Informatiebrochure voor politiemensen in de regio Utrecht. - crisiskaart

FMMU bv
Ketensamenwerking met
Zorginstellingen.
En vele anderen
Een Informatiebrochure voor
politiemensen in de regio Utrecht.
Door Hans Slijpen, Accountmanager Gezondheidszorg,
Politie Utrecht, juli 2009.

Inhoud
Inleiding blz. 3
1. Juridisch kader blz. 3
2. Wet BOPZ blz. 4
3. Crisisdiensten blz. 5
4. Overzicht crisisdiensten in de regio blz. 7
5. Niet-acute situaties blz. 9
6. Overzicht niet acute hulp blz. 10
7. Mishandeling en huiselijk geweld blz. 10
8. Bedreiging of mishandeling van hulpverleners blz. 11
9. Weglopers en vermisten blz. 11
10. Taakverdeling blz. 12
11. Vervoer blz. 13
12. Convenanten blz. 14
13. Omgang met verwarde personen blz. 15
14. Stappenplan blz. 16
15. Ziektebeelden blz. 18
16. Crisiskaart blz. 19
17. Veelgestelde vragen blz. 18
18. Telefoonnummers blz. 23
19. Slot blz. 24
Bijlage, lijst met afkortingen blz. 25
Opmerking:
Alle telefoonnummers en E-mailadressen die in deze brochure worden genoemd zijn
uitsluitend voor de politie bestemd en mogen niet aan anderen gegeven worden. Daarom zijn
in deze versie sommige nummers of emailadressen verwijderd.
2

Inleiding
Een groot deel van het werk van de politie heeft direct of indirect te maken met burgers die
verslaafd zijn of psychiatrische problemen hebben. Sommigen hebben een combinatie van
meerdere problemen tegelijk. Grof geschat heeft ongeveer 20 % van al het politiewerk
daarmee te maken. Zo heeft 72 % van alle veelplegers 1 een GGZ-achtergrond. Bij de notoire
overlastplegers 2 gaat het zelfs om 92 %.
Het doel van deze brochure is om politiemedewerkers beter te informeren over de
samenwerking met de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Die samenwerking is soms
behoorlijk complex. Deze brochure is daarom ook een naslagwerk, waarin je de afspraken
kunt opzoeken.
1. Juridisch kader
Wanneer er sprake is van een misdrijf of een overtreding is het politieoptreden juridisch goed
onderbouwd. Wanneer er echter geen sprake is van een overtreding of een misdrijf, maar de
betrokkene heeft wel hulp nodig wordt het moeilijk. Vaak wordt er dan verwezen naar artikel
2 van de Politiewet, waarin ondermeer staat dat de politie tot taak heeft om “te zorgen voor de
daadwerkelijke handhaving van de rechtsorde en het verlenen van hulp aan hen die deze
behoeven”. Dit is echter een taakstellend artikel dat in principe niet bedoeld is om de politie
bepaalde bevoegdheden toe te kennen.
Artikel 25 van de Ambtsinstructie regelt de zorgplicht in het geval van verwarde personen die
een gevaar vormen voor de openbare orde of voor zichzelf. Indien mogelijk moet de politie
deze personen in eerste instantie overdragen aan het eigen zorgkader (familie, huisarts,
casemanager of een medische - of hulpverleningsinstelling). Als dat niet mogelijk is kan de
verwarde persoon meegenomen worden naar het politiebureau, en van daar uit moet er direct
gebeld gaan worden met de crisisdienst.
In de meeste gevallen zal er sprake zijn van een noodsituatie of een overmachtsituatie (artikel
40 Wetboek van strafrecht), waarbij het gevaar alleen voorkomen kan worden door hem of
haar in te sluiten. Kortom, in een dergelijk geval moet de politie optreden. Het nalaten van het
verlenen van hulp in een noodsituatie is zelfs strafbaar, ook voor de politie. (artikel 450
Wetboek van strafrecht.)
Er zal hier een afweging gemaakt moeten worden, waarbij het beter is te veel dan te weinig te
doen. Een wellicht onterechte vrijheidsberoving is achteraf te verantwoorden, nalatigheid is
echter veelal niet te herstellen.
Soms kunnen de omstandigheden het noodzakelijk maken dat de politie bij de
tenuitvoerlegging van de gedwongen opname, geweld toepast. Deze bevoegdheid moet
uiteraard worden toegepast met inachtneming van de eisen van proportionaliteit en
subsidiariteit. (artikel 8 Politiewet).
1 Cijfers meerderjarige veelplegers 3 e kwartaal 2007.
2 Onderzoek Notoire Overlastplegers, juli 2007, door Hans Slijpen en Albert Eikenaar.
3

2. Wet BOPZ
In de Wet bijzondere opnames in psychiatrische ziekenhuizen (Wet BOPZ) is geregeld hoe
verwarde personen gedwongen kunnen worden opgenomen. Vanuit deze wet kan de officier
van justitie (artikel 66, Wet BOPZ) of de burgemeester (artikel 20 lid 4) de politie de opdracht
geven om een verwarde persoon aan te houden.
In de wet staat ook dat de politie om een verwarde persoon aan te kunnen houden, elke plaats
mag betreden waar de op te nemen persoon zich bevindt.
Kortom de politie heeft de bevoegdheid om een woning te betreden (artikel 20 lid 4/artikel 66
lid 2, Wet BOPZ), en iemand aan zijn kleding of lichaam te onderzoeken, om wapens of
gevaarlijke voorwerpen af te nemen (artikel 20 lid 5/artikel 66 lid 3, Wet BOPZ). De
medewerkers van de crisisdienst hebben die bevoegdheid niet.
Wanneer de patiënt zich tegen zo‟n opname verzet mag de politie zelfs dwang gebruiken. De
politie beschikt immers over het geweldsmonopolie. Soms wordt een patiënt zo geïmponeerd
door de politie, dat het toepassen van dwang/geweld achterwege kan blijven.
Achteraf vragen agenten zich dan af, of de medewerkers van de crisisdienst het niet alleen
hadden afgekund. Toch is dit geen reden om deze taak niet door de politie te laten doen.
De juridische onderbouwing voor enig politieoptreden in de fase van de acute crisissituatie tot
de uitslag van de beoordeling door de medewerkers van de crisisdienst is echter niet goed in
de Wet BOPZ geregeld. Zoals al opgemerkt, zal er dan een afweging gemaakt moeten worden
tussen het belang van de persoonlijke vrijheid en het belang van hulpverlening voor deze
verwarde persoon. Op dit punt is overigens een wetswijziging in voorbereiding.
4

3. Crisisdiensten
De politie gaat op grond van een melding, of op verzoek van de crisisdienst, ter plaatse en
beoordeelt de situatie daar. Bij aantreffen van een ernstig verwarde persoon bekijkt de politie
of het mogelijk is dat de crisisdienst de persoon ter plekke beoordeelt. De aanblik van een
vervuilde/gevaarlijke woonsituatie kan voor de medewerkers van de crisisdienst soms
doorslaggevend zijn.
Wanneer er sprake is van een strafbaar feit of van een gevaarlijke situatie kan de politie de
verwarde persoon aanhouden of meenemen naar het politiebureau waar de betrokkene
vervolgens beoordeeld wordt door de crisisdienst. De betrokken agent belt zo snel mogelijk
naar de crisisdienst, en vraagt om een beoordeling. De crisisdienst in de stad Utrecht arriveert
binnen een half uur op het bureau. Elders in de regio duurt dit maximaal een uur.
De crisisdienst hoort het verhaal aan van de betrokken agent, en heeft al gezien of het hier
gaat om een bekende patiënt waar voor speciale afspraken gelden. Als dat niet het geval is
bekijken de medewerkers van de crisisdienst of:
Er sprake is van een geestelijke stoornis
Er sprake is van een gevaar
Er een verband bestaat tussen het gevaar en de stoornis
Het gevaar niet op enig andere wijze is af te wenden
De patiënt vrijwillig wil worden opgenomen
Via een computersysteem (BOPZ-online) handelen zij verder de hele procedure af.
Zij koppelen vervolgens terug aan de betreffende agent, of de dienstdoende hulpofficier wat
er verder gaat gebeuren. Bij een opname regelt de crisisdienst een ambulance. Deze arriveert
binnen een half uur na de vraag om vervoer, op het bureau.
Wanneer het ambulancepersoneel daar om vraagt biedt de politie assistentie bij het vervoer
binnen de regio.
Het streven is om het verblijf van de patiënt op het politiebureau niet langer dan twee uur te
laten duren. Wanneer er echter ook nog sprake is van een strafbaar feit, ernstige agressie, of
meerdere crisissituaties tegelijkertijd, lukt dit meestal niet.
Bij een in bewaring stelling (I.B.S. = acute gedwongen opname in een psychiatrisch
ziekenhuis) vindt er binnen vijf dagen een rechtszitting plaats in het psychiatrisch ziekenhuis
waar de patiënt is opgenomen.
Soms beschikt de politie over informatie die voor de rechter van belang kan zijn. Bijvoorbeeld
als het gaat om een verwarde persoon waar de wijkagent al veel informatie over heeft
verzameld (in BPS). In dat geval kan er een proces-verbaal van bevindingen gemaakt worden.
Dit moet dan direct naar de officier van justitie die de Wet BOPZ in portefeuille heeft,
gemaild worden. (Dit is: Naam, Email-adres). Zo komt ook deze informatie bij de rechter
terecht die moet beslissen over de gedwongen opname.
Uiteraard moeten psychiatrische patienten, die strafbare feiten plegen, naast het feit dat ze
geholpen worden, ook gewoon strafrechtelijk vervolgd worden. Het is niet aan ons om te
bepalen of iemand toerekeningsvatbaar is.
5

Annemieke Verweij.
Crisisbeoordelingen
Annemieke Verweij, coordinator van de crisisdienst in Amersfoort, werkt bij RIAGG
Amersfoort & Omstreken: “De politie kan een beroep doen op de crisisdienst om
mensen die in de war zijn, te laten beoordelen. Vaak is er dan sprake van een
dreigend gevaar en/of overlast. Omgekeerd kan de crisisdienst ook een beroep op de
politie doen. Als het gaat om een planbaar huisbezoek bij een onberekenbare en
mogelijk gevaarlijke patiënt, regelen we dat het liefst via de wijkagent. Soms is
zijn/haar aanwezigheid alleen al voldoende om de patiënt te kalmeren. Als een
crisisbeoordeling bij iemand thuis, of in ons kantoor uit de hand loopt bellen we de
meldkamer. Het overgrote deel van het werk dat wij doen gebeurt echter buiten de
politie om. Zo worden er veel mensen door ons begeleid, opgenomen of behandeld,
waardoor veel crisissituaties waarbij de politie nodig is, worden voorkomen. RIAGG
Amersfoort heeft een uitgestrekt verzorgingsgebied met zowel grote
„stadsproblematiek‟ als „plattelandsproblematiek‟. Dit betekent een diversiteit aan
inschattingen en interventies, daarom vind ik dit werk zo leuk.”
Annemieke vindt een goede samenwerking met de politie, andere verwijzers, maar
ook met andere GGZ-partners in de regio van groot belang.
6

4. Overzicht crisisdiensten in de regio.
Gemeenten Politiedistrict Crisisdienst Tel. 08.30-17.00 Tel. 17.00-08.30
Abcoude Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111 verwijderd
Amerongen (U.H.) Heuvelrug RIAGG A'foort 033-4603500
Amersfoort Eemland zuid RIAGG A'foort 033-4603500
Baarn Eemland noord RIAGG A'foort 033-4603500
Breukelen Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Bunnik Binnensticht SPB Zeist 030-6965100
Bunschoten/Sp. Eemland noord RIAGG A'foort 033-4603500
De Bilt Binnensticht SPB Zeist 030-6965100
De Ronde Venen Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Doorn (U.H.) Heuvelrug SPB Zeist 030-6965100
Driebergen/R. (U.H.) Heuvelrug SPB Zeist 030-6965100
Eemnes Eemland noord Rembrandthof 035-6557555
Houten Lekstroom SPB Nieuwegein 030-6020987
Ijsselstein Lekstroom SPB Nieuwegein 030-6020987
Leersum (U.H.) Heuvelrug RIAGG A'foort 033-4603500
Leusden Eemland zuid RIAGG A'foort 033-4603500
Loenen Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Lopik Lekstroom SPB Nieuwegein 030-6020987
Maarn (U.H.) Heuvelrug RIAGG A'foort 033-4603500
Maarssen Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Montfoort Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Nieuwegein Lekstroom SPB Nieuwegein 030-6020987
Oudewater Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Renswoude Heuvelrug Gelderse Roos 0318-433476
Rhenen Heuvelrug Gelderse Roos 0318-433476
Soest Eemland noord RIAGG A'foort 033-4603500
Utrecht Utrecht centrum Acute Psych. 030-2308850
Utrecht zuid Acute Psych. 030-2308850
Utrecht noord Acute Psych. 030-2308850
Utrecht west Acute Psych. 030-2308850
Utrechtse Heuvelrug Heuvelrug zie MALDD n.v.t.
Veenendaal Heuvelrug Gelderse Roos 0318-433476
Vianen Lekstroom SPB Nieuwegein 030-6020987
Wijk bij Duurstede Heuvelrug SPB Zeist 030-6965100
Woerden Rijn & Venen RPC Woerden 0348-427111
Woudenberg Eemland zuid RIAGG A'foort 033-4603500
Zeist Binnensticht SPB Zeist 030-6965100
7

Harry Gras
Bemoeizorg.
Harry Gras, teamleider van een A.C.T.-team van Altrecht en Centrum
Maliebaan: “Wij doen veel werk dat de politie niet ziet. Zo gebruiken we
vaker „bemoeizorg‟ om patiënten die aanvankelijk helemaal niets willen,
toch in zorg te krijgen. Bemoeizorg is het niet meer loslaten van een patiënt,
of het systematisch, en gedurende een vastgestelde periode, volgen en
benaderen van psychiatrische patiënten die iedere vorm van hulp afweren.
Voorwaarde hiervoor is een goede integrale samenwerking in de volledige
keten.
Uiteraard hopen we dat iemand alsnog de bereidheid ontwikkelt om zelf hulp
te vragen. Het doel van bemoeizorg is het op effectieve wijze hulp en
behandeling aanbieden aan de patiënt en zijn omgeving. Soms gaan we daar
heel ver in”.
Harry vertelt: “Laatst kreeg ik een brief van de klachtencommissie van
Altrecht, dat ik werd aangeklaagd wegens „stalking‟. De zitting stelde helaas
niet zo veel voor. De patiënt kwam straal lazarus op de zitting. De aanklacht
werd nietig verklaard.”
8

5. Niet-acute situaties
Hierbij moet je denken aan zorgwekkende situaties rond mensen die soms ernstige overlast
veroorzaken voor de omgeving. Het gaat dan om sociaal kwetsbare mensen met meervoudige
problemen op diverse levensgebieden, zoals psychiatrische - en/of verslavingsproblematiek
en/of een verstandelijke beperking. Ook betreft het soms mensen die vereenzamen of mensen
die zichzelf of hun omgeving vervuilen, daklozen, mensen met „stil leed‟ of mensen die door
onvoldoende zelfredzaamheid in de problemen komen met bijvoorbeeld financiën of
huisvesting. Dus het gaat ook om mensen die geen overlast veroorzaken maar die toch
problemen hebben. Wanneer je ongerust bent over zo iemand, kun je de volgende dingen
doen:
1. Kijk in MIB, iemand kan al een casemanager vanuit de hulpverlening hebben.
2. Kijk in BPS, soms staat er een afspraak op persoon waarbij ook een contactpersoon wordt
genoemd.
3. Overleg met de medewerkers van de crisisdienst, mogelijk kunnen zij je vertellen waar de
betrokken persoon al onder behandeling is.
4. Wanneer je geen contactpersonen hebt kunnen vinden, maar je vindt dat er nu toch iets
moet gebeuren, meldt het dan bij een van de telefoonnummers uit de tabel met het
overzicht van de niet acute hulp (zie blz. 10.).
Ga niet zelf heel veel rondbellen naar allerlei hulpverlenende instellingen of
opvanginstellingen. Voor overige telefoonnummers verwijs ik naar blz. 22.
Wanneer je een melding per E-mail verstuurt zorg dan dat je de volgende gegevens hebt
genoemd:
1. Naam van de betrokkene,
2. Adres van de betrokkene,
3. Geboortedatum van de betrokkene,
4. Evt. telefoonnummer van de betrokkene zelf of andere betrokkenen,
5. Evt. bekende hulpverleners,
6. Korte omschrijving van de problemen.
7. Een telefoonnummer of E-mail adres waarop je bereikbaar bent voor een evt. nadere
toelichting.
Mocht je sommige informatie niet hebben, leg dan even uit waarom je die informatie niet
hebt. In de tabel op blz. 10 vindt je naast de telefoonnummers ook de E-mail adressen.
Sommige meldpunten of loketten zijn alleen van 08.30 tot 12.30 uur bereikbaar. Een melding
per E-mail is vaak zeker zo efficient.
9

6. Overzicht niet acute hulp
Gemeenten Niet acute meldingen Telefoon E-mail
Abcoude Reg. Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Amersfoort Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
Baarn Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
Breukelen Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Bunnik WMO-loket Bunnik 8.30-12.30 030-6595959 wmoloket@bunnik.nl
Bunschoten/Sp. Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
De Bilt Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
De Ronde V. Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Eemnes Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
Houten Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Ijsselstein Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Leusden Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
Loenen Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Lopik Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Maarssen Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Montfoort Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Nieuwegein Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Oudewater Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Renswoude WMO-loket Renswoude 0318-578154/64 j.p.versteeg@renswoude.nl
Rhenen WMO-loket Rhenen 0317-681682 riet.van.der.wielen@rhenen.nl
Soest Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
Utrecht Meld en Actiepunt GGD Utrecht 030-2863040 meldpuntoggz.gggd@utrecht.nl
Utr. Heuvelrug Reg. Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Veenendaal WMO-loket Veenendaal 0318-538519 wmo-loket@veenendaal.nl
Vianen Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Wijk bij Duurst. Signaleringsnetwerk Wijk bij D. 0343-595667 info@wmoloketwijk.nl
Woerden Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
Woudenberg Alg. gez. zorg GGD Midden Nederland 033-4678253 woonproblematiek@ggdmn.nl
Zeist Reg.Meldpunt Zorg en Overlast 030-6305480 meldpunt@ggdmn.nl
7. Mishandeling en huiselijk geweld
Kindermishandeling of een vermoeden daarvan meld je bij Bureau Jeugdzorg of het Advies
en Meldpunt Kindermishandeling (AMK). Zie voor de telefoonnummers blz 22. Kijk ook op
korpsnet naar het dossier jeugd. Hier vind je een Handboek jeugd. Is er voor een minderjarige
acuut en dringend hulp nodig, dan kan het team Spoedeisende Zorg van Bureau Jeugdzorg
worden gebeld. (zie blz 22.)
Ook huiselijk geweld kun je melden bij het het Advies en steunpunt huiselijk geweld. Denk
daarbij niet alleen aan geweld tegen partners, maar ook aan (mogelijk) geweld tegen andere
huisgenoten. Ouderen die mishandeld of verwaarloosd worden kunnen hier ook gemeld
worden. Ook deze telefoonnummers vind je terug op blz 22. En ook hierover vind je op
korpsnet een aparte themapagina huiselijk geweld. Als je twijfelt over het wel of niet
inschakelen van deze instanties, bel ze dan en overleg eerst met hen. Zij willen graag met je
meedenken.
10

8. Bedreiging of mishandeling van hulpverleners
Het Openbaar Ministerie heeft aangegeven dat zij een hogere strafeis zullen stellen wanneer
er sprake is van het bedreigen of mishandelen van hulpverleners in de uitvoering van hun vak.
Dat geldt niet alleen voor ambulancepersoneel en politieagenten, maar ook voor personeel van
de crisisdienst of van een psychiatrische afdeling. Voorwaarde is echter wel dat dit duidelijk
is opgenomen in de aangifte.
9. Weglopers en vermisten
Een psychiatrisch ziekenhuis is geen gevangenis. Iemand die gedwongen is opgenomen in de
psychiatrie kan weglopen. Vaak komt dat ook doordat er uitgeprobeerd moet worden of
iemand wel met vrijheden om kan gaan. Ook kan het voorkomen dat iemand wel een
rechterlijke machtiging heeft maar dat dit een voorwaardelijke machtiging is of dat hij of zij
met verlof mag en al of niet op tijd terug keert.
De afspraak met de psychiatrische ziekenhuizen is dat zij eerst een afweging maken of
iemand wel door de politie moet worden opgespoord. Ook gaan zij eerst zelf zoeken.
Wanneer het personeel van het psychiatrisch ziekenhuis weet waar de betreffende patiënt
verblijft, zullen zij eerst zelf proberen om hem/haar terug te halen. Pas wanneer dit niet lukt,
schakelen zij de politie in.
Ook wanneer een patiënt die vrijwillig was opgenomen, tegen advies is vertrokken en de
behandelende arts maakt zich ongerust over de gezondheid van zijn patiënt, kan deze patiënt
als vermist gesignaleerd worden.
De politie wordt dus alleen ingeschakeld, als er een beroep op de bevoegdheden van de politie
moet worden gedaan. Concreet is dat in de volgende situaties:
De patiënt is onvindbaar en moet opgespoord worden. (Opsporingsbevoegdheid)
Bij gevaar voor de patiënt of diens omgeving. (Alle bevoegdheden)
Bij vluchtgevaar. (Alle bevoegdheden)
De patiënt verschanst zich in een woning. (Bevoegdheid betreden woning)
De patiënt kan mogelijk gewelddadig worden. (Geweldsmonopolie)
Wanneer één zelfde patiënt 6 keer of meer als vermist wordt opgegeven, in een periode van
12 maanden, wordt er contact opgenomen met de piketofficier. Deze beslist of deze patiënt
opnieuw wordt gesignaleerd. Tevens worden de naam en het aantal keren dat deze patiënt al
als vermist geregistreerd stond in de afgelopen 12 maanden, doorgegeven aan de de BOPZofficier.
Let op: Deze afweging moet iedere keer opnieuw gemaakt worden omdat de risico‟s iedere
keer kunnen verschillen.
11

9. Taakverdeling
Politie
Strafrechtelijke aanpak van strafbare feiten.
Signalering opsporen en aanhouden van vermiste patiënten.
Veiligheid tijdens BOPZ-procedures en tijdens het vervoer.
Vervoer naar politiebureau.
Insluiting op bureau om beoordeling mogelijk te maken.
Betreden van woning.
Fouilleren van BOPZ-patiënten.
GGZ (Geestelijke Gezondheidszorg, psychiatrische ziekenhuizen en crisisdiensten)
Beoordelingen in kader van Wet BOPZ.
Verwijzing.
Het (regelen van) patiëntenvervoer.
Opname van de patiënt.
Behandeling en verzorging van de patiënt.
Openbaar ministerie
Strafrechtelijke vervolging van strafbare feiten.
Opdrachtgever van politie bij gedwongen opgenomen patiënten.
Burgemeester
Opdrachtgever van politie bij IBS (Wet BOPZ).
Ambulancedienst (RAVU Stichting Regionale Ambulance Voorziening Provincie Utrecht)
Vervoer van patiënten.
Arrestantenarts FMMU BV ( Forensische Medische Maatschappij Utrecht BV)
Controle van gezondheid van arrestanten.
Behandeling van arrestanten.
Beoordeling detentiegeschiktheid.
Bloedonderzoek artikel 8.
Sporenonderzoek aan lichaam.
NIFP (Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie)
Beoordeling detentiegeschiktheid.
Gerechtelijk vooronderzoek psyche (GVO-psyche).
Rapportage voor de rechtbank.
TBS-advies.
Observatie en diagnostiek van gedetineerden.
GGD arts
Lijkschouwing.
12

11. Vervoer
De richting waarin het vervoer gaat is bepalend voor wie dit vervoer doet:
Moet een verwarde persoon naar het politiebureau gebracht worden, dan vervoert de
politie.
Moet hij/zij naar een instelling dan organiseert deze instelling het vervoer. Vaak zal
die daarvoor de ambulance dienst (RAVU) inschakelen.
Moet iemand naar een strafrechtinstelling binnen de regio dan vervoert het RAPT
Moet iemand naar een strafrechtinstelling buiten de regio dan vervoert de DJI
Tussen 23.00 uur en 07.00 uur kan er geen ambulancevervoer plaatsvinden naar instellingen
buiten de regio. Daarom is er afgesproken dat deze patiënten eerst binnen de regio worden
opgenomen om vervolgens de volgende dag naar de andere regio te worden vervoerd.
De vervoerder is verantwoordelijk tijdens het vervoer. De RAVU kan een beroep doen op de
politie om ondersteuning wanneer er sprake is van een gevaarlijke patiënt.
Wanneer een patiënt van de ene instelling naar de andere vervoerd moet worden, is het de
verantwoordelijkheid van de eerste instelling om de patiënt zodanig voor te bereiden op het
vervoer dat politieondersteuning hierbij niet nodig is.
Wanneer een patiënt tegen zijn/haar wil vervoerd moet worden, omdat er sprake is van een
BOPZ-maatregel, staat zo iemand veelal gesignaleerd bij de politie. Deze signalering is
zichtbaar op de meldkamer ambulancezorg en daarom voldoende bewijs voor het
ambulancepersoneel om over te gaan tot het vervoer van deze patiënt.
13

12. Convenanten
Met alle GGZ-instellingen, instellingen in de gehandicaptenzorg en de ambulancedienst in de
regio Utrecht zijn er convenanten gemaakt waarin de samenwerking met de politie is
geregeld. In grote lijnen zijn de afspraken in die convenanten voor al deze instellingen
hetzelfde.
Op operationeel niveau is het de politiemedewerker die samenwerkt met de betreffende
instellingen. Op managementniveau is dat de accountmanager gezondheidszorg, Hans Slijpen.
Op bestuurlijk niveau is dat de portefeuillehouder gezondheidszorg, Johan van Renswoude.
Voorkom discussies op het verkeerde moment, met de verkeerde persoon: Ga nooit tijdens
een crisismelding of een crisissituatie een discussie voeren met een verpleegkundige of een
hulpverlener over de kerntaken van de politie! Deze hulpverlener of verpleegkundige is
immers niet verantwoordelijk voor het gevoerde instellingsbeleid.
Mocht je naar aanleiding van concrete incidenten/klachten niet tevreden zijn over de
samenwerking met de hier genoemde ketenpartners, dan kun je een mail sturen naar de
accountmanager gezondheidszorg. Noem hierbij ook een BPS-nummer zodat hij de zaak
verder kan uitzoeken. Hij zal vervolgens contact opnemen met de juiste personen binnen de
betreffende instelling en koppelt de resultaten aan je terug.
14

13. Omgang met verwarde personen.
Door Marianne Holleman, Politieacademie 2005.
Door de hieronder beschreven gedragregels te volgen, kan het contact met een persoon in een
psychiatrische crisis gemakkelijker en beter verlopen.
a. Wees je ervan bewust dat de persoon een andere belevingswereld heeft dan jij.
Soms zien en horen psychiatrische patiënten dingen die er niet zijn. Ze denken vaak op
een irrationele manier. Als je, je daar bewust van bent, is het gemakkelijker om te
begrijpen waarom zij zich soms vreemd, vervelend of agressief tegen jou gedragen. Het is
dan ook gemakkelijker om zelf rustig en zakelijk te blijven. Je bent dan beter in staat om
in te spelen op het gedrag van de ander en een inschatting te maken van de situatie. Ga
niet mee in de waanideeën van de persoon, maar probeer hem ook niet te corrigeren. Leg
uit dat je begrijpt dat de persoon zo denkt, maar dat jij daar anders tegen aan kijkt.
b. Houd een veilige afstand.
Een psychische stoornis kan bij de patiënt gevoelens van angst en frustratie opwekken. Als
jij te dicht bijkomt of onverwachte dingen doet, kan de persoon zich extra bedreigd
voelen. Uit angst kan hij vervolgens agressief of onberekenbaar reageren. Let bij de
benadering van de persoon dus goed op hoe hij op jou reageert. Kijk hoe dichtbij je kunt
komen zonder dat de ander zich in het nauw gedreven voelt. Houd dus een afstand die
zowel voor jou als voor de ander veilig is.
c. Wees duidelijk.
Personen in een psychiatrische crisis hebben vaak moeite om informatie te verwerken.
Gebruik daarom korte zinnen. Gebruik geen dubbele ontkenningen. Als je bijvoorbeeld
zegt: “ik zeg niet dat ik u niet wil helpen”, zal de persoon alleen onthouden dat je hem
niet wilt helpen.
d. Blijf zakelijk, maar vriendelijk.
Sommige psychiatrische patiënten zullen je in hun problemen proberen te betrekken.
Anderen zullen met je in discussie proberen te treden. Leg uit dat jij alleen bent gekomen
om het probleem dat nu speelt op te lossen. Andere problemen moeten een andere keer
worden opgelost.
e. Neem de tijd.
Als je het probleem te snel probeert op te lossen, zul je minder oog hebben voor de
problemen van de persoon. Deze zal zich door jou niet begrepen voelen en minder snel
geneigd zijn om met je mee te werken. Uiteindelijk zal het daardoor langer duren voordat
je het probleem kunt oplossen.
15

14. Stappenplan
Het hieronder beschreven stappenplan geeft een algemene leidraad voor de benadering van
een persoon in een psychiatrische crisis. Iedere situatie is echter anders, waardoor je soms van
dit stappenplan af zult moeten wijken.
1. Stel jezelf voor en vertel waarom je bent gekomen.
Stel de persoon op zijn gemak. Probeer vanaf het eerste moment het vertrouwen van de
persoon te winnen. Maak duidelijke dat je geen bedreiging vormt. Als hij jou niet
vertrouwt, zal hij extra gespannen raken. Hij zal dan niet kunnen of willen meewerken.
2. Vraag aan de persoon hoe hij heet en of hij kan vertellen wat er aan de hand is.
Probeer waarom vragen zoveel mogelijk te vermijden. De persoon kan dan het gevoel
hebben dat hij zich moet verantwoorden en zich defensief gaan opstellen.
Probeer te achterhalen of iemand drugs of medicijnen heeft gebruikt. Neem dan de
verpakking mee voor de hulpverleners van de gezondheidszorg, zodat zij een betere
beoordeling kunnen maken.
Als de persoon helemaal niet kan of wil meewerken, bel dan meteen de crisisdienst.
3. Vat het verhaal van de ander samen.
Door het verhaal samen te vatten, kun je controleren of je de persoon goed begrepen hebt.
4. Toon begrip voor het verhaal van de ander, maar geef aan hoe jij er tegen aankijkt.
Voor een psychiatrische patiënt vormen zijn hallucinaties, angsten en wanen de
werkelijkheid. Het heeft geen zin om te proberen de persoon te overtuigen van het feit dat
zijn ideeën niet kloppen. Beter is het om de ander te steunen door te vertellen dat je snapt
dat hij dat zo voelt en denkt. Tegelijkertijd kun je echter wel aangeven dat jij daar anders
tegen aan kijkt.
5. Leg uit dat je denkt dat de persoon een beetje ziek is en vraag of hij een crisiskaart (zie
blz. 19) heeft.
Bij veel (o.a. allochtone) mensen ligt er nog een taboe op psychische stoornissen. Als je
tegen zo iemand zegt dat hij in de war is, zal hij zich beledigd voelen. Hij zal zich dan
defensief opstellen. Daarom is het beter om te zeggen dat iemand een beetje ziek is en dat
je daarom wil dat een dokter hem onderzoekt
6. Stel voor jezelf vast of de persoon overlast veroorzaakt en welke juridische consequenties
dit eventueel heeft.
Als de persoon overlast veroorzaakt, dient daar direct tegen opgetreden te worden. Als
een persoon in een psychiatrische crisis zit, heeft het echter niet veel zin om het met hem
over de juridische consequenties van zijn gedrag te hebben. Hij zal je niet kunnen of
willen begrijpen. Beter is het om voor jezelf de feiten te noteren, zodat je hier later, als de
persoon weer rustig is, met hem over kunt spreken.
7. Maak duidelijk welk doel jij wilt bereiken.
Jouw doel zal vaak zijn dat de overlast stopt en/of dat de persoon door een arts
onderzocht wordt. Geef daarbij aan dat je samen met de persoon een oplossing wil
zoeken.
16

8. Vraag aan de ander hoe hij denkt dat jouw doel bereikt kan worden.
Als gevolg van hallucinaties, wanen en angsten kunnen jouw oplossingen soms negatieve
emoties oproepen bij een psychiatrische patiënt. Hij zal dan niet mee willen werken.
Aandringen op je eigen oplossing zal alleen tot meer weerstand leiden. Beter is het
daarom aan de ander te vragen op welke wijze hij het probleem wil oplossen. Geef
daarbij wel duidelijk aan wat jij wilt bereiken. Vertel wat de consequenties zijn als de
persoon blijft weigeren om mee te werken. Daarmee geef je hem een keuze, waardoor hij
vaak alsnog zal gaan meewerken.
9. Neem contact op met de juiste crisisdienst (zie tabel op blz. 7.) of de casemanager van de
persoon.
Wanneer iemand een casemanager heeft, kan het zijn dat diens telefoonnummer is terug te
vinden in MIB. Soms zal de crisisdienst of de casemanager ter plaatse komen. In sommige
gevallen zal de persoon echter mee moeten worden genomen naar het politiebureau. Geef
duidelijk aan naar welk adres de hulpverleners moeten komen.
10. Zorg voor de persoon.
Op het politiebureau zal de persoon in een verhoorkamer geplaatst worden. Dit kan tot
extra verwarring of angst bij de persoon leiden. Leg hem daarom duidelijk uit wat er
verder zal gebeuren. Hang een briefje op waarop staat waar hij is en wat de verdere
procedure is.
17

15. Ziektebeelden
De meest voorkomende ziektebeelden waar de politie mee te maken kan krijgen staan in de
onderstaande tabel.
Term Definitie
Alcohol, drugs en Onder invloed van alcohol, drugs en/of medicijnen kan een persoon de
medicijnen
symptomen van een psychiatrische stoornis krijgen.
Angststoornis Iemand met een angststoornis heeft een altijd aanwezig gevoel van angst.
Antisociale
Mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis kunnen zich niet
persoonlijkheidsstoornis aanpassen aan de algemene normen en waarden. Ze zijn impulsief en
doen direct wat er in hun opkomt. Ze zijn niet gevoelig voor de mening
of gevoelens van anderen. Ze komen hierdoor vaak in aanraking met de
politie.
Borderline
Mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis hebben steeds
persoonlijkheidsstoornis wisselende stemmingen. Ze denken vaak zwart-wit. Ze hebben
voortdurend behoefte aan aandacht en bevestiging. Er kan sprake zijn
van zelfverwonding.
Delier Het slecht functioneren van de hersenen door een verstoring in het
lichamelijke evenwicht. Als het lichamelijke probleem wordt opgelost,
verdwijnt het delier. Symptomen zijn onder meer verwardheid,
concentratiestoornissen, hallucinaties en haperende motoriek.
Dementie Aangetaste geheugenfuncties, veelal door ouderdom of ziekte. Een
demente persoon kan het gevoel hebben in het verleden te leven.
Depressie Een persoon met een depressieve stoornis is langdurig somber en
neerslachtig. Het lukt de persoon niet om negatieve gedachten opzij te
zetten.
Dwanghandeling Een handeling die continu herhaald wordt. Personen met een
angststoornis voeren dwanghandelingen uit omdat het hun angst tijdelijk
vermindert. Dit wordt ook wel obsessief-compulsief gedrag genoemd.
Fobie Een meer dan gewone angst voor bepaalde zaken.
Hallucineren Zintuiglijke waarnemingen van zaken die er niet zijn. (Bijvoorbeeld
stemmen horen die er niet zijn of dingen zien die er niet zijn.)
Manie Een persoon met een manische stoornis is langdurig bijzonder
opgewonden, blij en overmoedig. De persoon overschat zichzelf en
denkt alles te kunnen.
Manisch – depressief Bij een manisch-depressieve persoon wisselen depressieve en manische
periodes elkaar af.
Paranoïde psychose De persoon denkt dat hij achtervolgd wordt, of dat anderen er
voortdurend op uit zijn om hem te benadelen.
Psychose Een verstoring in het contact met de werkelijkheid. Er is sprake van
wanen en/of hallucinaties. Daarnaast kunnen concentratiestoornissen
optreden.
Schizofrenie Het herhaaldelijk optreden van psychosen. Daarnaast hebben schizofrene
mensen moeite met de verwerking van informatie.
Wanen Foute, maar niet corrigeerbare opvattingen over de werkelijkheid.
(Bijvoorbeeld het idee dat je achtervolgd wordt of het idee dat iemand
vergif in je eten doet.)
18

16. Crisiskaart
De crisiskaart is een opvouwbaar kaartje van
bankpasformaat. De psychiatrische patiënt
draagt de crisiskaart bij zich voor het geval hij
in een psychiatrische crisis komt en zelf niet
meer in staat is om aan te geven wat er aan de
hand is. Op de crisiskaart staat informatie over
de psychische stoornis, medicijn gebruik,
gegevens van artsen en dergelijke.
Psychiatrische patiënten bepalen zelf welke
informatie op de crisiskaart komt te staan.
Door de informatie op de crisiskaart zijn
hulpverleners en dus ook de politie beter in
staat om de persoon te helpen als hij een
psychiatrische crisis heeft. Vraag dus altijd of
de persoon een crisiskaart heeft.
19

17. Veelgestelde vragen
Is voor het optreden en het toepassen van geweld tegen een patiënt op het terrein van een
psychiatrisch ziekenhuis een rechtsgrond aanwezig.
Ja, artikel 8 lid 1 Politiewet 1993
Een patiënt bevindt zich op het terrein van een psychiatrisch ziekenhuis, hij moet naar de
isoleercel. Moeten wij daarbij bijstand verlenen?
Nee. In principe is de instelling zelf verantwoordelijk voor de veiligheid op het terrein
van de instelling. Pas wanneer het personeel van de instelling de veiligheid niet meer
kan garanderen en er sprake is van een noodsituatie mogen zij de politie inschakelen.
Een patiënt bevindt zich in een woonvoorziening van een psychiatrisch ziekenhuis, en hij is
agressief naar het personeel, moeten wij daarbij bijstand verlenen?
Ja, woonvoorzieningen die niet op het terrein van een psychiatrisch ziekenhuis zijn
gehuisvest worden als normale woningen gezien, ook al wonen er psychiatrische
patiënten.
Een patiënt bevindt zich in een woonvoorziening van een psychiatrisch ziekenhuis of een
opvanginstelling. Omdat hij zich niet gehouden heeft aan de afspraken met zijn hulpverleners
moet hij uit de woning. Omdat de instelling verwacht dat hij agressief gaat worden vragen zij
de politie om ondersteuning. Moeten wij die geven?
Ja, de meeste instellingen sluiten geen huurovereenkomst maar een
begeleidingsovereenkomst af met een patiënt die in een dergelijke voorziening woont.
Daarom is er ook geen sprake van huurrecht.
Moet er een signalering als vermiste zijn voordat een weggelopen psychiatrisch patiënt mag
worden aanhouden?
Nee, dit is niet noodzakelijk, maar wel gewenst. In die gevallen waarbij grote spoed
nodig is, omdat de patiënt anders uit het zicht verdwijnt, mag de patiënt op verzoek
van het personeel van de instelling direct aangehouden worden. Er hoeft dan niet van
te voren gecontroleerd te worden of iemand echt wel een BOPZ-maatregel heeft. Er
mag van uit gegaan worden dat de medewerker van de GGZ-instelling de juiste
informatie heeft verschaft.
Mag er een woning betreden worden om een patiënt met een BOPZ-maatregel aan te houden?
Ja, op grond van artikel 20 lid 4 of artikel 66 lid 2 van de Wet BOPZ. Het betreden
van plaatsen gebeurt wel conform de voorwaarden genoemd in de Algemene wet op
het binnentreden.
De crisisdienst vraagt om ondersteuning bij het beoordelen van een mogelijk gevaarlijke
patiënt, het gaat om een rechterlijke machtiging (RM), moeten wij mee?
Ja. Wel moet er doorgevraagd worden “waarom het nodig is dat de politie meegaat”.
Kennelijk is er een gevaar aanwezig. Alvorens tot actie over te gaan is het slim om te
bekijken welke voorzorgsmaatregelen er genomen kunnen worden.
20

Er vindt een RM-zitting plaats bij een patiënt thuis, de patiënt weigert de deur open te doen.
Mag de woning betreden worden?
Nee, want er is nog geen RM afgegeven. Zolang dat niet gebeurd is, mag de politie
niets doen. Het is zelfs aan te bevelen om politie en ambulancedienst uit het zicht van
de patiënt te houden. De rechter moet immers nog een beslissing nemen. Pas als er
sprake is van een machtiging mag er opgetreden worden.
De patiënt weigert om beoordeeld te worden er is geen sprake van een noodsituatie, moet de
patiënt worden aangehouden en op het bureau worden beoordeeld?
Nee, want er is nog geen IBS of RM.
Een patiënt wordt met een IBS opgenomen. De politie beschikt over informatie die voor de
rechter van belang kan zijn. Hoe komt die informatie bij de rechter?
De politie kan een proces-verbaal van bevindingen maken en dat direct naar de
BOPZ-officier mailen. Die brengt de informatie onder de aandacht van de rechter.
De ambulancedienst of de Crisisdienst vraagt aan de politie om iemand in te sluiten ter
beoordeling door de Crisisdienst. Moeten wij dat doen?
Iemand kan alleen worden ingesloten op een politie bureau wanneer er sprake is van
gevaar of van een strafbaar feit. Kortom in dit geval gaan wij ter plaatse en
beoordelen zelf of de patiënt ter plekke beoordeeld kan worden of dat dit om
veiligheidsredenen niet kan.
Jonneke Ravenhorst in gesprek met Hans Slijpen over de Crisiskaart.
21

18. Telefoonnummers
Functie Naam/Lokatie 09.00-17.00 17.00-09.00
Accountmanager gezondheidszorg Hans Slijpen 06-53127298 verwijderd
Advies en meldp. Kindermishandeling Lokaal * 030-2761176
Advies en meldp. Kindermishandeling Landelijk * 0900-1231230
Advies en steunpunt huiselijk geweld Utrecht e.o. * 0900-2300300
Advies en steunpunt huiselijk geweld Eemland/Heuvelrug * 0900-6667776
Advies en steunpunt huiselijk geweld Landelijk * 0900-1262626
Ambulancedienst RAVU 030-8501200
Arrestantenarts FMMU BV 030-2541850
Bureau Jeugdzorg Regionaal* 0900-4005555
Bureau Slachtofferhulp Regionaal* 0900-0101
Crisisdienst Ede, Gelderse Roos Ede 0318-433479
Crisisdienst PBC Nieuwegein, Altrecht Nieuwegein 030-6020987
Crisisdienst PBC Woerden, Altrecht Woerden 0348-427111
Crisisdienst PBC Zeist, Altrecht Zeist 030-6965100
Crisisdienst Rembrandthof, Symfora Hilversum 035-6557555
Crisisdienst Riagg Amersfoort e.o. Amersfoort 033-4603500
Crisisdienst Stad Utrecht, Altrecht Utrecht 030-2308850
GG & GD Utrecht Utrecht 030-2863333
GGD Midden Nederland Amersfoort 033-4678100
GGD Midden Nederland Zeist 030-6086086
Lijkschouwer GGD n.v.t.
MEE, verstandelijk gehandicaptenzorg MEE 0900-6336363
N.I.F.P. Utrecht 030-2541850
Openbaar ministerie/wet BOPZ Mr. M.J. Nijenhuis 030-2235657
Reclassering Centrum Maliebaan 1 Utrecht 030-2758758
Reclassering Centrum Maliebaan 2 Utrecht 030-2334558
Reclassering Centrum Maliebaan 3 Amersfoort 033-4647735
Reclassering Leger des Heils Utrecht 030-2326950
Reclassering Nederland Utrecht 030-2305454
Verslavingszorg Centrum Maliebaan 030-2334558
*Zie ook de dossiers op korpsnet.
Zo is er een dossier Jeugd op korpsnet, hier vind je een handboek jeugd, en er is een
dossier Huiselijk geweld op korpsnet.
Ook is er een dossier van Bureau Slachtofferhulp op Korpsnet te vinden en uiteraard
bestaat er een dossier Gezondheidszorg. In de toekomst zul je daar o.a. dit boekje terug
kunnen vinden.
22

19. Slot
Uiteraard kan een overzicht zoals dat in deze brochure is opgenomen onvolledig zijn. Of na
verloop van tijd kan het onvolledig worden. Mocht je nu zelf willen reageren op dit boekje of
aanvullingen hebben voor een volgende versie, dan kun je die bij voorkeur per mail naar mij
sturen.
Overigens zijn er ook veel instellingen en adressen met opzet weggelaten om te voorkomen
dat dit een soort telefoongids wordt waarbij je door de bomen het bos niet meer ziet.
Ik hoop in ieder geval dat dit boekje er voor zorgt dat wij als politie snel de juiste hulp
inschakelen (of laten inschakelen) en dat daarmee veel overlast en ellende wordt voorkomen.
Hans Slijpen, Accountmanager Gezondheidszorg.
23

Afkortingen.
A.C.T. Assertive Community Treatment, bemoeizorg
A.M.K. Advies en Meldpunt Kindermishandeling
B.O.P.Z. Wet Bijzondere opnames in psychiatrische Ziekenhuizen
B.P.S. Bedrijfs Processen Systeem
D.J.I. Dienst Justitiële Inrichtingen
F.M.M.U. bv. Forensische Medische Maatschappij Utrecht bv
G.G. & G.D. Utrecht Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst Utrecht
G.G.D. Eemland Gewestelijke Gezondheidsdienst Eemland
G.G.D. Midden
Nederland Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst Midden Nederland
G.G.Z. Geestelijke Gezondheidszorg
I.B.S. In bewaringsstelling, acute gedwongen opname
M.I.B. Module Integrale Bevraging
N.I.F.P. Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie
O.G.G.Z. Openbare Geestelijke Gezondeheidszorg
O.M. Openbaar Ministerie
R.A.P.T. Regionale Arrestantenzorg Parkettaken Transport
R.A.V.U. Regionaal Ambulance Vervoer Utrecht
R.I.A.G.G. Regionale Instelling Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg
R.M. Rechterlijke Machtiging, niet acute gedwongen opname
R.P.C. Regionaal Psychiatrisch Centrum
S.P.B. Sociaal Psychiatrisch Behandelcentrum
S.P.C. Sociaal Psychiatrisch Centrum
S.P.V. Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige
T.B.S. Ter Beschikking Stelling
U.H. Gemeente Utrechtse Heuvelrug
W.M.O. Wet Maatschappelijke Ondersteuning
WA-Hoeve. Willem Arnszt Hoeve in Den Dolder
WA-Huis. Willem Arnszt Huis in Utrecht
24

Notities
25