De wisselwerking tussen schaarsteverhoudingen en ...

Voorstudies 

en achtergronden 

I 

I 

De wisselwerking tussen 

schaarsteverhoudingen 

en beloningsstructuur 

Preadviezen bij het rapport 

Vernieuwingen in het arbeidsbestel 

J. C. van Ours 

C. Molenaar 

J. A. M. Heijke 

's-Gravenhage, Staatsuitgeverij 1982

ISBN 90 12 03941 X

INHOUDSOPGAVE 

1. Inleiding 

2. De wisselwerking tussen schaarsteverhoudingen en belo- 

ningsstructuur; een empirische analyse voor drie bedrijfs- 

takken (J. C. van Ours) 

Pag. 

5 

3. Arbeidsmarkt en beloningsstructuur, verdiende lonen en 

regelingslonen van handarbeiders in de nijverheid (C. Molenaar) 91 

4. Arbeidsallocatie en loonstructuur (J. A. M. Heijke) 207

In het rapport 'Vernieuwingen in het arbeids- 

bestel' is ingegaan op de vraag in hoeverre een betere door- 

werking van de krachten van vraag naar en aanbod van arbeid 

zou kunnen bijdragen tot een vermindering van kwantitatieve 

en kwalitatieve discrepanties op de arbeidsmarkt. Theoretisch 

gezien bestaat er een wisselwerking tussen schaarstever- 

houdingen en beloningsverschillen, waarbij het marktmechanisme 

en de onderlinge concurrentie tussen vragers en aanbieders een 

belangrijke rol spelen. In de theorie wordt verondersteld dat 

de beloningsstructuur flexibel is,en dat er een grote mobi- 

liteit van arbeid tussen sectoren, beroepen en functies 

bestaat. Enerzijds houdt dit in dat in het geval van relatjef 

schaarse arbeid de concurrentie tussen de vragers naar deze 

arbeid de beloning kan opdrijven, anderzijds kan door een 

relatief hoog beloningsniveau aanbod van arbeid van elders 

worden aangetrokken. Echter de werking van de arbeidsmarkt 

wordt belemmerd door institutionele factoren en in werkelijk- 

heid is er sprake van allerlei onvolkomenheden waardoor de 

concurrentie wordt beperkt en de arbeidsmarkt imperfect 

functioneert. Dit blijkt duidelijk uit de aansluitingspro- 

blematiek tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt: naast 

werkloosheid bestaan er eveneens openstaande vacatures. 

De verschillen tussen de theorie van het 

functioneren van de arbeidsmarkt en de praktijk daarvan zijn 

groot. Om nader empirisch inzicht te verschaffen in de wissel- 

werking tussen schaarsteverhoudingen en beloningsstructuur 

heeft de WRR een drietal onderzoeksopdrachten verstrekt. 

zijn twee vragen van belang: 

Aangezien er sprake is van een wisselwerking 

1. In hoeverre beinvloeden ontwikkelingen in de schaarste- 

verhoudingen de beloningsverhoudingen? 

2. In hoeverre beinvloeden beloningsverhoudingen het 

functioneren van de arbeidsmarkt? 

Het onderzoek van Van Ours betreft beide boven- 

genoemde vragen. In dit onderzoek wordt zowel de invloed van 

de schaarste van arbeid op de ontwikkeling van het reele ver- 

diende bruto-uurloon onderzocht als de invloed van de relatieve 

ontwikkeling van het verdiende bruto-uurloon op het functioneren 

van de arbeidsmarkt , waarbi j als indicator een gedef inieerde 

irictieparameter wordt gehanteerd. Het eerste deel van het 

onderzoek vindt plaats voor de nijverheid en een drietal 

bedrijfstakken: grafische industrie, kledingindustrie en 

bouwnijverheid; het tweede deel alleen voor genoemde drie 

bedri j f stakken.

Het onderzoek van Molenaar gaat in op de 

eerste vraag en betreft de invloed van arbeidsmarktindica- 

toren op de ontwikkeling van de loondrift. Het onderzoek is 

verricht voor de nijverheid en voor een.drieta1 bedrijfs- 

takken: voedings- en gen6tmiddelenindustrie, metaalni jverheid 

en bouwnijverheid. 

Het onderzoek van Heijke gaat in op de tweede 

vraag en betreft de invloed van de standaarddeviatie van 

sectoriele groeivoeten van lonen - als indicator voor de 

loonstructuur - op het functioneren van de arbeidsmarkt, 

dit op het niveau van de gehele bedrijvensector. Als indicator 

voor het functioneren van de arbeidsmarkt wordt hierbij even- 

eens een gedefinieerde frictieparameter gehanteerd. 

De drie uitgevoerde onderzoeken verschillen 

nogal in gevolgde werkwijze. De resultaten van deze onder- 

zoeken zijn niet strijdig met elkaar, doch geven evenmin 

voldoende ondergrond voor het trekken van vergaande conclusies. 

We1 kan de voorzichtige conclusie getrokken worden dat in de 

afgelopen decennia schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt 

beloningsontwikkelingen hebben beinvloed. De omvang van de 

invloed blijkt echter sterk afhankelijk van de onderzochte 

bedrijfstak en van de onderzoeksperiode. Vanaf de tweede 

helft van de jaren zestig komen schaarsteverhoudingen duidelijk 

minder tot uitdrukking in beloningsontwikkelingen. Ook ten 

aanzien van de invloed van beloningsontwikkelingen op het 

functioneren van de arbeidsmarkt lijkt zich een onderscheid 

naar bedrijfstakken voor te doen, voor sommige bedrijfstakken 

is de relatie wel, voor andere niet aanwezig. Op macro-niveau 

lijkt een zwak verband te bestaan, dit is echter niet dermate 

groot dat van een differentiatie in de sfeer van de bruto- 

loonvorming een bijdrage verwacht mag worden ten aanzien van 

een betere allocatie op de arbeidsmarkt. 

De betekenis van de uitgevoerde analyses reikt 

- ondanks de beperkingen die in acht moeten worden genomen - 

toch verder dan het vraagstuk van de discrepantjes op de arbeids- 

markt. Het project 'Vernieuwingen in het arbeidsbestel' 

beoogde met name ook inzicht te krijgen in de relatieve 

betekenis van onderscheidene denkbeelden die pretenderen 

vernieuwingen in het arbeidsbestel te bewerkstelligen. De 

verhouding tussen schaarsten en beloning behoort in deze 

tot de concepten die door middel van een grotere markt- 

conformiteit gunstige voorwaarden beogen te scheppen voor 

de groei van de werkgelegenheid. In het algemeen kan naar 

aanleiding van de onderzoekingen worden gesteld, dat een 

versterking van de marktwerking op de arbeidsmarkt een 

noodzakelijke maar onvoldoende voorwaarde vormt om tot ver-

etering van de allocatie te komen. Voor de toekomst is 

deze vaststelling van belang, omdat er zich wellicht twee 

tendenties zullen doen gevoelen namelijk een tendens tot 

aanpassing aan de marktverhoudingen (factormarkten van 

arbeid en kapitaal) En een tendens om bepaalde institutio- 

nele verworvenheden te behouden en zelfs uit te breiden 

over categorieen die daaraan nog geen deel hebben (gehuwde 

vrouwen, deeltijdwerkers). Het is in deze context dat de 

zelfstandige betekenis van een betere marktwerking beoor- 

deeld dient te worden: namelijk even noodzakelijk als 

beperkt van invloed. 

H.A. van Stiphout, 

voorzitter projectgroep 

'Vernieuwingen in het 

arbeidsbestel'

2. De wisselwerking tussen 

schaarsteverhoudingen en 

beloningsstructuur; een empiri- 

sche analyse voor drie bedrijfs- 

takken 

J. C. van Ours

I fear that when the economic 

theorist turns to the general 

problem of wage determination 

and labor economics, his voice 

becomes muted and his speech 

halting. 

If he is honest with himself, 

he must confess to a tremendous 

amount of uncertainty and self- 

doubt concerning even the most 

basic and elementary parts of 

the subject 

P. Samuelson

INHOUDSOPGAVE 

lnleiding en probleemstelling 

Arbeidsmarkt en allocatie; theorie 

lnleiding 

De loonmarkt 

De allocatiemarkt 

Empirische problemen 



De arbeidsmarkt 

Arbeidsmarkt en allocatie; globale empirie 



De arbeidsmarkt 

Grafische industrie 

lnleiding 



Kledingindustrie 

lnleiding 



Bouwnijverheid 

lnleiding 



Evaluatie en conclusies 

Bijlage 

Ontwikkeling van een aantal variabelen van belang voor het 

functioneren van de arbeidsmarkten van nijverheid, grafische 

industrie, kledingindustrie en bouwnijverheid 

Pag. 

15

1. INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING 

De tijd na de Tweede Wereldoorlog wordt voor 

Nederland in economisch opzicht gekenmerkt door een snelle 

groei. Deze groei ging vanaf de tweede helft van de jaren 

vijftig gepaard met een vanuit werkgelegenheidsoogpunt bij- 

zonder gunstige situatie: De werkloosheid vertoonde wel- 

iswaar fluctuaties maar bedroeg nooit meer dan enkele pro- 

centen van de beroepsbevolking zoals duidelij k bli j kt uit 

figuur 1. In de jaren zeventig is hierin een drastische ver- 

andering opgetreden en nam de werkloosheid snel toe tot 5 a 

6% van de beroepsbevolking in de tweede helft van deze periode. 

Figuur 1 Werkloosheid en openstaande vraag in Nederland: 

I L 

1952 - 1980 (% van de beroepsbevolking) 

1 

1955 1960 1965 1970 1975 1980 

Bron : CBS, Sociale maandstatistieken. 

__C 

tijd 

= Tijdsperiode waarin het aantal werklozen het aantal 

openstaande vacatures overtreft. 

Deze stijging wordt in de economische wetenschap 

langs verschillende invalshoeken c.q. theorieen benaderd. 

Deze theorieen zijn overigens niet van dien aard dat de beleids- 

conclusies die er op gebaseerd worden strijdig met elkaar hoeven 

te zijn. Volgens een van de theorieen is de oorzaak van de werk- 

loosheidstoenarne gelegen in een stagnerende vraagontwikkeling, 

zowel binnenlands als op de wereldmarkt. De oplossing van het 

werkloosheidsvraagstuk is volgens deze theorie het stimuleren 

van de bestedingen. Een dergelijk beleid waarbij de bestedingen 

worden gestimuleerd door verlaging van de belastingen en/of 

verhoging van de overheidsuitgaven dan we1 worden afqeremd 

in perioden van excessieve expansie worden afgeremd door 

omgekeerde maatregelen, is door de meeste Westerse landen 

na de Tweede Wereldoorlog sevoerd, ook in Nederland. M e t

uitzondering van enkele jaren - 1951/52, 1957/58 en 1966/67 - 

zorgde dit beleid tot aan de jaren zeventiq voor een ow oeil 

houden van de bestedinaen en daarmee voor een qeringe werk- 

loosheid, In de jaren zeventiq bleek dit - Keynesiaanse - 

beleid echter niet meer voor een onqestoorde welvaartsqroei 

te kunnen zorgen en kreeq een andere theorie die de wrimaire 

oorzaak van de hoqe werkloosheid door het hoqe loonkostenweil 

verklaart, in Nederland meer aandacht. Loonmatiqinq is in deze 

theorie een belanqrijk instrument om de werkgeleqenheid te 

bevorderen. Een'derde theorie zoekt de oorzaak van de werkloos- 

heidstoename in het slechter functioneren van de arbeidsmarkt, 

waardoor vraaq naar en aanbod van arbeid elkaar moeilijker of 

in het geheel niet kunnen vinden. Volqens deze theorie kan een 

beleid gericht op het beter doen functioneren van de arbeids- 

markt een bijdrage leveren tot de oplossing van de werkloosheids- 

problematiek . Een inzicht in het functioneren van de arbeids- 

markt kan ontleend worden aan figuur 1, waarin naast de ontwik- 

keling van de werkloosheid ook die van de openstaande vacatures 

is weergegeven. Opvallend in deze figuur is het gearceerde 

gedeelte, dat de perioden weergeeft, waarin het aantal werklozen 

groter was dan het aantal openstaande vacatures. In de periode 

1950 - 1970 komt dit slechts dan voor wanneer het Keynesiaanse 

beleid een situatie van onderbesteding niet heeft (kunnen) 

voorkomen: in 1951/52, 1957/58 en 1966/67. Na 1972 is het aantal 

werklozen voortdurend groter. Opvallend is verder dat tot de jaren 

zeventig een daling van de werkloosheid steeds gepaard gaat met 

een stijging van het aantal openstaande vacatures en omgekeerd, 

terwijl in de jaren zeventig de werkloosheid bij een ongeveer 

gelijkblijvend aantal openstaande vacatures toeneemt. Aangezien 

het naast elkaar bestaan van werkloosheid en openstaande vacatures 

een indicatie is voor de mate waarin vraag naar en aanbod van 

arbeid op elkaar aansluiten zou hier uit qeconcludeerd kunnen 

worden, dat het functioneren van de arbeidsmarkt in de jaren 

zeventig is verslechterd. 

Het functioneren van de arbeidsmarkt wordt in het algemeen 

beynvloed door een veelheid van factoren. Op 66n van deze 

factoren, de wisselwerking tussen loonvorming en aansluiting 

van vraag naar en aanbod van arbeid wordt in de onderhavige 

studie nader ingegaan. Er wordt namelijk we1 verondersteld 

dat de allocatiefunctie van de beloningen op de arbeidsmarkt 

onvoldoende tot zijn recht komt, waardoor discrepanties 

ontstaan tussen vraag en aanbod. De vraag wordt dan 

opgeworpen in hoeverre een grotere marktcomformiteit - in dit 

geval: beloningsverhoudingen die meer flexibel kunnen reageren 

op veranderingen in de schaarsteverhoudingen - een bijdrage

kan leveren tot het beter doen functioneren van de arbeidsmarkt. 

Voor het beleid is deze vraag van belang omdat beantwoording 

daarvan mede kan aangeven of een gedifferentieerde loonvorming, 

dat wil zeggen het scheppen van de mogelijkheid van ongelijke 

initiele loonstijgingen een werkbaar beleidsinstrument is. 

Onderstaand wordt getracht op basis van enig empirisch onderzoek 

hierover nader informatie te verkrijgen. Uit de aard van de 

probleemstelling en de mogelijk daaraan te ontlenen beleids- 

conclusies - loondifferentiatie - volgt a1 dat dit empirisch 

onderzoek niet beperkt kan blijven tot het macro-niveau, maar 

dat een analyse op gedesaggregeerd niveau dient plaats te vinden. 

In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op enkele theoretische 

aspecten van de arbeidsmarkt. Hierbij wordt onderscheid gemaakt 

tussen enerzijds de allocatiemarkt waar vraag naar - en 

aanbod van arbeid elkaar ontmoeten en anderzijds de loonmarkt 

waar de loonvorming plaatsvindt. Allereerst wordt de loonmarkt 

onder de loep genomen. Geconstateerd wordt dat er ter verklaring 

van het loonniveau in theoretisch opzicht globaal genomen twee 

richtingen te onderscheiden zijn: de economische- of markttheorie 

en de institutionele- of machtstheorie. In de loop der tijd is 

de nadruk in de theorievorming echter verschoven van een 

verklaring van het loonniveau naar een verklaring van de 

loonmutatie, waarbij het bestaande loonniveau als gegeven gaat 

functioneren. Hierdoor is het onderscheid tussen de twee genoemde 

theoriegn voor een groot deel verdwenen hetgeen in het empirische 

onderzoek naar de loonvorming duidelijk tot uitdrukking komt. 

In theorie worden als verklarende variabelen voor de loonmutatie 

zowel werkloosheid, arbeidsproduktiviteit, prijzen, winsten als 

vakbondsmacht gehanteerd. 

Bij de theoretische behandeling van de allocatie- 

markt wordt geconstateerd dat er in feite niet 66n allocatiemarkt, 

bestaat, maar dat gesproken moet worden van een conglomeraat van 

deelmarkten omdat zich tussen vraag naar en aanbod van arbeid 

verschillen voordoen naar beroep, opleidingsniveau, regio, 

persoonlijke kenmerken e.d. De werkloosheid wordt vervolgens 

onderverdeeld in een aantal componenten: de seizoens-, conjunc- 

turele-, frictie-, kwalitatief structurele- en kwantitatief 

structurele werkloosheid. Aan de frictiewerkloosheid en de 

kwalitatief structurele werkloosheid wordt uitgebreider aandacht 

besteed omdat het deze twee componenten zijn waarin het functio- 

neren van de arbeidsmarkt weerspiegeld wordt. Met behulp van de 

zogenaamde unemployment- vacancy analyse wordt ten slotte een 

theoretische relatie gelegd tussen het functioneren van de 

arbeidsmarkt en de loonvorming . 

In hoofdstuk 3 worden enkele empirische problemen 

aangegeven die verbonden zijn aan het schatten van de in hoofd-

stuk 2 weergegeven theoretische specificaties. Ingegaan wordt o.a. 

op de problemen die in het algemeen aan het meten van werkloosheid 

en openstaande vraag verbonden zi jn en op de verschillende wijzen 

waarop inhoud kan worden gegeven aan het begrip 'loon'. Ook andere 

variabelen die invloed hebben op de loonontwikkelingen zoals 

bi jvoorbeeld 'winstquote' en 'arbeid~~roduktiviteit ' zi jn op 

verschillende manieren te kwantificeren. Op een lager niveau van 

aggregatie doet zich het probleem voor dat gegevens over werkloos- 

heid en openstaande vraag beschikbaar zijn op beroepsgroepniveau, 

terwijl loongegevens op bedrijfstakniveau gespecificeerd worden. 

Dit laatste probleem wordt grotendeels ondervangen door als 

onderwerp van studie die beroepsgroepen en bedrijfstakken te 

kiezen die elkaar voor een groot deel 'overlappen'. 

In hoofdstuk 4 wordt een algemene empirisch onder- 

bouwde schets gegeven van enkele van de in hoofdstuk 2 behandelde 

aspecten van de arbeidsmarkt. De in hoofdstuk 2 afgeleide 

theoretische verklaring van de loonontwikkelingen wordt op het 

niveau van de nijverheid getoetst. Voor zover mogelijk wordt de 

omvang van de werkloosheid voor elk van de onderscheiden componen- 

ten weergegeven en wordt de aard van de kwalitatief structurele 

werkloosheid aangegeven. Met behulp van de unemployment- vacancy 

analyse wordt de ontwikkeling van het functioneren van de arbeids- 

markt op macro-niveau empirisch ingevuld. 

In de hoofdstukken 5, 6 en 7 wordt de wissel- 

werking tussen de ontwikkeling van de arbeids (al1ocatie)markt 

en de loonontwikkelingen op bedrijfstakniveau met behulp van 

empirisch materiaal onderzocht. D i t geschiedt achtereenvolgens 

voor de grafische industrie, de kledingindustrie en de bouw- 

nijverheid. In elk van de hoofdstukken wordt allereerst een 

schets gegeven van de specifieke problematiek die! op de 

betreffende bedrijfstak van toepassing is. Vervolgens worden de 

in hoofdstuk 2 afgeleide specificaties getoetst oh na te gaan 

in de eerste plaats in hoeverre schaarsteverh~udin~en belonings- 

I 

I 

ontwikkelingen beynvloeden en in de tweede plaats in hoeverre ! 

beloningsontwikkelingen het functioneren van de arbeids(dee1)markt 

beynvloeden. 

i 

In hoofdstuk 8 ten slotte vindt ter afronding 

I 

van het geheel een evaluatie van de empirische resultaten plaats 

en worden enkele conclusies getrokken. 

1

2. ARBEIDSMARKT EN ALLOCATIE; THEORIE 

2.1 Inleidinq 

De term "arbeidsmarkt" heeft sen abstracte inhoud, 

het gaat om een functionele markt. Onder de 'arbeidsmarkt' wordt 

verstaan het samenspel van factoren, intituties, processen en 

ruilvoorwaarden, dat de relaties tussen het aanbod van en de 

vraag naar arbeid bepaalt. Op de arbeidsmarkt vindt de verdeling 

plaats van de hoeveelheden en soorten arbeid over de verschillende 

aanwendingsmogelijkheden; op de arbeidsmarkt worden banen voor 

vrager en aanbieder geselecteerd en verdeeld. Via de arbeidsmarkt 

ontstaat een verdeling van werk, inkomen, aanzien, bestaanszeker- 

heid, sociale contacten e.d. I' In het algemeen worden de ont- 

moeting van vraag naar en aanbod van arbeid (een ruilproces) 

onderscheiden van de loonvorming (een prijsvormingsproces); er 

wordt dan ook we1 gesproken van een allocatie- of werkqeleqen- 

heidsmarkt enerzijds en een loonmarktanderzijds. In de gewoonlijk 

gehanteerde terminologie wordt met 'de arbeidsmarkt' vooral de 

allocatiemarkt bedoeld. De arbeidsmarkt bestaat in feite uit een 

'conglomeraat van deelmarkten'2) : vraag en aanbod vallen uiteen 

in een groot aantal groepen die e.lkaar slechts ten dele overlappen 

en concurrentie aandoen, doordat er verschillen tussen deze groep- 

en bestaan wat betreft beroepen, opleidingsniveau's, regio en 

persoonlijke kenmerken. Tussen de allocatiemarkt en de loonmarkt 

kan een duidelijke wisselwerking bestaan. Enerzijds kan een aan- 

bodsoverschot van arbeid op een deelmarkt de lonen daar in neer- 

waartse zin beynvloeden en een vraagoverschot in omgekeerde rich- 

ting. Anderzijds kunnen hoge lonen op een deelmarkt het aanbod 

van arbeic! doen toenemen en de vraag naar arbeid doen afnemen, 

terwijl lage lonen in omgekeerde richting kunnen werken. Een van 

de redenen waarom een arbeidsmarkt slechter gaat functioneren in 

de zin van een minder goede allocatiekan zijn, dat de 

wisselwerking tussen de allocatiemarkt en de loonmarkt verstoord is. 

Deze verstoring kan opgetreden zijn in &?n van de onderscheiden 

bernvloedingsrichtingen of in allebei de richtingen: Het kan zijn 

dat verschillen in schaarste van arbeid tussen deelmarkten niet 

of onvoldoende tot uitdrukking komen in veranderingen in de 

beloningsverhoudingen,die daardoor niet als prikkel kunnen dienen 

voor een herallocatie van de arbeid over de deelmarkten of het kan 

zijn dat veranderingen in beloningsverhoudingen weliswaar ontstaan 

maar door bijvoorbeeld compartimentalisering van de arbeidsmarkt 

geen herallocatie van de arbeid tot gevolg hebben. 

(1) C. de Galan, Economie van de arbeid, Alpen aan den 

Rijn/Brussel, Samson uitgeverij, 1981. 

(2 C. de Galan, op.cit., blz. 108. 

*

Alhoewel er sprake kan zijn van een wisselwerking, 

functioneren loonmarkt en allocatiemarkt toch onmiskenbaar afzon- 

derlijk. Achtervolgens zal daarom ingegaan worden op de karakteris- 

tieken van beide (sub) markten, voorzover die van belang zijn voor 

de onderhavige probleemstelling. Aan het eind van de bespreking 

van elk van de markten zal een theoretische relatie gespecificeerd 

worden, die duidelijk maakt hoe in principe de relatie tussen de 

besproken markt en de andere markt zou kunnen zijn. Beide relaties 

tezamen geven dan in theoretisch opzicht de wisselwerking tussen 

, loonmarkt en allocatiemarkt weer en zullen in de navolgende 

hoofdstukken empirisch worden getoetst. 

2.2 De loonmarkt 

Over de wijze waarop in feite de loonmarkt 

functioneert en het loonpeil tot stand komt, bestaat een veelheid 

van theorieen, waarin verschillende accenten worden gelegd ten 

aanzien van de relevante verklarende factoren. Globaal genomen 

zijn er twee richtingen in de zogenaamde loontheorie te onder- 

scheiden3) : de economische of markttheorieen, waarin voornamelijk 

aandacht wordt geschonken aan economische wetmatigheden c.q. aan 

marktelementen en de institutionele of machtstheorieen, waarin 

economische macht en instituties dominant worden geacht. 

In de marktheorieen zijn vooral factoren als vraag 

naar en aanbod van arbeid en arbeidsproduktiviteit van belang bij 

de totstandkoming van het loonpeil. De meest gangbare markttheorie 

is de neoklassieke grensproduktiviteitstheorie. In deze theorie 

wordt de beloning van de produktiefactor arbeid opgevat als een 

marktprijs bepaald door de krachten van vraag en aanbod c.q. door 

onderlinge concurrentie tussen vragers en aanbieders. Enerzijds 

zal bijvoorbeeld naarmate de arbeid schaarser is de concurrentie 

tussen de vragers de prijs van arbeid - het loon - opdrijven. 

Anderzijds zal bijvoorbeeld naarmate de prijs van arbeid hoger is 

de vraag afnemen, omdat de hoeveelheid arbeid die de individuele 

vrager wil inschakelen, afhangt van de waarde van de 

grensproduktiviteit van de arbeid. Ook zal naarmate het loon hoger 

is het aanbod van arbeid toenemen. Deze theorie is zowel 

van toepassing op het macro-niveau als OD het meso-niveau 

dat wil zeggen ze geldt in principe ook voor bijvoorbeeld 

bedrijfstakken en regio's. 

In de institutionele loontheorieen wordt voorsl 

aandacht besteed aan het feitelijke loonvominqsproces en de 

instituties die daarbij een rol spelen. Belangrijke factoren die 

het uiteindelijke loonniveau bepalen zijn dan: het economische

krachtenveld of de economische omstandigheden, de structuur en 

de positie van de marktpartijen (vakbonden en werkgevers organisa- 

ties), de aard en de kracht van de onderhandelaars, de invloed 

van de overheid en de publieke opinie. 

In de loop der tijd is het accent in de loontheorie- 

vorming verschoven van een verklaring van het loonniveau naar een 

verklaring van de loonmutatie, met andere woorden van een loon- 

vormingstheorie naar een loonveranderingstheorie. In de loonver- 

anderingstheorie wordt het bestaande loonniveau als uitgangspunt 

genomen, waardoor het aantal verklarende variabelen veel beperkter 

kan worden gehouden. De theorie is daardoor eenvoudiger in model- 

vorm te specificeren en empirisch te verifieren. De meest gehan- 

teerde verklarende variabelen ten aanzien van de loonverandering 

zi jn4) : 

werkloosheid 

pri j zen 

produktiviteit 

winsten 

vakbondsmacht 

terwiil -oak als verklaring worden gehanteerd: 5, 

afwentelingsprocessen 

trendmatige loonstijging 

De relatie tussen loonverandering en werkloosheid 

vindt zijn neerslag in de zogenaamde Phillipscurve. Over 

de juiste functionele relatie tussen de loonverandering en de 

werkloosheid en over de juiste specificatie van de werkloosheid 

bestaat veel verschil van mening. Deoorspronkelijke Phillipscurve is 

de toepassing van een eenvoudige marktwet: een vraagoverschot 

leidt tot prijsstijgingen, een vraagtekort tot prijsdalingen. 

Het specifieke van de Phillipscurve bestaat hierin dat het 

empirisch moeilijk te vatten begrip 'vraag(aanbod)overschot' 

vervangen wordt door het eenvoudiger te meten werkloosheidspercentage 

(U); terwijl als 'prijsindicator' de nominale 

loonstijging ( i) wordt gebruikt. De functionele relatie werd 

door Phillips als volgt gespecificeerd: 6 

C 

i + a = b ~ 

De originele Phillipscurve wordt gestyleerd weergegeven in 

figuur 2. 

(4) A.M. Santomero, J.J. Seater, "The inflation-unemployment 

trade-off: A critique of the literature", Journal of 

Economic Literature, Vol. XVI (June 1978). 

(5) C. de Galan, op.cit.. 

(6) A.W. Phillips, "The relation between unemployment and 

the rate of change of money wage rates in the United 

Kingdom, 1861-1957", Econornica, Nov. 1958.

Figuur 2 De Phillipscurve 

nominale 

loonstijging 

(%I 

- 

werkloosheid 

(%I 

In theoretisch opzicht bestaat er overeenstemming 

over een niet-lineaire relatie tussen loonverandering en werKloosheid. 

Empirische onderzoeken zijn echter niet eensluidend; 

in sommige onderzoeken werd een niet-lineaire, in andere onderzoeken 

juist een lineaire specificatie gebruikt. Onderzoeken 

waarin lineaire met niet-lineaire specificaties werden vergeleken 

konden geen uitsluitsel geven over de juiste specificatie. Over 

de juiste maatstaf voor de werkloosheid bestaat eveneens verschil 

van mening. Sommige onderzoekers betrekken ook 'verborgen' 

werkloosheid, dat wil zeggen degenen die we1 willen en kunnen 

werken, maar zich niet op de arbeidsmarkt begeven omdat er 

bijvoorbeeld a1 veel werkloosheid bestaat, in hun onder~oek.~) 

Anderen rekenen 'hoarding' van arbeid in ondernemingen eveneens 

tot de 'werkloosheid'. Daarnaast speelt een mogelijke vertraging 

in de doorwerking van werkloosheid naar loonverandering een rol. 

Enkele onderzoekers met name degenen die zich in de beginfase 

met het onderzoek naar de Phillipscurve bezighielden, hebben 

naast het werkloosheidsniveau, de verandering daarin als verklarende 

variabele voor de loonverandering gehanteerd. Ten 

slotte is van belang op te merken dat in veel studies geen 

significante relatie is gevonden tussen werkloosheid en loonverandering 

. 

De (consumptie) prijssti jging als verklarende 

variabele voor de nominale loonstijging wordt in de meeste 

gevallen significant bevonden. Ter verklaring hiervan wordt 

gesteld dat in het onderhandelingsproces tussen werkgevers en 

werknemers regle lonen een rol spelen en dat geanticipeerd 

wordt op een toekomstige prijsstijging. Ook kan het zijn dat 

in de onderzochte situatie sprake was van bijvoorbeeld automatische 

prijscompensatie. Theoretisch gezien is de prijsstij- 

(7) 

A.M. Santomero, J.J. Seater, Op.cit., blz. 508.

gin9 enkel van belang indien deze verwacht wordt; bij afwezig'- 

heid van verwachtingen daaromtrent wordt de verandering in het 

loon enkel beinvloed door de excessieve vraag naar arbeid. 

De stijging van de arbeidsproduktiviteit wordt 

ook we1 gehanteerd als verklarende variabele. Daarvoor worden 

verschillende redenen genoemd. Een daarvan is dat de toeneming 

van de produktie per werkende de reele ruimte bepaald waaruit 

in principe een loonstijging zou moeten worden betaald. Een 

andere genoemde reden is gebaseerd op de grensproduktiviteits- 

theorie: indien de gemiddelde produktiviteit als proxy 

gehanteerd mag worden voor de grensproduktiviteit zou het vanwege 

de veronderstelde gelijkheid tussen marginale produktiviteit 

en loon op micro-niveau, het nominale loon mede moeten bepalen. 

Een derde reden is afkomstig uit de neoklassieke groeitheorie 

die stelt dat de lonen bij evenwichtige groei even snel stijgen 

als de gemiddelde arbeidsproduktiviteit. 

Empirisch onderzoek inzake de relevantie van 'de 

winst' als verklaring voor de nominale loonverandering is niet 

eensluidend. Het argument om de winst en/of de stijging van de 

winst als verklarende variabelen te hanteren is de gedachte dat 

grote winsten de vakbonden zullen prikkelen om harde loononder- 

handelingen te voeren. 

De sterkte van de vakbeweging wordt soms als verklarende 

variabele gehanteerd en significant bevonden. Problematisch 

bij het hanteren van deze variabele is de exacte specificatie. 

Soms wordt de stakingsactiviteit daarvoor gebruikt (aantal 

stakingen of aantal stakers of aantal gestaakte dagen), soms 

het lidmaatschapspercentage. De kritiek op het hanteren van de 

vakbondsmacht als verklarende variabele is gebaseerd op de veronderstelling 

dat de vakbondssterkte enkel van belang zal zijn 

bij de totstandkoming van het loonniveau; de vakbonden zullen 

niet bij voortduring hun macht aanwenden om steeds de loonverandering 

te beinvloeden .8) Een andere wijze waarop de vakbondssterkte 

volgens enkele onderzoekers tot uitdrukking kan komen 

is de snelheid waarmee lonen reageren op vraag of aanbod overschotten: 

de Phillipscurve wordt vlakker met toenemende vakbondssterkte. 

Onenigheid bestaat er over de vraag in hoeverre 

een afwentelingsproces van collectieve lasten bestaat, dat wil 

zeggen, in hoeverre de stijging van de op het looninkomen drukkende 

loonbelasting en sociale verzekeringspremies (voor een deel) 

worden afgewenteld door middel van extra loonsverhoging. Door 

(8) J. Tobin, "Inflation and unemployment", American 

Economic Review, March 1972.

sommige onderzoekers wordt op theoretische en empirische gronden 

betwi jfeld of het afwentelingsmechanisme bestaat. De ~alan') stelt 

dat de afwentelingsthese twijfelachtig lijkt en ook minder aanne- 

melijk wordt omdat bijvoorbeeld door de vakbeweging de schoning 

van de prijscompensatie voor door overheidsmaatregelen veroorzaakte 

prijsstijgingen worden aanvaard. 

Ten slotte is er nog een restfactor die als trend- 

matige loonstijging wordt beschouwd, bijvoorbeeld door gewenning 

of gewoonte, door institutionele druk, of als proxy voor niet 

apart genoemde zich trendmatig manifesterende factoren. 

Een voorbeeld van een in Nederland gehanteerde 

uitgebreide Phillipscurve specificatie is de in het CPB-model 

VINTAFF I1 gehanteerde specificatie op macro-niveau: 

1 = 1,Ol P c--f + 1,002 ;-+ - 0,879 U-+ + 0,473 Ad-t + 2,00 

2 

R = 0,867 

waarbij: 1 = procentuele mutatie van de loonsom per loontrekker 

in bedri jven 

P = procentuele mutatie in de consumptieprijs van gezinnen 

C 

X = procentuele mutatie in de arbeidsproduktiviteit van 

bedri jven 

U = werkloosheidspercentage 

d = afwenteling van gestegen belastingen premiedruk 

In deze vergelijking omvat de werkkring van de loonstijging dus 

naast het Phillipscurve effect, volledige prijscompensatie en 

volledige doorwerking van verandering in de arbeidsproduktiviteit, 

beide met een vertraging van een half jaar. 

Er vindt volgens deze vergelijking bovendien met een kleine 

vertraging afwenteling plaats van gestegen belastingen premie- 

druk. In het kader van de probleemstelling van deze studie is 

een macro-specificatie echter van minder belang. Het gaat er hier 

om of de uitgebreide Phillipsrelatie ook geldt op gedesaggregeerd 

niveau; immers de wisselwerking tussen loonmarkt en alloca- 

tiemarkt kan enkel op een gedesaggregeerd niveau bestudeerd 

worden omdat het gaat om bijvoorbeeld de effecten van loon 

differentiatie. 

In het algemeen geldt dat alle soorten arbeid 

en arbeidsdeelmarkten hun eigen loonniveau kennen, alhoewel 

de factoren die de veranderingen van deze niveaus bepalen in 

principe dezelfde zijn als die voor de macro-loonveranderingen. 

Het feitelijke proces van loonvorming speelt zich in laatste 

instantie af op bedrijfstak- en ondernemingsniveau. Op dit 

niveau doet zich het verschijnsel voor dat bepaalde, meestal 

grote industriele bedrijfstakken met sterke vakbonden in de 

C. de Galan, op.cit., blz. 208.

loononderhandelingen het voortouw nemen en de trend zetten 

voor de onderhandelingen in de overige bedrijfstakken: het 

fenomeen van het loonleiderschap. lo) Dit verschi jnsel beperkt 

uiteraard de mogelijkheden voor loondifferentiatie. 

Bij het onderzoek naar het bestaan van een uit- 

gebreide Phillips-relatie op gedesaggregeerd niveau zijn niet 

alle hiervoor behandelde verklarende variabelen betrokken. Een 

variabele om de invloed van de vakbondsmacht aan te geven is 

niet gehanteerd omdat de invloed van deze variabele op a priori 

gronden betwijfeld wordt, maar meer nog vanwege de problemen 

met de empirische invulling van de variabele: welke indicator 

geeft de omvang van de vakbondsmacht juist weer? Daarnaast is, 

ook afgezien van de 'invulling' van een 'afwentelingsvariabele', 

het bestaan van een afwentelingsproces zowel op theoretische 

als op empirische gronden twi jfelachtig. 11) Kramer concludeert 

bijvoorbeeld dat er weinig of geen statistische steun te vinden 

is voor het afwentelingsmechanisme in het model VINTAFF 11. 12) 

De (uitgebreide) Phillipsrelatie is daarom in eerste instantie 

als volgt op bedrijfstakniveau gespecifeerd: 

waarbi j : in = procentuele loonsti jging voor bedri jfstak n 

a = trendmatige loonstijging voor bedrijfstak n 

n 

Un = werkloosheidsniveau voor bedri j f s tak n 

pc = consumptieprijsstijging 

Xn = stijging arbeidsproduktiviteit in, bedrijfstak n 

Wn = winstniveau van bedrijfstak n 

a, 6, y, E, E : te schatten coefficienten 

Op grond van de theorie is te verwachten: 

a>O, BO, 6>0, E>O. 

De resultaten van de schattingen voor een drietal bedrijfstakken 

worden weergegeven in respectievelijk de hoofdstukken 5, 6 en 7. 

De resultaten van een schatting van bovenstaande vergelijking 

waarbij de bedrijfstakvariabelen vervangen zijn door die van de 

gehele nijverheid worden weergegeven in hoofdstuk 4. 

2.3 De allocatiemarkt 

Zoals reeds in de inleiding is gesteld is de 

(10) W. van Drimmelen, N. van Hulst, Loonvorming en loon- 

politiek in Nederland, Groningen, Wolters-Noordhoff, 

1981. 

(11) C.J. van Eyk, "Ontwikkelingen in de voorbereiding van 

de Nederlandse economische politiek", Maandschrift 

Economic, 1979 no. 2. 

(12) P. Kramer, "Twijfels rond de afwenteling in het model 

Vintaf 11" , ~conomisch Statistische ~erichten, 

21 november 1979.

werking van de arbeidsallocatiemarkt een complex geheel. In 

figuur 3 wordt de structuur van de arbeidsmarkt schematisch 

weergegeven, waarbij de rechthoeken voorraadgrootheden weer- 

geven en de pijlen de daarbij behorende stromen. 

Figuur 3 De arbeidsmarkt schematisch weergegeven 

: arbeidsmarkt 

Family members 

r 

vacancies 

New 

vacancies 1 

Manpower ;available\ 

r-' I Employed 

workers 

- 

Retirements 

A_--- 

V . 

Manpower requ~red 

m 

Production 

Demand for &ods and services 

Bron : C.C. Holt, Job search Phillips wage relation, union 

influence, in: Micro economic foundations of employment and 

inflationtheory, London/Basingstoke, Macmillan, 1970. 

Hieruit blijkt dat de voorraadgrootheden voortdurend van samen- 

stelling veranderen. De 'voorraad' werknemers neemt aan de ene 

kant af door vrijwillige en gedwongen ontslagen en door pensio- 

nering en neemt aan de andere kant toe door recrutering uit de 

arbeidsmarkt. Ook de voorraad werkzoekenden neemt aan de ene 

kant af door arbeidsmarktverlaters en door recrutering en aan de 

andere kant toe door vrijwillige en gedwongen ontslagen. Op de 

arbeidsmarkt zelf vindt in feite een allocatie plaats van de 

werkzoekenden over de beschikbare vacatures. Het ontstaan van 

werkloosheid is voor een deel te wijten aan de complexiteit van 

dit allocatieproces. Voor het overige deel zijn verschillende 

oorzaken aan te wijzen; in termen van soorten werkloosheid: 13 

- seizoenwerkloosheid, die ontstaat door de seizoensmatige 

schommeling in de vraag naar arbeid, of eventueel in het aanbod, 

zonder evenredige aanpassing van aanbod, respectievelijk vraag 

bijvoorbeeld in de agrarische sector, de bouw en de horeca; 

- conjuncturele werkloosheid, die ontstaat doordat de 

bestedingen schommelen ten opzichte van de produktie-capaciteit, 

(13) C. de Galan, op.cit., blz. 113-126.

schommelingen die zich voortplanten in de vraag naar arbeid. 

Zoals uit figuur 1 af te lezen valt, heeft dit zich in ~ederland 

voorgedaan in 1951/52, 1957/58, 1966/67, terwijl vanaf 1971 

waarschijnlijk weer voor een deel sprake is van conjuncturele 

werkloosheid ; 

- kwantitatief structurele werkloosheid, die ontstaat door een 

gebrek aan arbeidsplaatsen bijvoorbeeld door het achterblijven 

van nieuwe investeringen en door versnelde economische veroudering 

door snel oplopende arbeidskosten; 

- werkloosheid van minder geschikten, die bestaat uit personen 

die in feite lichamelijk of geestelijk minder geschikt zijn om 

te werken, maar die (nog) niet in de WAO zijn beland. 

Voor een indruk van de aard en de omvang van de 

werkloosheid die voortvloeit uit de complexiteit van het 

arbeidsmarktallocatieproces is een inzicht nodig in deze complexiteit. 

De complexiteit van het allocatieproces is niet uit figuur 3 

af te lezen, omdat daar sprake is van &5n arbeidsmarkt. Zoals a1 

eerder is gesteld bestaat dS arbeidsmarkt echter niet en moet 

eerder gesproken worden van een 'conglomeraat van deelmarkten', 

die verschillen qua beroep, opleidingsniveau, sector, regio en 

persoonlijke kenmerken. Vraag naar en aanbod van arbeid vallen zo 

uiteen in een aantal groepen, die elkaar slechts ten dele 

overlappen en beconcurreren. ,Tach bestaat er we1 enige uitwisse- 

ling of mobiliteit tussen de verschillende groepen, hetzijn 

direct, hetzij indirect via een periode van werkloosheid na 

bijvoorbeeld omscholing of via een periode van afwezigheid uit 

het arbeidsproces. In het algemeen worden twee soorten mobiliteit 

onderscheiden namelijk enerzijds spreidingsmobiliteit, dat wil 

zeggen mobiliteit binnen een bedrijfseenheid of onderneming, 

tussen ondernemingen, bedrijfstakken, beroepen, regio's en 

anderzijds participatie mobiliteit dat wil zeggen naar en uit de 

14) 

arbeidsmarkt. Uit empirisch onderzoek blijkt, dat bijvoorbeeld 

mobiliteitsdrempels tussen zowel beroepen als bedrijfstakken laag 

zijn, terwijl bijvoorbeeld geografische mobiliteit erg gering is, 

indien hiervoor geen pendel maar migratie nodig is.15) De poten- 

tiBle en feitelijke migratie wordt namelijk beinvloed door een 

veelheid aan zwaarwegende factoren: 16 

- natuurlijke en milieu-omstandigheden in de regio's van vertrek 

en vestiging, dus het leefklimaat in de ruime zin; 

- woningbouw en woningvoorraad in de aankomstregio en eigen 

woningbezit; 

(14) L. Faase, Mobilitei,t en bemiddeling op de arbeidsmarkt, 

Erasmus Universiteit Rotterdam, 1980. 

(15) L. Faase, ibid.. 

(16) C. de Galan, op.cit., blz. 40.

- arbeidsmarktfactoren, met name omvang en ontwikkeling van de 

werkloosheid in het immigratie- en emigratiegebied; 

- de afstand tussen de regio's van vertrek en bestemming; 

- bestaande sociale- en familiebanden in de oude en de nieuwe 

regio . 

Loonverschillen blijken weinig betekenis te hebben als prikkel 

tot .migratie. 

Wat betreft mobiliteit in het algemeen blijken er 

grote verschillen te bestaan tussen verschillende categorieen 

werknemers; de mobiliteit is: 17) 

- onder jongeren veel groter dan onder ouderen; 

- onder alleenstaanden groter dan onder gehuwden; 

- onder gehuwde vrouwen relatief groot; 

- qua beroep relatief groot onder ongeschoolden; 

- qua regio relatief groot onder goed opgeleiden en in 

'hogere' beroepsgroepen; 

- naar verhouding omvangrijk in bedrijfstakken met lage 

lonen; binnen beroepen en regio's groter dan daartussen; 

- tussen bedrijven en bedrijfstakken groter dan tussen 

beroepen en regio's. 

Mede door de sterk uiteenlopende mobiliteit, varierend van zeer 

mobiel tot immobiel is een gelijkheid van vraag en aanbod op de 

verschillende deelmarkten moeilijk te bereiken en bestaan er 

altijd werkloosheid en openstaande vraag naast elkaar. 

In termen van werkloosheid zijn in dit opzicht drie vormen te 

onderscheiden namelijk: 

1. frictiewerkloosheid, dat wil zeggen werkloosheid die ontstaat 

omdat vraag en aanbod op de arbeidsmarkt enige tijd nodig 

hebben om elkaar te vinden, bijvoorbeeld als gevolg van 

lange s,electie- en bemiddelingsprocedures; 

2. kwalitatieve werkloosheid, dat wil zeggen werkloosheid waar 

we1 vraag tegenover staat maar van een andere hoedanigheid, 

bijvoorbeeld door verschillen qua beroep of qua regio; 

3. werkloosheid die ontstaat omdat investeringen achterwege 

blijven doordat ondernemers verwachten dat bepaalde vacatures 

niet vervuld zullen worden bijvoorbeeld als gevolg van 

immobiliteit van de werknemers. 

De laatste vorm van werkloosheid die verbonden is aan de zogenaamde 

'verwachtingen' van ondernemers is moeilijk te kwantificeren en 

blijft daarom hier verder buiten beschouwing. De frictiewerkloosheid 

en de kwalitatieve werkloosheid tezamen geven een indicatie 

van de werkloosheid die ontstaat doordat de arbeidsmarkt imperfect 

functioneert. Een kwantificering hiervan kan plaatsvinden met 

(17) C. de Galan, op.cit., blz. 41.

ehulp van de zogenaamde unemployment-vacancy-analyse, waarin 

gebruik gemaakt wordt van de empirische constatering dat er een 

verband tussen werkloosheid en openstaande vraag lijkt te bestaan. 

Een inzicht in de theoretische aspecten van deze relatie kan 

worden verkregen uit figuur 4. 

Figuur 4 Relatie tussen werkloosheid (u) en openstaande 

vacatures (v) 

Wanneer uitgegaan wordt van een perfect werkende arbeidsmarkt en 

van tekortschietende bestedingen zal er werkloosheid heersen en 

geen openstaande vraag bestaan, bijvoorbeeld in punt A. 

Met toenemende bestedingen zal de werkloosheid afnemen tot de 

arbeidsmarkt in evenwicht is in punt 0. Wanneer de bestedingen 

nog verder toenemen zal er in toenemende mate openstaande vraag 

ontstaan bij een situatie van volledige werkgelegenheid, 

bi jvoorbeeld punt B. 

In werkelijkheid werkt de arbeidsmarkt imperfect 

zodat bijvoorbeeld een arbeidsmarkt in evenwicht een bepaalde 

hoeveelheid werkloosheid tegenover een even grote hoeveelheid 

openstaande vraag staat , b i jvoorbeeld punt ol. Wanneer er sprake is 

van tekortschietende bestedingen kan de werkloosheid hoog zijn en 

1 

de openstaande vraag klein: bijvoorbeeld punt A . Bij een toename 

I van de bestedingen zullen dan in eerste instantie de arbeids- 

plaatsen die ontstaan gemakkelijk bezet worden waardoor de werk- 

loosheid afneemt. Naarmate de werkloosheid verder daalt en arbeids- 

plaatseri minder schaars worden zullen werklozen een meer afwachten- 

de houding innemen (bijv. langer wachten in de hoop een betere 

baan te vinden) en zal openstaande vraag toe gaan nemen. Voorbij 

het evenwichtspunt o1 neemt de openstaande vraag zelfs sneller toe 

dan de werkloosheid afneemt. De ~egt'~) heeft op basis van het in 

(18) E.R. de Regt, De relatie tussen werkloosheid en open- 

staande aanvragen; een theoretische en empirische 

analyse van de Nederlandse arbeidsmarkt, 1952-1978, 

Erasmus Universiteit Rotterdam, september 1979.

figuur 1 weergegeven schema de algemene vorm van de relatie tussen 

werkloosheid en openstaande vraag theoretisch afgeleid: 

(u-a) (v-B)~= e 6 

Y ' O 

waarbij: u = werkloosheid in % van de beroepsbevolking 

v = openstaande vacatures in % van de beroepsbevolking 

De uv-relatie heeft dus een hyperbolisch verloop met als asymp- 

toten u = a en v = B. Welk punt van de uv-relatie in een bepaald 

jaar relevant is, hangt mede af van de stand van de conjunctuur. 

In een situatie van hoogconjunctuur zullen zich relatief veel 

openstaande aanvragen voordoen, terwijl in een situatie van laag- 

conjunctuur zich veel werkloosheid zal voordoen. Een conjunctuur- 

neutrale situatie wordt daarom gedefinieerd als een situatie 

waarin werkloosheid en openstaande vraag aan elkaar gelijk zijn 

(u=v). Naast conjuncturele schommelingen kunnen zich ook structu- 

rele wijzigingen voordoen op de arbeidsmarkt: de frictie- en/of 

de kwalitatieve discrepanties kunnen toenemen. Deze toename van de 

arbeidsmarktimperfecties komt tot uitdrukking in een verschuiving 

van de uv-relatie naar rechtsboven. D i t maakt het mo.gelijk om ver- 

anderingen in de marktimperfecties te traceren. 

wgt19) noemt in zijn publikatie een aantal moge- 

lijkheden om als maatstaf voor de marktonvolkomenheden te gebruiken. 

Als eerste mogelijkheid noemt hij het minimum van werkloosheid en 

openstaande aanvragen over de waarnemingsperiode; deze mogelijkheid 

wordt verworpen omdat het op een dergelijke wijze moeilijk is na te 

gaan of de marktimperfecties toenemen, aangezien men afhankelijk 

is van de lengte van de waargenomen tijdreeks. Een andere mogelijk- 

heid is.volgens de Regt het gebruik van de asymptoten van de uv- 

relatie die het voordeel hebben dat ze minder gevoelig zijn voor de 

schattingsperiode. Een nadeel is volgens hem echter dat er twee 

asymptoten zijn en het voorlopig niet duidelijk is wat beide asymp- 

toten precies betekenen. Een laatste mogelijkheid is het definieren 

van de marktimperfecties als die werkloosheid (u,) diehoort bij het 

punt.waar de arbeidsmarkt theoretisch in evenwicht is (u=v). Deze 

20) 

maat wordt bijvoorbeeld ook gehanteerd door Kuipers en Buddenberg. 

Zoals gesteld is de inte'rpretatie van de beide asymp- 

toten van de uv-relatie onduideli j k. De ~ e ~ heeft t ~ l een ) aantal 

uv-relaties geschat en kwam daarbij bijvoorbeeld OD negatieve asymp- 

toten uit. In verband met de problemen rond het interpreteren van 

de asymptoten, maar ook uit schattingstechtiische' overwegingen 

worden de asymptoten daarom meestal a priori op nu1 gesteld. 

E.R. de Kegt, ibid.. 

S.K. Kuipers, F.H. Buddenberg, "Unemployment on account 

of marketimperfection in the Netherlands since the 

second world war", De Economist, 1978. 

E.R. de Regt, op.cit..

De uv-relatie wordt dan: u.vy = e6 Y> 0 

Aan deze specificatie is in de bestaande schattingen van uv-relaties 

voor Nederland steeds de voorkeur gegeven22), mede omdat dan de 

methode van de kleinste kwadraten kan worden toegepast na een loga- 

rithmische transformatie: In u + y lnv = 6, Y>o 

Deze vergelijking wordt grafisch weergegeven in figuur 5. 

Figuur 5 Vereenvoudigde uv-relatie 

Uitgaande van bijvoorbeeld de situatie ( ul ,vl ) gelegen 

op de uv-curve zou in principe door zoveel mogelijk werk- 

lozen en openstaande vacatures aan elkaar te koppelen de 

situatie ( ul, 0 ) bereikt kunnen worden. Het aantal werk- 

lozen en vacatures dat theoretisch aan elkaar gekoppeld zou 

kunnen worden zou een indicator van de marktimperfecties 

kunnen zijn. Echter dit aantal hangt af van de plaats ow de 

uv-curve en 'dus van de 'stand' van de conjunctuur. Daarom is 

de 'conjunctuurneutrale' plaats waar u = v en waar theore- 

tisch gezien ,uitgaande van de uvl-curve het grootste aantal 

werklozen aan, openstaande vacatures gekoppeld zou kunnen wor- 

worden als indicatief voor de marktimperf ect ies genomen. Dat 

wil zeggen in'de situatie ( u v ) is de zogenaamde. alloca- 

1' 1 

tiewerkloosheid gelijk aan ual, maar.ook in bijvoorbeeld de 

situatie (u , v . ) ~ en in elk puht op de uvl-curve. Zo is 

voor elk punt op de uv2-curve de allocatiewerkloosheid gelijk 

aan Ua2 etc. Daarmee is de allocatiewerkloosheid een zuiver 

(22) Zie bi jvoorbeeld: 

- W. Driehuis, "Labour market inbalances and 

structural unemployment", Kyklos vol. 31, 1978. 

- Ministerie van Sociale Zaken, Jaarverslag arbeids- 

markt 1978. 

- S.K. Kuipers, F.H. Buddenberg, ibid.. 

- J. de Koning, Werkloosheid, openstaande vraaq en 

structurele veranderingen: een empirische analyse 

van de Nederlandse arbeidsmarkt, Stichting het 

Nederlands Economisch Instituut, Rotterdam, 

maart 1979.

theoretisch begrip. In een situatie van hoog- of laagconjunc- 

tuur worden de imperfecties van de markt voor een deel " on- 

zichtbaar" ; latent zijn de marktonvolkomenheden echter we1 

aanwezig. De allocatiewerkloosheid kan dus niet in termen 

van bestaande frictiewerkloosheid c.q.kwalitatieve werkloosheid 

uitgedrukt worden. De waarde van de aldus gedefinieerde allocatie- 

werkloosheid als indicator voor arbeidsmarktimperfecties, is zuiver 

gelegen in de veranderingen van de grootheid, in veranderingen 

in de arbeidsmarktimperfecties en niet in het niveau daarvan. 

Een groter wordende allocatiewerkloosheid is een aanduiding voor 

toenemende marktimperfecties, een kleiner wordende voor af- 

nemende marktimperfecties. 

Indien aangenomen wordt dat de 'vorm' van de uv-curve constant 

blijft ( y= constant) en dat toenemende arbeidsmarktimperfecties 

zich enkel uiten in een verschuiving van de uv-curve kan de 

allocatiewerkloosheid als volgt gespecificeerd worden: 

1 1 

6 l+y = (,Y ) l+y 

u = ( e ) 

a 

Indien de 'vorm' van de uv-curve (Y) bekend is kan gegeven 

een werkloosheidspercentage en een openstaande vraagpercen- 

tage zo de daarbij behorende allocatiewerkloosheid berekend 

worden. 

In de afgelopen tijd zijn de arbeidsmarkt- 

imperfecties veranderd (zie ook hoofdstuk 4) waarvoor een 

aantal redenen zijn aan te ge~en.~~) De frictiewerkloosheid 

kan gestegen zijn door toenemende arbeidsverdeling en ingewik- 

keldheid van de markt en gedaald zijn door betere bemiddelinq, 

voorlichting enzovoort. De kwalitatieve werkloosheid kan 

gestegen zijn door snelle veranderingen in het bedrijfstak- 

kenstructuur, technologische ontwikkeling, specialistische 

scholingen binnen de ondernemingen, segmenteringstendensen 

en dergelijke. Gesteld zou kunnen worden dat de arbeidsmarkt- 

imperfecties een functie zijn van de mobiliteit in die zin 

dat wanneer de mobiliteit toeneemt de arbeidsmarktimperfecties 

afnemen en omgekeerd. Bij het onderzoek naar de factoren die 

de ontwikkeling van de arbeidsrnarktimperfecties in de tijd 

beinvloeden is hiervan uitgegaan en is verondersteld dat er 

op gedesaggregeerd dat wil zeggen bedrijfstakniveau in 

principe drie factoren van belang zijn namelijk de relatieve 

loonmutatie ( A& ) de werkloosheid (u) en een trend term (t) 

Verondersteld wordt dat een grotere A& de onderhandelings- 

processen tussen werkgevers en werknemers bevordert waardoor 

.

de mobiliteit van de werknemers bevordert waardoor de 

kwalitatieve werkloosheid vermindert. In beide gevallen zal 

een grotere AR de arbeidsmarktimperfecties verminderen: B>O 

Een grotere werkloosheid zal aan de ene kant de onderhande- 

lingsprocessen tussen werkgevers en werknemers bevorderen, 

waardoor de frictiewerkloosheid toeneemt en aan de andere 

kant de mobiliteit van de werknemers verminderen, omdat ze 

door de toegenomen kans op werkloosheid minder snel geneigd 

zullen zijn van baan te veranderen, waardoor de kwalitatieve 

werkloosheid toeneemt en per saldo het effect van een grotere 

werkloosheid op.het functioneren van de arbeidsmarkt onzeker 

is. Op het methodologische probleem, dat zich voordoet omdat 

bij de berekening van de allocatiewerkloosheid eerst wordt 

verondersteld dat deze geen functie van de werkloosheid is en 

vervolgens bij de 'verklaring' van de allocatiewerkloosheid 

de werkloosheid we1 wordt meegenomen, wordt ingegaan in 

paragraaf 3.2. 

Ten slotte is verondersteld dat factoren zoals technologische 

ontwikkeling en arbeidsverdeling zich trendmatig zullen 

manifesteren, met een positieve invloed op zowel frictie- 

werkloosheid, doordat de ingewikkeldheid van de markt toeneemt, 

als op de kwalitatieve werkloosheid, door segmenterings- 

tendenties : b>0. De te schatten vergelijking wordt duo: 

ua = a+ BARn+ yun+ 6t 

n , 

waarbij: uan= allocatiewerkloosheid in bedrijfstak n 

ARn= loonmutatie in bedrijfstak n minus gemiddelde 

loonmutatie 

un= werkloosheidspercentage in bedrijfstak n 

t = tijd 

a,B,y,6: te schatten coefficienten: te verwachten is: 

a>O,B0. 

De resultaten van de schattingen van bovenstaande 

vergelijking voor een drietal bedrijfstakken worden 

weergegeven in respectievelijk de hoofdstukken 5, 6 en 7.

3. EMPIRISCHE.PROBLEMEN 


Voor het verklaren van loonontwikkelingen 

komen in principe een aantal loonbegrippen in aanmerking. 

Lonen en salarissen zijn voor de werknemers inkomen en 

voor de werkgevers kosten. Tussen het bedrag dat de 

werknemer als vrij besteedbaar inkomen ontvangt bestaat een 

aanzienlijk verschil dat wordt veroorzaakt door de sociale 

lasten en de loonen inkomstenbelasting. De samenhang 

tussen de verschillende loonbegrippen wordt zichtbaar gemaakt 

in de volgende twee vergelijkingen: 24) 

l = l + s l 

+ lib 

v wg+ "wn 

l=l-sl 

b wg 

waarbij: 1 = loonsom 

1 = vri j beschikbaar inkomen 

v 

1 = brutoloon 

b 

sl = werkgeversaandeel in de sociale lasten en 

wg 

pensioenpremies. 

slwn= werknemersaandeel in de sociale lasten en 

pensioenpremies 

lib= loonen inkomstenbelasting 

Het brutoloon is het loon dat de werkgever met de werknemer 

in een onderhandelingsproces is overeengekomen. De werkgever 

is wettelijk verplicht om over dit loon sociale verzekerings- 

premies en loonbelasting in te houden; ook worden pensioen- 

premies ingehouden, hetzij op basis van vrijwilligheid, hetzij 

op basis van afspraken gemaakt in een onderhandelingsproces. 

Het loon dat de werkgever in feite uitbetaalt-na inhouding 

van premies en loonbelasting is het netto loon. Voor een deel 

van de werknemers is de loonbelasting slechts een voorheffing 

op een later op te leggen aanslag in de inkomstenbelasting. 

Het verschil tussen het brutoloon en het vrij besteedbaar 

inkomen bestaat tussen uit sociale verzekerings- en pensioen- 

premies alsmede de loonen inkomstenbelasting. 

De benodigde loongegevens ten behoeve van uit 

te voeren empirische schattingen ten aanzien van loonen 

allocatiemarkt, dienen op een zodanige wijze gespecificeerd 

te zijn dat slechts weinig datamateriaal hiervoor in aanmerking 

komt. Tevens is het van belang de invloed van bijvoorbeeld 

verander ingen in de arbeidsduur , de verhouding arbeider s/employees 

en de verhouding mannen/vrouwen te neutraliseren. 

Daarom is uiteindelijk gebruik gemaakt van ge- 

gevens op bedrijfstakniveau over verdiende bruto-uurlonen van 

(24) W. van Drimmelen, N. van Hulst, op.cit..

vanaf 1960 beschikbaar, met twee peildata per jaar namelijk in 

april en in oktober. In eerste instantie zijn deze uurloongege- 

vens per bedrijfstak en voor de gehele nijverheid met behulp 

van de oktober-cijfers omgewerkt naar jaarlijkse procentuele 

stijgingen. Er bleken zich toen merkwaardige faseverschillen 

tussen de bedrijfstakken voor te doen, waarschijnlijk omdat in 

de ene bedrijfstak v66r oktober en in de andere bedrijfstak nZi 

oktober zich een loonstijging voordeed. Om niet afhankelijk te 

zijn van de exacte datum van bepaling van de uurlonen - zijn de 

aldus ontstane gegevens omgewerkt tot 3 jaarlijks voortschrij- 

dende gemiddelden. 

De jaarlijkse stijging van het consumptieprijs- 

peil is ontleend aan een publikatie van het CPB~'). Als defi- 

nitie van de arbeidsproduktiviteitsstijging is genomen.de toe- 

name van de reele toegevoeqde waarde per manjaar; als definitie 

van de winstquote: 1- arbeidsinkomensquot.e. 


De empirische problemen die aan de gegevens 

over werkloosheid en openstaande vacatures verbonden zijn, 

zijn van tweeerlei aard namelijk van meer fundamentele en 

van meer praktische aard?Tot de meer fundamentele behoort 

het probleem in hoeverre openstaande vraag en werkloosheid, 

nog afgezien van meetproblemen, geschikte indicatoren zijn 

van discrepanties tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. 27) 

Een situatie van laagconjunctuur hoeft bijvoorbeeld niet al- 

tijd tot uitdrukking te komen in werkloosheid, maar kan min 

of meer verborgen blijven in een lagere arbeidsproduktiviteit 

kortere werktijden, "labour-hoarding" en dergelijke.Problemen 

van meer praktische aard worden veroorzaakt door de wijze 

van registreren van genoemd arbeidsmarktindicatoren in de 

statistieken van het CBS. Er is met name reden om te twij- 

felen aan de representativiteit van de vacaturegegevens. 

Werkgevers zijn niet verplicht vacatures bij de arbeids- 

bureaus te melden en hebben daar ook geen financieel be- 

lang bij. Zij zullen daar vaak pas toe overgaan als het niet 

lukt langs informele kanalen vrijstaande arbeidsnlaatsen te 

(25) 

(26) 

Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan 1979, 

's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1979. 

F. Muller, P. Lesuis, N.M. Boxhoorn, Een multisectormodel 

voor de Nederlandse economie in 23 bedrijfstakken, 

WRR-serie "Voorstudies en achtergronden", nr. V15, 

' s-Gravenhage, ' staatsuitgeveri j , 1980. 

(27) Zie ook: W. Salverda, "Economen en de werking van 

de arbeidsmarkt" , Ti jdschrif t voor Politieke Economie, 

4e jaargang nr. 2, december 1980. 

-

doen bezetten. Vacatures kunnen dus we1 of niet gemeld wor- 

den, overdreven of te beperkt gemeld worden en vervulde va- 

catures zullen niet altijd afgemeld worden. Bovendien kan 

een ontmoedigings-effect ontstaan dat wil zeggen werkgevers 

die verwachten geen geschikt aanbod te vinden laten hun va- 

catures niet registreren. verder is het onzeker of de vacature- 

gegevens die door verschillende ondernemingen worden opgegeven 

juist zijn aangezien het begrip vacature waarschijnlijk niet 

door alle ondernemingen op dezelfde wijze wordt gedefinieerd. 

De gegevens over werkloosheid zijn in dit opzicht meer betrouwbaar 

aangezien het hier gaat om een juridische definitie. Deze defi- 

nitie is echter we1 in de loop der tijd aan wijzigingen onder- 

hevig geweest. Zo werden v66r 1970 werkloze gehuwde vrouwen 

die geen kostwinner waren niet tot de geregistreerde werkloos- 

heid gerekend, hetgeen sinds 1970 we1 het geval is. Daarnaast 

wordt het werkloosheidscijfer geflatteerd door het toenemende 

gebruik van de sociale wetten, met name de WAO waarin een ge- . 

deelte van de werkloosheid verborgen wordt. Ook kan zich een 

'ontmoedigingseffect' doen gelden, dat wil zeggen mensen die 

we1 willen en kunnen werken, maar die niet verwachten dat ze 

werk zullen vinden, zullen zich niet als werkzoekend laten 

registreren indien dat niet uit bijvoorbeeld financiele over- 

wegingen van belang is. 

Alhoewel het dus discutabel is in hoeverre de 

cijfers voor de geregistreerde werkloosheid en de openstaande 

vraag gebruikt mogen worden bij een analyse van arbeidsmarkt- 

processen, is dit in de hier uitgevoerde analyses toch gedaan. 

Ondanks alle onzekerheden is dat de enige wijze waarop althans 

enig inzicht kan worden verkregen in het arbeidsmarktgebeuren. 

Dit betekent uiteraard dat de conclusies die gebaseerd worden 

op analyses die dergelijk cijfermateriaal als uitgangspunt 

nemen met de nodige voorzichtigheid getrokken en daarna met 

althans enige scepsis omgeven dienen te worden. 

Een specifiek probleem door het lage niveau van 

aggregatie is dat in de 'Sociale Maandstatistieken' van het CBS 

gegevens over werkloosheid- en openstaande vraag weergeqeven worden 

in de vorm van maandelijkse aantallen per beroepsgroep. Deze 

gegevens zijn omgerekend naar jaarlijkse gemiddelde aantallen 

mede om bijvoorbeeld seizoensmatige fuctuaties te elimineren. 

Omdat geen aantallen maar procenten in de uit te voeren analyses 

vereist zijn, is het eigenlijk noodzakelijk dat de ontwikkeling 

van de omvang van de beroepsgroepen bekend is. Aangezien dit niet 

het geval is, is hier een proxy gehanteerd; gegevens met betrek- 

king tot de omvang van de werkgelegenheid in de bijbehorende 

bedrijfstakken in genoemde periode zijn namelijk we1 te constru- 

eren.

Als voorbeeld grafische industriejgrafische arbeiders 

proxy (t) = aantal graf ische arbeiders in 1975 

aantal werkenden in de grafische industrie in 1975 

R aantal werkenden in de grafische industrie in 

jaar t 

Doordat gebruik is gemaakt van bovenstaande proxy kan aan de 

procentuele niveaus van werkloosheid en openstaande vraag van 

elk van de drie beroepsgroepen uiteraard geen betekenis worden 

toegekend, we1 echter aan de mutaties daarin. Voor de uit te 

voeren analyses betekent dit in feite dat aan de grootte van de 

cogfficienten geen betekenis kan worden gehecht maar we1 aan 

de significantie en het teken ervan. 

Ten aanzien van de uv-analyse doet zich een pro- 

bleem van methodologische aard voor. Er wordt bij de uv-analyse 

namelijk enerzijds uitgegaan van de veronderstelling dat er een 

stabiel verband tussen openstaande vacatures en werklozen 

bestaat;28) anderzijds worden verschuivingen van de uv-relatie 

als toenemende arbeidsmarktimperfecties geidentificeerd. 

Dit probleem is empirisch ondervangen door de uv-relatie te 

schatten in een periode waarin het stabiel functioneren van 

de arbeidsmarkt eerst aannemeli jk wordt gemaakt. Er bli jkt 

namelijk dat met name in de jaren zestig de arbeidsmarkt 

redelijk stabiel functioneerde dat wil zeggen de (u,v) 

gegevens van verschillende jaren blijken vrijwel op een rechte 

lijn te liggen bij een dubbel-logaritmisch assenstelsel. U i t 

de helling van deze rechte lijn kan vervolgens de '-' van 

de uv-curve (y) berekend worden. Indien nu een uv-punt niet 

op de geschatte uv-curve ligt kan onder de veronderstelling 

dat y constant is de bij dit punt behorende allocatiewerkloos- 

heid berekend worden op de wijze die in paragraaf 2.3 is 

aangegeven (zie ook de praktische voorbeelden in de paragrafen 

4.2, 5.3, 6.3 en 7.3). Doordat twee perioden worden onderschei- 

den narnelijk een periode waarin een stabiele uv-relatie bestaat 

een een latere periode waarin dit niet het geval is, is het 

mogeli jk dat in 'deze periode de allocatiewerkloosheid een 

functie is van de werkloosheid. 

3.3 De arbeidsmarkt 

Naast de problemen die bestaan bij het Construeren 

van geschikte tijdreeksen van gegevens over allocatie- en loonmarkt 

op zich doet zich bij de aansluiting van allocatie- en loonmarkt 

(28) Voor kritiek op deze veronderstelling, zie bijvoor- 

beeld W. Salverda, op.cit..

het probleem voor dat eerstgenoemde gegevens beschikbaar zijn 

op beroepsgroepsniveau, en laatstgenoemde op bedrijfstak- 

niveau. Dit probleem is voor een groot deel ondervangen door 

beroepsgroepen en bedrijfstakken te kiezen die elkaar voor een 

groot deel 'overlappen'. Van de 24 beroepsgroepen waarvan in de 

sociale maandstatistieken van het CBS cijfers over werkloosheid- 

en openstaande vraag worden weergegeven zijn er 9 terug te 

vinden in'de A.K .T. 1975.") Met behulp hiervan is de overlap- 

ping tussen beroepsgroep en bedrijfstak berekend en weergege- 

ven in tabel 1. 

Tabel 1 Afbakening beroepsgroepen/bedrijfstakken 

baksteen enz. arbeiders 

graf ische arbeiders 

bouwvakarbeiders 

chemisch personeel 

houtbewerkers 

kleermakers 

papierbereiders 

textielarbeiders 

levens- en genotmiddelen bereiders 

Afbakening 1. 

omvang van de beroepsgroep werkzaam in de bijbehorende 

bedri jfstak 

omvang van de beroepsgroep 

Afbakening 2. 

omvang van de beroepsgroep werkzaam in de bijbehorende 

bedrijfstak 

totaal aantal arbeiders in de bedrijfstak 

Hieruit blijkt bijvoorbeeld dat enerzijds 72% van de grafi- 

sche arbeiders werkt in de grafische industrie terwijl ander- 

zijds 79% van de arbeiders in de grafische industrie grafisch 

arbeider is. Evenzo werkt bijvoorbeeld enerzijds 80% van de 

bouwakarbeiders in de bouwnijverheid terwijl 68% van de ar- 

beiders in de bouwnijverheid bouwakarbeider is. Van het che- 

misch personeel daarentegen werkt enerzijds slechts 53% in de 

chemische industrie terwijl anderzijds slechts 33% van de ar- 

(23) Centraal Bureau voor de Statistiek, Arbeidskrachten 

telling 1975, Is-Gravenhage, Staatsuitgeverij.

eiders in de chemische industrie tot het chemisch personeel 

behoort. op grond van de gegevens uit tabel 1 zijn drie be- 

drijfstakken /beroepsgroepen geselecteerd: 

1. grafische arbeiders/grafische industrie 

2. kleermakers/kledingindustrie 

3. bouwvakkers/bouwnijverheid 

Een laatste empirisch probleem is de mogelijke 

vertraging die kan optreden tussen een verandering in 

bijvoorbeeld het werkloosheidsniveau en een verandering in de 

loonmutatie of bijvoorbeeld een verandering in de allocatie- 

werkloosheid. Om dit probleem op te lossen zijn enkele speci- 

ficaties van de twee hoofdvergelijkingen met verschillende 

tijdvertragingen geschat. Hieruit bleek dat in beide 

gevallen een 66n jaar vertraagde specificatie het beste 

voldoet. Het datamateriaal dat is gebruikt bij de schat- 

tingen van deze vergeli jkingen is weergegeven in de bi j lage .

4 ARBEIDSMARKT EN ALLOCATIE; GLOBALE EMPIRIE 


Een inzicht in de nominale en reele loonont- 

wikkeling vanaf 1960 kan ontleend worden aan figuur 9. 

Figuur 9 Nominale en reele jaarlijkse mutaties in de 

verdiende bruto uurlonen van mannelijke meer- 

derjarige produktie-arbeiders in de nijverheid; 

1960 - 1976 

I 

loonmutatie 

(% jaar) 

I , I 

1960 1965 1970 1972 

I 

tijd , 

- mutaties van jaar op jaar 

------ trendmatige ontwikkeling 

~ieruit blijkt dat zich in de loonmutaties 

aanzienlijke verschillen voordoen van jaar tot jaar. Uit de 

trendmatige ontwikkeling blijkt dat de nominale loonstijging 

in de eerste helft van de jaren zestig 8 ?I 9% per jaar bedroeg; 

in de tweede helft van de jaren zestig nam de nominale loon- 

stijging toe tot 14 ?I 16% terwijl na 1974 een sterke terugval is 

opgetreden. De trendmatige ontwikkeling van de reele loonstij- 

ging vertoont een qolfbeweging met dalen van 2 3% Der jaar in 

1965 en 1975 en een piek van f 7% per jaar rond 1970. 

Ter verklarinq van loonstijginqen in het algemeen 

is in paragraaf 2.2 een loonvergelijking afgeleid met als ver- 

klarende variabelen werkloosheid, wrijsstijginq, arbeidsproduk- 

tiviteitsstijging en winstniveau. De ontwikkelinq van deze va- 

riabelen voor wat betreft de nijverheid is weergegeven in 

figuur 10. . 

Zoals a1 uit figuur 9 af te leiden was is de 

stijging van de consumptieprijs met name in de eerste helft 

van de jaren zeventig sterk toegenomen met een wiek in 1975 

van ruim 10%. De jaarlijkse stijging van de arbeidsprodukti- 

viteit in de nijverheid .was laag in 1962 en 1975 met respec- 

tievelijk +1 en ruim -1% . Tussen beide jaren steeg de ar- 

beidsproduktiviteit vrij regelmatig met ongeveer 7% per jaar.

Figuur 10 Ontwikkeling van de algemene consum~tierxijs en 

werkloosheid; ontwikkeling van de arbeidsproduk- 

tiviteit en het winstniveau van de nijverheid; 

1961 - 1976 

werkloosheid 

De macro-werkloosheid is geleidelijk aan qestegen zoals ook a1 

eerder is weergegeven in figuur 1. De winstquote van de nij- 

verheid vertoont weliswaar fluctuaties rond een niveau van 32%, 

maar vertoont in de qeschetste periode geen trendmatiqe ont- 

wikkeling. 

Om de invloed van de verklarende variabelen 

op de weergegeven bruto-loonstijgingen aan te 

kunnen geven is een aantal schattinqen van de in paraqraaf 2.2 

afqeleide loonvergelijking qemaakt, waarbij de macro-werkloos- 

heid als proxy funqeerde voor de werkloosheid in de nijverheid. 

Om de sterke fluctuaties in de loonstijqing te elimineren die 

voor een deel te wijten zijn aan het moment van reqistratie 

is met een drie jaarlijks voortschrijdend gemiddelde in plaats 

van met een jaarlijkse loonmutatie gewerkt. De resultaten van 

deze schattingen zijn weergegeven in tabel 6. 

Hieruit blijkt dat van alle verklarende variabelen enkel de 

consumptieprijsstijging de nominale bruto loonstijqing Signi- 

e&cant beinvlOedt en we1 met een coefficignt van 1, hetgeen 

wijst op een volledige prijscompensatie. Voor de overiqe va- 

riabelen is enkel het teken juist: een hoqere werkloosheid, 

een laqere arbeidsproduktiviteitsstijging en een lagere winst- 

quote beynvloeden in principe de loonstijginq in neerwaartse 

richting. De totale verklarende waarde van alle variabelen 

tezamen is niet aan de hoge kant met een correlatie-coefficient 

van 0,44. Een herschatting van de loonvergelijking voor de reele 

loonmutatie gaf niet of nauwelijks een verbetering te zien wat 

betref t het signif icantieniveau van de verklarende variabelen, 

we1 daalde de totale verklarende waarde van de vergelijking sterk.

Schattingsresultaten van loonverqeli jkinqe$ voor de ni jverheid (1962 - 1976) 

2 

regressiecoefficienten, t-waarden, R (gecorrigeerd) en de Durbin - Watson 

coefficient 

arbeidsprod. winststijging 

quote, 

werklooshe 

id 

constante consumptieprijsstijging 

nominale 

loonmutatie 

resle loon- 

mutatie 

De verklarende variabelen zijn 66n jaar vertraagd meegenomen in de schattinqen

Na de Tweede Wereldoorlog is ten behoeve van de 

wederopbouw van Nederland een qeleide loonpolitiek qevoerd, dat 

wil zeggen de overheid hield een krachtige greev OD de loonvorminq. 

In de jaren vijftig wasdeze fase van wederovbouw achter de rug 

en werd de geleide loonpolitiek door werkgevers en werknemers 

steeds meer als een belemmering ervarerr3y) hetgeen in 1963 leidde 

tot een wijziging van het loonpolitieke systeem: de loon- 

vorming wordt in principe overqelaten aan de werkgevers- en 

werknemersorganisaties, alhoewel de regering de mogelijkheid be- 

houdt om in be~aalde situaties in te grijuen om bijvoorbeeld een 

'loonpauze' af te kondiqen. bit figuur 9 valt af te lezen dat 

zowel de nominale als reele bruto lonen in 1964 sterk zijn toe- 

genomen, echter in 1962 en 1965 stegen de lonen veel minder snel 

zodat in de trendmatige ontwikkeling de wijziging van het loon- 

politieke systeem niet tot uitdrukking komt. In 1970 werd een 

loonwet van kracht en werd de qeleide loonpolitiek formeel gezien 

definitief verdrongen door een systeem van vrije loonvorminq; in 

de praktijk was hiervan reeds sinds 1968 svrake. Uit de ontwikke- 

ling van de nominale bruto lonen in fiquur 9 l ijkt afqelezen te 

kunnen worden dat deze beInvloed is door de overqang naar een 

systeem van vrije loonvorming: de nominale lonen zijn in de 

~eriode 1968 - 1970 sterk gestegen. Uit de ontwikkeling van 

.de reele loonstijging blijkt echter dat deze stijging a1 

sinds 1966 is opgetreden, zodat genoemde overgang evenmin 

voor een ~lotselinqe wijziging in de loonontwikkeling verant- 

woordelijk lijkt te zijn. De overheid heeft zich anders dan 

het begrip 'vrije loonvorming' zou doen vermoeden sinds 1970 

intensief met het loonvorminqsproces bemoeid: in 1971, 1974, 

1976, 1980 en 1981 heeft de overheid ingegrepen door middel van 

een zogenaamde loonmaatregel. De weerslag van deze loonmaat- 

regelen op de werkelijk verdiende lonen is niet eenduidig. In 

1976 bijvoorbeeld valt de loonmaatregel samen met een zeer ge- 

matigde nominale loonstijging en zelfs met een reele loondalinq, 

in 1974 echter valt de loonmaatregel samen met een piek in zowel 

de nominale als de reele stijging van het werkelijk verdiende 

brutoloon. Een mogelijke verklaring is dat de feitelijk verdiende 

lonen afwijken ten opzichte van de door de overheid gecontro- 

leerde contractlonen, zoals blijkt in tabel 7. 

(30) Id. van Drimrr.elen, N. van Fiulst, op.cit., blz. 17 en 

volgende.

Tabel 7 Gemiddelde stijging van het bruto loon per werknemer 

in bedrijven in de periode 1973 - 1980, uitgesplitst 

naar componenten 

Prijscompensatie en overloop 

Initiele loonstijging 

Incidentele loonstijging 

Bruto loon-per werknemer 

Bron : W. van Drimmelen, N. van Hulst, op cit. 

Hieruit blijkt dat van de reele loonstijging in de periode 

1973 - 1980 ruim 40% afkomstig is van de buiten de invloedssfeer 

van de overheid totstandkomende incidentele loonstijging. 


Wat betreft de allocatiemarkt is met name de 

aansluitingsproblematiek tussen vraag naar en aanbod van ar- 

beid van belang. Dat deze aansluitingsproblematiek van niet 

geringe omvang is blijkt uit het feit dat bijvoorbeeld in 

1979 tegenover 210.000 werklozen gemiddeld 70.000 openstaande 

vacatures bij de arbeidsbureaus geregistreerd stonden. Hierbij 

dient we1 bedacht te worden dat de cijfers over het aantal 

geregistreerde werkzoekenden zowel als die over de openstaande 

vacatures een momentopname vormen. In werkelijkheid gaat het 

om een snel wisselend bestand van werkzoekenden en vacatures. 

Jaarlijks worden bij de gewestelijke arbeidsbureaus ruim 

600.000 werkzoekenden in- en uitgeschreven en zo'n 400.000 

vacatures aangemeld. Van de werkzoekenden vond in de periode 

1976-1978 bijna een derde binnen 66n maand na inschrijving 

werk en na 3 maanden ruim de helft; driekwart van de werkzoe- 

kenden ,vindt binnen een half jaar' werk zoals uit tabel 2 bli jkt. 

tabel 2 ~oorstroming ingeschrevenen 1976-1978 

Kategorie 1 maand 3 maanden 6 maanden 

Jeugdigen ( (2 3 j . ) .3 0 6 0 80 

Vrouwen ( 22 3 j . ) 2 5 5 0 7 0 

Mannen (223j.) 3 0 5 5 7 5 

Totaal 3 0 5 5 7 5 

Bron : Ministerie van Sociale Zaken, Nota inzake de aanslui- 

tinqs~roblematiek op de arbeid'smarkt, december 1979 

Bij de vacatures vindt ook een dergelijke doorstroming plaats.

De helft is binnen een maand- vervuld of vervallen, na 2 maanden 

is dat voor 75% van de vacatures het geval en na 3 maanden voor 

85% van de vacatures. 31) 

Ten aanzien van enkele componenten van de werk- 

loosheid die in paragraaf 2.3.besproken zijn, zijn kwantita- 

tieve schattingen gemaakt. Zo wordt de seizoe~werkloosheid 

op 0,3% van de beroepsbevolking geschat,dat wil zeggen ongeveer 

12.000 personen. Tot de frictiewerkloosheid wordt meestal die 

werkloosheid gerekend die korter duurt dan een maand of 6 weken. 

Bij een grens van 6 weken wordt de frictiewerkloosheid dan 1 a 

1,5% van de beroepsbevolking oftewel ongeveer 50.000 personen. 

De kwalitatieve werkloosheid wordt we1 ingedeeld 

in twee componenten namelijk regionale en professionele (beroeps- 

groep) discrepanties alhoewel een onderscheid daartussen strikt 

Tabel 3 Mannelijke werklozen en openstaande vraag naar nannen 

Landbouwpersorieel 

Metaalbewerkers 

volgens beroepsgroep, eind september 1979 

Textiel- en kledingpersoneel 

Bouwvakarbeiders B.&.U. 

Bouwvakarbeiders G.W.W. 

aan bod 

sept. 1979 

vraacj aanbod 

sept.1979 overschot 

Chauffeurs, e.d. 

Scheepvaartpersoneel 

Handelspersoneel 

Kantoorpersoneel 

Onderwijzend personeel 

Horecapersoneel 

Sociaal- en geneeskundig 

personeel 

Personeel in algemene 

dienst 

Overige beroepsgroepen 

Minder geschikten 

Totaal 

Bron: Ministerie van Sociale Zaken, Nota inzake de aansluitingsproblematiek 

op de arbeidsmarkt, 'S-Gravenhage, 1979 

(31) 'Zie ook: J. van Meeuwen, "Knelpunten op de arbeids- 

markt en de sociale zekerheid", Tijdschrift van Po- 

litieke ekonomie, vierde jaargang nr. 2, december 

1980.

genomen niet altijd mogelijk is 32). We1 kan een dergelijke 

indeling het inzicht in de aard van de kwalitatieve werkloos- 

heid vergemakkelijken. In tabel 3 is het bestand aan mannelijke 

werklozen en openstaande vacatures uitgesplitst naar beroe~sqro~~. 

Hieruit blijkt dat de openstaande vraag naar arbeidskrachten 

zich vooral voordeed onder kantoor en handelspersoneel en in 

het onderwi j s . 

Op een lager niveau van aggregatie is bijvoorbeeld ook binnen 

beroepsgroepen de arbeidsmarktsituatie gecom~liceerd, zoals 

blijkt uit tabel 4 en 5, waarin de beroepsgroep "burgerlijke en 

utiliteitsbouwvakkers" wordt uitgesplitst respectievelijk naar 

provincie en naar "subberoepsgroep" 

Uit tabel 4 blijkt dat het tekort aan genoemde bouwvakkers 

zich met name voordeed in de provincies Utrecht, Noord-Holland 

en; Zuid-Holland, terwijl in de provincies Noord-Brabant en 

Limburg sprake is van een groot aanbod-overschot. 

Tabel 4 Vraag- en aanbodverhouding naar provincie van bouw- 

Utrecht 

Zeeland 

Noord-Holland 

Overijssel 

Drenthe 

Zuid-Holland 

Friesland 

Gelder land 

Groningen 

Noord-Brabant 

Limbur g 

Nederland 

vakkers in de burgerlijke- en utiliteitsbouw, eind 

april 1979 

vraag aanbod aanbodoverschot 

3ron: Ministerie van Sociale Zaken,-op. cit. 

Uit tabel 5 blijkt dat het tekort aan genoemde bouwvakkers 

met name timmerlieden en metselaars betrof, terwijl er voor 

opperlieden en huisschilders een ruim aanbodoverschot bestond. 

(321, Zo is bijvoorbeeld niet te bepalen of er in het 

geval dat er in Limburg een werkloze bouwvak- 

arbeider is en in Groningen een onderwijzer wordt 

gevraagd of er sprake is van een regionale 6f een 

professionele discrepantie tussen vraag en aanbod.

Tabel 5 Vraag en aanbodverhoudinq naar subberoepsgroep 

van bouwvakkers in de burqerlijke en utiliteits- 

bouw, eind april 1979 

timmerl . 

burger 1. 

timmerl. 

woning . 

metselaars 

betontimmerl. 

bouwkundigen 

huisschilders 

woningstof - 

f eerders 

betonopperlie- 

den 

opperlieden 

(met sel) 

stukadoors 

voegers 

betonwerkers 

Totaal 

vraag 

(1 1 

1091 

3288 

2588 

455 

726 

1406 

136 

7 0 

467 

305 

125 

7 4 

aanbod 

(2 

238 

1214 

1467 

410 

913 

1987 

197 

148 

11 93 

715 

385 

3 53 

Bron : Ministerie van Sociale Zaken, op. cit. 

aanbodoverschot 

(2) minus (1) 

- 853 

- 2074 

- 1121 

- 35 

187 

58 1 

6 1 

7 8 

7 2 6 

410 

260 

27 9 

Een nader inzicht in de discrepanties op macroniveau 

kan verkregen worden door de in figuur 1 weerqegeven 

ontwikkelingen van werkloosheid en openstaande vraaq weer te 

geven in een uv-diagram hetgeen in figuur 6 gestyleerd is gedaan. 

Figuur 6 

6- 

5- 

4- 

3- 

2- 

1 

uv-diagram met 5 jaarlijks voortschrijdende 

gemiddelden; 1952 

1977 

1963

Hieruit blijkt dat in het begin van de jaren vijftig een 

werkloosheid van 2% gepaard ging met een ongeveer even grote 

openstaande vraag. De openstaande vraag nam vervolgens toe 

en de werkloosheid af tot een uiterste waarde in de eerste 

helft van de Jaren zestig van ongeveer 0,5% werkloosheid 

en 3,5% openstaande vraag. Vanaf de tweede helft van de' 

jaren zestig is er sprake van een bijna voortdurend afnemende 

openstaande vraag en toenemende werkloosheid tot een niveau 

van 1% openstaande vraag en ongeveer 5,5% werkloosheid. 

Opvallend is dat in de laatste jaren bij een nauwelijks af- 

nemende openstaande vraag de werkloosheid sterk is toegenomen. 

De 'vorm' van de macro-uv-curve kan - zoals in 

paragraaf 3.3 is beschreven afgeleid worden door alle uv-waar- 

nemingen uit te zetten in een lnu- lnv-diagram, hetgeen in 

figuur 7 is gedaan. 

Figuur 7 Afleiding van de vorm van de uv-curve voor de 

Nederlandse economie met behulp van de lnu - 

lnv diagram; 1952 t/m 1979 

___) 

In v 

Hieruit blijkt dat de uv-waarnemingen in de periode 1957-1966 

globaal genomen op een rechte lijn liggen in het lnu-lnv-diagram, 

waaruit geconcludeerd kan worden dat er in deze periode sprake was 

van een stabiele uv-relatie. Een schatting van de exacte specifi- 

catie van deze relatie leverde als resultaten: 

lnu = -1,3 lnv'+ 1,l E~ = 0,97 

(-18,2) (15,21 DW = 2,24 

Dat wil zeggen dat de helling van de lnu-lnv-curve -1,3 bedraagt.

Indien verondersteld wordt dat deze helling constant is geldt dat 

door elk (lnu-lnv) -punt een lnu-lnv-li jn evenwi jdig aan de bereken- 

de lijn loopt en geldt volgens de in paragraaf 2.3 afgeleide ver- 

gelijking voor de allocatiewerkloosheid dus: 

In figuur 8 is de ontwikkeling van de aldus berekende allo- 

catiewerkloosheid grafisch weergegeven. 

figuur 8, Ontwikkeling van de allocatiewerkloosheid; 1952-1980 

n, 

1955 1960 - 

1965 1970 1975 1979 

tijd 

------------- = 5 jaars voortschrijdend gemiddeldc 

De allocatiewerkloosheid blijkt behoorlijke schommelingen in 

de tijd te vertonen. Uit de trend - het 5-jaarlijks voort- 

schrijdende gemiddelde - blijkt .echter dat de allocatiewerk- 

loosheid sinds het midden van de jaren zestig voortdurend is 

gestegen. In tabel 5 worden de feitelijke werkloosheid en de 

allocatiewerkloosheid met elkaar vergeleken. 

Tabel 5: werkloosheid en allocatiewerkloosheid in verschillen- 

de perioden; jaarli jkse gemiddelden (%) 

werkloosheid allocatiewerkloosheid verschil 

1952-55 2 13 l19 Or4 

1956-60 113 1,7 -014 

1961-65 0 16 117 -Ill 

1966-70 114 l19 -015 

1971-75 311 212 0,9 

1976-79 5,1 2 14 2 17 

In de tweede helft van de jaren vijftig en in de jaren zestig 

blijkt de feitelijke werkloosheid lager te zijn geweest dan de 

theoretische allocatiewerkloosheid,aangezien in deze periode 

sprake was van een vraagoverschot. Hieruit blijkt eens te meer

( dat het niveau van de allocatiewerkloosheid in tegenstelling 

tot de verandering daarvan geen concrete betekenis heeft. 

I Uit figuur 8 kan afgelezen worden dat de ar- 

beidsrnarktimperfecties ' sinds l965/66 zi jn toegenomen. Dit 

is redelijk in overeenstemming met de conclusies die uit 

andere empirische onderzoeken zijn getrokken. Driehuis 33) 

komt tot de conclusie dat de marktimperfecties sinds 1967 

zi jn toegenomen. Hart~~~~)komt tot een zelf de conclusie. 

Kuipers en ~uddenber~~~)veronderstellen in hun studie een 

trendmatige toename van de marktimperfecties in Nederland in 

hun gehele waarnemingsperiode 1956-1975. Het ministerie van 

Sociale ~aken~~'veronderste1t een Gnmalige verschuiving van 

de uv-curve naar rechtsboven in het jaar 1973. 

In het arbeidsmarktbeleid kunnen een aantal ontwikkelingsfasen 

onderscheiden wordei~~~). Voor de Tweede Wereld- 

oorlog was het beleid vooral gericht op werkloosheidsbestrij- 

ding. In de jaren veertig en vijftigwas het beleid vooral ge- 

richt op het bereiken van een optimale arbeidsallocatie, met 

als kenmerk de eenzijdige gerichtheid van maatregelen op de 

aanbodzijde: vrijwel alle ontwikkelde instrumenten richtten zich 

op het opsporen van geschikte werknemers of het geschikt maken 

van werknemers voor bestaande functies. Vanaf de jaren zestig 

waser sprake van een verbrdding van het beleidsvlak. Het beleid 

richtte zich op.een zo goed mogelijke afstemming van vraag 

en aanbod op de arbeidsmarkt. Kenmerkend v.oor dit beleid is in 

de eerste plaats dat. het zich richtte op beid; ~ijden van de arbeidsmarkt: 

het beleid beoogde zowelde vraagkant als de aanbod- 

kant te beynvloeden door werkgelegenheid en beroepsbevolking op 

elkaar af te stemmen. Een tweede kenmerk is dat er voor zover 

mogelijk was preventieve maatregelen werden genomen om op korte 

en lange termijn harmonische ontwikkelingen op de arbeidsmarkt 

te bevorderen . Een evaluatie van het gevoerde arbeidsmarktbeleid 

is een moeilijke ~ a a k : ~ veelal ~ ) staat het verband tussen 

de beleidsrnaatregelen en het functioneren van de arbeidsmarkt 

niet vast aangezien er vele medebepalende en verstorende in- 

vloeden bestaan die kwantificering vaak onmogelijk maken. We1 

zou uit de in figuur 8 geschetste ontwikkeling van de alloca- 

tiewerkloosheid geconcludeerd kunnen worden dat het gevoerde 

(33) 

(34) 

W. Driehuis, op.cit.. 

J. Hartog, Tussen vraag en aanbod, Leiden/Antwerpen. 

Stenfert Kroese, 1980. 

1 

(35) 

(36) 

(37) 

138) 

. 

S.K. Kuipers, F.H. Buddenberg, op.cit. 

Ministerie van Sociale Zaken, op.cit.. 

W. van voorden, ~nstitutionaliserin~ en arbeidsmarktbeleid, 

Alphen aan den Rijn, Samson, 1975. 

C. de Galan op.cit., blz. 166.

arbeidsmarktbeleid met name in de j aren zeventig gefaald heeft, 

in die zin dat hetniethet slechter functioneren van de arbeids- 

markt heeft weten te voorkomen. 

4.3 De arbeidsmarkt 

U i t de in de vorige paragrafen weergegeven 

globale beschrijving van het functioneren van loonmarkt en 

allocatiemarkt is gebleken dat beide markten im~erfect werken. 38) 

U i t de toeneming van de allocatiewerkloosheid vanaf de tweede 

helft van de jaren zestig kan afgeleid worden dat de aanslui- 

ting tussen vraag en aanbod steeds stroever verloopt, zowel 

door toenemende fricties als door toenemende kwalitatieve dis- 

crepanties. Bij de beschrijvinq van de loonvorming kwam naar 

voren dat het niveau van de werkloosheid geen 

significante invloed op de beloningsontwikkelingen uitoefent, 

althans niet op geaqgregeerd niveau. D i t betekent dat de schaarste 

c.q. de overvloed van arbeid geen signaalfunctie uitoefent ten 

aanzien van de loonvorming. Samenvattend kan uit de voorafgaande 

beschrijving geconcludeerd worden dat de arbeidsmarkt slechter 

is gaan functioneren. In de literatuur worden hiervoor verschil- 

lende verklaringen gegeven. 

Valkenburg en ~issers~~) qeven voor de toenemende 

kwalitatieve discrepanties OP de arbeidsmarkt een aantal verkla- 

ringen: 

- vernietiging van vakbekwaamheid: Om in de krappe arbeids- 

marktsituatie van de jaren zestig aan de qrote vraag naar 

arbeid te kunnen voldoen, voerden vooral wat grotere be- 

drijven een beleid om hun personeel door middel van hoge 

lonen en promotiemogelijkheden aan het eigen bedrijf te 

binden waardoor de werknemers een sterke bedrijfss~eci- 

fieke kennis opbouwden die voor andere bedrijven vaak van 

minder waarde was. De mobiliteit van deze werknemers wordt 

daardoor sterk beperkt; 

- o~leiding: vooropleiding en vereiste kennis die op de ar- 

beidsmarkt worden gevraagd zijn niet voldoende op elkaar 

afgestemd; 

- , selectiecriteria: werkgevers zijn selectiever geworden bij 

de recruter ing van werknemer s. 

De oplossing van het probleem van de slecht functionerende ar- 

beidsmarkt zien zij in het doorbreken van een aantal in het ver- 

leden gegroeide instituties: 

- de strikte koppeling tussen algemene opleiding, functieniveau 

en loonniveau: 

(39) F.C. valkenburg; A.M.C. Vissers, "De kloof tussen 

vraag en aanbod op de arbeidsmarkt", Economisch 

Statistische Berichten, 25 april 1979.

- de groei van de interne arbeidsmarkten binnen bedrijven die 

de bedrijfsafhankelijkheid vergroten; 

- de verdoorgevoerde specialisering en de beperkte ervarings- 

kennis van werknemers binnen individuele bedrijven; 

- de neiging om statistische kenmerken zoals leeftijd, geslacht, 

vooropleidinq, huidskleur, woonmilieu en arbeidsverleden 

als criteria te hanteren om bepaalde categorieen van werk- 

nemers reeds tijdens het selectieproces buiten te sluiten. 

~ r i j n s ~ noemt ~ ) ter verklaring van het slecht 

functioneren van de arbeidsmarkt factoren als: 

- de rigiditeit van de beloningsverhoudingen 

- de hoge sociale uitkeringen 

- de aanvullende werkgelegenheidscreatie door de overheid 

in sectoren met hoge werkloosheid. 

Als oplossing van een deel van de huidiqe werkloosheidsproblema- 

tiek noemt hij een aantal maatregelen ter vergroting van de ar- 

beidsmobiliteit in de institutionele sfeer, zoals: 

- maatregelen op het gebied van onderwijs 

- vergroten van de mobiliteit door herscholingsfaciliteiten, 

behoud van pensioenrechten bij verandering van bedrijfstak, 

opheffen van woningmarktimperfecties 

- verhogen van de aanzien van produktiewerk onder andere'door 

verbeteren van de kwaliteit van het werk. 

Naast deze maatregelen, die eerst op lange termijn effectief zullen 

zi jn noemt Frijns het wi j zigen van beloningsverhoudingen als maat- 

regel op korte c.q. middellange termijn. Volqens hem zal door het 

wijzigen van de belonlngsverhoudingen ten gunste van deelmarkten 

die worden gekenmerkt door een krappe aanbodsituatie, de bereid- 

heid om een baan in deze deelmarkten te zoeken toenemen. Voor de 

individuele ondernemer is een wijziging van de beloningsverhou- 

dingen eveneens noodzakelijk aangezien arbeidsmarktimperfecties 

betekenen dat hij niet meer alle werknemers die hij nodig heeft 

tegen het voor de bedrijfstak geldende loonniveau kan aantrekken. 

Door een feitelijk loon te bieden, dat hoger ligt dan het cao-loon 

kan hij tsachten het aanbod van arbeid te verhogen; dat wil zeg- 

gen door loonsverhogingen in de vorm van toeslagen, functieher- 

waardering en dergelijke kan hij trachten personeel weg te kopen 

bij andese ondernemingen of werklozen uit andere deelmarkten over 

halen bij hem te komen werken. 

Ook volgens Goedhart41) komen de noodzakeli jke 

(40) J.M.G. Frijns, "De invloed van de slecht functio- 

nerende arbeidsmarkt op de weskgelegenheidscreatie 

door bedrijven", ~conomisch Statistische Berichten, 

2 iuli 1980. 

(4 1) J. -Goedhart, "Differentiatie in de arbeidsvoorwaar- 

den", Economisch Statistische Berichten, 20 febsuari 

1980.

evenwichtstendenties op de arbeidsmarkt niet voldoende tot gelding: 

de veranderingen in de schaarsteverhoudingen weerspiegelen zich 

niet in daarbij passende veranderingen in de prijzenstructuur op 

de arbeidsmarkt. Dit heeft volgens hem niet alleen geleid tot het 

losmaken van de band tussen economisch resultaat en arbeids- 

beloning maar evenzeer tot verstarring in de loonstructuur via 

werkclassificatiesystemen. Volgens Goedhart eist het streven 

naar optimale allocatie van produktiefactoren naast "herstel van 

vertrouwen in de markt,het uitschakelen van kunstmatigheden zoals 

automatische koppelingsmechanismen, kunstmatige inkomensvervlak- 

king en andere op een miskenning van marktkrachten gebaseerde ver- 

delingsconstructies". 

~riehuis~~) stelt dat tegelijk met de afweer 

tegen een gematigde en gereguleerde loonontwikkelinq de roep om 

een sterke differentiatie in de primaire lonen wordt vernomen 

waarbij het idee is dat de huidige beloningsverhoudingen een niet 

adequate afspiegeling vormen van de bestaande schaarsteverhou- 

dingen op de arbeidsmarkt en dat bijvoorbeeld vuil, zwaar, ge- 

vaarlijk en eentonig werk wordt onderbetaald. 

De ~ alan~~) is daarentegen van mening dat het 

allocatie-effect van loondifferentiatie, dat wil zeggen van 

ongelijke initiele loonstijgingen, gering zal zijn 

vanwege het gebrek aan dynamiek op de arbeidsmarkt. Volgens hem 

is het bovendien op grond van marktprocessen, navolging en na- 

ijver zeer moeilijk bewust verschillen in de loonstijginq na te 

streven en tot stand te brengen; "wage-leadership" is een interna- 

tionaal gebruikelijk fenomeen: loongroepen en sectoren trekken 

zich aan elkaar op. Volgens De Galan vormde in het verleden de 

krappe arbeidsmarkt een belemmering voor loondifferentiatie en 

is dat thans de geringe materiele welvaartsgroei en de nog be- 

perktere ruimte voor loonstijgingen. Alles te zamen genomen lijkt 

een gedifferentieerde loonvorming volgens hem moeilijk bereikbaar 

en bovendien vanuit een ooqpunt van te verwachten effecten niet 

noodzakelijk aangezien,uit empirisch onderzoek blijkt dat arbeids- 

mobiliteit op grond van loonverschillen qering is. Als oorzaken 

voor het geringe allocatie-effect van loondifferentiatie noemt hij: 

- de informatie is beperkt en de markt ondoorzichtig 

- het loon is slechts S n van de arbeidsvoorwaarden (naast 

aard van het werk, arbeidsomstandigheden, secundaire en 

(42) W. Driehuis, "Enise aspecten van loonontwikkelins 

en loonbeleid in de jaken zeventig", Economisch - 

Statistische Berichten, 20 februari 1980. 

(43) C . de Galan, "Gedif f erentieerde loonvormins" . 

Economisch Statistische Berichten, 20 febr;a;i 1980.

tertiaire arbeidsvoorwaarden, zekerheid, vooruitzichten 

van de baan en het personeelsbeleid) ; 

- het aanbod kan vaak niet reageren, althans niet op korte 

termijn omdat het op een bepaalde wijze is gevormd en ge- 

structureerd: mobiliteit vraaqt scholing of herscholing 

en/of verhuizing en zo'n proces kost tijd; 

- mobiliteit eist offers: opgeven van een vertrouwde omgeving 

en dergeli jke. 

Samenvattend kunnen uit deze theoretische verhandeling twee van 

belang zijnde conclusies worden getrokken die min of meer in el- 

kaars verlengde liqgen: 

1. De beloning is slechts 66n van de factoren die een rol 

spelen bij de allocatie op de arbeidsmarkt. 

2. De invloed van de beloning op de allocerende werking van 

de arbeidsmarkt (en vice versa) is d scutabel. 

Beide conclusies worden niet weerlegd door het in de voriqe Dara- 

grafen beschreven globale empirische onderzoek. Voor een beter' in- 

zicht in de problematiek van het arbeidsmarktgebeuren is echter 

eengedetailleerder onderzoek op gedesaggregeerd niveau wenselijk. 

Het theoretisch kader voor dit onderzoek is beschreven in hoofd- 

stuk 2, de problemen die zich voordoen bij vertalinq van het theore- 

tische kader in een empirische vormgeving zijn behandeld in hoofd- 

stuk 3. De resultaten van de empirische analyses voor een drie- 

tal bedrijfstakken worden nu achtereenvolgens weerqegeven in de 

hoofdstukken 5, 6 en 7.

1 5. 

5.1 Inleiding 

GRAFISCHE INDUSTRIX 

Tot de grafische industrie behoren drukkerijen 

en uitgeverijen.. De afzet, van de grafische industrie is voor- 

namelijk voor het binnenland bestemd; ongeveer 23% van de afzet 

is bestemd voor gezinshuishoudingen, 6% voor de overheid, 64% 

voor bedrijven (intermediaire leveringen) en 7% voor de uitvoer. 

Uit tabel 8 blijkt dat de groei van de afzet en de bruto toege- 

voegde waarde van de (papier- en) grafische industrie sterk is 

teruggelopen in de jaren zeventig. 

Tabel 8 Enkele kerngegevens voor de papier- en grafische 

industrie 

groei in % jaar 1953/63 1963/73 1973/78 

binnenlands afzet 8,5 3,5 1,5 

buitenlands af zet- 

vo 1 ume 8 11,5 115 

bruto toegevoegde 

waarde (m .p . ) 9 4,5 2,s 

werkgelegenheid 3 Or5 -1,5 

binnenlands markt- 

aandeel - 8 0 76,5 

Bron : Centraal Planbureau, Centraal economisch plan, 1978 en 

1980 

Hierdoor nam de werkgelegenheid die in de jaren zestig nog in 

geringe mate toenam in de jaren zeventig a£. In 1980 bedroeg de 

werkgelegenheid in de grafische industrie 85.000 manjaren. 44) 

Het grafische produktieproces is arbeidsintensief, met veel hoog- 

waardige arbeidsplaatsen. De structuur van de grafische industrie 

is ondoorzichtig, mede als gevolg van het aantal kleine bedrijven, 

de sterk uiteenlopende mate van verticale integratie, het grote 

scaia van artikelen en het naast elkaar bestaan van gespecialiseer 

de bedrijven en zogenaamde 'alles-drukkers' .45) De grafische 

industrie kent een hoge organisatiegraad, zowel aan werkgevers- 

als aan werknemerskant. De technische werknemers in de gebrga- 

niseerde grafische industrie zijn bijvoorbeeld sinds 1913 ver- 

plicht lid van 66n van de werknemersorganisaties. Vanaf de tweede 

helft van de jaren zestig voltrekt de technische ontwikkeling in 

(44) Centraal Bureau voor de Statistiek, Nationale 

Rekeningen 1980, Is-Gravenhage, Staatsuitgeverij; 1981. 

(45) Ministerie van Economische Zaken; Bedrijfstakver- 

kenning nr. 6 Grafische industrie en uitgeverijen, 

Is-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1980.

de grafische industrie zich in hoog tempo hetgeen onder meer 

geleid heeft tot een snelle overgang van het traditionele lood- 

zetten naar fotografische zetsystemen en een versnelde ver- 

vanging van hoogdrukpersen door vlakdrukpersen. Enerzijds brengt 

de technische ontwikkeling grote wijzigingen teweeg in de in- 

houdelijke kant van vele functies waardoor het noodzakelijk is 

om grote aantallen werknemers ti jdig om. te scholen. Anderzi jds 

ontstaat door de technische ontwikkeling een vorm van branche- 

vervaging omdat het door de opkomst van eenvoudig te bedienen 

drukapparatuur en de automatisering in de tekstvervaardiging 

ook voor andere dan traditionele grafische ondernemingen mogelijk 

wordt om zonder geschoold qrafisch personeel drukwerk of onder- 

delen daarvan te vervaardigen. 


Een inzicht in de nominale en reele loonontwik- 

keling in de grafische industrie kan ontleend worden aan figuur 11. 

Figuur 11 Nominale en reele jaarlijkse mutaties in de ver- 

diende bruto-uurlonen van mannelijke meerderjarige 

produktie-arbeiders in de grafische industrie; 

1961 - 1976 

De jaarlijkse loonmutaties blijken sterke fluctuaties te ver- 

tonen die voor de reele en nominale ontwikkeling vrijwel samen- 

vallen. Dat deze fluctuaties althans voor een deel te wijten 

zijn aan de datum van registratie kan afgeleid worden uit bij- 

voorbeeld de omstandigheid dat de lonen in 1968 enorm sterk zijn 

gestegen, in 1969 miniem zijn toegenomen (reeel zelfs sterk ge- 

daald) , terwijl in 1970 weer sprake was van een sterke loonsti j- 

ging. Om dit soort sterke fluctuaties van jaar op jaar te dempen 

is zoals a1 eerder vermeld is de empirische analyses steeds qebruik

gemaakt van driejaarlijks voortschrijdende gemiddelden. De ontwikke- 

ling van de grootheden die als verklarende variabele in de loonver- 

gelijkingen van de grafische industrie worden gehanteerd zijn weer- 

gegeven in figuur 1 2 (voor de volledigheid is opnieuw de ontwikke- 

ling van de algemene consumptieprijsstijging weergegeven). 

Figuur 1 2 Ontwikkeling van de algemene consumptieprijs; 

ontwikkeling van de arbeidsproduktiviteit, de 

werkloosheid en de winstquote van de grafische 

industrie (1961 - 1976) 

werkloosheid 

30 

winstquote 

De ontwikkeling van de groei van de arbeidsproduktiviteit 

vertoond sterke fluctuaties; opvallend is de terugval van 

de arbeidsproduktiviteit in de jaren 1971 en 1975. De gemid- 

delde stijging van de arbeidsproduktiviteit over de gehele 

periode bedroeg ongeveer 4% per jaar. De werkloosheid in de 

grafische industrie die tot 1970 aan de geringe kant is 

gebleven neemt na 1970 gestaag toe. Opvallend is ook dat de 

winstquote gedurende de jaren zestig een sterke trendmatige 

daling vertoond van 40 naar 25%. In de eerste helft van de 

jaren zeventig - tot 1975 - lijkt een zekere stabilisatie te 

zi jn opgetreden. 

Uit de eerste schattingsresultaten voor de nominale loon- 

mutatie waarbij alle variabelen zijn meegeschat, blijkt 

dat de consumptieprijsstijging en de stijging van arbeids- 

produktiviteit hierop een niet-significante invloed hebben. 

De regressie-coefficient van de winstquote is we1 significant 

maar heeft het verkeerde teken. Het weglaten van de arbeids- 

produktiviteit als verklarende variabelebernvloedt de schat-

l C 

a, :a, - 

D -4 3 

h U E 

a, -4 

P '-H 

C l u c 

0 :a, a, 

O O U 

r l U C : 

:a, 

C: a, 4 

a 4 0 

> rn -I 

rn lu 

c a l u 

a, u :a, 

U D O 

m a u 

U h 

w 

w 

N 

0 

w 

0 

- 

m 

rl 

I - 

I I 

- 

wm 

. - 

" 

(V m 

I 

- 

wrl 

-. 

m m 

rl - 

tingsresultaten nauwelijks; het' weglaten van enkel de winstquote 

of zowel de winstquote als de arbeidsproduktiviteit heeft tot 

gevolg dat de invloed van de consumptieprijs significant wordt, 

terwijl de totale verklarende waarde van de vergelijking sterk 

afneemt. Uit de schattingsresultaten van de reele loonmutaties 

blijkt dat noch arbeidsproduktiviteit noch winstquote van 

belang zijn. In alle schattingsvergelijkingen is de regressie- 

(V

Figuur 14 

Afleiding van de vorm van de uv-curve voor 

de grafische industrie - 

Voor de allocatiewerkloosheid in de grafische industrie geldt 

dus : 

"a = ( ".v 1' 

De ontwikkeling van de aldus berekende allocatiewerkloosheid is 

weergegeven in f iguur 15. 

Figuur 15 Ontwikkeling van de allocatiewerkloosheid in de 

grafische industrie (1955 - 1979) 

Vanaf 1963 blijkt de.allocatiewerkloosheid vrijwel trendrnatig 

tijd

spelen bij deze ontwikkeling is de in figuur 16 weergegeven re- 

latieve loonontwikkeling dat wil zeggen de loonontwikkeling in 

de grafische industrie ten opzichte van die in de nijverheid. 

Figuur 16 Ontwikkeling van de relatieve loonmutatiesa) in 

- 1 

de grafische industrie (1962 - 1977) 

1975 tijd 

a) relatieve loonmutaties = driejaarlijks voortschrijdende 

gemiddelden: qrafische industrie minus nijverheid; voor 

mannelijke meerderjarige produlctie-arbeiders. 

Met uitzondering van 1970 stijgen de lonen in de grafische in- 

dustrie pas na 1973 minder snel dan die in de nijverheid, het- 

geen des te opvallender is aangezien het loonniveau in de qra- 

fische industrie ook hoger is. Een mannelijke meerderjarige 

produktie-arbeider in de grafische industrie verdiende bijvoor- 

constante 

Schattingsresult-aten van de allocatiewerkloosheids- 

verdeli jkingena) voor de graf ische industrie 

- 2 

(1961 - 1976); regressiecoefficienten, t-waarden, R 

(gecorrigeerd) en de Durbin - Watson coeffici-enten 

(DY) 

relatieve 

loonmutatie 

werkloosheid tijd - 2 

R DW 

a) De verklarende variabelen zijn 66n jaar vertraagd meegeno- 

men in de schattingen.

eeld in oktober 1975 bruto f 11,52 tegenover een genid- 

deld hruto-uurloon in de nijverheid van f 10,09. 

De schattingsresultaten van de allocatiewerkloosheids- 

vergelijking zijn weergegeven in tabel 10. 

In de eerste schattingsvergelijking waarin alle variabelen zijn 

opgenomen zijn de relatieve loonmutatie en de werkloosheid niet 

significant. Enkel wanneer er geen trendterm wordt meegeschat 

worden werkloosheid en relatieve loonmutatie significant. Echter 

de schattingsresultaten - met name de Durbin - Watson coefficient - 

zijn dan slecht. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de trendmatige 

ontwikkeling bepalend is voor de ontwikkeling van de allocatiewerkloosheid; 

(relatieve) loonontwikkeling en werkloosheid 

zijn hierbij niet van belang. waarschijnlijk geeft de trendfactor 

de invloed van de snelle technologische ontwikkeling aan die 

zich vanaf de tweede helft van de jaren zestig in de grafische 

industrie heeft voltrokken.

coefficient van de werkloosheid significant. De schattingsver- 

gelijking waarin enkel het werkloosheidspercentage als verkla- 

ring voor de reele loonmutaties voorkomt is qua t-waarden en 

g2 de beste vergeli j king. 

Uit deze schattingsresultaten kan geconcludeerd 

worden dat in de grafische industrie sprake is van een invloed 

van het niveau van de werkloosheid op de loonontwikkeling: De 

toenemende werkloosheid heeft de loonontwikkeling in negatieve 

zin behvloed. Daarnaast spelen ter verklaring van de loonont- 

wikkeling waarschijnlijk nog een aantal factoren een rol, waar- 

van de aard en de invloed niet aangetoond kon worden. 


Een inzicht in de ontwikkelingen op de allocatie- 

markt van de grafische industrie kan ontleend worden aan figuur 

13 waar de ontwikkeling van het aantal werklozen per openstaande 

vacature is weergegeven. 

Figuur 13 Aantal werklozen per owenstaande vacature in 

de grafische industrie (1956 - 1979) 

Hieruit blijkt dat pas na 1972 het aantal werklozen groter werd 

dan het aantal owenstaande vacatures; in 1976 waren er zelfs 

meer &an 3 werklozen per owenstaande vacature. De vorm vat-. de 

uv-curve van de grafische industrie is weer afgeleid met be- 

hulp van een lnu-lnv-diagram, zoals in figuur 14 is weerqegeven. 

De uv-waarnemingen in de periode 1956 - 1963 blijken globaal 

genomen op een rechte lijn te liggen in het lnu - lnv - diagram. 

Een schatting van de specificatie van dez lijn had als resultaat: 

lnu = -1,O lnv - 0,8 R~ = 0,83 

(-6,3) (-519) DW = 1,13

1 6-' 

KLEDINGINDUSTRIE 

6.1 Inleiding 

De afzet van de kledingindustrie is voorname- 

lijk bestemd voor de gezinshuishoudingen. In de jaren zestig 

en zeventig hebben zich aanzienlijke veranderinqen voorgedaan 

in de kleedgewoonten: er deed zich een duidelijke verschuiving 

voor van duurdere stijlkleding naar goedkopere 'vrije tijds- 

kleding'. In de jaren zeventig nam het consumptieve bestedinqs- 

volume per hoofd aan kledinq zelfs enigzins af. Daarnaast deed 

zich op de Nederlandse markt een toenemende concurrentie voor 

van buitenlandse ondernemingen, hetgeen resulteerde in een sterke 

daling van het binnenlands marktaandeel zoals uit tabel 11 blijkt. 

Tabel 11 Enkele kerngegevens voor de kleding-, leder- en 

groei in 

%/ jaar 

schoenindustrie 

binnenlands afzetvolume 4 15 -4 -1 1 

buitenlands afzetvolume 8 10 - 2 

bruto toegevoegde waarde 

h.p. ) 3 - 3 - 8,5 

werkgelegenheid 1 -6,5 -11,5 

binnenlands .marktaandeel - 6 2 3 1 

Bron: Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan 1978 

De invoer van kleding was vooral afkomstig 

uit EEG - landen. De combinatie van stagnerende consumptieve uit- 

gaven en toenemende invoer~enetratie leidde tot een sterke da- 

ling van de bruto toegevoeqde waarde en van de werkqelegenheid. 

De scherpe nationale en internationale concurrentie zorgde boven- 

dien voor een sterke daling van de winstvoet. Het produktieproces 

in de kledingindustrie is arbeidsintensief, het arbeidsbestand 

is echter in tegenstelling tot dat van de qrafische industrie 

laaggeschoold, 70% van het arbeidsbestand bestaat uit vrouwen. 

In 1970 waren er nog 62.000 werknemers in de kledingindustrie, 

in 1980 was dit teruqgelo~en tot 21.000 .46) De kledingindustrie 

heeft een laag loon~eil aangezien rond 35% van de werknemers een 

minimumloon heeft; een nannelijke rneerderjarige produktie 

arbeider verdiende in de kledingindustrie in oktober 1975 

bruto f 9,14 Der uur (gemiddelde voor de nijverheid: f 10,09) 

Het tempo van technologische vernieuwingen in de kleding- 

(46) CBS, op.cit;, tabel 50.

industrie is laag, de arbeidsproduktiviteit is gestegen door 

een betere organisatie van het produktie en door het verdwij- 

nen van onrendabele bedrijven. De neergang van de kledingindus- 

trie wordt in het algemeen cjeweten aan het hoqe loonkostenniveau 

in Nederland en aan het gebrek aan kennis van moderne methoden 

van industrieel management in de kledinqind~strie.~~) Dit laatste 

wordt we1 geillustreerd met een verwijzing naar de BRD waar 

ondanks een hoqer loonkostenniveau en dankzij een 'upgrading' 

van het produktiepakket een veel qeringere terugval in de kleding- 

industrie heeft plaatsgevonden. Het geringe vertrouwen in de 

continuiteit van de Nederlandse kledingindustrie heeft er mede 

toe geleid dat de bereidheid om in de kledingindustrie te qaan 

werken is afgenomen. 



keling in de kledingindustrie kan ontleend worden aan figuur 17. 

Figuur 17 Mominale en reele jaarlijkse mutaties in de ver- 

diende bruto-uurlonen van mannelijke meerderjari- 

ge produktie-arbeiders in de kledingindustrie 

(1961 - 1976) 

I n I 

I I 

I I 

I 

reeel 

I loon 

I 

De jaarlijkse loonmutaties vertonen fluctuaties, zij het 

- met uitzondering van 1973/74 - minder sterk dan in bijvoor- 

beeld de grafische industrie. De ontwikkeling van de qroot- 

heden-die als verklarende variabele in de loonvergelijkingen 

van de,kledingindustrie worden gehanteerd zijn weergegeven in 

figuur 18. 

(47) Ministerie van Economische Zaken, Bedrijfstakver- 

kenning nr. 2 Textiel- en kledingindustrie, 

Is-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1980.

Figuur 18 Ontwikkeling van de algemene consum~tieprijs; ontwik- 

keling van de arbeidsproduktiviteit, d6 werkloosheid 

en de winstquote van de kledingindustrie (1961 -1976) 

werkloosheid f 

De ontwikkeling van de arbeidsproduktiviteit 

vertoont zeer sterke fluctuaties hetqeen mede lijkt samen te 

hangen met het streven om zoveel mogelijk arbeidsplaatsen 

(met of zonder overheidssteun) te handhaven, hetgeen in combi- 

natie met het verloo~ van de produktie kan leiden tot een te qroot 

arbeidspotentieel. De arbeidsproduktiviteit steeg daarnaast 

soms snel door grote diepte-investeringen. 

De winstquote is in de jaren zestig en zeventig enorm geddald 

en sinds 1973 zelfs negatief hetgeen slechts verklaard kan 

worden door de aanwezigheid van omvangrijke overheidssubsisies. 

Het werkloosheidspercentage is pas na 1973 snel gaan stijgen. 

Gegeven de snelle terugloog van de werkgelegenheid wijst dit 

op een massale 'vlucht' van de factor arbeid uit de kleding- 

industrie. 

De schattingsresultaten van de loonvergelijkingen 

voor de kledingindustrie zijn weergegeven in tabel 12.

a) De verklarende variabelen zijn @en jaar vertraagd meeqenomen in de schattingen

esultaten van de reele loonvergelijkinqen laten zien dat de 

werkloosheid we1 een siqnificante invloed heeft. De qua t-waar- 

den beste vergelijking is die waarin enkel het werkloosheids- 

niveau als verklarende variabele is opgenomen. Evenals voor de 

grafische industrie kan voor de kledingindustrie geconcludeerd 

worden dat het werkloosheidsniveau de loonontwikkeling bern- 

vloedt, naast een aantal factoren waarvan de aard en de omvang 

van de invloed niet is aangetoond. 


In figuur 19 is de ontwikkeling van het aantal 

werklozen per openstaande vacature weergegeven. 

Figuur 19 Aantal werklozen per openstaande vacature in de kle- 

dingindustrie (1956 - 1979) 

u>v 

- 

tijd 

Hieruit blijkt dat er tot 1973 in verhouding tot de openstaande 

vraag nauwelijks sprake was van werkloosheid in de kleding- 

industrie. 

De vorm van de uv-curve van de kledingindus- 

trie is afgeleid met behulp van een lnu-lnv-diaqram, zoals 

weergegeven in figuur 20. 

De uv-waarnemingen in de periode 1956 - 1969 blijken globaal 

op een rechte lijn te liggen met als schattingsspecificatie: 

lnu = -2,2 lnv + 3,5 E' = 0,85 

(-8,5) (6,9) DW=1,04 

Voor de allocatiewerkloosheid in de kledingindustrie geldt dus: 

212 

- 

Ua = (u'v) 3,2 


weergegeven in figuur 21.

Figuur 20 Afleiding van de vorm van de uv-curve voor de kleding- 

industrie 

Figuur 2 1 Ontwikkeling van de allocatiewerkloosheid in de 

kledingindustrie (1955 - 1979) 

- 

tijd 

De allocatiewerkloosheid blijkt in de periode 

1968 - 1974 ongeveer 4% te zijn geweest, daarvoor en daarna 

schommelt de allocatiewerkloosheid vrij stabiel rond 3%. De 

I relatieve loonontwikkeling voor de kledingindustr ie wordt weer- 

I gegeven in figuur 22.

Figuur 22 Ontwikkeling van de relatieve loonmutatiesa) in de 

kledingindustrie (1962 - 1977) 

-2 

-3 

1975 tijd 

a) relatieve loonmutaties = drie jaarlijks voortschrijdende 

gemiddelden: kledingindustrie minus nijverheid; voor man- 

nelijke meerderjarige produktie-arbeiders 

Evenals in de grafische industrie zijn de lonen in de kleding- 

industrie in de loop van de tijd relatief qedaald; het 'omslag- 

punt' ligt voor de kledingindustrie echter vroeger in de tijd 

namelijk in 1968. De schattingsresultaten van de allocatie- 

werkloosheidsvergelijkingen zijn weergegeven in tabel 13. 

Tabel 13 Schattingsresultaten van de allocatiewerkloosheids- 

vergeli jkingena) voor de kledingindustrie (1 961 - 

-2 

1976); regressiecoefficienten, t-waarden, R (qecor- 

rigeerd) en de Durbin - Watson coefficienten (DW) 

- 2 

constante relatieve werkloos- tijd R DW 

loonmutatie heid 

a) De verklarende variabelen zijn 66n jaar vertraagd meege- 

nomen in de schattingen. 

Opvallend is dat in schattingsvergelijkingen de regressie- 

coefficienten significant van nu1 verschillen. De eerste verge- 

lijking heeft de grootste verklarende waarde, bij de tweede 

vergelijking echter zijn de t-waarden groter en is de DW-coeffi-

cient beter. De conclusie die hieruit getrokken kan worden is 

,dat met name de relatieve loonmutatie en de werkloosheid de ontwik- 

keling van de allocatiewerkloosheid beynvloeden. De relatieve 

loondaling die in de kledingindustrie na 1968 heeft plaatsgevon- 

den zou een verklaring kunnen geven voor de stijging van de al- 

locatiewerkloosheid in de periode 1968 - 1974. Na 1974 daalt de 

allocatiewerkloosheid onder invloed van de snel toenemende 

werkloosheid. Dat het teken van de werkloosheidscoefficient in 

de schattings~ergelijkingen negatief is, duidt erop dat de 

mobiliteit van de werknemers is toegenomen door de toenemende 

werkloosheid hetgeen strijdig zou zijn met de eerdere consta- 

tering dat de bereidheid om in de kledingindustrie te gaan 

werken onder invloed van slechte vooruitzichten is afgenomen.

7. BOUWNI JVERHEID 

7.1 Inleiding 

De werkgelegenheid in de bouwnijverheid be- 

droeg in 1980 ongeveer 445.000 manjaren4'), ruim 11% van de 

totale werkgelegenheid in de bedrijvensector. 

De,bouwnijverheid produceert investeringsgoederen met een 

relatief lange levensduur waardoor de voorraad bouwwerken 

groot is in vergelijking met de jaarlijkse produktie ervan. 

Zo bedraagt de woningvoorraad momenteel ongeveer 5 miljoen 

woningen, met daartegenover een produktie in 1980 van 100.000 

Relatief kleine veranderingen in de gewenste voorraad kunnen 

hierdoor grote consequenties hebben voor het qewenste produk- 

tieverloop. De produktie van bouwwerken heeft daarnaast een 

grote gevoeligheid voor wisselingen in de economische bedri j - 

vigheid. Hierdoor fluctueert de werkgelegenheid in de bouw- 

nijverheid sterk. Waar tot 1973 nog sprake was van een stij- 

gende werkgelegenheid, is dit na 1973 niet meer het geval, dit 

omdat de groei van het binnenlands afzetvolume tot dit tijdstip 

in de periode 1973/78 is overgegaan in een stationaire toestand. 

Een en ander is weergegeven in tabel 14. 

Tabel 14 Enkele kerngegevens voor de bouwnijverheid 

groei in %jaar 1953/63 1963/73 1973/78 

binnenlands-afzetvolume 3,5 5 0 

buitenlands-afzetvolume 8 8,5 17 

bruto toegevoegde waarde 2,s 3,5 . 0 

(nt.p.1 

werkgelegenheid 2,s 1 -1 

binnenlands marktaandeel 100 100 100 

Bron : Centraal Planbureau, Centraal economisch plan, 1978 

en 1980 

Ongeveer 35% van de werkqelegenheid in de bouw- 

nijverheid is verbonden aan de bouw en het onderhoud van woningen. 

De overige werkgelegenheid is verbonden aan de utiliteitsbouw 

de grond- water- en wegenbouw en de bouwinstallatiebedrijven. 

De aard van de werkzaamheden in de bouwnijver- 

heid brengt met zich een relatief laqe mechanisatieqraad van 

het produktieproces. Ondanks verschuiving van werkzaamheden 

naar de voorfase van het bouwproces blijft de ontwikkeling 

van de produktiviteit in de bouwnijverheid achter bij de overige 

(48) CBS, op.cit., tabel 50.

nijverheid. De bouwnijverheid heeft een arbeidsmarktproblematiek 

met gecompliceerde achtergronden. Zo zijn de arbeidsomstandig- 

heden met name wat betreft klimatologische factoren en zwaarte 

van het werk aanzienlijk ongunstiger dan in andere bedrijfs- 

takken. 9, De produktiestructuur wordt gekenmerkt door een re- 

gelmatige verplaatsing van de werkplek en door een groot aantal 

korte dienstverbanden. Vooral in de grote nieuwbouw wordt ge- 

werkt met (0nder)aanneemcontracten met vaak zeer hoge boetes 

bij te laat opleveren hetgeen een felle concurrentie kan ver- 

oorzaken in geval van schaarste aan arbeid. Hierdoor kunnen 

tariefverdiensten ontstaan tot 150% boven het CAO-loon. Soepe- 

le ontslagbepalingen kunnen in 'slappe tijden' zorgen voor 

een grote werkloosheid onder bouwvakkers. Kleine bedrijfjes 

daarentegen beschikken gewoonlijk over een vaste kern van per- 

soneelsleden die ook in perioden van weinig opdrachten in dienst 

blijft. Ook vanuit andere gezichtspunten kan nauwelijks gespro- 

ken worden van 66n homogene arbeidsmarkt voor de bouwnijverheid 

en is er eerder sprake van een aantal deelarbeidsmarkten. 

Enerzijds,wordt er een tweedeling gemaakt tussen burgerlijke- 

en utiliteitsbouw aan de ene kant en grond-, wegen waterbouw 

aan de andere; anderzijds wordt er een tweedeling gemaakt tussen 

geschoold en minder geschoold personeel. *O) De arbeidsmobiliteit 

tussen deze deelmarkten onderling is gering, we1 bestaat er mo- 

biliteit tussen deze deelmarkten en de arbeidsmarkt van andere 

bedrijfstakken. 



keling in de bouwnijverheid kan ontleend worden aan figuur 23. 

Evenals in de andere bedrijfstakken vertonen de loonmutaties 

in de bouwnijverheid sterke fluctuaties. Opvallend is echter 

hier dat het reele loon nooit daalt terwijl in 1976, een nega- 

tie£ jaar voor de reele loonontwikkeling in andere bedrijfs- 

takken de reele lonen in de bouwnijverheid zelfs sneller stij- 

gen dan in 1975. De ontwikkelingen van de grootheden die als 

verklarende variabele in de loonvergelijkingen van de bouw- 

nijverheid worden gehanteerd zijn weergegeven in figuur 24. 

(49) 

(50) 

L. Slot, V. Vrooland, "Werk, WW, WAO, arbeidsmarktproblemen 

in de bouw", Tijdschrift voor politieke 

gconomie - - - . - - - . december 1980- 

J. Groen, Een model voor de arbeidsmarkt van de 

bouwnijverheid, Amsterdam, Economisch Instituut 

voor de Bouwni jverheid, 1980.

uto- uurlonen van mannelijke meerderjarige produk- 

tie-arbeiders in de bouwnijverheid (1961 - 1976) 

norninaal 

loon 

reeel 

loon 

Figuur 24 Ontwikkeling van de algemene consumptieprijs; 

ontwikkeling van de arbeidsproduktiviteit, de 

werkloosheid en de winstquote van de bouwnijver- 

consurnptieprijs 

werkloosheid I 

'

De ontwikkeling van de arbeidsproduktiviteit in de bouwnijver- 

heid vertoont enorme fluctuaties met uitschieters in positieve 

zin in 1964 en 1967 met respectievelijk 10 en 11% stijging en 

uitschieters in negatieve zin in 1963 en 1969 met respectievelijk 

8 en 13% daling. De oorzaak van de sterke daling van de arbeids-

de voor een sterke daling van het aantal produktieve uren; in 

1967 was het omgekeerde het geval en zorgde het grote aantal 

produktieve uren voor een snelle toename van de arbeidsprodukti- 

viteit. De werkloosheid vertoont eveneens sterke schommelingen 

met pieken in 1967, 1972 en 1975. Ook voor de winstquote gelden 

sterke fluctuaties, het gemiddelde winstniveau in de eerste helft 

van de jaren zeventig ligt echter duidelijk onder dat van de 

jaren zestig. 

De schattingsresultaten van de loonvergelijkingen 

voor de bouwnijverheid zijn weergegeven in tabel 15. 

In geen enkele schattingsvergelijking is de in- 

vloed van arbeidsproduktiviteit of winstquote significant. In de 

nominale loonvergelijkingen geldt dit eveneens voor de werkloos- 

heid. Zelfs de consumptieprijsstijging is niet in elke vergelij- 

king significant. In de reele loonvergelijkingen verschilt de 

werkloosheidscoefficient we1 steeds significant van nul. Evenals 

voor de grafische industrie en de kledingindustrie kan ook voor 

de bouwnijverheid geconcludeerd worden dat de werkloosheid de 

loonontwikkeling beynvloedt. Echter in de reeks grafische indus- 

trie - kledingindustrie - bouwnijverheid is er sprake van een 

afnemende omvang van die invloed en we1 in tweeerlei opzicht. 

In de eerste plaats worden de regressiecoefficienten kleiner zodat 

een gelijke verandering in werkloosheid een kleinere verandering 

in de loonmutatie tot gevolg heeft. In de tweede plaats wordt de 

verklarende waarde (E~) van de werkloosheid ten aanzien van de 

fluctuaties in de loonmutatie kleiner wat erop duidt dat de in- 

vloed van de factoren die niet gekwalificeerd en gekwantificeerd 

zijn in belangrijkheid toeneemt. 


Dat zich in de bouwnijverhied sterke fluctuaties 

voor kunnen doen blijkt eens te meer uit figuur 25 waarin de ont- 

wikkeling van het aantal werklozen per openstaande vacature wordt 

weergegeven . 

In 1958, 1967 en 1975 doen zich wat dit betreft sterke pieken 

voor van respectievelijk 6, 5 en 9 werklozen per openstaande 

vacature, terwijl in de 'periode 1961 - 1964 sprake is van 

1 werkloze per 5 openstaande vacatures. 

De vorm van de uv-curve van de bouwnijverheid is 

afgeleid met behulp van een lnu - lnv -diagram, zoals weergegeven 

in figuur 26.

Figuur 25 Aantal werklozen per openstaande vacature in de bouw- 

nijverheid (1956 - 1979) 

Figuur 26 Afleiding van de vorm van de uv-curve voor de loonont- 

wikkeling 

De uv-waarnemingen in de periode 1956 - 1972 blijken globaal op 

een rechte lijn te liggen met als schattingsspecificatie: 

-2 

lnu = -1,6 lnv + 3,l R = 0,93 

(-14,4) (21,7) DW = 0,94 

Voor de allocatiewerkloosheid in de bouwnijverheid geldt dus: 

Inv


weergegeven in figuur 27. 

Figuur 27 Ontwikkeling van de allocatiewerkloosheid in de 

bouwni jverheid (1955 - 1979) 

1455 1960 19'65 1930 1975 1980 

De allocatiewerkloosheid die tot 1973 vrij constant is, vertoont 

in 1973 een merkwaardige daling en daarna weer een stijging. Na 

1975 neemt de allocatiewerkloosheid verder toe. De relatieve 

loonontwikkelinq voor de bouwnijverheid wordt weergegeven in 

fiquur 28. 

Figuur 28 Ontwikkeling van de relatieve loonmutatiesa) in de 

bouwnijverheid (1962 - 1977) 

a) relatieve loonmutatie = driejaarlijks voortschrijdende 

gemiddelden: bouwnijverheid minus nijverheid; voor man- 

nelijke meerderjarige produktie-arbeiders. 

Met uitzondering van 1968 en de periode 1972 - 1975 zijn de 

lonen in de bouwnijverheid steeds sneller gestegen dan die in 

de nijverheid. De schattingsresultaten van de allocatiewerkloos- 

heidsvergelijkingen voor de bouwnijverheid zijn weergegeven in 

tabel 26. 

tijd

Tabel 16 

cons tante 

schattingsresultaten van de allocatiewerkloosheids- 

vergelijkingena) voor de bouwni jverheid ( 1961 - 1976) 

regressie cog£ f icienten, t-waarden, g2 (gecorrigeerd) 

en de Durbin - Watson coefficienten (DW) 

relatieve werkloosheid ti jd E~ DW 

loonmutatie 

a) De verklarende variabelen zijn 66n jaar vertraagd meegenomen 

in de schattingen! 

In vergelijking met de schattingsresultaten voor 

de grafische industrie en kledingindustrie zijn die voor de bouw- 

nijverheid slecht. Niet alleen is de verklarende waarde van de 

vergelijkingen minder, ook de regressiecoefficient van de rela- 

tieve loonmutatie heeft (significant) een verkeerd teken. Waar- 

schijnlijk zijn deze slechte schattingsresultaten te wijten aan 

het hoge aggregatieniveau van de bouwnijverheid. In het vooraf- 

gaande is er op gewezen dat de bouwnijverheid in feite een aantal 

vrij gescheiden deelarbeidsmarkten kent, met hun eigen karakteris- 

tieken. Door aggregatie van deze verschillende deelarbeidsmarkten 

tot 66n arbeidsmarkt van de bouwnijverheid gaan deze eigen karak- 

teristieken verloren en ontstaat een vertekend beeld. Dat dit bij 

de schatting van de loonvergelijkingen minder een rol speelde 

duidt erop dat werkloosheids- en loonbewegingen op de deelarbeids- 

markten redelijk parallel lopen maar dat het interne functio- 

neren van de deelallocatiemarkten verschilt. Een onderzoek naar 

het functioneren van de deelmarkten is niet verricht, we1 kan 

enig inzicht in de consequenties van desaggregatie ontleend wor- 

den aan figuur 29.

Figuur 29 Een tweetal uv-curven voor geschoolde burgerlijke en 

utiliteitsbouwvakarbeiders 

Datamateriaal: Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid, 

op.cit., bijlage 2. 

Hieruit blijkt dat op de arbeidsmarkt voor geschoolde burgerlijke 

en utiliteitsbouwvakarbeiders zich medio jaren zestig een ontwik- 

keling heeft voorgedaan die resulteerde in een'draaiins' van de 

uv-curve, zodanig dat bij eenzelfde openstaande vraag er sprake 

is van een grotere werkloosheid. Deze ontwikkeling wijkt duide- 

lijk af van die op de geaggregeerde arbeidsmarkt voor de bouw- 

nijverheid waar een dergelijk verschijnsel niet geconstateerd kon 

worden.

I 8. EVALUATIE EN CONCLUSIES 

In deze studie is getracht op basis van enig 

empirisch onderzoek een inzicht te verkrijgen in het functio- 

neren van de arbeidsmarkt. Het functioneren van de arbeidsmarkt 

wordt in het algemeen bepaald door een veelheid van factoren. 

Centraal in deze studie stond het onderzoek naar de wisselwerking 

tussen loonontwikkelingen en de allocatieproblematiek, dat wil 

zeggen de aansluiting tussen vraag naar en aanbod van arbeid. De 

keuze van dit onderwerp is mede gebaseerd ow de wublieke discussie 

waarin het slechter functioneren van de arbeidsmarkt we1 wordt 

toegeschreven aan een gebrek aan loondifferentiatie. Bij de theo- 

retische beschouwingen over de arbeidsmarkt is een onderscheid 

gemaakt tussen loonmarkt en allocatiemarkt waardoor genoemde wis- 

selwerking ontleed kon worden in twee componenten: 

- de invloed van schaarsteverhoudingen OD beloningsontwikke- 

1 ingen 

- de invloed van beloningsontwikkelingen op het functioneren 

van de arbeidsmarkt. 

De arbeidsmarkt op macro-niveau vormt geen homogeen geheel en be- 

staat in feite uit een conglomeraat van deelmarkten die elkaar 

slechts ten dele beynvloeden. Het empirische onderzoek is daarom 

grotendeels gericht op gedesaggregeerd dat wil zegsen bedrijfs- 

takniveau. 

Bij het onderzoek naar de invloed van schaarste ver- 

houdingen op beloningsontwikkelingen is gebruik gemaakt van een 

vaak toegepast empirisch-theoretisch kader, dat van de zogenaamde 

Phillipscurve; bij het onderzoek naar de invloed van beloningsont- 

wikkelingen op'het functioneren van de arbeidsmarkt is een theo- 

retische relatie gelegd tussen deze grootheden met behulp van de 

zogenaamde unemployment-vacancy analyse. Aan het schatten van de 

theoretische specificaties zijn veel empirische groblemen verbon- 

den die voor een groot deel terug te voeren zijn op het ontbreken 

van op het onderzoek toegesneden datamateriaal. De keuze van de 

te onderzoeken bedrijfstakken is mede hierdoor in sterke mate be- 

perkt; hier is gekozen voor een onderzoek naar de arbeidsmarkten 

van grafische industrie, kledingindustrie en bouwnijverheid. 

Uitgangspunt bij deze studie is niet geweest een onderzoek van de 

desbetreffende bedrijfstakken, maar een onderzoek naar mogelijke 

verschillen tussen het Iunctioneren van arbeidsmarkten op gedes- 

aggregeerd niveau, meer noq dan een analyse van de oorzaken van 

mogelijke verschillen. De aandacht voor bedrijfstak snecifieke 

kenmerken is daarom be~erkt gebleven tot een globale verkenning 

daarvan om althans enigzins in staat te zijn de analyse-resulta- 

ten te verklaren .

Een qlobaal inzicht in de ontwikkeling van diverse 

arbeidsmarkten loonindicatoren kan ontleend worden aan tabel 17. 

Tabel 17 Jaarlijkse gemiddelden van arbeidsmarkten loonindica- 

% nijverheid qraf ische 

industrie 

werkloos- 62 - 69 

heid 

70 - 77 

r&le muta- 

tie verdien- 

de bruto- 62 - 69 

urnloon 70-77 

-mutatie 

arbeid s- 

prduktivi- 62 - 69 

teit 

70 - 77 

winstquote 62 - 69 

70 - 77 

allocatie 

werkloos- 

heid 62 - 69 

kledinq 

idustrie 

0,5 

217. 

5,4 

3,3 

388 

314 

15,7 

- 0,l 

3 11 

3,5 

buwni jverheid 

Hieruit blijkt dat voor de drie onderscheiden bedrijfstakken het 

werkloosheidsniveau in de periode 1962 - 1969 duidelijk lager laa 

dan in de periode 1970 - 1977, terwijl voor de loonontwikkeling 

het omgekeerde van toe~assing is. Voor de nijverheid evenwel zijn 

zowel werkloosheidsniveau als loonmutatie in de tweede periode 

groter, hetgeen een aanwijzing zou kunnen zijn dat hier, anders 

dan in de onderscheiden bedrijfstakken, de afnemende schaarste van 

arbeid geen drukkende werking op de loonontwikkeling heeft 

uitgeoefend. De arbeidsproduktiviteitsontwikkelinq is gemiddeld 

genomen in de nijverheid en bouwnijverheid sneller qeqaan in de 

jaren zeventig dan in de jaren zestig. Voor de grafische indus- 

trie en de kledingindustrie is het omgekeerde het geval. De 

winstquoten zijn overal kleiner geworden in de loop der tijd zij 

het voor de gehele nijverheid in een minder snel tempo dan voor 

de drie onderscheiden bedrijfstakken. De allocatiewerkloosheid 

ten slotte is in de tijd gezien over de qehele linie toegenomen. 

Voor een kwantificering van de relaties tussen 

arbeidsmarkten loonindicatoren is onder andere. een vergelijking 

gehanteerd, waarin de reele loonontwikkeling wordt verklaard door 

de ontwikkeling van het werkloosheidsniveau, de arbeidsproduktivi-

teit en de winstquote. Deze laatste twee variabelen bleken echter 

een niet-significante invloed uit te oefenen, zodat deze bij de 

uiteindelijke schatting weggelaten zijn. De belangrijkste schat- , 

tingsresultaten, waarin het werkloosheidsniveau ten opzichte van 

de loonmutatie 66n jaar vertraagd is meegenomen, zijn nog eens 

weergegeven in tabel 18. 

Tabel 18 Schatting van reele loonvergelijkingen voor een drie- 

tal bedrijfstakken en de nijverheid (1962 - 1977) ; 

- 2 

regressiecoefficienten, t-waarden, R (qecorrigeerd) en 

de Durbin - Watson coefficient 

cons tan te werkloos- R~ D 14 

he id 

nijverheid 517 -0,5 0,08 1,48 

( 6,5) (-1,5) 

graf ische 7,2 -1,8 0,57 1,91 

industrie (10,7) (-4 ,5) 

kleding- 

indus trie 

Voor de drie onderscheiden bedri j f s takken li j k t 

er een duidelijke relatie aanwezig te zijn tussen werkloosheids- 

niveau en loonmutatie; de desbetreffende coefficienten zijn dui- 

delijk significant. Voor de nijverheid is dit echter niet het 

geval; de desbetreffende coefficient verschilt niet significant 

van null terwijl ook de correlatiecoefficiht bijzonder klein is. 

Deze schijnbare tegenstelling, dat een relatie die op bedrijfstak- 

niveau aanwezig lijkt te zijn niet aanwezig is OD geaggregeerd 

niveau, kan waarschijnlijk verklaard worden door het verlies aan 

informatie dat in het algemeen. ontstaat bij aggregatie van ci j- 

fermateriaal. De omvang van de invloed van het werkloosheidsni- 

veau on de loonontwikkeling loopt nogal uiteen en is voor de gra- 

fische industrie veel groter dan voor de bouwnijverheid, terwijl 

de kledingindustrie een tussenpositie inneemt. Waarschijnlijk 

wordt de grootte van de regressiecoefficient in hoge mate bepaald 

door specifieke arbeidsmarktonstandigheden. B ij de bouwnijver- 

heid kan bijvoorbeeld van belang zijn dat hier eigenlijk geen 

sprake is van een homogene arbeidsmarkt. Het onderling niet geheel 

parallel lopen van werkloosheids- en loonontwikkelingen kan een 

drukkende werking op de regressie-coefficient uitoefenen. In alle

wijst dat andere dan de onderzochte factoren een grote invloed 

op de ontwikkeling van de reele lonen uitoefenen. Hierbij zou bij- 

voorbeeld gedacht kunnen worden aan een factor als loonleider- 

schap. 

Als indicator voor het functioneren van een ar- 

beidsmarkt is de zogenaamde allocatiewerkloosheid gehanteerd, 

waarvan de kwantitatieve waarde is afgeleid met behulp van de 

unemployment-vacancy analyse. Naast het toetsen van de invloed 

van de relatieve loonontwikkeling is onderzocht of de ontwik- 

keling van de allocatiewerkloosheid beinvloed wordt door de 

hoogte van de werkloosheid. De resultaten van de schattingen 

waarin een tijdsvertraging van een jaar voorkomt en soms een 

trendterm, zijn weergegeven in tabel 19. 

Tabel 19 Schattingen van de allocatiewerkloosheids-vergelij- 

kingen voor,een drietal bedrijfstakken (1962 - 1977) 

regressiecoef f icienten, t-waarden, R2 (gecorrigeerd) 

en de Durbin - Watson coefficient 

constante relatiwe werklms- trend R2 

lmnontwik- heid 

keling 

kleding- 

industr ie 3,5 -0,2 -0,2 - 0,73 1 ,90 

(45,4) (-5 1 5) (-5,4) 

Evenals de resultaten van het onderzoek naar de 

relatie tussen schaarsteverhoudingen en beloningsontwikkelingen 

lopen ook de resultaten van het onderzoek naar de relatie tussen 

beloningsontwikkelingen en het functioneren van de arbeidsmarkt 

nogal uiteen. Alleen voor de kledingindustrie wordtleen signifi- 

cante relatie gevonden tussen de relatieve loon~ntwikkelin~ en 

de ontwikkeling van de allocatiewerkloosheid, voor de grafische 

industrie is deze relatie zwakker en voor de bouwnijverheid het 

zwakst. Opvallend is verder dat bij de kledingindustrie de toe- 

genomen werkloosheid stimulerend heeft qewerkt ten aanzien van 

het functioneren van de arbeidsmarkt, terwijl bij de bouwnijver- 

heid juist het omgekeerde het geval is. Ook hier kan geconclu-

deerd worden dat het a1 dan niet aanwezig zijn van genoemde rela- 

tie in hoge mate bewaald wordt door specifieke arbeidsmarkt- 

omstandigheden in de betreffende bedrijfstakken. 

Bij de grafische industrie lijkt de technologische 

ontwikkeling een dominerende invloed uit te oefenen ow het 

functioneren van de desbetreffende arbeidsmarkt. Genoemde ont- 

wikkeling brengt grote wijzigingen teweeg in de inhoudelijke 

kant van vele functies soms zodanig dat bewaalde functies 

obsoleet worden en andere functies dermate nieuw zijn dat er 

niet onmiddellijkvoldoende gekwalificeerd personeel aanwezig is 

en omscholing noodzakelijk wordt. Aangezien dergelijke tran- 

sities enige tijd vergen komt dit tot uitdrukking in een slech- 

ter functioneren van de arbeidsmarkt. 

Bij de kledingindustrie oefent de loonontwikke- 

ling weliswaar een (negatieve) invloed uit op het functioneren 

van de desbetreffende arbeidsmarkt, in de loop van de tijd is 

de invloed van de werkloosheid gaan domineren en is de arbeids- 

markt weer beter gaan functioneren. 

Bij de bouwnijverheid zijn de schattingsresulta- 

ten van dien aard dat daaruit moeilijk conclusies kunnen worden 

getrokken, hetgeen te herleiden valt op de verschi llende wi j ze 

van functioneren van deelarbeidsmarkten van de bouwni jverheid. 

Dit laatste is onder meer geIllustreerd met behulp van figuur 

29. 

Samenvattend kunnen een aantal conclusies getrok- 

ken worden, die echter gegeven de veelheid van veronderstellingen, 

die ten grondslag ligt aan de empirische excercities, slechts 

heel voorzichtig van karakter kunnen zijn. In het algemeen lijkt 

het zo te zijn dat beloningsverhoudingen (nog steeds) reageren 

op veranderingen in schaarsteverhoudingen. Echter er spelen 

daarnaast nog een aantal factoren een rol waarvan noch de aard 

noch de exacte invloed vastgesteld konden worden. Ten aanzien 

van de invloed van beloningsontwikkelingen op arbeidsmarkt 

functioneren ligt dit minder eenvoudig en lijkt dit af te hangen 

van specifieke omstandigheden op deelarbeidsmarkten. In het 

algemeen kan geconcludeerd worden dat er geen steun wordt gevonden 

voor de stelling dat loondifferentiatie als instrument voor een 

arbeidsmarktbeleid toereikend is. Voor het beter doen functioneren 

van de arbeidsmarkt komen ook beleidsinstrumenten als voorlich- 

ting, her- en bijscholing, mobiliteitspremies en verbetering van 

de kwaliteit van de arbeid in aanmerking.

BIJLAGE: Ontwikkeling van een aantal variabelen van belang 

voor het functioneren van de arbeidsmarkten van 

nijverheid, grafische industrie, kledingindustrie 

en bouwnijverheid 

De herkomst van het cijfermateriaal: 

Bruto-loonstijging, dat wil zeggen jaarlijkse mutatie in 

de verdiende bruto-uurlonen van mannelijke meerderjarige 

produktie-arbeiders: 

CBS, Sociale Maandstatistiek, diverse jaargangen. 

Consumptieprijsstijging, dat wil zeggen jaarlijkse mutatie 

in de consumptieprijs: 

CPB, Centraal Economisch Plan 1979, 's-Gravenhage, 

Staatsuitgeverij, 1981. 

Arbeidsproduktiviteitsstijging en winstquote: gebaseerd op 

berekeningen in het kader, van de volgende studie: 

F. Muller, P.J.J. Lesuis en N.M. Boxhoorn; Een multisector 

model voor de Nederlandse economie in 23 bedrijfstakken; 

WRR-serie Voorstudies en achtergronden nr. 15, 's-Gravenhage, 

Staatsuitgeverij, 1980. 

Arbeidsproduktiviteitsstijging = jaarlijkse mutatie in de reele 

toegevoegde waarde per manjaar. 

Winstquote = &Sn minus arbeidsinkomensquote. 

Voor de grafische industrie afzonderlijk en de 

kledingindustrie afzonderlijk waren geen gegevens beschikbaar, 

daarom is ter vervanging hiervan gebruik gemaakt van gegevens 

van respectievelijk de papier- en grafische industrie en de 

kleding-, leder- en schoenindustrie. 

4. Werkloosheid en openstaande vraag 

gegevens met betrekking tot arbeidsreserve en openstaande 

vraag tot en met 1975 zijn ontleend aan het datamateriaal 

behorend bij : 

S.K. Kuipers en F.H. Buddenberg: 'Unemployment on account 

of market imperfection in the Netherlands since the second 

world war', De Economist 1978, nr. 3 

Voor de jaren 1976 tot en met 1979 , is gebruik gemaakt van 

diverse sociale maandstatistieken 'van het CBS. 

5. De allocatiewerkloosheid is berekend OD de wijze zoals 

in de tekst van deze studie is aangeqeven.

m - 

CI 6C 

fflmc 

m 

a, m 

Q, h 

0 > 

a, 

u 

c 

m 

CI 4 - 

u C 

0 ffl 

+ 0 

+ 0 

m rl 

I 

Y 

h 

a, 

E 

4 a 

ma, 2

Grafische industrie 

ar beidsprod . 

sti jging 

(%/jaar) . 

4t2 

014 

516 

510 

7,3 

2,o 

2,l 

319 

3,5 

-2,3 

4 t8 

4t1 

419 

-2,l 

11,9 

winstquote 

(5) 

39,8 

39,4 

35,9 

36.2 

33,8 

32,5 

3010 

30,8 

29,4 

24,2 

22,8 

24,2 

22,8 

24,3 

19,8 

20,o 

allocatiewerk 

loosheid 

(%I 

0 r6 

0 t7 

0t7 

017 

0 

1 ,o 

112 

113 

13 

1 t6 

1,g 

1,g 

119 

2,2 

2 t3

Kledingindustrie 

bruto-loon 

sti jging 

(%/jar) 

arbeidsprod. 

sti jging 

(%/jar) 

---.--_-- L-- 

allocatiewerk 

loosheid

Bouwni jverheid 

arbeidsprod. 

sti jging 

winstquote openstaande 

vraag 

(%) 

loosheid 

(%)

3- Arbeidsmarkt en beloningsstructuur, 

verdiende lonen en regelingslonen 

van handarbeiders in de nijverheid 

C. Molenaar

Met bijzonder veel dank, aan: 

- prof. dr. J. Hartog voor zi jn waardevolle en 

stimulerende opmerkingen. 

- T. op de Beke, die middels zijn kritische 

opmerkingen en rekenwerk een belangrijke 

bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming 

van dit rapport.

I 

INHOUDSOPGAVE 

lnleiding en verantwoording 

Een definitie en enkele verklaringen van loondrift 

Keuze van de analyse-eenheid, specificatie van de schattings- 

vergelijking en enkele kenmerken van de spanningsindicato- 

ren 

De analyse-eenheid 

De specificatie van de schattingsvergelijking 

Definiering en berekening van de spanningsindicatoren 

Enkele kenmerken van de spanningsindicatoren 

De resultaten voor de nijverheid 

Enkele kenmerken van het reeksenmateriaal 

De schattingsresultaten voor de gehele waarnemingsperiode 

De schattingsresultaten per subperiode 

Enkele conclusies 

lnleiding tot de hoofdstukken 4, 5 en 6 

De resultaten voor de voedings- en genotmiddelenindustrie 

De samenhangen voor de gehele waarnemingsperiode 

De samenhangen bezien naar subperioden 


De resultaten voor de metaalnijverheid 




De resultaten voor de bouwnijverheid 




Samenvatting en conclusies 

Bijlage 1: De statistische opbouw van loondrift 

Bijlage 2: Bespreking van het cijfermateriaal 

Bijlage 3: Resultaten van de seizoencorrectie van de 

basisreeksen van de spanningsindicatoren 

Bijlage 4: Samenhangen tussen spanningsindicatoren 

Literatuurlijst 

Pag.

I l. 

INLEIDING EN VERANTWOORDING 

In dit rapport worden de resultaten gepre- 

senteerd van een onderzoek naar de determinanten van de 

relatieve ontwikkeling van de verdiende lonen en de 

regelingslonen van meerderjarige mannelijke handarbeiders 

in de nijverheid. Deze relatieve ontwikkeling zullen we 

in dit rapport aanduiden met de term loondrift, naar 

analogie van de Angelsaksische termen wage drift en 

earnings drift. 

Het onderzoeksproject is uitgevoerd in opdracht 

van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. 

Voor de uitvoering waren in totaal vier maanden beschikbaar. 

Verreweg de meeste tijd (ongeveer drie maanden) moest worden 

besteed aan de creatie van een bruikbare gegevensverzameling. 

De resterende projecttijd was beschikbaar voor de bestudering 

van de theorie en voor de verslaggeving van de resultaten van 

het onderzoek. Wij dienen er met nadruk op te wijzen dat het 

beperkte tijdsbestek beschikbaar voor de uitvoering van het 

project beperkingen heeft opgelegd aan de uitwerking van het 

onderzoeksthema, alsmede aan de rapportage. Dit komt onder 

meer tot uitdrukking in de summiere en pragmatische bespreking 

van de theorie en in het beperkte aantal alternatieve specifi- 

caties dat is geschat. De resultaten dragen derhalve een voor- 

lopig karakter en dienen te worden beschouwd als een aanzet 

tot een meer geintegreerde analyse van regelingslonen, 

verdiende lonen en loondrift. 

Dit rapport is als volgt opgezet. In hoofdstuk I 

wordt het begrip loondrift gedefinieerd en worden in het kort 

enkele in de literatuur genoernde verklaringen besproken. Deze 

bespreking vormt de basis voor de specificatie van een schat- 

tingsvergelijking. Na een bespreking van enkele kenmerken van 

het gebruikte reeksenmateriaal volgt een discussie van de 

schattingsresultaten voor de gehele nijverheid, de voedings- 

en genotmiddelenindustrie, de metaalnijverheid en de bouw- 

nijverheid. In het laatste hoofdstuk worden de voornaamste 

resultaten geresumeerd en worden aanbevelingen gedaan voor 

verder onderzoek. 

1.1 Een definitie en enkele verklaringen van loondrift 

Loondrift ontstaat indien de ontwikkeling van 

het verdiende loon afwijkt van de ontwikkeling van het rege- 

lingsloon of contractloon. Dit regelingsloon komt tot stand 

via centrale onderhandelingen tussen werkgevers- en werk- 

nemersorganisaties en/of middels andere, door de overheid 

bindend voorgeschreven collectieve loonregelingen.

De loondrift voor een individuele werlcnener 

zullen wij definieren als de verandering in de verhouding 

tussen zijn werkelijk verdiende loon en zijn beloning 

rechtens de voor hem geldende, in de collectieve arbeids- 

overeenkomst (cao) opgenomen bindende regelingen. Loondrift 

is dus noodzakelijkerwijs verbonden met het verschijnsel van 

collectieve onderhandelingen (centraal overleg) over arbeids- 

voorwaarden tussen werkgevers- en werknemersorganisaties. 

De meeste in de literatuur genoemde verklaringen 

gaan in sterke mate uit van een verstarde regelingsloonstruc- 

tuur. ' ) Daarmee wordt dan bedoeld, dat de regelingsloonstruc- 

tuur zoals die op een bepaald moment geldt, voor allerlei 

beroepen en/of functiegroepen binnen bedrijfsklassen niet 

(meer) in overeenstemrning is met de feitelijke schaarstever- 

houdingen op de arbeidsmarkt. Deze schaarsteverhoudingen 

worden bepaald door de vraag naar specifieke bekwaamheden op 

het microniveau als afgeleide van een bepaald produktieproces, 

en door het aanbod van de gevraagde bekwaamheden. De loondrift 

voor een individuele werknemer is dan een beloningscomponent, 

die door de ondernemer wordt toegekend met het primaire doe1 

om het voor de werknemer geldende regelingsloon aan te passen 

aan de specifieke kenmerken van de arbeidsplaats en/of werk- 

nemer. Deze gecumuleerde aanpassingen komen tot uitdrukking 

in een positieve zogenaamde "institutionele marge", in een 

institutioneel kader, waarin regelingslonen bindend voorge- 

schreven lonen zijn, die het karakter dragen van minimum- 

lonen . 2) 

Beschouwen we de loonvorming op een geaggre- 

geerd niveau, bijvoorbeeld het gemiddelde loon voor een 

bepaalde werknemerscategorie in een bedrijfsklasse, dan is de 

gemiddelde hoogte van deze marge mede afhankelijk van de ver- 

deling van de totale loonsom over de individuele werknemers, 

ondernemingen en/of bedrijfsgroepen in de bedrijfsklasse. 

Aggregatie-effecten bepalen dus mede de ontwikkeling van de 

hoogte van de gemiddelde marge bij verschuivingen binnen de 

loonsom van de bedrijfsklasse. Ook een 66nmalige blijvende 

verandering in het institutionele kader van het gecentrali- 

seerde loonoverleg - bijvoorbeeld een ninder. gedetailleerde 

vaststelling van de cao-lonen - kan leiden tot een permanente 

verandering in de hoogte van de marge. 

1) Voor een interessante en beknopte samenvatting van 

de belangrijkste verklaringen voor loondrift wordt 

hier verwezen naar het artikel "Wage Drift" van 

E. H. Phelps-Brown ( 39 ) 

2) Bijvoorbeeld een basi sti jdbeloning bi j minimum opleidings- 

en/~£ ervaringsniveau, zonder prestatieof 

andere toeslagen.

In de literatuur worden een groot aantal ver- 

klaringen genoemd voor de relatieve ontwikkeling van verdiende 

lonen en regelingslonen, dat wil zeggen voor de loondrift. Wij 

zullen hier de belangrijkste verklaringen resumeren. 

Sommige verklaringen gaan ervan uit, dat zowel 

het regelingsloon, als de marge, zich onafhankelijk ontwikkelen 

van de heersende schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. In 

deze visie is de discrepantie tussen het feitelijk loon en het 

regelingsloon samengesteld uit allerlei opslagen, die voor- 

namelijk historisch gegroeid en sociologisch bepaald zijn. 

Dit idee van een structurele opslag leidt tot de voorspelling 

dat de loondrift niet samenhangt met de schaarsteverhoudingen 

op de arbeidsmarkt. De marge is dan star of inflexibel. 

Een enigszins afwi jkende visie stelt dat indivi- 

duele ondernemers en individuele werknemers onderhandelen over 

de hoogte van de marge en daarbij tevens rekening houden met 

de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. In deze visie is 

de loondrift dus niet star of inflexibel met betrekking tot 

schaarste-indicatoren. 

Beide bovengenoemde hypothesen worden in de 

literatuur veelal aangeduid als de zogenaande "additieve" 

hypothesen. Dat wil zeggen, een verandering in het regelings- 

loon laat de marge onverlet. 

De marge heeft dan een additief karakter. Volgens de 

eerste hypothese bestaat er geen samenhang tussen de loon- 

drift en de schaarsteverhoudingen, volgens de twee hypothese 

bestaat die samenhang wel. 

Volgens een derde hypothese beperkt het gede- 

centraliseerde loonoverleg zich niet alleen tot onderhande- 

lingen over de hoogte van de marge, maar onderhandelen de 

individuele ondernemers en werknemers over het feitelijk 

totale loon. Bij deze onderhandelingen over het feitelijk 

loon spelen neoklassieke of marktkrachten een belangrijke 

rol. De individuele marge vervult dan binnen het feitelijk 

verdiende loon een zogenaamde afruilfunctie. Houdt bijvoor- 

beeld het regelingsloon onvoldoende rekening met de schaarste- 

verhoudingen op de arbeidsmarkt, dan trachten gedecentrali- 

seerde marktkrachten middels aanpassing van de individuele 

marges een feitelijke loonstructuur tot stand te brengen, 

die (meer) overeenstemt met de schaarsteverhoudingen. 

Volgens deze gedachtengang heeft de hoogte en de ontwikkeling 

van de marge geen additief karakter, maar een alternatief 

karakter. Deze "alternatieve" hypothese, ook we1 aangeduid als 

de marktkrachtenhypothese, voorspelt een loondriftrelatie met 

als argumenten 66n of meerdere spanningsindicatoren Sn de 

regelingsloonmutatie met een negatief teken. De hoogte van

de regelingslooncoefficient - de zogenaamde afruilcoefficient - 

duidt dan de mate aan waarin de loondrift op korte termijn een 

afruilfunctie vervult, en geeft tevens een indicatie van de 

mate waarin de feitelijke beloning reageert op de schaarste- 

verhoudingen. 

Aan deze "alternatieve" hypothese is nog een 

interessant economisch-politiek aspect verbonden. Het is 

namelijk zo dat in bepaalde gevallen de overheid de feite- 

lijke loonontwikkeling tracht te sturen door direct in te 

grijpen in de regelingsloonontwikkeling. Informatie over de 

orde van grootte van de afruilcoefficient in de loondrift- 

relatie geeft dan een indruk van de mate waarin individuele 

marktpartijen deze overheidsinvloed op de regelingslonen 

"afwentelen" middels een aanpassing van de marge tussen het 

feitelijk loon en het cao-loon. 

Wij zullen nu hetgeen in het voorgaande 

besproken is beknopt toelichten aan de hand van enkele 

symbolen. 

De additieve hypothese kan als volgt geschreven worden: 

- 

Wv = gemiddeld verdiend uurloon 

- 

Wr = geniddeld regelingsloon per uur 

k = marge 

x = variabele die de marge be~nvloedt. 

i 

Mij veronderstellen dat de marge k geschreven 

kan worden als een proportionele opslag op het regelingsloon. 3 

Gemakshalve veronderstellen we ook dat vergelijking (2) 

benaderd kan worden door een log-lineaire functie in xi en 

beperken we ons voorlopig ook tot 66n variabele die van 

invloed is op de hoogte van marge, namelijk ql, die een 

3) Enerzijds zi jn wi j genoodzaakt om deze veronderstelling 

in te voeren, omdat wij voor ons onderzoek 

slechts konden beschikken over indexcijfers van regelingslonen. 

Anderzijds is het echter zo, dat gebruikmaking 

van indexcijfers juist wenselijk is, omdat zij 

een betere maatstaf zi jn van de "zuivere" loonontwikkeling 

dan waardebedragen, omdat deze laatste 

de reeds eerder genoemde aggregatie-effecten als 

gevolg van structuurveranderingen niet uitsluiten.

indicator is van de ontwikkeling van de schaar~teverhoudin~en 

op de arbeidsmarkt. 4, 

Geschreven in procentuele mutaties, gaat (1) dan over in de 

volgende relatie: 

Wv = procentuele mutatie in het verdiende loon 

Wr = procentuele mutatie in het regelingsloon 

Wd = loondrift (bijv. per uur) , gedefinieerd als de 

procentuele verandering in de verhouding tussen het 

verdiende loon en het regelingsloon, dus: W d=W v-W r 

aO = trendterm; geeft weer trendmatige invloeden van 

overige xi op Wd 

x. = overige verklarende variabelen 

Volgens de eerstgenoemde variant van de "additieve" . 

hypothese is 0; volgens de tweede variant geldt dat 

a1

Hieruit kunnen we concluderen, dat bij een zogenaamd volledige 

afruil en bij al

dan reduceert vergelijking (7) tot: 

zodat 

Wd = W -W 

v r 

= cto+CB.x. 

1 1 

Volgens vergelijking (ll), wordt de loondrift nu volledig 

bepaald door een trendterm en door de ontwikkeling van de 

overige verklarende variabelen, maar is er geen directe 

samenhang met de arbeidsmarktontwikkeling. 

Op vergelijking (12) is nu de conclusie bi j vergeli jking (8) 

in enigszins.gewijzigde vorm van toepassing, namelijk dat de 

mate van samenhang tussen het feitelijk loon en de schaarste- 

verhoudingen nu niet gedeeltelijk, maar volledig bepaald 

wordt door de manier waarop en de mate waarin het regelings- 

loon gerelateerd is aan de schaarsteverhoudingen op de 

arbeidsmarkt. 

De voorafgaande resultaten kunnen worden samen- 

gevat in het volgende schema. Voor alternatieve waarden van 

de coefficienten a1 en , worden de conclusies ten aanzien 

2 

van de mogelijke samenhang van beide beloningscomponenten 

met de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt in de cellen 

beknopt samengevat. 

alleen samenhang 

tussen W en 

arbeidsmsrkt 

samenhang tussen 

arbeidsmarkt en 

loondrift en 

evt. ook tussen 

regelingsloon en 

arbeidsmarkt 

feitelijk loon 

reageert niet OF 

schaarstever- 

houdingen 

feitelijk loon 

hangt samen met 

schaarstever- 

houdingen 


W en arbeids- 

m5rkt 


arbeidsmarkt en 

W en evt. ook 

w:; hoe dichter 

ct2 nadert tot -1, 

hoe sterker de 

af rui 1 

Cruciaal voor het onderscheid tussen de 

"additieve" en de "alternatieve" hypothese is dus het 

teken en de hoogte van de coefficient van de regelingsloonvariabele 

in de geschatte loondriftrelatie.

I 

I 

Tevens is het zo, dat over het algemeen een aparte 

analyse van de samenhang tussen het regelingsloon en de 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt vereist zal zijn, 

alvorens gefundeerde conclusies getrokken kunnen worden 

ten aanzien van de relatie tussen het feitelijk loon en 

het "schaarsteloon". 5 

Alvorens we verder zullen gaan met een 

bespreking van de overige verklarende variabelen van loon- 

drift, lijkt met name een opmerking nog van belang die ver- 

band houdt met de schatting van de loondriftvergelijking, 

bijvoorbeeld van de gedaante (4). Het is namelijk zo, dat 

belangrijke schattingstechnische problemen zich kunnen 

gaan voordoen indien het regelingsloon in vergelijking (4) 

samenhangt met de spanning op de arbeidsmarkt, zoals die 

tot uitdrukking komt in de variabele ql. Naarmate deze 

samenhang sterker is, wordt het vanwege de intercorrelatie 

tussen beide variabelen steeds moeilijker om de afzonder- 

lijke effecten van ql en Wr op Wd te meten. 

Andere in de literatuur veel genoemde 

vari,abelen voor de verklaring van loondrift, zijn de vraag- 

en aanbodverhoudingen op de goederen- en dienstenmarkt, het 

aantal gewerkte uren ten opzichte van de normale arbeidsduur 

en de arbeidsproduktiviteit van arbeiders werkzaam volgens 

prestatiebeloningssystemen. 

Vraag- en aanbodverhoudingen op de goederen- 

en dienstenmarkt spelen slechts een afzonderlijke roll voor 

zover een potentieel vraagoverschot naar arbeid door de 

ondernemers niet vertaald wordt in een vergroting van de 

effectieve vraag n'aar arbeid. Voor de individuele aanbieders 

van arbeid is de'winstontwikkeling dan een indicatie van een 

hogere geldproduktiviteit, die dan vertaald wordt in hogere 

looneisen bij gedecentraliseerd overleg (op de arbeidsplaats). 

Omgekeerd kan een daling van deze geldproduktiviteit bij een 

geringere flexibiliteit van de vraag naar arbeid, de onder- 

nemers bewegen tot het verminderen van de beloningscomponenten 

die deel uitmaken van de loondrift. 

5) Het is bijvoorbeeld mogelijk, dat als gevolg van het 

sterk discontinue karakter van de cao-onderhandelingen, 

arbeidsmarktontwikkelingen met een vertraging door- 

werken in het regelingsloon. Denkbaar is in dit geval, 

dat de loondrift uit de voorafgaande periode bij de 

cao-onderhandelingen een signaalfunctie vervult over 

de ontwikkeling van de schaarsteverhoudingen. We 

krijgen dan een dynamisch loonvormingsproces, waarin 

regelingsloon en loondrift elkaar wederzijds bein- 

vloeden en waarbij elk op eigen wijze reageert op ge- 

wijzigde schaarsteverhoudingen.

EGn manier waarop volgens vele auteurs wijzi- 

gingen in de fysieke produktiviteit op directe wijze van 

invloed zijn op de loondrift, is via het toepassen van systemen 

van prestatiebeloning in de ondernemlngen. Als gevolg van het 

standaard- of basiskarakter van regelingslonen, resulteren 

mutaties in de prestatie-looncomponent in het totale verdiende 

loon voor zover die het gevolg zijn van wijzigingen in de 

fysieke produktiviteit per arbeidsinput in bepaalde produktie- 

processen, in eerste instantie namelijk we1 in mutaties in de 

werkelijk verdiende lonen, doch niet in wijzigingen van het 

regelingsloon. 

Voor de loondriftontwikkeling is niet alleen 

de ontwikkeling van de vraag naar en het aanbod van arbeid 

gemeten in manjaren van belang, doch per manjaar ook de ont- 

wikkeling van het gemiddeld aantal gewerkte uren ten opzichte 

van de normale arbeidsduur. Ten aanzien van de invloed van 

deze arbeidsmarktvariabele op de loondrift kan gesteld worden, 

dat deze afhankelijk is van de wijze waarop de variabelen ver- 

diend loon en regelingsloon gemeten worden. Veronderstel dat 

beide loonbegrippen gemeten zijn als lonen per uur. In dit 

geval heeft een mutatie in het aantal gewerkte uren een effect 

op de loondrift voor zover marginale gewerkte uren anders 

beloond worden dan de voorafgaande uren (regelingslonen zijn 

immers basistijdlonen!) Tabel 1 geeft een indicatie van de 

orde van grootte van deze verschillen voor meerderjarige 

mannelijke handarbeiders in de nijverheid voor oktober 1966. 

Tabel 1 Gemiddelde uurverdiensten in guldens voor 

Voedings- en genot- 

middelenindustrie 

arbeiders in dagdienst, oktober 1966 

Gemiddelde uurverdiensten 

Normale uren Overwerkuren (2) / ( 1) 

(1) (2) 

3,42 4,61 1,35 

Metaalnijverheid 3,60 4,93 1,37 

Bouwnijverheid 3,95 5,12 1,29 

Hout- en meubelindus 

trie 

3,51 4,55 1,30 

Ni jverheid (excl. 

openb. nutsbedr. 

en delfstof fenwinning 

3,66 4,92 1,34 

Bron: Statistiek der lonen van arbeiders in de nijverheid, ' 

oktober 1966, CBS, 1969, blz. 92-94.

Zoals uit tabel 1 blijkt worden uren gewerkt 

buiten de normale arbeidstijd aanzienlijk hoger beloond dan 

normale arbeidsuren. Wij verwachten derhalve een positieve 

samenhang tussen de loondrift en de door ons gemeten overwerk- 

variabele. 

De in dit hoofdstuk besproken verklaringen 

zullen geconfronteerd worden met cijfermateriaal voor de 

Nederlandse nijverheid voor de periode 1950-1975. 

In het volgende hoofdstuk gaan wij over tot de specificatie 

en bespreking van de schattingsvergelijking. W i j raden de 

lezer echter aan eerst kennis te nemen van bijlage 1, alwaar 

een opsomming gegeven wordt van de wijzen waarop loondrift 

in de praktijk tot stand komt. Deze opsomming is grotendeels 

toegespitst op de wijze van presentatie van gegevens over 

regelingslonen en werkelijk verdiende lonen in de statistieken 

van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).

KEUZE VAN DE ANALYSE-EENHEID, SPECIFICATIE VAN 

DE SCHATTINGSVERGELIJKING EN ENKELE KENMERKEN 

VAN DE SPANNINGSINDICATOREN 

2.1 De analyse-eenheid 

Bij de keuze van de analyse-eenheid hebben 

wij ons laten leiden door de volgende overwegingen: 

het voornaamte doe1 van het onderhavige onderzoek is 

het opsporen van de invloeden van de arbeidsmarkt- 

situatie op de loonvorming en dan met name de loon- 

driftcomponent in het totale loon. D i t betekent in 

concreto dat we behoefte hebben aan looncijfers waar- 

van we - gegeven de definitie en de wijze van meting - 

a priori kunnen aannemen, dat zij de invloed van 

factoren die buiten de loonsfeer vallen zoveel moge- 

lijk uitsluiten. Wij denken bijvoorbeeld aan de 

effecten op het gemiddeld verdiende loon van verschui- 

vingen in de personeelsstructuur, in de bedrijfs- 

groepsamenstelling en in de samenstelling naar sexe 

en naar leeftijd van de beroepsbevolkin~; 

de loonreeksen dienen zoveel mogelijk de invloed van 

primaire impulsen op de loondrift te weerspiegelen. 

D i t betekent dat we de analyse moeten richten op 

categoriegn werknemers waarvan we a priori de indruk 

hebben dat de hoogte van hun loon zo min mogelijk mede 

beinvloed wordt door secundaire effecten via koppelings- 

(spil1over)mechanismen; 

ten eindetrendbreuken en de separate invloed van meer 

factoren te kunnen opsporen, dienen de reeksen betrek- 

king te hebben op een langere periode. 

Op basis van een inventarisatie van de loon- 

statistieken van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) 

kozen wi j, voor de categorie meerderjarige nanneli jke handar- 

beiders'in de nijverheid als analyse-eenheid. 

Regelingslonen voor deze'werknemerscategorie, 

onderscheiden naar een aantal vanuit werkgelegenheids- en 

loonvormingsoogpunt belangrijke bedrijfsklassen, zijn door 

het Centraal Bureau voor de Statistiek gepubliceerd voor de 

periode 1947-1975. Z i j worden gepubliceerd in de vorm van 

indexci j f ers van brutolonen bi j een zogenaamde basis-arbeids- 

duur, vastgelegd in collectieve regelingen. 

De basisgegevens benodigd voor het samenstellen van deze 

indexcijfers worden ontleend aan cao-afspraken en aan 

andere bindend vas tges telde regelingen van lonen . Door de 

wijze van berekening van deze indexcijfers - dat wil 

zeggen constante gewichten per loonschaal, loonregeling, 

bedrijfsgroep en bedrijfsklasse - worden effecten van

structuurwijzigingen op het gemiddelde regelingsloon 

uitgeschakeld. 

Voor een gedetailleerde beschrijving van definities, 

methoden van meting en bronnen van de gebruikte reeksen, 

wordt verwezen naar bijlage 2. 

Gegevens over de gemiddeld verdiende bruto- 

uurlonen van meerderjarige mannelijke handarbeiders in de 

nijverheid werden ontleend aan de resultaten van de loon- 

structuurenquEtes en de halfjaarlijkse loonenqui3es van 

het CBS. Eenheid van waarneming in deze enquetes is de indi- 

viduele werknemer in bedrijven. Vanaf 1960 zijn deze reeksen 

gepubliceerd in de vorm van indexcijfers. Bij de samenstelling 

van deze indexcijfers worden vaste wegingsfactoren gebruikt: 

- per bedrijfsgroew 

- per bedri j fsgroep per werknemerscategorie 

- per werknemerscategorie per geslacht 

- per geslacht per leeftijdsgroep 

Door het gebruik van vaste wegingsfactoren worden 

gegevens betreffende de loonontwikkeling verkregen, waarbij 

het effect van veranderingen in de industriele structuur 

geheel en dat van wijzigingen in de personeelssamenstelling 

ten dele wordt uitgeschakeld. Ten dele, omdat niet gecorri- 

geerd wordt voor wijzigingen in de verdeling van arbeiders 

over functiegroepen. We zullen echter aannemen dat deze 

wijzigingen ook gedeeltelijk verband houden met de arbeids- 

marktsituatie. Denk hier bijvoorbeeld aan hogere of lagere 

inschaling in samenhang met spanning en ontspanning op de 

arbeidsmarkt. Voor 1960 waren voor de afzonderlijke bedrijfs- 

klassengeen indexcijfers beschikbaar en hebben wij zelf ge- 

tracht zoveel mogelijk te corrigeren voor effecten van wijzi- 

gingen in bedrijfsgroepsarnenstelling op het gemiddeld loon. 

Loondrift is door ons gedefinieerd en 

gemeten als het verschil tussen de procentuele mutatie in 

de index van het verdiende bruto uurloon en de procentuele 

mutatie in de index van het regelingsloon per uur. 6) 

Deze variabele is dus zoveel mogelijk gecorrigeerd voor 

effecten op de verhouding tussen het feitelijk loon en het 

regelingsloon, veroorzaakt door factoren van structurele 

aard, die waarschijnlijk niet of nauwelijks verband houden 

met de actuele schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. 

6) Deze variabele kan een onjuiste indruk geven van de 

richting van de ontwikkeling van het absolute verschil 

tussen het verdiende loon en het regelingsloon, bij- 

voorbeeld indien de overeengekomen wijzigingen in het 

contractloon vastgelegd zijn in centen in plaats van 

procenten (zie bijv. E.H. Phelps-Brown (39), blz. 346).

Het is waarschijnlijk nuttig om hier te benadrukken dat onze 

definitie van loondrift verschilt van het begrip incidenteel 

loon zoals dat wordt gehanteerd door het Centraal Planbureau. 

De incidentele loonmutatie is door het CPB gedefinieerd als 

het versch~l tussen de feitelijke mutatie in de loonsom der 

werknemer (excl . sociale lasten en pens ioenpremies voor 

rekening van de werkgever) en de mutatie in de loonsom per 

werknener als gevolg van cao-wijzigingen en algemene loon- 

maatrege len . 7 

Het incidentele loon van het CPB omvat dus tevens alle 

effecten beschreven onder punt 3, op blz. 2 en 3 van bijlage 1, 

zoals mutaties in de gemiddelde loonsom per manjaar verband 

houdende met wijzigingen in de samenstelling van de beroeps- 

bevolking naar werknemerscateqorie (bijv. employ&'s, hand- 

arbeiders, enz.) naar geslacht, naar minderjarigen en meer- 

derjarigen, enzovoort. 

In de CPB-definitie zijn tevens twee effecten begrepen die 

in onze definitie van loondrift buiten beschouwing blijven. 

Het betreft hier in de eerste plaats het volume-effect op de 

gemiddelde loonsom per manjaar als gevolg van een mtatie in de 

overwerkuren. Onze definitie laat alleen de mogelijkheid van 

een prijseffect toe. Tevens zijn in de CPB-definitie de 

-effecten begrepen van wijzigingen in de mate van toekenning 

van verplichte en niet verplichte bi j zon'dere uitkeringen 

ineens. Deze factor blijft in onze reeksen gemiddeld verdiende 

lonen grotendeels buiten beschouwing omdat de indexcijfers van 

de verdiende lonen steeds betrekking hebben op 66n maand 

(nanelijk oktober) en niet op het gemiddelde bruto-uurloon over 

het gehele jaar. 

Dit feit noodzaakte ons overigens om de door ons berekende 

loondrift van de drie bedrijfsklassen - voor zover mogelijk - 

te corrigeren voor mutaties in de verplichte bijzondere 

uitkeringen ineens (zoals bijv. vakantietoeslag; zie hiervoor 

bijlage 2). Deze mutaties zijn voor een groot aantal jaren 

- namelijk de periode 1960-1975 - -we1 begrepen in de indices 

van de regelingslonen per uur van het CBS. 

2.2 ; 

Op basis van de in hoofdstuk 2 besproken 

theorieen, specificeren wi j de volgende schattingsverge- 

lijking: 

7) Centraal Planbureau, "De incidentele loonbeweqinq in 

de sektor bedrijven", nota opgenomen als bijlage V van 

het rapport van de Tripartite Cornmissie Incidenteel 

Loon (45).

waarin : 

Wd = loondrift = % mutatie in verdiende uurloon - % mutatie 

in regelingsloon per uur; 

dm= dummy, met waarde 0 of 1 in bepaalde perioden; 

q1 = spanningsindicator voor de arbeidsmarkt (in de regres- 

sies gebruiken we zowel niveaugrootheden, als procen- 

tuele mutaties); 

h = procentuele mutatie in de arbeidsproduktiviteit; 

z = procentuele mutatie in de indicator van de winstpositie 

van de ondernemers; 

o = procentuele mutatie in de overwerkvariabelea); 

Wr = procentuele mutatie in het regelingsloon; 

E = storingsterm. 

Vergelijking (13) is om schattingstechnische redenen (met 

uitzondering van de spanningsindicator in sommige regressies) 

geschreven in procentuele mutaties. De coefficienten B2 t/m 

B kunnen dus beschouwd worden als elasticiteiten van het 

6 

quotient van verdiend loon en regelingsloon met betrekking 

tot de respectievelijke verklarende variabelen; Bo is een 

trendterm die de trendmatige invloeden op de loondrift mee- 

neemt (bijv. effecten van wijzigingen in het institutionele 

kader van de loonvorming). 

De dummy zullen we in bepaalde regressies opnemen om een 

eerste indruk te krijgen van de mogelijke aanwezigheid 

van een trendbreuk in de loondriftreiatie. De keuze van 

de jaren waarin de dummy "on" (dum = 1) is zullen we 

baseren op een aantal arbeidsmarktstudies waarin het 

opsporen van trendbreuken in de zogenaamde Uprelatie 

(U = umemployment, V = vacancy) centraal staat. 

Welke tekens verwachten we voor de schatters van B t.m. B6? 

0 

Het is ons inziens moeilijk om over het teken van Bo a priori 

uitspraken te doen, aangezien meerdere factoren hun mogeli jker- 

wijs tegengestelde trendmatige invloed op de loondrift doen 

gelden. We denken bijvoorbeeld aan de mogelijke invloed van 

wijzigingen in de toepassing van prestatiebeloningssystemen, 

aan de vermoedelijk negatieve trendmatige invloed van de 

door Conen en Huygen voor de periode 1960-1971 geconstateerde 

degradatie in de functiestructuur van arbeiders in de nijver- 

8) De overwerkvariabele is gedefinieerd als het quotient 

van de index van het gemiddeld aantal gewerkte uren 

per week en de index van de normale arbeidsduur volgens 

regelingen.

heid9) en aan een afwenteling van nivellering in de regelings- 

loonstructuur. 

In bepaalde regressies zullen we een dummy 

opnemen met dum = 1 voor de jaren vanaf 1967. Het merendeel 

der onderzoekers die zich hebben beziggehouden met het ana- 

lyseren van veranderingen in de zogenaamde u/V-relatie situeert 

een breuk in deze relatie rondom het jaar 1967 (Kuypers en 

Buddenberg (35), Driehuis (231, ~ eRegt ' (42) en Hartog (31). 

Deze breuk in de arbeidsmarkt zou onder meer tot uitdrukking 

komen in het opschuiven van deuprelatie naar rechts. Door 

het opnemen van de dummy trachten wij na te gaan of de ge- 

constateerde versch-uiving in de U/V-relatie eventueel tege- 

lijkertijd gepaard is gegaan met een verschuiving van de loon- 

driftrelatie. Het Centraal Planbureau constateert bijvoorbeeld 

in de Macro Economische Verkenning 1970, dat de incidentele 

loonbeweging aan het eind van de jaren zestig een meer autonoom 

karakter heeft gekregen.lO) Dit meer autonome karakter zou dan 

tot uitdrukking moeten komen in een positief teken van de ge- 

schatte waarde van B1 en in een gelijktijdige daling van de 

waarde van B2. 

De spanningsindicatoren zijn door ons zodanig 

gemeten, dat een grotere (kleinere) waarde van ql een afnemende 

(toenemende) spanning op de arbeidsmarkt weergeeft. 

Hieruit volgt de verwachting dat B2

Wij beschikken niet over. indicaties die inzicht kunnen geven 

in de redelijkheid van deze benadering. 

Als indicator van de gnstpositie van de onder- 

nemers hebben we gekozen voor de overige inkomensquote. Deze 

variabele is gedefinieerd als de toegevoegde waarde netto 

tegen factorkosten in lopende prijzen minus de loonsom, als 

percentage van deze toegevoegde waarde. 11) 

Onze overwerkvariabele is statistisch gezien 

een zwakke variabele. Door de praktijk van afronding van het 

gemiddeld aantal gewerkte uren in de statistiek der verdiende 

lonen in de nijverheid van het CBS, vertoont deze variabele 

voor de jaren 1947-1959 slechts een zeer geringe variatie. 

Bovendien is onze correctie van het gemiddelde aantal gewerkte 

uren voor arbeidstijdverkortinq slechts een benadering van de 

feitelijke arbeidstijdverkorting. 

Zoals reeds in de inleiding is gesteld, con- 

centreert ons onderzoek zich op het opsporen van de arbeids- 

marktinvloeden op de relatieve ontwikkeling van werkelijk ver- 

diende lonen en regelingslonen. Vanuit deze optiek bezien 

speelt de keuze van de indicator(en) van de schaarsteverhou- 

dingen en de specificatie van het functionele verband tussen 

deze indicator(en) en de loondrift een belangrijke rol. 

Het idee, dat veranderingen in de prijs van 

een goed, in dit geval arbeid, samenhangen met oneven- 

wichtigheden tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, 

wordt vaak toegeschreven aan Walras (zie bijv. 

B. Hansen (28), blz. 10-11 en blz. 32). In het geval, dat 

we de loonaanpassing beschouwen op het niveau van een 

bedrijfsklasse is de algemene gedaante van de aanpassings- 

hypothese bijvoorbeeld: 

dWi/dt Di-Si I 

-= 

- f (7) 

met fi>O 

i 

'i 

waarin 

- 

Wi = nominale loonvoet van bedrijfsklasse i; 

Di = totale ex ante vraag naar werknemers door bedrijfs- 

klasse i; 

Si = totale ex ante aanbod van werknemers van bedrijfs- 

klasse i. 

De functie (14) zou een soort beschrijving geven van de 

prijsaanpassing door een zogenaamde "auctioneer" als reactie 

op een situatie van onevenwichtigheden tussen de door de 

11) Omdat het vorige inkomen berekend is als een restpost, 

bevat deze variabele ook rentekosten.

ondernemers en door de werknemers gewenste hoeveelheden 

gevraagde, respectievelijk aangeboden arbied, in een markt- 

vorm van volledig vrije mededinging (vvm). De voortdurend 

optredende onevenwichtigheden op de arbeidsmarkt zoals die 

in werkelijkheid steeds tot uitdrukking komen in veranderende 

discrepanties tussen openstaande personeelsaanvragen en 

aantallen werklozen, zijn echter in tegenspraak met de basis- 

veronderstellingen van de vvrn-marktvorm. E.S. Phelps (40) 

bijvoorbeeld, wijst er ons inziens terecht op, dat onvolle- 

dige informatie over individuele wensen en plannen er de 

oorzaak van is, dat individuele ondernemers op de arbeids- 

markt op korte termijn kunnen beschikken over een soort 

dynamische marktmacht. Hij stelt bijvoorbeeld: "I exclude 

any Walrasian auctioneer who, by collecting information on 

everyone's supply and demand date, might be capable of keep- 

ing the labor market in a full information, full employment 

equilibrium. Lacking anyone else to do so, each firm must 

set its own wage rates. Because suppliers of labor lack 

detailed information about each firms' wage rates, the 

individual firm has dynamic monopsony power" ((40), blz. 218). 

Op basis van onder meer deze veronderstelling, formuleert 

Phelps een "generalized excess demand hypothesis" met de 

hypothese (14) als speciaal geval. De algemene gedaante 

van de nominale loonaanpassingsfunctie is dan: 

Bij de empirische specificatie van (15) ontmoet men vaak 

grote problemen, waarvan wij hier de belangrijkste noemen. 

Voor onze analyse konden wij niet beschikken over gegevens, 

in de vorm van (volledige) tijdreeksen, van de theoretische 

concepten Di en Si van de meerderjarige mannelijke hand- 

arbeiders per bedri j fsklasse. ~ood~edwongen hebben wi j der- 

halve in de schattingsvergelijkingen een aantal alternatieve 

proxies voor de werkelijke schaarsteverhoudingen gehtrodu- 

ceerd. Evenals veelal in de literatuur gebruikelijk is, hebben 

wij deze proxies, hier verder aangeduid als spanningsindica- 

toren, berekend op basis van gegevens over geregistreerde 

openstaande personeelsaanvragen. en geregistreerde werk- 

zoekende arbeiders. Deze gegevens zijn voor een langere 

periode gepubliceerd in de Sociale Maandstatistieken van het 

CBS. Aan de benutting van deze gegevens in onze empirische 

loondriftrelatie is nog een aantal bezwaren verbonden, waarvan 

we er hier zeker twee dienen te vermelden.

Zoals uit de beschrijving van de arbeidsmarkt- 

indicatoren in bijlage 2 blijkt, was de samenstelling van 

reeksen over een langere periode tamelijk problematisch. 

Door de veelvuldig doorgevoerde definitiewijzigingen en door 

wisselingen in de activiteit van de arbeidsbureaus zijn de 

in de Sociale Maandstatistieken van het CBS gepubliceerde 

aantallen werklozen en openstaande aanvragen in beperkte mate 

vergelijkbaar in de tijd. Voor deze variaties in het cijfer- 

materiaal kon, mede vanwege de afwezigheid van gedetailleerde 

basisgegevens, niet worden gecorrigeerd. 

In de tweede plaats kunnen we ons de vraag 

stellen of, en zo ja in hoeverre, de geregistreerde open- 

staande personeelsaanvragen en de geregistreerde werklozen 

inderdaad indicatoren zijn van de ex ante schaarsteverhoudingen 

op de arbeidsmarkt. 

Dat wil zeggen, enerzijds reageren lonen volgens bepaalde 

theorieen op de voorgenomen vraag en het voorgenomen aan- 

bod op de arbeidsmarkt. Anderzijds hebben deze loonsver- 

anderingen juist de functie om een effectief arbeidsbod 

uit te lokken om vacatures op te vullen, eventueel uit 

het werklozenbestand. Hier speelt dus een mogelijk probleem 

van simultaniteit in de schattingsvergelijkingen. Op dit 

probleem kunnen we gegeven het tijdsbestek niet verder. 

ingaan. In een volgende onderzoeksfase zal aan dit simul- 

taniteitsprobleem zeker aandacht moeten worden besteed. 

Gegeven deze bezwaren zal het geen verwonde- 

ring wekken dat onze keuze van de spahningsindicatoren het 

resultaat is van een tamelijk pragmatische beslissing, 

voornamelijk gebaseerd op overwegingen ontleend aan de 

empirische literatuur over loondrift. Onze voorkeur gaat uit 

naar de indicatorU/V.12) Deze indicator is in feite impliciet 

geschaald voor de omvang van de werkgelegenheid of van de 

ber~e~sbevolking.~~) Zi j figureert als indicator van de 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt in onder meer de 

studies van C.I. Higgins (32) en P.D. Jonson, K.L. Mahar 

en G.J. Thompson (34) van de ontwikkeling van regelingslonen 

en verdiende lonen in Australie. Aan deze variabele wordk 

ook een belangrijke rol toegekend in de studie van L. Jacobsson 

en A. Lindbeck (33) naar de determinanten van de nominale 

12) U/V= jaar gemiddelde van het quotient aan het eind van 

elke maand van het aantal geregistreerde werkzoekenden 

en het aantal geregistreerde openstaande aanvragen. 

13) Indien we zouden zijn uitgegaan van hypothese (141, 

ontstaan problemen met betrekking tot de schaling 

van U en V voor bijvoorbeeld S.

loonontwikkeling in de Zweedse industrie, waarbij zij binnen 

de totale loonontwikkeling,ook een onderscheid maken naar 

regelingslonen en loondrif t .14) Z i j beargumenteren het opnemen 

van deze spanningsindicator als volgt: 

"A weakness of using unemployment (or alternatively unfilled 

vacancies) as an index for the labor market situation is 

that a parallel rise in unemployment and unfilled vacancies 

will give the impression that the labor market situation has 

deteriorated ('respectively improved'), in the sense that 

excess supply (demand) has increased, whereas we would rather 

prefer to talk about an 'unchanged' labor market situation in 

this case. This problem might be avoided by using the ratio 

between unfilled vacancies and unemployment as the labor 

market variable. " 

Naast het niveau van deU/V-verhouding, zullen we in onze 

regressievergelijkingen ook de procentuele mutatie in deze 

variabele van jaar op jaar opnemen (Up4 . Deze variabele 

zien we voornarnelijk als een indicator van de verwachtingen 

van de ondernemers ten aanzien van de toekomstige schaarste- 

verhoudingen op de arbeidsmarkt Sn de toekomstige stijging 

van de nominale loonvoet. W i j veronderstellen dat individuele 

ondernemers deze verwachtingen in hun "wage offers" zullen 

verdisconteren, om zodoende hun gewenste toekomstige 

relatieve positie veiliq te stellen (zie bijv. 

E.S. Phelps (40)). De plausibiliteit van dit verwachtings- 

element wordt zeker vergroot indien we ons rekenschap geven 

van het "institutionele" feit dat arbeidscontracten, afge- 

zien van de mogelijkheid van een automatische compensatie 

voor prijsstijgingen, veelal voor een bepaalde periode vast- 

liggen en tussendoor niet of nauwelijks gewijzigd worden. 

De keuze tussen niveau- of mutatiegrootheden in de loonvoet- 

verqelijking speelt een voorname rol in de discussies rondom 

de Phillipscurve. Een opponent van het opnemen van een niveau- 

indicator van de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt in 

een loonvoetvergelijking in veranderingen is E. Kuh, die in 

zijn bekende artikel "A productivity theory of wage levels - 

an alternative to the Phillipscurve", (36), scherpe kritiek 

levert op de aanhangers van de Phillipscurve. In dit artikel 

gaat Kuh uit van de neoklassieke theorie van het ondernemers- 

gedrag en introduceert hij de belangrijke additionele veronder- 

stelling, dat bestaande werklozen grotendeels een "non 

competing group" zijn, dat wil zeggen niet met bestaande werk- 

14) Zweden en Australie hebben een loonsysteem, dat 

overeenkomsten vertoont met het Nederlandse systeem.

nemers concurreren om hun arbeidsplaats en daardoor geen druk 

uitoefenen op de nominale loonvoet. Kuh stelt onder meer, dat 

de variabelen die veelal voorkomen in de zogenaamde "modified 

Phillipscurve theories" in feite proxies zijn voor de werke- 

lijke oorzaak van veranderingen in de nominale loonvoet, 

namelijk de ontwikkeling van de marginale geldproduktiviteit 

die hi j benadert door de gemiddelde geldproduktiviteit . De 

samenhang die in empirische Phillipsrelaties vaak geconstateerd 

wordt tussen het werkloosheidspercentage en de veranderingen in 

de nominale loonvoet zou volgens hem een "spurious correlation" 

zijn. 

Hij erkent hoogstens een mogelijke invloed van het werk- 

loosheidspercentage op het niveau van de nominale loonvoet. 

Deze samenhang kan volqens hem verklaard worden uit het 

bestaan van "bargaining elements " (druk van vakbonden) of 

knelpunten op de arbeidsmarkt. Kuh introduceert hier dus 

een Keynesiaans element in de neoklassieke loontheorie en 

erkent alleen een mogelijke samenhang tussen de verandering 

in de nominale loonvoet en de veranderinq in de schaarste- 

verhoudingen OD de arbeidsmarkt. Op deze controverse zullen 

wii hier niet verder ingaan. In plaats daarvan kiezen we 

voor een eclectische benadering en nemen we in eerste instantie 

zowel het niveau, als de verandering in de spanningsindicator 

in onze schattingsvergelijkinqen op. 

2.3 Definiering en berekening van de spanningsindicatoren 

We zullen nu in het kort inqaan op de definiering 

en de berekeningswijze van de in de schattinqsvergelijkingen 

opgenomen spanningsindicatoren. Zoals gezegd hebben wij bij de 

samenstelling van de verschillende indicatoren gebruik gemaakt 

van gegevens over aantallen geregistreerde werkzoekenden en 

aantallen geregistreerde openstaande ~ersoneelsaanvragen. Deze 

gegevens worden regelmatig gepubliceerd in de Sociale Maand- 

statistieken van het CBS. 

Voor wat betreft de geregistreerde werkzoekenden 

zijn we uitgegaan van een zogenaamde ruime en een zogenaamde 

enge definitie van geregistreerde werkzoekenden. Spreken we 

over de ruime definitie van werkzoekenden, dan bedoelen we de 

categorie bi j de arbeidsbureaus geregistreerde personen, die 

in de arbeidsmarktstatistieken van de Sociale Maandstatistiek 

opgenomen zijn in de categorie werkzoekenden of vanaf 1968 in 

de geregistreerde arbeidsreserve. Deze categorie omvat over 

het algemeen de als volledig werkloos beschouwde personen, de 

arbeiders op aanvullende werken en sociale werkvoorzieninqs- 

objecten (de vroegere DUW-arbeiders), de wachtgelders en de

personen die we1 een baan hebben maar toch als werkzoekend 

geregistreerd staan. 

Daarnaast onderscheiden we de "enge" categorie 

werkzoekenden. Deze omvat over het algemeen de werkzoekenden 

die in de werkloosheidsstatistieken a ls volledig werk 

lozen geregistreerd zijn. De reeksen werkzoekenden volgens 

het ruime en volgens het enge begrip, alsmede de reeksen van 

de geregistreerde openstaande aanvragen voor personeel van 

werkgevers, zi jn voor seizoen gecorrigeerd. 15) Vervolqens 

zijn door aftrek van seizoengecorrigeerde aantallen werk- 

zoekenden jonger dan 19 jaar, respectievelijk seizoengecor- 

rigeerde openstaande aanvragen voor personeel jonger dan 19 

jaar, drie seizoengecorrigeerde basisreeksen bereken, te weten: 

het aantal gereqistreerde volwassen werkzoekenden per 

maand, volgens het ruime en volgens het enge begrip en het 

aantal geregistreerde openstaande aanvragen voor volwassen 

personeel, eveneens per maand, U i t deze basisreeksen zijn 

voor beide categorieen werkzoekenden de volgende spannings- 

indicatoren berekend (deze indicatoren zijn steeds "ongewogen" 

jaargemiddelden over de maanden november tot en met oktober 

van de seizoengecorrigeerde maandcijfers van de basisreeksen): 

- het jaargemiddelde van de verhou'ding tussen het aantal 

werkzoekenden en het aantal openstaande aanvragen; 

- de procentuele mutatie van jaar op jaar in dit jaar- 

gemiddelde; 

- de procentuele mutatie van jaar op jaar in het jaar- 

gemiddelde van het aantal werkzoekenden; 

- de procentuele mutatie van jaar op jaar in het jaar- 

gemiddelde van het aantal openstaande aanvragen. 

Ten slotte moet hier nog vermeld worden het probleem van de 

koppeling van de personeelscategorieen in de arbeidsmarkt- 

statistieken aan de bedrijfsklasse-indeling in de loonstatis- 

tiek. Het betreft hier de vraag in hoeverre de beroepsgroep- 

en bedrijfsklasse-indeling op elkaar aansluiten, immers het 

CBS en het Ministerie van Sociale Zaken hanteren verschillende 

categorieen. Zijn bijvoorbeeld'in de metaalnijverheid, naast 

metaalbewerkers, veel overige beroepsgroepen werkzaam (bijv. 

scheepstimmerlieden die in de arbeidsmarktstatistiek gere- 

gistreerd zijn in de categorie bouwvakarbeiders), dan spelen 

vraag- en aanbodverhoudingen op deze overige deelmarkten van 

de arbeidsmarkt mede een rol bij de verklaring van de loon- 

drift in de metaalnijverheid. 

15) Dit is geschied met het oog op het in een latere onder- 

zoeksfase uitproberen van vertragingsstructuren.

turele ontwikkelingen van de bedrijfsklassen, zowel naar 

intensiteit als naar gelijktijdigheid, met elkaar overeenstemrnen. 

Correctie voor deze overlappingen, voor zover het 

beschikbare cijfermateriaal dit a1 toelaat, was wegens tijdgebrek 

niet mogelijk. We veronderstellen als het ware dat de 

spanningsindicatoren berekend uit de basisreeksen voor de 

metaalbewerkers, een redelijke benadering zijn van de 

spanning op alle deelmarkten die van belang zijn voor de 

loonontwikkeling in de metaalnijverheid. l(i 

Als laatste punt moet nog worden opgemerkt, dat in de spanningsindicatoren 

van de nijverheid mede begrepen is de 

categorie personeel in algemene dienst. Deze categorie kon 

niet worden opgesplitst over de afzonderlijke bedrijfsklassen. 

2.4 Enkele kenmerken van de spanningsindicatoren 

Voor een bespreking van de resultaten van de 

seizoencorrectie van de in dit hoofdstuk besproken basisreeksen 

wordt hier verwezen naar bijlage 3. 

Tabel 2 geeft voor elke beroepsgroep het gemiddelde 

en de variatiecoefficient van een aantal seizoengecorrigeerde 

spanningsindicatoren voor de arbeidsmarkt. 

Tabel 2 Jaargemiddelden en variatiecoefficienten van 

seizoengecorrigeerde spanningsindicatoren voor 

de arbeidsmarkt, mannelijk personeel 19 jaar 

en ouder, 1950-1975 

Categorie Voedings- en genotmiddelenbewerkers 


Gem. Var. coeff. Gem. Var. coeff. 

Jaargem. werkz. (ruim) 940 1.14 5415 0.74 

Jaargem. werkz. (eng) 729 1.10 4 

Jaargem. openst. aanvr. 1222 0.46 15 

Jaargem. werkz. (ruim)/ 1. 89 , .88 

openst. aanvragen 

Jaargem. werkz. (eng) / 44 


0 

1.82 0 

16) Uit onze berekeningen is inderdaad gebleken, dat de ont- 

wikkeling van het aantal geregistreerde werkzoekenden 

(resp. geregistreerde openstaande aanvragen) van de 

verschillende beroepsgroepen onderling sterk samenhangt 

(zie bijlage 4).

Bouwvakarbeiders en Tot. ni jverheids- 

houtbewerkers arbeiders en per- 

soneel alg. dienst 

Gem. Var. coef f. Gem. Var. coef f . 

Jaargem. werkz. (ruim) 11496 0.79 33112 0.65 

Jaargem. werkz. (eng) 9498 0.94 26314 0.73 

Jaargem. openst. 

aanvragen 

Jaargem. werkz. 

(ruim)/openst. aanvr. 

Jaargem. werkz. (eng) / 2. 79 


6637 0.53 32041 0.45 

3.55 1.35 2.03 1.38 

1.30 1.56 1.33 

Om inzicht te krijgen in de statistische 

samenhangen tussen de verschillende span,ningsindicatoren onder- 

ling, hebben wij intercorrelatiematrices berekend. De resul- 

taten van deze berekening worden gepresenteerd in tabel 3. 

Tabel 3 Correlatiecoefficienten (p) van seizoengecorrigeerde 

spanningsindicatoren voor de arbeidsmarkt, mannelijk 

personeel 19 jaar en ouder, 1950-1975 

Categorie Werkz. Werkz. Openst. Werkz . Werkz . 

(ruim) (eng) aanvr. (ruim) / (eng) / 

aanvr . aanvr . 

Ni jverheidsarbeiders 

en prs. alg. dienst 

Werkz. (ruim) 

Werkz. (eng) 

Openst. aanvr . 

Werkz . (ruim) /aanvr . 

Werkz . (eng) /aanvr. 

Voeding- en genot- 

middelenbewerkers 

Werkz . (ruim) 


Openst. aanvr. 

Werkz. (ruim) /aanvr . 

,Werkz . (eng) /aanvr .

Categorie Werkz. Werkz. Openst. Werkz. Werkz. 

(ruim) (eng) aanvr. h i m ) / (eng) / 


Werkz. (ruim) 


Opens t. aanvr . 

Werkz. (ruim) /aanvr. 

Werkz. (eng) /aanvr . 

Bouwarb. en houtbew. 

Werkz. (ruim) 


Opens t . aanvr . 

Werkz. (ruim) /aanvr. 

Werkz. (eng) /aanvr. 

aanvr . aanvr . 

Wij constateren onder meer het volgende: 

. er is sprake van een zeer sterke samenhang tussen de span- 

ningsindicatoren berekend volgens het ruime en volgens het 

enge werkloosheidsbegrip; 

. er is sprake van een negatieve samenhang tussen de werk- 

zoekenden en de openstaande aanvragen; deze samenhang is 

sterker voor de werkzoekenden volgens het ruime begrip 

dan volgens het enge begrip. In deze negatieve samenhang 

komt het bekende verschijnsel van de schaarbeweging van 

openstaande aanvragen en van werkzoekenden over de conjunc- 

tuurcyclus tot uitdrukking. 

Wegens het grote aantal mogelijke 

combinaties van spanningsvariabelen, hebben we in eerste in- 

stantie een aantal regressies uitgevoerd met als enige ver- 

klarende variabelen van de loondrif t, de af zonderli jke of 

combinaties van spanningsindicatoren (in niveaus en/of in 

procentuele mutaties, werkzoekenden volgens het ruime edof 

het enge begrip). 

Doe1 van deze verkennende analyse was te komen tot een zekere 

beperking van het aantal te schatten specif icat ies volgens 

vergelijking (13). Zij had zowel betrekking op de gehele 

nijverheid, als op de afzonderlijke bedrijfsklassen. 

U i t de eerste verkenning resulteerden twee conclusies: 

. specificaties met indicatoren gemeten volgens het 

ruime werkloosheidsbegrip genoten op statistische 

gronden in de meeste gevallen de voorkeur boven

specificaties met werkzoekenden gemeten volgens de 

enge definitie. Dit resultaat ondersteunt onze ver- 

wachting dat het ruime werkloosheidsbegrip een betere 

uitdrukking is voor de feitelijke vraag- en aanbod- 

verhoudingen op de arbeidsmarkt; 

specificaties waarin niveaus of procentuele mutaties 

van werkzoekenden en van openstaande aanvragen tege- 

lijkerti jd als aparte verklarende variabelen voorkwamen, 

resulteerden vanwege de hoge intercorrelatie tussen de 

indicatoren in statistisch zeer insignificante coeffi- 

cienten. 

Op basis van deze eerste verkenning zijn in de tweede 

serie regressies van de loondriftvergelijking alleen 

de indicatoren opgenomen vermeld op blz. 25. Z i j 

hebben alle betrekking op de categorie werkzoekenden 

gemeten volgens het ruime werkloosheidsbegrip. 

Regressies van (13) zijn zowel uitgevoerd voor de 

nijverheid als geheel (excl. openbare nutsbedrijven), 

als voor de bedrijfsklassen voedings- en genotmiddelen- 

industrie, de metaalnijverheid en de bouwnijverheid 

p,lus houten meubelindustrie . 

Deze keuze is ons enerzijds opgelegd door de mate 

van detaillering van de gepubliceerde reeksen index- 

cijfers van de regelingslonen. Anderzijds stemt deze 

keuze overeen met de bij aanvang van dit project door 

de WRR geforrnuleerde wensen. 

De analyses zullen betrekking hebben op de periode 

1950-1975. Van uitbreiding van de analyseperiode naar 

het heden is vooralsnog afgezien, orndat na 1975 in de 

statistiek der regelingslonen geen onderscheid meer 

wordt gemaakt tussen handarbeiders en employ6's. 

3. DE RESULTATEN VOOR DE NIJVERHEID 

3.1 Enkele kenmerken van het reeksenmateriaal 

Tabel 4 geeft voor de nijverheid en de af- 

zonderlijke bedrijfsklassen de gemiddelden en de standaard- 

deviaties van de belangrijkste variabelen voor de periode 

1950-1975. Tabel 5 geeft voor dezelfde variabelen en periode 

de intercorrelatiematrix. We bespreken nu enkele kenmerken 

van het reeksenmateriaal voor de nijverheid. De kenrnerken 

van. de afzonderlijke bedrijfsklassen komen ter sprake in 

de hoofdstukken 4 tot en met 6. 

Bezien we grafiek 1, dan constateren we dat 

de loondrift een grilliger verloop vertoont dan de verdiende

lonen en de regelingslonen. D i t grilliger karakter blijkt . 

ook uit de relatieve grootte van de variatiecoefficienten 

van deze drie loonvariabeien, zoals zij berekend kunnen 

worden met behulp van tabel 4. Een zeer opvallend verschijnsel 

in deze grafiek zijn de relatief grpte fluctuaties in de loon- 

drift in de jaren 1956-1965. 

Deze periode wordt over het algemeen gekenmerkt door een 

gespannen arbeidsmarkt, net enkele jaren waarin sprake is 

van relatief belangrijke verhogingen van het regelingsloon 

(bijv. 1962 en 1964). In tabel 4 constateren we tevens 

relatief grote fluctuaties in de procentuele mutaties van 

de spanningsindicatoren en van de overwerkvariabele. 

Bezien we de intercorrelatiematrix van Jeze variabelen, 

dan constateren wij het volgende: 

- de samenhang tussen de loondrift en de spanningsindi- 

catoren heeft het verwachte teken; dit geldt echter 

niet voor de samenhang tussen de loondrift en de arbeids- 

produktiviteit respectievelijk de overige inkomensquote; 

- de prccentuele mutaties in de spanningsindicatoren ver- 

tonen een sterkere samenhang met de loondrift dan de 

spanningsindicator in niveaus; 

- de verandering in de arbeidsproduktiviteit hangt nauw 

samen met de verandering in de overige inkornensquote.

Tabel 4 Gemiddelden en standaarddeviaties voor de voedings- en genotmiddelenindustrie, 

- de metaalnijverheid, de bouwnijverheid en de gehele nijverheid (excl. openbare 

nutsbedrijven), 1950-1975 

Proc.mut.verdiend bruto uurloon 

Proc-mut. regelingsloon per uur 

Loondrift per uur 

Jaargemiddelde werkz./aanvy. 

Proc.mut.jaargem. werkz./aanvr. 

Proc.mut.jaargem. werkzoekenden 

Proc.mut.jaargem.openst.aanvragen 

Gem.jaarl.proc.mut.arbeidsproduk- 

tiviteit 

Gem.jaar1.proc.mut.ov.inkomens- 

quote 

Proc.mut.overwerkvariabe1e 

Voedings- en 

genotmidde len 

Gem. Stand. dev. 

9.87 4.70 

9.25 5.42 

0.62 2.08 

1.89 3.56 

45.20 157.24 

5.16 41.64 

9.72 45.07 

Metaalnijverheid 

Gem. Stand. dev 

9.22 4.83 

8.38 4.62 

0.84 2.67 

x) Betreft het variabelen gemeten in procentuele mutaties, dan zijn de 

gemiddelden berekendover de procentuele mutaties van jaar op jaar, 

waarbij het jaar loopt van november tot en net oktober. 

Bouwnijverheid Nijverheid 

- .- . . 

Gem. Stand. dev. Gem: Stand. dev.

-.lo 

Tabel 5 Correlatiematrix variabelen nijverheid (excl. openbare nutsbedrijven), 1950 - 1975 

% 

verdiend rege- loon- niveau 

overlings 

drift jaargem. 

loon per uur gem. 

per uur 

Proc.mut.verdiend bruto 

uurloon 

Proc. mut. regelingsloon 

per uur 

1.00 0.93 - 

werkz . / 

aanvr . 

Loondrift per uur 1.00 -0.20 -0.54 

Jaargem. werkz./aanvr. 1.00 0.37 

Proc.mut.jaargem. werkz./ 

aanvr . 

Proc.mut.jaargem. werkz. 

Proc.mut.jaargem.openst. 


Gem. jaarl.proc.mut. 

arbeidsproduktiviteit 

aanvr. ( 1 aanvr . I 

I I

Grafiek 1 Verdiende uurlonen, regelingslonen per uur en loondrift 

per uur, nijverheid, 1950-1975 

3.2 De schattingsrcsultaten voor de gehele waarnemings- 

periode 

In eerste instantie is vergelijking (13) geschat 

met alle verklarende variabelen (excl. dummy) voor de gehele 

waarnemingsperiode. Als spanningsindicatoren waren in deze 

schattingsvergelijking opgenomen het niveau en de procentuele 

mutatie van de verhouding tussen werkzoekenden en openstaande 

aanvragen, hier verder aangeduid als deU/V-verhouding. 

Alle coefficienten kregen in deze eerste schat- 

ting een negatief teken. Voor wat betreft de arbeidsprodukti- 

viteit, de overige inkomensquote en de overwerkvariabele was 

het resultaat dus strijdig met onze verwachtingen. De coeffi- 

cienten van de arbeidsproduktiviteit en de overige inkomens- 

quote hadden bovendien een relatief hoge standaardfout, het- 

geen vermoedelijk mede het gevolg is van de hoge intercorre- 

lacie tussen beide variabelen. Herschatting van vergelijking 

(13) met daarin afwisselend opgenomen 66n van beide variabelen 

gaf slechts geringe verschillen in uitkomsten te zien. Blijk- 

baar hebben de arbeidsproduktiviteit en de overige inkomens-

2 2 

Tabel 6 Nijverheid: regressiecoefficienten, t-waarden, R gecorrigeerd voor vrijheidsgraden (R ) 

;chattings- 

>eriode 

1950-1975 

1950-1975 

1950-1975 

1955-1975 

1955-1975 

1950-1975 

1955-1975 

1955-1975 

en de Durbin-Watson toetsingsgrootheid (D.W) 

I 

Te verkl. 

Loondrift 

Loondrift 

Loondrift 

Loondrift 

Loondrift 

Loondrift 

Loondrift 

Loondrift 

V A R I A B E L E N 

VERKLARENDE 

1 d m v Iniveau 1 % 6 1 % 

D.W. 

2.24 

2.09 

1.70 

1.79 

1.80 

2.43 

1.63 

1.70

quote geen (systematische) invloed op de loondriftontwikkeling. 

Deze variabelen laten we in de volgende regressies buiten be- 

schouwing. 

Hoewel ook de coefficient van de overwerk- 

variabele niet het verwachte teken had, hebben we op grond van 

de significante bijdrage tot de verklaring van de loondrift 

besloten deze variabele voorlopig in de regressievergelijking 

te handhaven. Ons resultaat voor wat betreft de arbeidsprodukti- 

viteitsvariabele stemt overeen met de bevindingen van andere 

auteurs. Ook Hansen en Rehn (29) vonden in hun studie van de 

loondrift in een aantal Zweedse bedrijfsklassen een negatieve 

samenhang tussen loondrift en arbeidsproduktiviteit en weten 

voor dit verschijnsel geen bevredigende verklaring. 

Tabel 6 geeft de resultaten van de schatting 

van vergelijking (13) voor de nijverheid, evenwel zonder de 

arbeidsproduktiviteit en de overige inkomensquote. Alvorens 

we'deze resultaten zullen interpreteren, lijkt hier een 

waarschuwing op zijn plaats. Omdat de loondrift een saldo- 

grootheid is, berekend als het verschil tussen de procen- 

tuele mutaties in twee reeksen, zal deze variabele.meer d m 

in "normale" gevallen behept zijn met relatief grote fouten. 

Ook voor de verklarende variabelen geldt dat zij in wisselende 

mate onderhevig zijn aan meetfouten (zie bijv. onze be- 

schrijving van de basisreeksen van de spanningsindicatoren 

in bijlage 2). 

Uiteraard hebben deze meetfouten consequenties voor de ver- 

2 

klaringsgraad (R ) van onze schattingsvergelijkingen en voor 

de consistentie-eigenschappen van de schatters (zie bijv. 

H. Theil (44) , blz. 607-608) . Voorzichtigheid, ten aanzien 

van conclusies, met name voor zover zij betrekking hebben 

op de hoogte van de coeffi~ienten~lijkt dus geboden. 17) 

Bezien we nu verqelijking 1 van tabel 6, dan 

constateren we onder meer het volgende: 

- beide spanningsindicatoren hebben een verwachte 

- negatieve - invloed op de loondrift; 

17) De coefficienten van de variabelen gemeten in procentuele 

mutaties zijn elasticiteiten van het quotient van het 

verdiende uurloon en het regelingsloon per uur met be- 

trekking tot de respectievelijk variabelen. Bij het inter- 

preteren van de relatieve waarde van de coefficienten van 

de spanningsindicatoren U/V en U/V dient men er rekening 

mee te houden dat de eerste indicator een niveaugrootheid 

is, en dat de mutatiegrootheid onderhevig is aan grote 

schomrnelingen (zie bijv. tabel 4).

- de coefficient van de U/+verhouding is niet signi- 

ficant18), de coefficient van de procentuele mutatie 

in de U/V-verhouding daarentegen wel; 

- de overwerkvariabele heeft een negatieve, alhoewel 

niet significante invloed op de loondrift; 

- het regelingsloon heeft een significante negatieve 

invloed op de loondrift; 

- er is sprake van een forse trendmatige loondrift. 

Deze resultaten duiden er dus op, dat de ontwikkeling van de 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt en de ontwikkeling 

van het regelingsloon belangrijke bepalende factoren zijn 

voor de ontwikkeling van de verhouding tussen het verdiende loon 

en het regelingsloon. De resultaten met.betrekking tot het 

regelingsloon wijzen in de richting van een zekere afruil 

- alhoewel een beperkte, althans op korte termijn - binnen 

het feitelijk verdiende loon tussen het regelingsloon en 

de loondri f t . 

Onze uitkomsten stemmen overeen met de bevindingen van 

het Centraal Bureau voor de Statistiek. Op basis van 

een grafische analyse van de loondriftontwikkeling van 

volwassen mannelijke nijverheidsarbeiders voor de jaren 

1948-1964/1967, constateert het Bureau onder meer: 19 

"Zoals ook onderzoekingen in andere landen hebben aange- 

toond, vertoont het verschijnsel der autonome loonont- 

wikkeling (= loondrift, CM) een zekere samenhang'met 

spanningen op de arbeidsmarkt. Deze samenhang wordt 

echter vrijwel steeds doorbroken wanneer de spanning 

een uitlaat vindt in een "flinke" verhoging van 

regelingslonen." 

Het negatieve teken van de overwerkvariabele 

stemt niet overeen met onze verwachtingen. Wellicht is hier 

sprake van het onder punt 2.b in Bijlage 1 genoemde effect 

op de loondrift van tempoverschillen in de doorvoering van 

de arbeidstijdverkorting, alhoewel onze reeks mutaties in 

het gemiddeld verdiend bruto-uurloon door het Centraal 

Bureau voor de Statistiek reeds voor dit effect is gecor- 

rigeerd (zie (6), blz. 31). Misschien is deze correctie niet 

volledig, of is het zo, dat conjuncturele variaties in het 

gemiddeld aantal gewerkte uren ten opzichte van de normalc 

arbeidsuur per week binnen bepaalde grenzen in bepaalde 

bedrijfsklassen niet resulteren in een aanpassing van het 

18) Bij 21 vrijheidsgraden en een significantieniveau (66n- 

zijdig of tweezijdig) van 5%. 

19) Maandschrift CBS, september 1965 en februari 1967.

weekloon. In dit geval is het vaste karakter van het week- 

loon er de oorzaak van, dat conjuncturele discrepanties 

ontstaan tussen de ontwikkeling van het feitelijk uurloon 

en het regelingsloon per uur, die invers gerelateerd zijn 

aan de overwerkvariabele. 

Bezien we de resultaten van de schattingen 

2 en 3, dan constateren we dat, over de gehele waarnernings- 

periode bezien, de ontwikkelinq van de schaarsteverhoudingen 

een aanzienlijk hogere bijdrage levert tot de verklaring van 

de loondrift, dan de stand van de arbeidsmarkt. 

De vergelijkingen 4 en 5 geven de resultaten 

van de schatting van de specificaties 1 en 2 over een kortere 

waarnemingsperiode (dus excl. de jaren van de eerste fase van 

de geleide loongolitiek) . 

We constateren een iets betere aansluiting in terrnen van de 

-2 R . Er lijkt gerniddeld sprake te zijn van een grotere afruil 

tussen regelingsloon en loondrift in de periode 1955-1975 

ten opzichte van de jaren 1950-1975. Opvallend is in dit 

verband de relatief sterke daling van de t-waarde van de 

procentuele rnutatie in deU/V-verhouding. Dit verschijnsel 

kan misschien verklaard worden uit het feit, dat de jaren 

1950-1954 met zeer grote fluctuaties in de~/V-verhouding 

in deze variant buiten beschouwing blijven. 20) 

In de vergelijkingen 6 en 7wordt een dummy gein- 

troduceerd voor de jaren 1967-1975. In beide vergelijkingen 

heeft.deze dummy een positieve, alhoewel zeer onzekere in- 

vloed. Deze uitkornsten stemmen enigszins overeen met de 

constatering van het Centraal Planhureau, narnelijk dat de 

incidentele loonbeweging in de tweede helft van de jaren 

1960 een meer autonoorn karakter heeft gekregen. 2 1) 

Laten we in vergelijking 7 van tabel 6 het niveau van de u/V- 

verhouding als verklarende variabele weg, dan heeft dit volgens 

de resultaten onder nummer 8 nauwelijks consequenties 

De eerste fase van de geleide loonpolitiek duurde van 

1946/1947 tot oktober 1954. In deze periode hadden 2 

doelstellingen een hoge prioriteit, te weten evenwicht 

op de betalingsbalans en opvoering van de groei van het 

nationaal inkornen. De loonvoet werd gezien als een belang- 

rijk instrument voor de realisering van deze doelstellingen. 

De zeer s-tricte loonpolitiek liet vrijwel alleen conpen- 

satie van gestegen kosten van levensonderhoud toe. 

Centraal Planbureau, "Macro econornische verkennins 197QM, 

blz. 64. Dit resultaat kan echter ook duiden op niet- 

lineariteiten, bijvoorbeeld in de sarnenhangen tussen de 

loondrift en de spanningsindicatoren. De waarden van de 

DW-toetsingsgrootheid wijzen echter niet in deze richting.

voor de coefficienten van de overige verklarende variabelen. 

Een opmerkelijk resultaat in alle vergelij- 

kingen van tabel 6 is de relatief. hoge waarde van de constante 

term, die de trendmatige loondrift weergeeft. Zoals we reeds 

in hoofdstuk 2 opgemerkt hebben, doen meerdere factoren tege- 

lijk hun trendmatige invloed op de loondrift gelden. Het 

vermoedelijk negatieve trendmatige effect op de loondrift 

van de degradatie van de functieniveaustructuur van hand- 

arbeiders, wordt blijkbaar overtroffen door de positieve 

trendmatige effecten van andere factoren. We denken bijvoor- 

beeld aan de effecten van verschuivingen in de structuur van 

.bet arbeidersbestand in de richting van bedrijfsgroepen/ 

bedrijfsklassen met een gemiddeld hoger bruto-uurloonpeil. 

Voor zover hiervan inderdaad sprake is, komen deze effecten 

via de veranderingen van basisjaar van de reeks indexcijfers 

van verdiende bruto-uurlonen gedeeltelijk tot uitdrukking in 

de trendterm van de geschatte loondriftrelatie. 

Een andere verklaring die soms genoemd 

wordt is de afwenteling door de werknemers, van gestegen 

consumptieprijzen en/of van een gestegen belastingen 

premiedruk.22) D i t is bijvoorbeeld het geval indien een 

door de werknemersorganisaties gewenste compensatie bij 

het centrale overleg over regelingslonen niet kan worden 

afgedwongen en de individuele werknemers bij gedecentra- 

liseerd arbeidsvoorwaardenoverleg alsnog proberen deze 

wensen te realiseren. Een andere mogelijkheid is de com- 

pensatie, via de loondrift, van consumtieprijsstijgingen 

die bij het centrale overleg niet waren voorzien. Om de 

invloed van deze factoren op de loondrift te onderzoeken, 

hebben we vergelijking 8 van tabel 6 opnieuw geschat voor 

de gehele waarnemingsperiode, met als additionele verkla- 

rende variabelen de procentuele mutatie in de prijsindex 

van de consumptie en de procentuele mutatie in de loonbe- 

lasting- en sociale premiedruk voor werknemers (zie bij- 

lage 2 voor een beschrijving van deze variabelen). 

De drukvariabele bleek geen systematische invloed te 

hebben op de loondrift. De introductie van de consumptie- 

prijsstijging gaf grote schattingsproblemen, vanwege de 

hoge intercorrelatie met de mutatie in de regelingsloon- 

index (zie ook blz. 53, tabel 12). 

Een andere factor die soms genoemd wordt en 

die mogelijkerwijs een trendmatige invloed uitoefent op de 

22) Voor een uitwerking van deze gedachtengang, zie bijvoor- 

beeld W. Driehuis (22) en A.S. Brandsma en N. v.d. Windt 

(3).

2 

Tabel 7 Nijverheid: regressiecoQf ficiEnten, t-waarden. R gecorrigeerd voor uri jheidsgraden { H ~ ) 

en Durbin-Iiatson toetsingsgrootheid (DW) 

Jr. khattings- 

reriode 

e verkl. 

oondrif t 

oondrif t 

oondrif t 

oondrif t 

oondrift 

oondrif t 

oondri f t 

~ondri f t 

cons tan te 


dummy 

'50 / ' 6 6 =0 

'67,' ' 75=1 

VERKLARENDE 

% 

mut. jaar- 

gem. 

werkz . 

% 

mut. jaar- 

gm.. openst. 

aanvr. 

% 

mutatie 

Overwerkvar 

. ' 

% 

mutatie 

reg. 

loon 

D.W. 

2.22 

2.01 

2.38 

1.92 

1.98 

2.14 

2.01 

2.10

Grafiek 2 

0 

loondrift, is het karakter en de vorm van de loonpolitiek. 

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (6) constateert in 

dit verband onder meer het volgende: 

"Indien bij een vrije loonpolitiek de in de contracten ver- 

melde basislonen meer een minimum-karakter zouden krijgen 

- m et eenonbekende niet-verplichte uitloop naar boven - dan 

zou een veel grotere divergentie ontstaan tussen de ontwik- 

keling van regelingslonen en van verdiende lonen dan in het 

verleden werd geconstateerd." 

Doet dit verschijnsel zich inderdaad voor, dan komt deze diver- 

gentie mede tot uitdrukking in een positief effect op de ge- 

schatte waarde van de trendterm Bo. Ten slotte noemen we de 

mogelijkheid van een positieve trend in de loondriftontwikke- 

ling als gevolg van een afwenteling, door individuele markt- 

partijen, van een ongewenste nivellering van de regelingsloon- 

s truc tuur. 

In tabel 7 presenteren wij enkele schattingsresultaten 

voor de beide overige spanningsindicatoren, te weten 

de procentuele mutatie in het aantal geregistreerde 

werkzoekenden en de procentuele mutatie in het aantal 

geregistreerde openstaande aanvragen. 

Nijverheid, vergelijking 6 van tabel 6 

- REALISAT IES 

,- - - - - - - - - SCHATTINGEN 

? - m 

m 

r. t I 

I , 

I I 

,- - 

N 

I I 

I L , I 

! 

\ 

m I I I I I I I I I I 

1952 195L 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 

0 - 

_--\

De resultaten van de specificaties met 

de procentuele mutatie in het aantal werkzoekenden als 

spanningsindicator, komen grotendeels overeen met de 

resultaten in tabel 6. Vergelijken we de specificaties 

3 en 4 van tabel 7 met de specificaties 6 en 7 van tabel 

6, dan constateren we een geringe afname van de afruil- 

coEfficiEnt en van de multiple correlatiecoGfficiEnt R ~. 

Bezien we nu de vergelijkingen 5 tot en 

met 8, dan constateren we dat de invloed van de procen- 

tuele mutatie in het aantal openstaande aanvragen op de 

loondrift minder zeker is dan de invloed van de beide 

andere spanningsindicatoren gemeten in procentuele 

mutaties. Deze grotere onzekerheid gaat tegelijkertijd 

-2 

gepaard met een beduidend lagere verklaringsgraag R . 

Na deze bespreking van een aantal schat- 

tingsresultaten, geven wij ter illustratie grafiek 2 waarin 

afgebeeld zijn de realisaties en de schattingen van de loon- 

drift volgens vergelijking 6 van tabel 6. 

Ten aanzien van deze grafiek merken wij het volgende op: 

Periode 1950-1955: 

Onze vergelijking voorspelt alle omslagpunten 

goed. Wij constateren dat de vergelijking een grilliger ver- 

loop van de loondrift genereert dan in werkelijkheid wordt 

waargenomen; stijgingen van de loondrift worden systematisch 

overschat, dalingen systematisch onderschat. De overschatting 

valt samen met de jaren met een opgaande conjunctuur en een 

aantrekkende arbeidsmarkt. 

De onderschatting lijkt veelal samen te vallen 

met jaren met een neergaande conjunctuur en een minder gespannen 

arbeidsmarkt. Deze onder- en overschatting kan waarschijnlijk 

worden verklaard uit de relatief grote fluctuaties, in de deze 

jaren, in de door ons berekende spanningsindicatoren van de 

arbeidsmarkt. Mogelijkerwijs heeft ook de geleide loonpolitiek 

een matigende invloed gehad op de fluctuaties in de loondrift. 

Een uitzondering op de boven geconstateerde samenhang vormt 

het jaar 1954. Alhoewel er sprake was van een opgaande conjunc- 

tuur met toenemende spanning op de arbeidsmarkt, genereert onze 

vergelijking een onderschatting. Waarschijnlijk moet deze onder- 

schatting worden toegeschreven aan een- overschatting, door onze 

specificatie, van de afruil tussen het regelinbsloon en de 

loondrift. Zoals grafiek 1 laat zien, was 1954 een jaar met een 

relatief grote stijging van het regelingsloon.

Periode 1956-1966 : 

Vrijwel alle omslagpunten worden goed voorspeld, 

met uitzondering van het jaar 1956. Onze vergelijking voorspelt 

dan een daling van de loondrift terwijl in werkelijkheid een 

stijging wordt gerealiseerd. Er is over het algemecn sprake van 

een vrij goede aansluiting tussen schattingen en realisaties. 

Dit is een opmerkelijk resultaat, aanqezien deze periode met 

een over het algemeen gespannen arbeidsmarkt (met uitzondering 

van het jaar 1958) gekenmerkt wordt door relatief qrote fluc- 

tuaties in de loondrift. 

Periode 1967-1975: 

Vanaf 1967 wordt dit beeld verstoord. Geen 

enkel oms lagpunt wordt goed voorspeld en de aans luiting 

tussen schattinqen en realisaties wordt duidelijk minder. 

Opvallend is in dit verband de grote divergentie in ontwik- 

keling vanaf 1973. Blijkbaar slaagt de gespecificeerde verge- 

lijking (met een dummy - dum = 1 - voor de jaren 1967-1975) 

er slechts in zeer beperkte mate in de loondriftontwikkeling 

te verklaren. 

Deze resultaten wijzen dus in de richting van 

structuurverschillen tussen de subperioden. Wij zullen nu 

trachten een indruk te krijgen van eventuele structuurver- 

anderingen, door het schatten van bepaalde varianten van onze 

loondriftvergelijking voor bepaalde subperioden. 

3.3 De schattingsresultaten per subperiode 

Wij onderscheiden drie subperioden, namelijk 

1950-1966, 1955-1966 en 1967-1975. De keuze van deze perioden 

is onder meer gebaseerd op een inspectie van grafiek 2, als- 

mede op onderzoek door andere auteurs.23) Voor elke subperiode 

zijn een aantal regressievergelijkingen geschat. In elke 

regressievergelijking zijn opgenomen een constante term, de 

procentuele mutatie in de overwerkvariabele ende procentuele 

mutatie in het regelingsloon. Zij verschillen in de specifi- 

catie van de spanningsindicator; afwisselend nemen we in de 

schattingsvergelijking op het niveau van de U/V-verhouding 

in combinatie met de procentuele mutatie in deze verhouding, 

de procentuele mutatie van deU/V-verhouding afzonderlijk, of 

de procentuele mutatie in het jaargemiddelde'van de werkzoe- 

kenden. 

Wij dienen te benadrukken dat onze analyse van 

verschillen tussen subperioden, door het gerinqe aantal vrij- 

23) Wij denken hier aan de reeds eerder genoemde UV-analyses 

en aan het proefschrift van W. Driehuis (21) en dan met 

name aan het hoofdstuk VIII gewijd aan de loonvorming.

Tabel 8 Directe correlatiecogfficienten (p), voor de nijverheid en drie bedrijfsklassen, van de 

loondrift met betrekking tot twee definities van de spanningsindicator, alsmede tot de pro- 

centuele mutatie in het regelingsloon, voor de gehele waarnemingsperiode en drie subperioden 

Periode en variabelen 

1950-1975 

niveau u/V bedri j fsklasse 

niveau U/V ,ni jverheid 

% mutatie U/V bedri j fsklasse 

% mutatie ~Dnijverheid 

% mutatie regelingsloon 

1950-1954 

niveau U/V bedri jfsklasse 

niveau U/V ni jverheid 

% mutatie U/V bedri jfsklasse 

% mutatie U/V ni jverheid 


1955-1966 

niveau Ufl bedri j fsklasse 


% mutatie U/Vbedrij fsklasse 

% mutatie UDnijverheid 


1967-1975 

niveau U/V bedri j f sklasse 


% mutatie bedrijfsklasse 

% mutatie nijverheid 


Voedings- Metaal- 

Nijverheid 

en genotmiddelenindustrie 

I 

ni jverheid 

Bouwnijver- 

heid en bew. 

van hout

2 

Tabel 10 Ni jverheid: regressiecoGf ficignten, t-waarden, R gecorrigeerd voor vri jheidsgraden ( E~) 

- 

Ir. 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

- 

Schattings- 

periode - 

-- - . .- . -. - . -.-A 

1955-1966 

1967-1975 

1955-1966 

1967-1975 

1955-1966 

1967-1975 

1955-1966 

1967-1975 

en de. Durbin-Watson toetsingsgrootheid (D .W. ) 

re verkl. 

- - - - - - - .. . . . . 

Loondrift 

Loondr i f t 

Loondrif t 

Loondri f t 

Loondrif t 

Loondri f t 

ioondrif t 

Loondri f t 


-- - -. . -. - - - -- .p -p- -- 

- VERKLARENDE -. 

% % % % 

mutatie mutatie mutatie mutatie 

constante 

werkz./ 

niveau 

werkz./ jaargem. over- regelings 

aanvr. aanvr. werkz. werkvar. loon 

- - -- 

D.W. 

1.08 

1.69 

1.19 

1 :56 

1.51 

1.16 

1.98 

1.15

Grafiek 3 Nijverheid, vergelijking 1 van tabel 9 

Grafiek 4 FIijverheid, vergelijking 2 van tabel 9 

Grafiek 5 Nijverheid, vergeli jkiny. 2 van tabel 10

In samenhang met de schattingsresultaten 

geven we voor de nijverheid in tabel 8 de directe corre- 

latiecoefficienten (p) van de loondrift met betrekking tot 

twee spanningsindicatoren, alsmede de procentuele mutatie 

in het regelingsloon. 

~abei 9 geeft voor vier verschillende 

specificaties van de regressievergelijking de schattings- 

resultaten voor de periode 1950-1966, resp. 1955-1966. 

Wij merken onder meer het volgende op: 

1. ten opzichte van de jaren 1950-1954 lijkt er in de 

periode 1955-1966 sprake te zijn geweest van een 

grotere afruil tussen het regelingsloon en de loon- 

drift; 

2. ook de invloed van de overwerkvariabele lijkt in de 

jaren na 1955 te zijn toegenomen. Deze periode werd 

vanaf 1959 gekenmerkt door de invoering van arbeids- 

verkorting; 

3. zowel de stand, als de ontwikkeling van de schaarste- 

verhoudingU/V hebben, indien zij afzonderlijk in de 

regressievergelijking worden opgenomen, een signifi- 

cante invloed op de loondriftontwikkeling in de 

periode 1955-1966. Tussen beide spanningsindicatoren 

is er in deze periode sprake van een relatief hoge 

intercorrelatie (p=0.77 ten opzichte van p=0.43 voor 

de periode 1950-1966). Op basis van een vergelijking 

van de resultaten onder nummer 3 en nummer 4 komen we 

tot de voorzichtige conclusie, dat de stand van de 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt in de jaren 

1950-1954 met een streng qeleide loonpolitiek nauwelijks 

invloed had op de loondriftontwikkeling. 

Ter illustratie qeven we in de grafieken 3 en 4 de realisaties 

van de loondrift en de geschatte waarden volgens vergelijking 

1, respectievelijk vergelijking 2 van tabel 9. 

Tabel 10 geeft de resultaten voor de periode 

1967-1975. Ter vergelijking zijn in deze tabel nog eens de 

resultaten voor de periode 1955-1966 opgenomen. ~ i benadrukken 

j 

nogmaals, dat sommige schattingen behept zijn met een relatief 

grote onzekerheid. 

Dit geldt bijvoorbeeld met name voor de tweede vergelijking 

in tabel 10; het aantal vrijheidsgraden bedraagt hier name- 

lijk sle-hts 4. Deze constatering geeft dus duidelijk de 

randvoorwaarden aan waarbinnen onze vergelijking van sub- 

perioden plaatsvindt en we dienen dus zeer voorzichtig te 

zijn met het trekkenvanconclusies. Bij de vergelijking 

dienen we er echter ook rekening mee te houden, dat het

voor de periode 1955-1966 slechts 2 meer bedraagt dan voor 

de periode 1967-1975. 

' 

We vergelijken nu de resultaten voor de 

periode 1967-1975 met die voor de periode 1955-1966. Drie 

conclusies lijken dan gerechtvaardigd: 

voor elke specificatie afzonderlijk lijkt te gelden, 

dat de inlvoed van de spanningsindicator(en) op de 

loondrift is afgenomen. Dit resultaat lijkt wederom 

een ondersteuning van het vermoeden, dat de loondrift 

aan het eind van de zestiger jaren (en nu dus ook in 

het begin van de zeventiger jaren) een meer autonoom 

karakter heeft gekregen, dat wil zeggen zich meer on- 

afhankelijk van de arbeidsmarktsituatie ontwikkelt; 

wij constateren voor de periode 1967-1975 een geringere 

afruil tussen het regelingsloon en de loondrift. Deze 

conclusie volgt met name uit een vergelijking van de 

specificaties 1 en 2, respectievelijk 3 en 4, en in 

mindere mate uit een vergelijking van de specificaties 

5 en 6, respectievelijk 7 en 8; 

ook de invloed van de overwerkvariabele op de loondrift 

lijkt te zijn afgenomen. 

Ten slotte geven we in grafiek 5 op bladzijde 49 de realisa- 

ties van de loondrift en de schattingen volgens vergelijking 

2 van tabel 10. 

3.4 Enkele conclusies 

Tijdens de periode 1950-1975 lijken de 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt, het regelingsloon 

en de overwerkvariabele van invloed te zijn geweest op de 

loondriftontwikkeling van de nijverheid. 

De geconstateerde samenhafig was het sterkst in de jaren 

1955-1966. Deze jaren werden over het algemeen gekenmerkt 

door een relatief gespannen arbeidsmarkt. Van de indicatoren 

van (de verandering van) de schaarsteverhoudingen op de 

arbeidsmarkt gaf de procentuele mutatie in deU/V-verhouding 

de beste schattingsresultaten, gevolgd door de procentuele 

mutatie in het aantal werkzoekenden en de procentuele mutatie 

in het aantal geregistreerde openstaande aanvragen. De in- 

vloed van de stand van de arbeidsmarkt zoals die tot uitdruk- 

king komt in de geschatte coefficient van deU/V-verhouding, 

was over het algemeen uitermate onzeker, behalve in de periode 

1955-1966. Voorzichtigheid ten aanzien van deze laatste con- 

clusie lijkt ten zeerste geboden, aangezien, zoals uit tabel 

11 blijkt, het fliveau van en de procentuele mutatie in de

U/V-verhouding in de periode 1950-1966 sterk met elkaar samen- 

hingen. 

Tabel 11 Directe correlatiecoefficienten (P) van het niveau 

van en de procentuele mutatie in de U/tT-verhouding, 

voor de gehele waarnemingsperiode en drie sub- 

perioden 

I= Bedri ' f sklasse 

Ni jverheidsarb . 

Voedings- en genotmiddelenbewerkers 


Bouwvakarbeiders 

en houtbewerkers 

Zoals we reeds in hoofdstuk 1 opgemerkt 

hebben, geeft de loondriftrelatie bij de in onze regressie- 

analyses gevonden coefficientwaarden slechts een beperkt 

beeld van de totale samenhang tussen het feitelijk loon en 

de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. 

Ten einde een completer beeld te krijgen van 

deze samenhang, geven we in tabel 12, voor de gehele waar- 

nemingsperiode en voor de afzonderlijke subperioden, de 

directe correlatiecoefficienten van de procentuele mutatie 

in het regelingsloon van de nijverheid met betrekking tot 

de indicatoren van de schaarsteverhouding op de arbeids- 

markt, alsmede met betrekking tot de procentuele mutatie in 

de prijs van de consumptie. 

We constateren, dat de negatieve samenhang 

tussen het regelingsloon en de mutatie in de~/V-verhouding 

we1 steeds aanwezig, doch niet sterk is. Tussen het niveau 

van deU/v-verhouding en de mutatie in het regelingsloon is 

er in de periode 1950-1954 sprake van een sterke negatieve 

samenhang. Deze negatieve samenhang neemt in betekenis af 

in de periode 1955-1966.. Vanaf 1967 tot en met 1975 is er 

zelfs sprake van een positieve samenhang: 

Deze resultaten, te zunen met de schattings- 

resultaten van de loondriftvergelijking voor de verschillende 

subperioden, doen vermoeden dat er voor de nijverheid in de 

tijd sprake is geweest van een afnemende samenhang tussen het 

feitelijk loon en de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. 

Er dient benadrukt te worden, dat onze con- 

clusies gebonden zijn aan de specificaties van de spannings-

Tabel 12 Directe correlatiecoefficienten ( ) van de procentuele mutatie in het regelingsloon van de 

bedrijfsklassen met betrekking tot verschillende definities van de spanningsindicator alsmede 

met betrekking tot de procentuele mutatie in de consumptieprijs, voor de gehele waarnenings- 

periode en drie subperioden 

Periode en variabelen 

1950-1975 


niveau U/V n i jverheid 

% mutatie U/V bedri j f sklasse 

% mutatie U/V n i jverheid 

% mutatie consumptieprijs 


niveau U/V n i j verheid 




1955-1966 

niveau U/V bedri jfklasse 



% mutatie U/V nijverheid 

% mutatie consurnptieprijs 

1967-1975 

niveau U/V bedrijfsklasse 


% mutatie U/V bedri j fsklasse 



Nijverheid 

Voedings- 

en genot- 

middelen- 

industrie 

P'letaal- 

ni jver- 

heid 

Bouwnijver- 

heid en bew. 

van hout

indicatoren. Het is dus aannemelijk dat andere specificaties 

tot (iets) andere conclusies aanleiding zullen geven. Boven- 

dien vereist een hechtere empirische onderbouwing van onze 

conclusies afzonderlijke regressie-analyses van de ontwikke- 

ling van het regelingsloon in relatie tot de schaarstever- 

houdingen op de arbeidsmarkt. 

Tot slot wijzen wij er nog eens met nadruk op, 

dat onze analyses van de structuurverschillen tussen de sub- 

perioden in sterke mate een terreinverkennend karakter dragen. 

Bij de invloeden die niet of nauwelijks onderzocht zijn, 

denken we bijvoorbeeld aan de effecten van kromlijnigheden 

op het geconstateerde verband tussen de loondrift en de 

spanningsindicatoren en aan de mogelijke, afzonderlijke 

effecten op beide looncomponenten, van wijzigingen in de 

overheidspolitiek. Harde uitspraken zijn in deze fase van 

het onderzoek derhalve niet mogelijk en verder onderzoek 

lijkt geboden. 

3.5 Inleiding tot de hoofdstukken 4, 5 en 6 

Structuurveranderingen in de macro-loondrift- 

relatie kunnen het gevolg zijn van structuurveranderingen in 

de loondriftrelaties van de afzonderlijke bedrijfsklassen 

in de nijverheid. Een zinvolle ingang voor verder onderzoek 

lijkt ons derhalve het analyseren van de loondrift van enkele 

belangrijke bedrijfsklassen. We zullen trachten om in de 

volgende hoofdstukken hiertoe een eerste aanzet te geven. 

Het onderzoek naar de determinanten van de 

loondriftontwikkeling op het meso-niveau is beperkt tot de 

volgende drie bedrijfsklassen, te weten de voedings- en genot- 

middelenindustrie, de metaalnijverheid en de bouwnijverheid en 

de houten meubelindustrie. Alvorens over te gaan tot de pre- 

sentatie van de schattingsresultaten, bespreken we eerst enkele 

kenmerken van deze bedri j fsklassen. 

De werkgelegenheid in de drie bedrijfsklassen 

te zamen bedroeg in het midden van de jaren 1960 ongeveer 2/3 

van het totaal aantal meerderjarige mannelijke handarbeiders 

werkzaam in de nijverheid. 24) 

De voedings- en genotmiddelenindustrie kan worden gekenschetst 

als een rustige en gestage groeier. De binnenlandse afzet be- 

droeg volgens de Nationale Rekeningen 1966 79% van de totale 

afzet van de bedri jfsklasse. 

De bouwnijverheid en de houten metaalindustrie is een 

24) Volgens de statistiek der lonen 'van arbeiders in de 

nijverheid, oktober 1966, CBS, 1969.

edrijfsklasse met een relatief geringe uitvoer; volgens de 

NR 1966 bedroeg deze uitvoer in 1966 ongeveer 2% van de totale 

afzet van de bedrijfsklasse. Haar produktie en werkgelegen- 

heid is onderhevig aan grote schommelingen. 

De metaalnijverheid heeftvande driebedrijfsklassenhethoogste 

uitvoeraandeel, namelijk 38% van de totale afzet volgens de 

NR 1966. Deze bedrijfsklasse is minder conjunctuurgevoelig 

dan de bouwnijverheid. In vergelijking tot de voedings- en 

genotmidde1enindustrie.i~ er echter sprake van grotere fluctuaties 

in produktie en werkgelegenheid. 

Vergelijken we in tabel 4 de bedrijfsklassen 

voor wat betreft de loondriftontwikkeling, dan zien we dat 

de verschillen tussen de bedrijfsklassen zeer gering zijn. 

De metaalnijverheid heeft geniddeld de hoogste loondrift, 

gevolgd door, de bouwnijverheid en de voedings- en genot- 

middelenindustrie. De loondrift van elk der drie bedrijfs- 

klassen is gemiddeld genomen lager dan de gemiddelde loon- 

drift voor de gehele nijverheid. Voor een deel moet dit ver- 

schil waarschijnlijk worden toegeschreven aan de meetfout in 

de loondrift van de bedrijfsklassen als gevolg van onze 

"gebrekkige" correctie van de reeksen regelingslonen voor 

wi j zigingen in de verplichte bi jzondere uitkeringen ineens , 

die ook niet in het verdiende bruto-uurloon zijn begrepen. 

Opvallend is ook de relatief, grote variantiecoefficient van 

de loondriftvariabelen der bedrijfsklassen ten opzichte van 

de variantiecoefficient van de loondrift van de nijverheid. 

Dit geldt met name voor de bouwnijverheid. De,loondrift der 

bedrijfsklassen vertoont dus een veel grilliger verloop dan 

de loondrift van de nijverheid. 

Vergeli jken we de aan de bedrijfsklassen gerela- 

teerde spanningsindicatoren, dan constateren we met name grote 

fluctuaties voor de voedings- en genotmiddelenbewerkers. De 

standaarddeviaties van de spanningsindicatoren van deze be- 

drijfsklasse worden echter sterk beinvloed door de grote 

fluctuaties in de aantallen werkzoekenden en geregistreerde 

openstaande aanvragen in het begin van de jaren vijftig. 

Daarna is het beeld veel gelijkmatiger. Een vergelijking van 

de variatiecoefficienten van de procentuele mutaties in de 

arbeidsproduktiviteit, de overige inkomensquote en de overwerk- 

variabele, tussen de bedrijfsklassen, bevestigt het gelijkmatige 

karakter van de oncwikkeling van de voedings- en genotmiddelen- 

industrie. Van de overige twee bedrijfsklassen is vooral de 

produktie van de bouwnijverheid onderhevig aan grote schomme- 

lingen.

4. DE RESULTATEN VOOR DE VOEDINGS- EN GENOTMIDDELEN- 

INDUSTRIE 

4.1 De samenhangen voor de gehele waarnemingsperiode 

De ontwikkeling van het gemiddeld verdiende 

bruto-uurloon, van het regelingsloon en van de loondrift per 

uur voor de voedings- en genotmiddelenindustrie voor de periode 

1950-1975, is afgebeeld in grafiek 6. Tabel 13 geeft de inter- 

correlatiecoefficienten voor deze bedrijfsklasse. 

De reeds eerder voor de nijverheid geconsta- 

teerde particle samenhangen ,tussen de loondrift en de span- 

ningsindicatoren, respectievelijk het regelingsloon, zijn ook 

hier waarneembaar. De samenhang met de spanningsindicatoren 

lijkt zwakker, het negatieve verband met het regelingsloon 

daarentegen gemiddeld sterker dan bij de nijverheid. Door de 

afwezigheid van intercorrelatie tussen de mutatie in de ar- 

beidsproduktiviteit en de mutatie in de overige inkomensquote, 

lijkt het nu ook mogelijk om de afzonderlijke effecten van 

deze variabelen op de loondrift te onderzoeken. 

Grafiek 6 Voedings- en genotmiddelenindustrie: verdiende uurlonen, regelings- 

lonen per uur en loondrift per uur, 1950-1975 

0 

9 

T .- VERDIENDE LONEN 

m 

I 

I , 

\ / 

\ /

- 

Tabel 13 Correlatiematrix variabelen voedings- en genotmiddelenindustrie, 1950-1975 

Variabelen 

Proc.mut.verdiend bruto 1-00 0.93 -0.15 -0.45 -0.44 -0.26 

uur loon 

Proc.mut.regelingsloon 

per uur 

Loondrift per uur 1.00 0.06 -0.33 -0.47 

Jaargem. werkz./aanvr. 1.00 0.25 0.15 

Proc. mut . jaargem. werkz. / 


niveau 

jaar- 

gem. 

werkz./ 

aanvr . 

% 

jaar- 

gem. 

werkz./ 

aanvr. 

% 

jaar- 

gem. 

werkz. 

Proc.mut.jaargem. werkz. 1.00 



Gem.jaarl.proc.mutatie 


Proc. mut . overwerkvar. 

% 

verdiend 

uurloon 

% 

rege- 

lings 

loon 

per uur 

loon- 

drift 

per uur 

% 

% 

jaar- arbeidsgem.produkopenst.tiviteit 

aanvr . 

ov. in- 

komens- 

quote 

over- 

werk 

var.

Tabel 14 Voedings- en genotmiddelenindustrie: regressiecoefficienten, t-waarden, R 2 

gecorrigeerd voor vri jheidsgraden (E~) en de Durbin-Watson toetsingsgrootheid (D. W. ) 

- 

Ir. 

- 

1 

2 

3 

4 

- 

Schattings- 

periode 

Te verkl. 

Loondrift 

Loondri ft 

Loondri ft 

Loondr i f t 

constante 


VERKLARENDE 

mutatie mutatie mutatie 

aanvr . zoekenden aanvragen 

D.W. 

2.04 

1.86 

2.30 

2.23

2 

Tabel 15 Voedings- en genotmiddelenindustrie: regressiecoefficienten, t-waarden, R 

gecorrigeerd voor vrijheidsgraden (g2) en de Durbin-Watson toetsingsgrootheid (D.W.) 

- 

Wr. 

- 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

- 

Schattings- Te verkl. 

periode 

cons tante 


VERKLARENDE 

% 

mutatie 

werkz. / 

aanvr . 

Loondrif t 

Loondrif t 1 

Loondrif t 

3.19 

(4.90) 

2.65 

(4.37) 

-0.007 

(-3.24) 

Loondrif t 

Luondrif t 

Loondrif t 

( 

3.08 

(5.06 

Loondrif t 2.82, 

(0.94) 

-0.002 

(-0.20) 

% 

mutatie 

werk- 

zoekenden 

% 

mutatie 

rege lings- 

loon 

D.W.

Schatting van vergelijking (13) voor de gehele 

waarnemingsperiode, met als spanningsindicatoren het niveau 

van en de mutatie in deU/V-verhouding, gaf alleen bevredigende 

resultaten voor de mutatie in deufl-verhouding en de mutatie 

in het regelingsloon. Zowel de coefficient van de dumy, van 

het niveau van deUfl-verhouding, als van de mutatie in de ar- 

beidsproduktiviteit en de overige inkomensquote, kregen het 

verwachte teken, doch waren niet significant. Ook de 

overwerkvariabele had geen systematische invloed op de loon- 

van tabel 14 

Grafiek 3 Voedinq- en genotr;iddelenindustrie, vergelijking 3 

van tabel 15

drift. De resultaten van een herschatting van de loondrift- 

relatie zonder de niet significante variabelen, worden gepre- 

senteerd in tabel 14. 

Wij constateren, dat de resultaten in belang- 

rijke mate overeenkomen met de resultaten voor de gehele nijverheid. 

De verklaringsgraad (E~) van de vergelijkingen is echter 

lager dan bij de gehele nijverheid. 

Grafiek 9 Voedings- en genotmiddelenindustrie, ~ergelijkir~g 5 

van tabel 15 

Grafiek 10 Voedinqs- en uenotn\iddeleninciustrie, vergalijking 7 

van tabel 15 

Grafiek 7 geeft de realisaties van de loon- 

drift en de geschatte waarden volgens vergelijking 2 van 

tabel 14, voor de periode 1950-1975. Over het algemeen volgt 

onze loondriftvergelijking tot en met het jaar 1967 het 

patroon van de realisaties redelijk goed; slechts 66n 

omslagpunt (1956) wordt niet goed voorspeld. Vanaf 1968 

wordt deze samenhang doorbroken en lijkt de loondrift zich 

autonoom te ontwikkelen.

4.2 De samenhangen bezien naar subperioden 

Overeenkomstig de opzet van onze analyse van 

de loondriftontwikkeling voor de gehele nijverheid, onder- 

zoeken we nu de samenhangen voor de subperioden 1950-1966, 

1955-1366 en 1967-1975. De directe correl'atiecoefficienten, 

per subperiode, van de loondrift met betrekking tot het 

niveau van en de procentuele mutatie in deU/V-verhouding 

alsmede met betrekking tot het regelingsloon voor deze be- 

drijfsklasse, zijn opgenomen in tabel 8 op bladzijde 46. 

Enkele.schattingsresultaten, voor de gehele waarnemingsperiode 

en voor de subperioden, worden gepresenteerd in tabel 15. 

De correlatiecoefficienten in tabel 8 wijzen 

op een afnemende negatieve samenhang in de tijd tussen de 

loondrift en de mutatie in deU/V-verhouding. Voor de periode 

1967-1975 constateren we zelfs e&n positieve samenhang! 

Op basis van een vergelijking van de resultaten 

voor de specificaties 5 en 6 met de resultaten voor de speci- 

ficaties 3, respectievelijk 4, constateren we een gemiddeld 

iets grotere afruil tussen het regelingsloon en de loondrift 

in de jaren 1955-1966, ten opzichte van de jaren 1950-1966. 

De grafieken 8 en 9 geven de realisaties van de loondrift, 

alsmede de geschatte waarden volgens de vergelijkingen 3 en 5 

van tabel 15. 

De resultaten voor de periode 1967-1975 wijken 

aanmerkelijk af van de resultaten voor de voorafgaande periode(n). 

De invloed van de arbeidsmarkt op de loondrift lijkt in deze 

periode afwezig, hetgeen spoort met onze bevindingen ten aanzien 

van de correlatiecoefficienten in tabel 8. Ook de negatieve in- 

vloed van de mutatie in het regelingsloon op de loondrift lijkt 

zeer onzeker, hetgeen echter ook het gevolg kan zijn van het 

geringe aantal waarnemingen. 

Bovenstaande tendensen waren ook bij de gehele nijverheid 

waarneembaar, zij het in veel minder sterke mate. 

Grafiek 10 laat zien hoe slecht onze vergelijking voor deze 

periode de loondrift voorspelt. 

Tabel 12 op bladzijde 53 geeft ons een indruk 

van de ontwikkeling in de tijd van de statistische samenhang 

tussen het regelingsloon van de voedings- en genotmiddelen- 

industrie en de spanningsindicatoren voor deze bedrijfsklasse. 

Wij constateren voor de periode 1950-1966 een negatieve samen- 

hang tussen het regelingsloon en de spanningsindicatoren voor 

de bedrijfsklasse. Deze negatieve samenhang is sterker voor 

het niveau, dan voor de mutatie in de U/V-verhouding. 

Voor de periode 19'67-1975 constateren we een positieve samen- 

hang tussen de mutatie in het regelingsloon en het niveau van 

de U/V-verhouding!


Onze resultaten wijzen in de richting van een 

afname van de samenhang tussen de feitelijke loonontwikkeling 

en de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. Deze afname 

wordt door ons gesitueerd aan het eind van de jaren zestig en 

aan het begin van de jaren zeventig. 

Het lijkt niet aannemelijk dat de introductie 

van andere spanningsindicat&en in de schattingsvergelijking 

- bijvoorbeeld spanningsindicatoren die betrekking hebben op 

meerdere beroepsgroepen - tot andere conclusies aanleiding zou 

hebben gegeven. Zoals uit tabel 16 blijkt, hangen de ont- 

wikkelingen van de schaarsteverhoudingen van de verschillende 

beroepsgroepen onderling zeer sterk met elkaar samen. 

Tabel 16 Directe correlatiecoefficienten (p) van het niveau 

Voedings- en genot- 

middelenbewerkers 

niveau U/V 

% mutatie U/V 


niveau U/V 

% mutatie U/V 

Bouwvakarbeiders 

en houtbewerkers 

niveau U/V 

% mutatie U/V 

van en de mutatie in deu/v-verhouding van de nijver- 

heid met betrekking tot de corresponderende varia- 

belen van elk der drie bedrijfsklassen, voor de 

gehele waarnemingsperiode en drie subperioden 

1950-1975 1950-1954 1955-1966 1967-1975 

5. DE RESULTATEN VOOR DE METAALNIJVERHEID 


De ontwikkeling van het verdiende bruto-uurloon, 

het bruto-regelingsloon per uur en de loondrift per uur voor 

de metaalni jverheid voor de periode 1950-1975, is afgebeeld 

in grafiek 11. Tabel 17 geeft de intercorrelatiecoefficienten 

voor deze bedrijfsklasse voor dezelfde periode. 

W i j constateren, dat grote fluctuaties in de 

loondrift voor deze bedrijfsklasse geconcentreerd zijn in de 

periode 1956-1964, met extreme uitschieters voor de jaren ' 

-

1961 en 1962. De sarnenhangen van de loondriftvariabele met de 

spanningsindicatoren voor de arbeidsmarkt kornen overeen met 

het beeld, dat we waargenomen hebben voor de voedings- en 

genotmiddelenindustrie. Deze samenhangen zijn over het algerneen 

zwakker, dan de statistische verbanden die we gevonden hebben 

voor de gehele nijverheid. 

De negatieve samenhang tussen de loondrift en de procen- 

tuele mutatie in het regelingsloon is voor deze bedrijfs- 

klasse beduidend zwakker, dan de desbetreffende negatieve 

samenhang die we voor de gehele nijverheid en voor de 

voedings- en genotmiddelenindustrie hebben geregistreerd. 

Verder constateren we een relatief sterke negatieve samenhang 

tussen de loondrift en de overwerkvariabele, alsmede een 

sterke positieve intercorrelatie tussen de arbeidsproduk- 

tiviteit en de overige inkomensquote. 

Schattingen van vergeli jking (13) met als 

spanningsindicatoren het niveau van en de procentuele mutatie 

in de U/V-verhouding, gaf bevredigende resultaten voor de 

indicator.gemeten in veranderingen en voor het regelingsloon. 

Zowel de produktiviteitsvariabele, als de overige inkomens- 

Grafiek 11 Metaalnijverheid: verdiende uurlonen, regelingslonen per uur en 

0 

9 - 

N 

m 

5- 

loondrift per uur, 1950-1975 

i 

81 - UERDIENDE LONEN 

; : -------- REGEL INGSLONEN 

I I 

I I 

8 8 - - - - 

3 1 , , I I 

I I 

I 0 8 I 

LOONDRIFT 

I , 

N I 

I 

' 

I 

I I 

I 

I I I 

0 

I 1 I I 

2 

- I I 1 I 

\ I I 

1 1 I 

I I 11 

I I b 

- I 1 1 f 1 1 I 1 I I I I 

1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 

I 

' 

\

Tabel 17 Correlatiematrix variabelen metaalnijverheid, 1950-1975 

Variabelen 

Proc.mut.verdiend bruto 

uurloon 

Proc.mut.regelingsloon 

per uur 


Jaargem. werkz./aanvr. 



Proc.mut.jaargem. werkz. 





Proc. mut. overwerkvar. 

verdiend 

uurloon 

1.00 

rege- 

lings 

loon 

per uur 

0.84 

i 

loonniveau jaar- jaardrift 

jaargem. gem. 

per uur gem. werkz./ werkz. 

werkz. / aanvr . 

aanvr . 

I I I 

jaar- arbeids- ov. in- overgem. 

produk- komens- werk 

openst.tiviteit quote var. 

aanvr . 

I

Tabel 18 Metaalnijverheid: regressiecoefficienten, t-waarden, multiple correlatiecoefficient gecorrigeerd 

Schat- 

tings 

me thodc 

OLS 

OLS 

OLS 

GLS 

OLS 

GLS 

voor vri jheidsgrade (a2) , Durbin-Watson toetsingsgrootheid (D. W. ) en Cochrane-Orcutt geschatte 

Schat- 

tings 

period1 

1950-1975 

1950-1975 

1955-1975 

1950-19 75 

1950-1975 

1950-1975 

Te verkl. 

Loondrif t 

Loondrif t 

Loondrif t 

Loondri f t 

Loondrif t 

Loondrif t 


% 

VERKLARENDE 

% % I % 

OLS = Ordinary Least Squares, GLS = Generalized Least Squares 

D.W. 

2.77 

2.89 

2.62 

2.30 

2.9 1 

2.18

I I I I I I I I I 

0 o o o l n m r - I - I - 

m m l n m l n m w w w 

m m m m m m m m m 

4 4 4 4 r l 4 r l 4 4 

m m w w w w m m m 

I- I - w w w w r - - I - 


4 4 4 4 r l 4 4 4 4 

0 0 0 Q 0 Q o Q Q 

a a a a a a a a a 

h h Ll h h h h h h 

c c C c C c c c c 

0 0 0 0 0 0 0 0 0 

m 

u) 4 

Q'I- 

. . 

m - 

mrmu) 

mm 

. . 

- 

4I- 

I-Q' 

m N - 

. . 

Q' m 

mIwm 

. . 

- 

wm 

40 

I-N 

- 

. . 

- 

N 4 

mm 

4 4 - 

. . 

I-Q' 

mw 

4 4 - 

. . 

- 

- 

o m 

'-I- 

om 

w- 

ON 

. . 

m- 

04 

OW . . 0 Q' 

I ' 

0- 

N 4 

om 

om 

1 ' 

0 N 

. . 

4 Q' 

00 

m- 

. . 

' ' 

dm 

ON 

0 4 

I ' 

4 

. . 

N- 

NN 

00 

OQ' 

I ' 

. . 

4 m 

I ' 

WO 

40 . . 

4 . 

I m 

- 

. Q' 

w- 

Nm 

Nu) 

N W 

N m 

I ' 

. . 

mw 

m N 

Nm 

I ' 

. . 

Q'w 

W N . . 0 N 

' ' 

m- 

0 w 

I-4 . . ON 

I ' 

0 N 

0- 

00 

mu) 

. . 

' ' 

0- 

m N 

Nm . . 0 N 

I ' 

0 4 

I I - 

- 

0 4 

P- 

N I- 

Nu) 

. . 

I I 

- 

u) 4 

N m 

m- 

. . 

m- 

m o 

N Q' . . 0 N 

I ' 

I-m 

Q' 

N 4 . . ON 

I '

quote bleken geen systematische invloed te hebben op de 

loondrift. De dummy kreeg een positieve, alhoewel onzeliere 

coefficient. Een zeer verrassend resultaat was de signifi- 

cant negatieve invloed van de overwerkvariabele op de loon- 

drift. Met betrekking tot deze variabele wijkt de uitkomst 

dus duidelijk af van het resultaat voor de voedings- en 

genotmiddelenindustrie. 

De resultaten van een herschatting van (13) 

zonder de arbeidsproduktiviteitsvariabele en de overige 

inkomensquote worden gepresenteerd in tabel 18. 

Bezien de de resultaten voor vergelijking 1, 

dan constateren we een significant negatieve samenhang 

tussen de loondrift en de mutatie in de U/V-verhouding. De 

waarde van de elasticiteit komt overeen met de desbetref- 

fende coefficientwaarden voor de voedings- en genotmiddelen- 

industrie en voor de gehele nijverheid. Er is ook een signi- 

ficant negatieve samenhang tussen het regelingsloon en de 

loondrift. De mate van afruil tussen deze beide variabelen 

binnen het feitelijk verdiende loon lijkt over het algemeen 

iets groter geweest te zijn, dan de mate van afruil die we 

voor de voedings- en genotmiddelenindustrie en voor de 

gehele nijverheid constateerden. Een opvallend resultaat is 

de negatieve en significante coefficient van de overwerk- 

variabele. De gevonden coefficientwaarde suggereert, dat een 

toename van deze variabele met bijvoorbeeld 1% (hetgeen onge- 

veer overeenkomt met een half uur overwerk per week), de 

verhouding tussen het feitelijk verdiende uurloon en het 

Srafiek 12 Xetaalni jverheid, vergeli jking 2 van tabel 18

verklaringen hoofdstuk 3, blz. 38). De coefficientwaarde voor 

de dummy suggereert een trendmatige hogere loondrift vanaf 

1967. De invloed van deze dummy is echter zeer onzeker. 

De overige vergelijkingen in tabel 18 geven 

de schattingsresultaten voor specificaties met als spannings- 

indicatoren voor de arbeidsmarkt de mutatie in het aantal 

werkzoekenden, respectievelijk de mutatie in het aantal open- 

staande aanvragen. Een vergelijking van de specificaties 2 en 

5 met specificatie 1 doet vermoeden, dat de mutatie in het 

aantal werkzoekefiden een betere verklaring geeft van de loon- 

drif tontwikkeling, dan de mutatie in de U/V-verhouding of de 

mutatie in de openstaande aanvragen. 

Grafiek 13 Xetaalni jverheid, vergeli jkinq 4 van tabel 19 

Grafiel: 14 :.letaalnijverheid, vergelijking 6 van tabel 19

Grafiek 15 Xetaalni jverheid, vergeli jkinq 8 van tabel 19 

Grafiek 12 geeft de realisaties voor de 

loondrift en de geschatte waarden volgens vergelijking 2 

van tabel 18. We zien dat de voorspel kwaliteit van 

deze vergelijking veel te wensen overlaat, met name in 

de jaren 1952-1955 en 1963-1967. 

De hoge waarden van de Durbin-Watson 

toetsingsgrootheid duiden op een negatieve seriecorrelatie 

van de storingstermen, hetgeen wellicht het gevolg is van 

een misspecificatie van onze schattingsvergelijkingen. De 

vergeli'jkingen 4 en 6 geven de resultaten van een herschat- 

ting van de vergelijkingen 2 en 5 volgens de methode van 

gegeneraliseerde kleinste kwadraten (Cochrane-Orcutt). 

U i t deze resultaten blijkt dat met name de hoogte van de 

afruilcoefficient beinvloed wordt door de correctie voor 

seriecorrelatie. 

5.2 De samenhangen bezien naar subperioden 

We onderzoeken nu de s~nhangen voor de 

subperioden 1950-1966, 1955-1966 en 1967-1975. De directe 

correlatiecoefficienten, per subperiode, van de loondrift 

met betrekking tot het niveau van en de procentuele mutatie 

in de U/V-verhouding, alsmede met betrekking tot het regelings- 

loon voor deze bedrijfsklasse, zijn opgenomen in tabel 8 op 

bladzi jde 46. Enkele schattingsresultaten, voor de gehele 

waarnemingsperiode en voor de afzonderlijke subperioden, 

worden gepresenteerd in tabel 19. Wi j vergeli jken nu eerst 

de resultaten voor de periode 1950-1966 met de resultaten voor 

de periode 1955-1966. Vervolgens vergelijken we de periode 

1967- 19 75 met de voorafgaande perioden. 

In overeenstemming met de statistische samen- 

hangen in tabel 8, suggereren de resultaten dat er ten opzichte

van het begin van de jaren vijftig voor de periode 1955-1966 

sprake is van een geringere invloed van de arbeidsmarkt op de 

loondrift. De coEfficienten van de spanningsindicatoren ver- 

schillen niet meer significant van nul. Alhoewel de coefficient- 

waarden van het regelingsloon duiden op een toegenomen afruil, 

binnen het feitelijk loon, tussen het regelingsloon en de loon- 

drift, is de invloed van deze coSfficiEnt onzeker. 

Deze resultaten stemmen dus op het eerste gezicht niet 

overeen met onze bevindingen voor de voedings- en genot- 

middelenindustrie en voor de gehele nijverheid. In deze 

sectoren leek de invloed van de arbeidsmarkt op de loondrift 

in de jaren 1955-1966 juist te zijn toegenomen. 

Onze resultaten duiden er op dat met name 

de overwerkvariabele in de periode 1955-1966 een belang- 

rijke determinant was van de loondriftontwikkeling. Wij 

brengen de lezer in herinnering dat de eerste helft van de 

jaren zestig gekenmerkt werd door de invoering van een aan- 

zienlijke arbeidstijdverkorting en door extreem lage waarden 

van deU/V-verhouding. Een afneming van het aantal overwerk- 

uren met 1%, hekgeen ongeveer overeenkwam met een half over- 

werkuur, ging volgens onze schattingen in deze periode en 

bij een gegeven regelingsloon gepaard met een toeneming van 

het verdiende uurloon met per saldo 24%. 

De grafieken 13 en 14 geven de gerealiseerde 

waarden voor de loondrift en de schattingen volgens de ver- 

gelijkingen 4 resp. 6 van tabel 19. Ook in deze grafieken 

constateren we weer een slechte aansluiting van voorspel- 

lingen bij realisaties in het begin en midden van de jaren 

vijftig en in het midden van de jaren zestig . 

Bezien we de resultaten voor de periode 

1967-1975, dan constateren we ten opzichte van de periode 

19554966 een belangrijke.toename van de invloed van de 

arbeidsmarkt op de loondriftontwikkeling. Zelfs bij het 

geringe aantal van 5 vrijheidsgraden verschillen de coeffi- 

cienten van de spanningsindicatoren gemeten in veranderinqen 

nog significant van nul. De resultaten voor de specificaties 

9 en 10 duiden er op, dat ook het niveau van deU/V-verhouding 

van invloed is op de loondriftontwikkeling in deze periode 

(de intercorrelatie tussen niveau van en mutatie in U/V-ver- 

houding bedroeg in deze periode slechts 0.321). Deze invloed 

is echter zeer onzeker. De introductie van de spanningsindi- 

cator gemeten in niveaus, 'beinvloedt echter in sterke mate 

de resultaten voor de overige variabelen! Dit resu-ltaat kan 

mogelijkerwijs worden toegeschreven aan intercorrelatie. Dit 

vermoeden wordt enigszins bevestigd door de waarde van 0.49 

die we in tabel 12 vinden voor de correlatiecoefficient van

het regelingsloon met betrekking tot het niveau van de U/V- 

verhouding voor de periode 1967- 1975. 

Een opvallend resultaat is ook de sterk afgenomen invloed 

van de overwerkvariabele op de loondrift. 

Grafiek 15 geeft de gerealiseerde waarden voor 

de loondrift en de voorspellingen volgens vergelijking 8 van 

tabel 19. Met uitzondering van de jaren 1969 en 1970, kan de 

aansluiting redelijk worden genoemd. 


Op basis van de in 5.1 gevonden samenhangen 

concluderen we, dat de mutatie in de U/V-verhouding en het 

regelingsloon in de periode 1950-1975 een significante in- 

vloed hadden op de loondrift. De loondrift hing ook in be- 

langrijke mate samen met de mutatie in het aantal overwerk- 

uren. Vergelijken we deze resultaten met die van de voedings- 

en genotmiddelenindustrie, dan constateren we in de eerste 

plaats dat de uitkomsten voor de spanningsindicatoren in 

belangrijke mate overeenkomen. De invloed van het regelings- 

loon op de loondrift is bij de voedings- en genotmiddelen- 

industrie minder onzeker. De bij de metaalnijverheid gevonden 

samenhang tussen de loondrift en de overwerkvariabele kon 

voor de voedings- en genotmiddelenindustrie in het geheel 

niet worden waargenomen. 

Maken we een onderscheid naar subperioden, dan 

constateren we met name aan het eind van de jaren zestig en 

in de eerste helft van de jaren zeventig een toeneming van 

de invloed van de spanningsindicatoren op de loondrift. Voor 

de voedings- en genotmiddelenindustrie vonden we daarentegen 

een sterke afname van deze samenhang. De invloed van het rege- 

lingsloon op de loondrift lijkt over de verschillende sub- 

perioden bezien vrij constant. De samenhang van de loondrift 

met de overwerkvariabele wordt in de periode 1967-1975 duide- 

li j k zwakker. 

Om het beeld van de samenhang tussen de loon- 

ontwikkeling en de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt 

enigszins te completeren, bezien we tot slot tabel 12 met 

, correlatiecoefficienten van de mutatie in het regelingsloon 

' van de metaalni jverheid, met betrekking tot het niveau van 

en de mutatie in de U/V-verhouding. We constateren dan het 

I volgende. 

In de jaren 1950-1954 was er sprake van een bi jzonder 

sterke negatieve samenhang tussen het regelingsloon en 

de schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. In de jaren 

1955-1966 lijkt deze samenhang minder sterk, om vervolgens

om te slaan in een positieve samenhang voor de periode 

1967-1975. 

6. DE RESULTATEN VOOR DE BOUWNIJVERHEID 


De ontwikkeling van het gemiddeld verdiend 

bruto-uurloon, van het regelingsloon en van de loondrift 

per uur voor de b~uwni~verheid~~) voor de periode 1950-1975, 

is afgebeeld in grafiek 16. 

Tabel 20 geeft de intercorrelatiecoefficienten voor deze 

bedrijfsklasse voor dezelfde periode. 

In vergelijking tot de eerder besproken 

bedrijfsklassen constateren we relatief grote mutaties in 

de loondrift, met 'uitbijters' in de jaren 1958 en 1964. 

Dit zijn tevens jaren waarin relatief grote verhogingen van 

het regelingsloon zijn overeengekomen. De samenhangen van 

de loondrift met de spanningsindicatoren voor de arbeids- 

Grafiek 16 Bouwnijverheid: verdiende lonen per uur, regelingslonen per uur en 

loondrift per uur, 1950-1975 

- UERDIENDE LONEN 

- - - - - - - - REGEL INGSLONEN 

25) Met bouwnijverheid wordt hier bedoeld de woningen 

utiliteitsbouw, de wegen waterbouw, de aanverwante 

bedrijven en de houten meubelindustrie.

Tabel 20 Correlatiematrix variabelen bouwnijverheid, 1950-1975 

variabelen 

Proc,.mut . verdiend bruto 

uurloon 

?roc.mut.regelingsloon 

per uur 


Jaargem. werkz./aanvr. 



Proc.nut.jaargem. werkz. 





Gem.jaarl.proc.mutaCie 

ov.inkomensquote 

Proc. mut. overwerkvar. 

verdiend 1 rege- 

lings 

uurloon I per uur 

loon- 

drift 

per uur 

niveau 

j aar- 

gem. 

werkz . / 

aanvr . 

% 

j aar- 

gem. 

werkz. / 

aanvr . 

% 

jaar- 

gem. 

werkz. 

aanvr .

Tabel 21 Bouwnijverheid: regressiecoefficienten, t-waarden, multiple correlatiecoefficienten gecorri- 

geerd voor vrijheidsgraden (a2) , Durbin-Watson toetsingsgrootheid (D.W.) 

Schattings- 

periode Te ve,rk 1. 

Loondr if t 

Loondr i f t 

Loondr i f t 

Loondr i f t 

Loondrif t 

I 

VER 

LARENDE 

mtatie mutatie mtatie mutatie 

werkz . / werkzoe- openst. regelings- 

aanmagen kenden aanvragen lom 

D.W.

markt in tabel 8, komen ongeveer overeen met de voor de 

beide andere bedrijfsklassen waargenomen samenhangen; zij 

zijn echter over het algemeen zwakker dan de corresponderende 

samenhangen voor de gehele nijverheid. Een opvallend resultaat 

is de relatief sterke negatieve samenhang tussen de loondrift 

en het regelingsloon. Verder lijkt er geen verband te bestaan 

tussen de loondrift en de arbeidsproduktiviteits-, respec- 

tievelijk de overige inkomensontwikkeling. De arbeidsproduk- 

tiviteit is wederom sterk gecorreleerd met de overige inkomens- 

quote. 

Schatting van vergelijking (13) voor de gehele 

waarnemingsperiode gaf alleen bevredigende resultaten voor de 

spanningsindicatoren voor de arbeidsmarkt, de dummy en het 

regelingsloon. De overige variabelen leken geen systematische 

invloed te hebben op de loondrift. 

Tabel 21 geeft de resultaten van een herschatting 

van vergelijking (13) zonder de variabelen die in eerste in- 

stantie geen significante invloed leken te hebben op de loon- 

drift. 

Bezien we de resultaten voor de specificaties 

1 t ot en met 4 van tabel 21 in relatie tot de resultaten voor 

de gehele nijverheid, de metaalnijverheid en de voedings- en 

genotmiddelenindustrie, dan constateren we onder meer het 

volgende, namelijk: 

- Dat er over de gehele waarnemingsperiode bezien sprake 

is geweest van een relatief sterke afruil binnen het 

werkelijk verdiende loon, tussen de loondrift en het 

regelingsloon. De resultaten suggereren dat een stijging 

van het regelingsloon met bijvoorbeeld lo%, het feitelijk 

verdiende loon 'slechts' met 5% doet stijgen. Dit resul- 

taat wordt nauwelijks bebvloed door de keuze van de 

spanningsindicator in de schattingsvergelijking. 

; De stand van de arbeidsmarkt, voor zover die tot uitdruk- 

king komt in de verhouding tussen werkzoekenden en open- 

staande aanvragen, lijkt over de gehele periode bezien 

een systematische, alhoewel tamelijk onzekere invloed te 

hebben op de loondrift. Vervanging van deze spannings- 

indicator.door zijn procentuele mutatie geeft een beter 

resultaat in termen van de R ~ Bovendien . 

lijkt de invloed 

van de procentuele mutatie minder onzeker. Deze indicator, 

die rekening houdt met de ontwikkeling van zowel het aan- 

tal werkzoekenden, als het aantal openstaande aanvragen, 

geeft ook betere resultaten dan de varianten waarin 

deze variabelen afzonderlijk voorkomen (vergelijk de 

specificaties 3 en 4 met 2). Met name de mutatie in het 

aantal openstaande aanvragen lijkt een bijzonder onzekere

o o o m m m r - r - r - 

m m m m m m 1 0 1 0 1 0 


rl rl rl rl rl rl r l r l rl 

I I I I I I I I I 

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 m m L n 

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 r - r - r - 


m- 

40 

or- 

0 rl 

w- 

rlm 

. . 

m- 

oo 

or- 

. . 

0 rl 

N- 

mm 

Oco 

. . 

' ' 

- m- 4- r l 10- w co- N- 

m rlw mco rlo mco wm m w m m 

10 m10 mco loco m10 mm rlcoorl 

o m o m o w oco o w o m oooo 

. . . . . . . . . . . . . . . 

I' I' I' I' I' I' - ' '

sterk af van de onzekerheid die we ten aanzien van deze 

variabele bij de andere bedrijfsklassen constateerden. 

- De dummy lijkt een serieuze gegadigde voor de verklaring 

van de loondrift. De dummy is echter alleen uitgeprobeerd 

voor de periode 1967-1975. Omissie van deze variabele, 

bijvoorbeeld in vergelijking 2, leidde tot een daling van 

de E~ van 0.63 tot 0.52 en tot een toename van de onzeker- 

heid van de invloed van de spanningsindicator en van het 

regelingsloon. Voor de voedings- en genotmiddelenindustrie 

vonden we geen invloed van de dununy. Voor de metaalnij- 

verheid was de invloed zeer onzeker. 

Grafiek 17 Bouwnijverheid: vergelijking 2 van tabel 21 

Srafiek 19 Pouwnijverheid: vergelijkin~ 2 van tabel 22

Grafielc 19 aouwnijverheid: vergelijking 4 van tabel 22 

Srafiek 20 Bouwnijverheid: vergelijking 7 van tabel 22 

voor 

Vergelijking 5 geeft de schattingsresultaten 

de periode 1955-1975, dus voor de periode na de jaren 

met de sterk gecentraliseerde loonvorming. Vergelijken we 

deze resultaten met de resultaten voor specificatie 1, dan 

constateren we een toename van de invloed van de arbeidsmarkt 

op de loondriftontwikkeling. De waarde van de afruilcoeffi- 

cient verandert echter nauwelijks. 

Grafiek 17 geeft de gerealiseerde waarden van 

de loondrift, en de schattingen volgens vergelijking 2 van 

tabel 21. Tot en met het midden van de jaren zestig constateren 

we een redelijke mate van.aanpassing van voorspellingen aan 

realisaties. Aan het eind van de jaren zestig en in de eerste 

helft van de jaren zeventig wordt de aanpassing duidelijk 

minder. We bespreken nu de schattingsresultaten voor de perio- 

den 1950-1966, 1955-1966 en 1967-1975, opgenomen in tabel 22.

6.2 De samenhangen bezien naar de subperioden 

De resultaten voor de periode 1950-1966 wijken 

nauwelijks af van de corresponderende resultaten voor de gehele 

waarnemingsperiode in tabel 21. Grafiek 18 geeft de gereali- 

seerde waarden van de loondrift en de voorspellingen volgens 

vergelijking 2 van tabel 22. De schattingsresultaten voor de 

periode 1955-1966 zijn zeer opvallend voor wat betreft de ver- 

schillen in invloed van de spanningsindicatoren. Met name de 

stand van de arbeidsmarkt tot uitdrukking komend in de ver- 

houding tussen werkzoekenden en openstaande aanvragen lijkt 

een belangrijke verklarende variabele te zijn voor de loondrift- 

ontwikkeling. De invloed van de mutatie in deze verhouding op 

de loondrift is minder zeker. Dit laatste geldt ook en vooral 

voor de invloed van de mutatie in het aantal werkzoekenden. We 

constateren verder, dat schatting van de loondriftvergelijking 

met de spanningsindicator gemeten in niveaus de onzekerheid- 

van de invloed van de regelingsloonmutatie op de loondrift aan- 

merkelijk reduceert. De resultaten voor de bouwnijverheid voor 

deze jaren verschillen aanzienlijk met de resultaten voor de 

metaalnij-verheid voor de overeenkomstige periode. Deze conclusie 

geldt in iets mindere mate ook voor de voedings- en genotmidde- 

lenindustrie . 

Grafiek 19 geeft de realisaties van de loon- 

drift en de voorspellingen volgens vergelijking 4 van tabel 

22. 

De schattingsresultaten voor de periode 1967- 

1975 contrasteren sterk met de resultaten voor de jaren 1950- 

1966, zoals ook de grafieken 17 en 20 duidelijk laten zien. 

Deze constatering is met name van toepassing op het resultaat 

voor de afruilcogfficient. Terwijl de mutatie in het rege- 

lingsloon in de jaren 1955-1966 in belangrijke mate de loon- 

drift bepaalde, lijkt deze samenhang vanaf het midden van de 

jaren zestig volkomen afwezig. Dit duidt op een meer parallel 

gaan verlopen van verdiende lonen en regelingslonen; een con- 

clusie die ondersteund wordt door een inspectie van grafiek 16. 

Ook de ontwikkeling van de schaarsteverhoudingen lijkt van aan- 

zienlijk mindere betekenis voor de loondriftontwikkeling. Deze 

uitspraak is echter gebaseerd op een zeer gering aantal waar- 

nemingen ! 

We bezien nu de statistische samenhangen tussen 

het regelingsloon voor de bouwnijverheid en de spanningsindi- 

catoren voor de arbeidsmarkt. Deze samenhangen (de intercor- 

relatiecogf f icignten) zi jn opgenomen in tabel 12 op bladzi jde 

53. 

W i j constateren dat er alleen in de jaren 1950- 

1954 sprake was van een relatief sterke negatieve samenhang

tussen het regelingsloon en de spanningsindicatoren. Vanaf 

1955 tot en met 1966 constateren we daarentegen met betrekking 

tot beide spanningsindicatoren een positieve samenhang! Dit 

resultaat constrasteert sterk met de resultaten voor de over- 

eenkomstige periode voor de gehele nijverheid en de beide 

andere bedrijfsklassen, waar, integendeel, sterke negatieve 

samenhangen werden geconstateerd. Voor de jaren 1967-1975 

zien we een zwakke negatieve samenhang met de mutatie in de 

verhouding tussen werkzoekenden en aanvragen. 


De spanningsindicatoren voor de arbeidsmarkt 

en de mutatie in het regelingsloon lijken belangrijke varia- 

belen te zijn voor de verklaring van de loondriftontwikkeling 

in de periode 1950-1966. 

De invloed van deze variabelen is vooral sterk aanwezig in 

de jaren 1955-1966 en dit geldt met name voor het niveau van 

de verhouding tussen werkzoekenden en openstaande aanvragen. 

Deze resultaten en de statistische samenhangen tussen het 

regelingsloon en de spanningsindicatoren doen vermoeden, dat 

vooral in deze periode de loondrift als het ware een correc- 

tiefunctie vervulde met betrekking tot de regelingsloonont- 

wikkeling, waardoor de feitelijke loonontwikkeling meer in 

overeenstemrning werd gebracht met de ontwikkeling van de 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. Deze correctiefunctie 

lijkt aan het eind van de jaren zestig en in de eerste helft 

van de jaren zeventig niet meer aanwezig. Ook de invloed van 

de arbeidsmarkt op de loondrift wordt dan zwakker. Dit resul- 

taat, te zamen met de resultaten voor de dummy, duiden op een 

meer autonome loondriftontwikkeling voor de bouwnijverheid 

vanaf het midden van de jaren zestig. 

SAMENVATTING EN CONCLUSIES 

In dit rapport werd een onderzoek gepresenteerd 

naar de loondriftontwikkeling van meerderjarige mannelijke 

handarbeiders in de Nederlandse nijverheid in de periode 

1950-1975. Loondrift is gedefinieerd als het verschil tussen de 

procentuele verandering van het werkelijk verdiend bruto-uurloon 

en van het bruto regelingsloon per uur. Het regelingsloon is 

het loon vastgelegd in collectieve arbeidsovereenkomsten en 

andere, bijvoorbeeld van overheidswege bindend voorgeschreven 

regelingen. Loondrift is dus een fenomeen, dat alleen kan 

voorkomen bij gecentraliseerde onderhandelingen over de 

arbeidsvoorwaarden. 

Er zijn verschillende categorieen oorzaken voor loondrift. Er

zijn bijvoorbeeld oorzaken die men in verband kan brengen met 

de heersende omstandigheden op de arbeidsmarkt, zoals wijzi- 

gingen in de tarieven van prestatiebeloning, in inschaling, 

of een tussen de individuele werkgever en werknemer overeenge- 

komen beloning in afwijking van de collectieve arbeidsovereen- 

komst. Er zijn ook oorzaken die minder met korte termijn Om- 

standigheden op de arbeidsmarkt verbonden zijn, zoals wijzi- 

gingen in de samenstelling van de beroepsbevolking naar leef- 

tijd, geslacht, bedrijfsklassen enzovoort. 

Er is naar gestreefd om de invloed van deze laatste factoren 

zoveel mogelijk uit te schakelen. 

Voor de interpretatie van loondrift staan ver- 

schillende hypothesen ter beschikking. EBn visie kan worden 

omschreven als de marktkrachtenhypothese. Daarbij wordt er van 

uitgegaan, dat de werkelijk verdiende lonen worden bepaald 

door de heersende vraag- en aanbodverhoudingen op de arbeids- 

markt. Loondrift is dan in belangri jke mate een corrigerende 

variabele: als het regelingsloon onvoldoende de markt volgt, 

zorgt loondrift voor de aanpassing van het feitelijke loon 

aan het schaarsteloon. Volgens deze hypothese zal loondrift 

dus positief samenhangen met de spanning op de arbeidsmarkt 

en negatief met het regelingsloon. Inzicht in de empirische 

relevantie van de marktkrachtenhypothese is van belang voor 

het antwoord op de vraag naar de effectiviteit van een loon- 

politiek gericht op beheersing van de feitelijke lonen middels 

de regelingslonen. Een hogere (negatieve) waarde van de afruil- 

coefficient in de loondriftvergelijking duidt op een geringere 

effectiviteit van een dergelijke loonpolitiek, althans op korte 

termi jn. Een andere tegengestelde visie kan worden aangeduid 

als de inflexibiliteitshypothese. Daarbij wordt gesteld, dat 

de marge tussen het werkelijk verdiende loon en het regelings- 

loon voornamelijk een historisch gegroeide marge is, waarvan 

de hoogte grotendeels bepaald wordt door sociologische en 

institutionele factoren en niet of nauwelijks behvloed wordt 

door de heersende schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. 

Volgens deze hypothese is er binnen het feitelijk verdiende 

loon geen afruil tussen de loondrift en het regelingsloon. 

De resultaten voor de nijverheid als geheel en 

voor de gehele waarnemingsperiode zijn een ondersteuning van 

de marktkrachtenhypothese. Er is een significante negatieve 

samenhang tussen loondrift en regelingsloon. Loondrift reageert 

ook significant op de spanning op de arheidsmarkt. De belang- 

rijkste spanningsvariabele voor de verklaring van loondrift is 

de relatieve verandering in U/V; U/V is de verhouding tussen 

werkzoekenden en openstaande aanvragen, gemiddeld over 12

te hebben op de loondrift. Verklaring van de loondrift met 

alleen werkzoekenden of alleen openstaande aanvragen leidde tot 

slechtere resultaten. 

Loondrift wordt tevens negatief beinvloed door de mutatie 

in het aantal gewerkte uren ten opzichte van de normale 

arbeidsduur. Voor dit resultaat hebben wij geen afdoende 

verklaring gevonden. Wellicht duidt deze negatieve samen- 

hang op een overwegend vast karakter van weeklonen. Het 

gemiddeld verdiend bruto-uurloon wordt door het Centraal 

Bureau voor de Statistiek namelijk berekend als het quotient 

van het gemiddeld verdiende bruto-uurloon en het gemiddeld 

aantal gewerkte uren. Is bijvoorbeeld tussen arbeiders en 

ondernemers overeengekomen dat f luctuaties in het aantal 

gewerkte uren binnen zekere grenzen niet leiden tot een aan- 

passing van het weekloon, dan heeft dit een negatieve in- 

vloed op de samenhang tussen het feitelijk verdiende uurloon 

en het aantal gewerkte uren, en daardoor ook op de samenhang ' 

tussen de loondrift en de overwerkvariabele. 

Onderscheiden we in de analyse subperioden, 

dan zijn er met name verschillen in resultaten tussen de 

perioden 1955-1966 en 1967-1975. Voor de periode 1955-1966 

constateren we een betere aanpassing in termen van multiple 

correlatiecoef ficient , een sterkere samenhang met de schaar- 

steverhoudingen en een grotere en tevens meer significante 

afruil tussen loondrift en regelingsloon. Na 1967, een jaar 

dat velen als een breekpunt in de arbeidsmarktontwikkeling 

beschouwen, lijkt deze samenhang beduidend zwakker. 

Binnen de voedings- en genotmiddelenindustrie, 

de metaalnijverheid en de bouwnijverheid is de variatie van 

de loondrift in de tijd groter dan in de nijverheid als geheel. 

Ook de schattingsresultaten voor deze bedri j f sklassen voor de 

gehele waarnemingsperiode zijn een ondersteuning van de markt- 

krachtenhypothese. Er is wederom sprake van een significant 

negatieve samenhang tussen de loondrift en het regelingsloon, 

en de loondrift reageert ook significant op de ontwikkeling van 

de spanning op de arbeidsmarkt. De ontwikkeling van de arbeids- 

produktiviteit en van de overige inkomensquote lijkt niet van 

belang voor de verklaring van de loondrift van deze drie be- 

drijfsklassen. Dit resultaat stemt overeen met onze bevindingen 

voor de nijverheid als geheel. Een frappant resultaat is dat 

alleen in de metaalnijverheid de overwerkvariabele een signi- 

ficant negatieve invloed heeft op de loondrift. 

Deze variabele lijkt geen systematische invloed te hebben 

op de loondrift van de voedings- en genotmiddelenindustrie

en van de bouwnijverheid. Introductie van een dummy in de 

schattingsvergelijking vanaf 1967, geeft alleen significante 

resultaten voor de bouwnijverheid. 

De resultaten voor de subperiode 1955-1966 

komen voor de voedings- en genotmiddelenindustrie en voor 

de bouwnijverheid overeen met de bevindingen voor de nijver- 

heid als geheel. Met name voor de bouwnijverheid constateren 

we voor deze periode een zeer sterke en significante invloed 

van de stand van de arbeidsmarkt (het niveau van de U/V-ver- 

houding) en een zeer sterke en significante afruil tussen het 

regelingsloon en de loondrift. Uit de resultaten voor deze 

subperiode komt voor de metaalnijverheid een beeld naar voren, 

dat enigszins afwijkt van het beeld dat we vonden voor de 

nijverheid als geheel en voor de beide andere bedrijfsklassen. 

In tegenstelling tot de bouwnijverheid en de voedings- en 

genotmiddelenindustrie, is de invloed van de arbeidsmarkt en 

van het regelingsloon op de loondrift van deze bedrijfsklasse 

in deze periode tamelijk onzeker. De overwerkvariabele daaren- 

tegen, heeft in deze periode een zeer significante invloed op 

de loondrift van de metaalnijverheid. 

Voor de subperiode 19 6 7- 19 75 concluderen we 

onder meer het volgende. In de voedings- en genotmiddelenin- 

dustrie lijkt de invloed van de schaarste-indicatoren en van 

het regelingsloon afwezig. Voor de bouwnijverheid 

constateren we dat de afruil tussen het regelingsloon en de 

loondrift verdwijnt, maar dat de stand van de arbeidsmarkt 

nog invloed lijkt te hebben op de loondrift. Ten aanzien van 

de metaalnijverheid constateren we ten opzichte van de sub- 

periode 1955-1966 een toename van de invloed van de arbeids- 

markt en een afnemende invloed van de overwerkvariabele. De 

resultaten voor de voedings- en genotmiddelenindustrie lijken 

dus voor de periode 1967-1975 een ondersteuning van de inflexi- 

biliteitshypothese. De conclusies voor deze periode zijn echter 

gebaseerd op een gering aantal waarnemingen. Voorzichtigheid 

is dus geboden. 

Bij een structureel gespannen arbeidsmarkt, 

hetgeen vooral in de periode 1960-1965 voor alle drie de be- 

drijfsklassen het geval was, lijkt de stand van de arbeids- 

markt (het niveau van de verhouding tussen werkzoekenden en 

openstaande aanvragen) mede van belang te zijn voor de ont- 

wikkeling van de loondrift. Dit geldt met name voor de bouw- 

nijverheid. Het niveau van en de verandering in U/V-verhouding 

zijn dan echter sterk gecorreleerd, zodat problemen ontstaan 

met betrekking tot de schatting van de afzonderlijke effecten 

van deze spanningsindicatoren op de loondrift. Soortgelijke 

problemen zouden zich ook voordoen voor de gehele waarnemings-

periode, indien we verschillende definities van de spannings- 

indicatoren tegelijk in de schattingsvergelijking zouden opnemen 

(bi jvoorbeeld en 9, of 0 en U/V) . 

Zoals gebruikelijk, roept ook dit onderzoek 

nieuwe vragen op. Het onverwachte teken van de samenhang 

tussen de loondrift en de mutatie in de overwerkvariabele 

vraagt om een verklaring. Onderzoek naar mogelijke niet- 

lineariteit in de samenhang met de spanningsindicatoren en 

naar de mogelijke invloed van het overheidsbeleid lijkt ge- 

boden. Ook lijkt het van belang informatie over de ontwikke- 

ling van beloningssystemen in de analyses te betrekken. Tevens 

denken we aan de noodzaak van voortgezet onderzoek naar oor- 

zaken van structuurveranderingen in de loondriftvergelijking. 

En ten slotte zij opgemerkt, dat verklaring van loondrift 

ingebed dient te worden in een simultane verklaring van rege- 

lingslonen en werkelijk verdiende lonen. Ook de verhoudi'ng 

tussen de bedrij fsklassen, de mogelijkheid van "wage-leader- 

ship" enzovoort, dient dan aan de orde te komen.

De statistische opbouw van loondrift 

Wij onderscheiden in deze bijlage drie 

categorieen van factoren die kunnen leiden tot een uit- 

eenlopende ontwikkeling van gemiddeld verdiende uurlonen 

en gemiddelde regelingslonen per uur. Veranderingen in 

de mate van toepassing van deze factoren komen tot uit- 

drukking in de statistisch gemeten loondrift. 

1. Beloningscomponenten waarvan de toekenning geregeld is 

in collectieve arbeidsovereenkomsten. De benutting van 

deze mogelijkheden wordt overgelaten aan individuele 

ondernemers en werknemers en door het standaard- of 

basiskarakter van de regelingslonen worden verande- 

ringen in de mate van toekenning van deze componenten 

statistisch tot loondrift gerekend. Wij noemen hier: 

wijzigingen in de toepassing van tariefsystemen 

en toeslagen voor ploegenarbeid (geen wijzigingen 

in het tariefsysteem zelf!); 

wijzigingen in de benutting van de in de cao en 

andere bindend voorgeschreven regelingen vastge- 

legde facultatieve toeslagen; 

wijzigingen in de toepassing van systemen van 

winstuitkeringen (gratificaties, etc.); 

wijzigingen in de hoeveelheid overwerkuren, voor 

zover het normale uurloon afwijkt van de verdiende 

loon per overwerkuur ; 

wijzigingen in de inschaling bij toetreding tot de 

arbeidsmarkt en/of bij wijziging van werkkring/ 

functie. 

2. Beloningscomponenten waarvan de toekenning niet vastge- 

legd is in, of afwijkt van de regelingen in de collec- 

tieve arbeidsovereenkomsten. Wijzigingen in de toekenning 

van deze componenten komen tot uitdrukking in de statis- 

tisch gemeten loondrift. Wij denken hier aan: 

2.a afwijkingen van de rechtens vastgelegde loonmutatie; 

deze afwijkingen kunnen de vorm hebben van: 

- een tussen de individuele werknemer(s) en 

werkgever(s) overeengekomen andere beloning 

voor de normale arbeidsduur; 

- een bij gedecentraliseerd overleg overeenge- 

komen andere beloning voor overwerkuren; 

2.b betaling voor uren die niet gerealiseerd zijn; 

wij denken hier bijvoorbeeld aan uitbetaalde 

niet gewerkte overuren en aan tempoverschillen

in de doorvoering van de bij cao overeengekomen 

arbeidstijdverkorting bij een vast tijdloon 

(bijv. per week of per maand); 

2.c hogere of lagere inschaling bij toetreding tot 

de arbeidsmarkt en/of bij verandering van werk- 

kring/functie. 

Veranderingen in de gemiddelde loonvoet die over het 

algemeen geen onderwerp vormen van gecentraliseerd of 

gedecentraliseerd loonoverleg. Het betreft hier de 

effecten op de gemiddelde loonvoet van structuurver- 

anderingen die als het ware buiten de "eigenlijke" 

loonsfeer vallen. Wij noemen hier onder andere: 

wijzigingen in de samenstelling van de beroeps- 

bevolking naar leeftijd en geslacht, werkzaam in 

een bepaalde bedrijfstak. Is bijvoorbeeld de 

hoogte van het loon gerelateerd aan beide varia- 

belen, dan impliceert een gewijzigde leeftijds- 

en sexe-opbouw loondrift; 

wijzigingen in de verdeling van de werkgelegenheid 

van een bedrijfsklasse over de verschillende be- 

dri j fsgroepen. Is er verschil in loonshoogte tussen 

deze bedrijfsgroepen, dan resulteren deze wijzi- 

gingen in loondrift. 

wijzigingen in de regionale verdeling van de werk- 

gelegenheid binnen een bedrijfsklasse en wijzigingen 

in de samenstelling van de werkgelegenheid van een 

bedrijfsklasse naar werknemerscategorieen, naar on- 

volledige en volledige weekwerkers en naar werk- 

nemers in gewone dagdienst en in ploegendienst. 

Verschilt bijvoorbeeld het beloningsniveau van ar- 

beiders en employe's, dan resulteert een gewijzigde 

verdeling van het werknemersbestand over beide 

categorieen in loondrift; 

verder is er de mogelijkheid van wijzigingen 

in de relatieve bezetting van functie- en/of 

vakgroepen (bijv. geschoold, geoefend, onge- 

schoold). Deze wijzigingen kunnen zowel een 

structureel karakter dragen - we denken hier 

bij voorbeeld aan veranderingen in het niveau 

van de arbeidsplaats gekoppeld aan een hogere 

scholingsgraad van de werknemer die de arbeids- 

plaats bezet - als van conjuncturele aard zijn 

(zie 2.c). ~ i gaan j veelal gepaard met veran- 

deringen in de functie- en beloningsstructuur 

en leiden dan tot loondrift. Promoties van be- 

staande werknemers, voor zover die een "normaal"

karakter dragen en passen in een vloeiend car- 

risrepatroon (dat wil zeggen promotie als gevolg 

van het opvullen van opengevallen plaatsen) 

leiden niet tot loondrift. Is de snelheid van 

doorstroming echter gerelateerd aan de arbeids- 

marktsituatie, dan bestaat we1 de mogelijkheid 

van optreden van loondrif t. 

Ten slotte kan nog als factor met een apart 

karakter genoemd worden de mate waarin loonpolitieke maat- 

regelen, vastgelegd in de regelingsloonindex, worden nage- 

leefd. Wisselingen in de mate van respectering van deze 

maatregelen in het gedecentraliseerd overleg over de feite- 

li jke lonen , komen (waarschi jnli jk slechts gedeelteli jk) tot

Bijlage 2 

Bespreking van het cijfermateriaal 

Inleiding 

-------- 

In deze bijlage wordt een beschrijving gegeven 

van het verzamelde en in vele gevallen door ons verder be- 

werkte cijfermateriaal. Enkele algemene opmerkingen lijken ons 

hier van belang. 

Iedere onderzoeker die reeksen wil samen- 

stellen over een ,langere periode, wordt veelvuldig gecon- 

fronteerd met definitiewijzigingen, wijziaingen in be- 

drijfsklasse-indeling of herzieningen van het basisjaar. 

Ook ons is deze "frustratie" niet bespaard gebleven en een 

meer dan aanzienlijk deel van de voor de uitvoering van het 

project gereserveerde tijd van 4 maanden ,is d'an ook besteed 

aan de uitbreiding en aanpassing van reeksen. 

Gelukkig lijken de door het CBS doorgevoerde 

wijzigingen in de bedrijfsklasse-indeling relatief geringe 

consequenties te hebben voor de vergelijkbaarheid in de 

tijd van de reeksen van de in ons onderzoek betrokken be- 

drijfsklassen, te weten: de voedings- en genotmidaelenin- 

dustrie, de metaalnijverheid en de bouwnijverheid plus be- 

werking van hout. 

Voor wat betreft de vergelijkbaarheid in de 

tijd zijn de spanningsindicatoren voor de arbeidsmarkt onge- 

twijfeld de zwakste reeksen. Definitiewijzigingen in de 

werkloosheidsstatistieken hebben zich veelvuldig voorgedaan 

en de mogelijkheden om hiervoor te corrigeren zijn vrijwel 

niet aanwezig. Bovendien spelen bij deze statistiek en bij 

die der geregistreerde openstaande aanvragen wijzigingen 

in de activiteit van de arbeidsbureaus een belangrijke rol. 

Uiteraard kon ook hiervoor niet worden gecorrigeerd. 

Voor elk der reeksen vermelden we definitie(s), 

de belangrijkste definitiewijzigingen, bronnen, alsmede de 

bewerkingen die door ons op het basismateriaal zijn toege- 

past. 

De arbeidsmarktgegevens 

p=g&nd_t&e_s_ 

De gegevens voor de jaren 1947 tot en met 

1952 hebben wij geput uit de "Bijzondere Statistische 

Opgaven" van het Centraal Bureau voor de Statistiek, die 

ons welwillend ter beschikking zijn gesteld door het 

Ministerie van Sociale Zaken. De gegevens voor de jaren

1953 tot en met 1957 stammen uit de Sociale Maandstatis- 

tiek van het CBS. 

Allereerst de gegevens over werkzoekenden. 

Geconfronteerd met een aantal veranderingen over de jaren 

in de statistische definities, hebben wij gekozen voor het 

creeren van twee zo consistent mogelijke werkloosheids- 

begrippen: een meest enge en een meest ruime definitie. 

De meest ruime definitie omvat naast de 

zogenaamde "geheel werklozen" en "geheel wachtgelders" 

(tot juli 1952), 66k de niet werkloze werkzoekenden (tot 

oktober 1968) en de personen tewerkgesteld op sociale 

werkvoorzieningsobjecten en aanvullende werken (onder 

andere de zogenaamde DUW-arbeiders (DUW = Dienst Uitvoe- 

ring Werken) ) . De meest enge definitie omvat all66n zoge- 

naamde "geheel werklozen". Vanaf september 1968 worden de 

personen die tewerkgesteld zijn op sociale werk.voorzie- 

ningsobjecten niet meer tot de geheel werklozen gerekend. 

Voordien was dat we1 zo en worden de aantallen niet apart 

vermeld, zodat het "enge" begrip daarvoor niet kan worden 

gecorrigeerd. Om die reden is het "ruime" begrip consistenter 

dan he t "enge" . In januari 1956 wordt zowel voor werkzoe- 

kenden als voor openstaande aanvragen een categorie "minder 

geschikten" ingevoerd. Tot deze groep worden gerekend 

"personen wier inschakeling in het arbeidsproces, door 

oorzaken bij de betrokken zelf gelegen (zoals geringere 

arbeidsprestatie, karakterologische, morele of andere per- 

soonlijke eigenschappen), weliswaar moeilijkheden oplevert 

doch voor wie toch nog mogelijkheid tot bemiddeling aanwezig 

is". 

Voor januari 1956 waren deze personen begrepen 

in de ci jfers per bedri j fsklasse, respectieveli jk beroeps- 

groep. De cijfers van voor en na januari 1956 zijn daarom in 

beperkte mate vergelijkbaar. In de Sociale Maandstatistiek 

van juli/augustus 1953 vinden we het enige overzicht van de 

aantallen waarom het gaat. De volgende percentages van de 

per mei 1953 aangemelde werkloze mannen werden als minder 

geschikt aangemerkt: bouwnijverheid 32,7%; metaal 36,8%; 

voedings- en genotmiddelen 44,3%; totaal nijverheid 44,4%. 

Omdat de loongegevens waarmee we deze arbeids- 

marktgegevens willen confronteren betrekking hebben op meer- 

derjarige mannelijke arbeiders hebben wij alleen mannelijke 

werkzoekenden beschouwd en werkzoekenden jonger dan 19 jaar 

afgetrokken. Dat laatste is was mogelijk vanaf januari 19.52, 

omdat voor die tijd personen jonger dan 19 jaar niet apart

werkzoekendenbegrip met dezelfde (want de enige beschikbare) 

19-jarigen post verminderd. Dat leidt tot enkele kleinere 

inconsistenties die in de hierna volgende tabellen tot uit- 

drukking komen. 

Aan de vraagkant van de arbeidsmarkt doen zich 

ogenschijnlijk minder problemen voor. De statistische om- 

schrijving luidt: "overgebleven aanvragen van werkgevers op 

het einde van de maand", vanaf januari 1952 apart vermeld 

voor '19-jarigen. Weliswaar speelt ook hier het probleem van 

de "minder geschikten" een rol. Belangrijker is dat het 

melden van vacatures op basis van vrijwilligheid door bedrij- 

ven gebeurde, hetgeen het tot een onbetrouwbare graadmeter 

van het werkelijke aantal vacatures maakt. Voor meer informatie 

hierover verwijzen wij de lezer naar L.J. Niesten: Collection 

and Use of Job Vacancy Data in.the Netherlands, in: The 

Measurement and Interpretation of Job Vacancies", A Conference 

Report of NBER, New York, Columbia Un. Press, 1966, page 

291-303. 

De-ladellss-eaaE-berG~~sg~oe~e!! 

Op de arbeidsbureaus worden de geregistreerde 

werklozen en aanvragen ingedeeld naar beroepsgroep en beroep. 

Wij hebben een aantal van die beroepsgroepen gecombineerd 

om op di'e manier arbeidsmarktgegevens te verkrijgen van 

"segmenten" die zo goed mogelijk aansluiten bij de be- 

drijfsklassen waarvoor we loongegevens bezitten. 

Deze indeling hangt dus af van de wijze 

waarop het CBS bij het publiceren van de loonstatistieken 

de bedrijfsklassen heeft ingedeeld en houdt zoveel mogelijk 

aekening net.wijzigingen daarin. 

W i j onderscheiden vier bedri j fsklassen met corresponderende 

segmenten op de arbeidsmarkt: 

de voedings- en genotmiddelenindustrie: correspondeert 

met de categorie "levens- en genotmiddelenbereiders" ; 

de metaalindustrie: correspondeert met de categorie 

"metaalbewerkers"; 

de bouw: correspondeert met de categorie "bouwvakar- 

beiders en dergelijke" minus voor de periode januari 

1947 tot en met oktober 1961 de daarin begrepen "stuca- 

doors en huisschilders" (deze categorie vie1 voor 1961 

buiten de statistieken der verdiende lonen), plus de 

categorie "houtbewerkers enzovoort"; 

de nijverheid correspondeert met het totaal van de vol- 

gende categorieen: "baksteenarbeiders", "grafische ar-

eiders " , "bouwvakarbeiders " , "chemisch personeel" , 

"houtbewerkers", "kleermakers", "kappers en wasserij- 

personeel" (tot en met September 1966) , "lederbewerkers", 

"mijnwerkers", "veenarbeiders", "metaalbewerkers", 

"papierbereiders", "textielarbeiders", "levens- en genot- 

middelenbereiders" , "personeel in algemene dienst" . 

Voor een meer preciese benaming van deze categorieen raad- 

plege men een Sociale Maandstatistiek. 

Tabel 1 Definities van het meest enge werkzoekendenbegrip. 

Periode: 

januari 1947 

januari 1952 

juli 1952 

januari 1953 

januari 1956 

oktober 1968 

december 1975 

Definitie: Opmerkingen: 

werklozen (niet in DUW) personen jonger dan 

plus 

19 jaar zijn inbegrepen 

wachtgelders 

geheel werklozen 

plus 

geheel wachtgelders 

minus 

personen jonger dan 

19 jaar 


minus 

DUW arbeiders 

minus 


19 jaar 


minus 


19 jaar 

werklozen 

minus 

werklozen jonger dan 

19 jaar 

19- jarige DUW-arbeide;~ 

werden ten onrechte afgetrokken 

jonger dan 19 jaar 

heeft alleen betrekking 

op geheel werklozen 

tot hier zijn de minder 

geschikte werklozen begrepen 

in de afzonderlijke 

beroepsgroepen 

de personen tewerkgesteld 

op sociaie werkvoorzieningsobjecten 

worden vanaf 

nu niet meer tot de 

werklozen gerekend; jongeren 

onder 19 werkzaam op 

de sociale werkvoorzieningsobjecten 

en aanvullende 

werken ten onrechte 

afgetrokken.

Tabel 2 Definities van het meest ruime werkzoekendenbegrip 

Periode : 

januari 1947 

januari 1952 

juli 1952 

januari 1953 

januari 1956 

oktober 1968 

december 1975 

Definities: Opmerkingen: 

totaal (dat wil zeggen personen jonger dan 

werklozen,wachtgelder~ 19 jaar inbegrepen 

DUW-arbeiders, niet- 

werklozen 

totaal omvat geheel alleen geheel wacht- 

wachtgelders, DUW- gelders, geheel werk- 

arbeiders, gedeelte- lozen en DUW-arbeiders 

lijk werklozen, geheel jonger dan 19 jaar af- 

werklozen, inclusief getrokken 

werkzoekenden die een 

dienstbetrekking hebben 

minus 

personen jonger dan 19 

jaar 

totaal (inclusief niet- alleen geheel werklozen 

werklozen en gedeelte- jonger dan 19 jaar 

lijk werklozen) worden afgetrokken 

minus 


19 jaar 

aanbiedingen van werk- personen tewerkgesteld 

zoekenden op aanvullende werken 

minus zijn inbegrepen in het 

geheel werklozen totaal van de aanbiejonger 

dan 19 jaar dingen van werkzoekenden 

' categorie minder geschikten 

toegevoegd 

totaal (dat wil zeggen werkzoekenden die niet 

werklozen, plus perso- werkloos zijn, zijn uit 

nen werkzaam op 'socia- de statistiek verdwenen 

le werkvoorzieningsobjecten 

en aanvullendewerken=arbeidsreserve) 

minus personen 


De overige variabelen 

De volgende variabelen zullen achtereenvolgens besproken 

worden : 

~dg&ifsklassevariabelen 

a) gemiddeld verdiend bruto-uurloon; 

b) regelingsloon per uur; 

C) gemiddeld aantal gewerkte uren c.q. gemiddelde arbeidsduur 

per week; 

d) arbeidsproduktivitei t ; 

e) overige inkomensquote.

f) pri js gezinsconsumptie; 

g) arbeidsduur per week volgens regelingen; 

h) gemiddelde belastingen premiedruk loontrekkenden. 

a. Het gemiddeld verdiend bruto-uurloon 

Gegevens over de verdiende bruto-uurlonen van 

handarbeiders komen onder meer beschikbaar bij de loonstruc- 

tuuronderzoeken en de halfjaarlijkse loonenquStes van het 

Centraal Bureau voor de Statistiek. De loonstructuurenqu6tes 

beogen inzicht te verschaffen in loonverhoudingen tussen werk- 

nemerscategorieen. Er worden daartoe gegevens verzameld over 

het verdiende bruto loon van individuele werknemers en over 

een aantal karakteristieken waarvan verondersteld wordt dat 

zij invloed hebben op het niveau van het verdiende loon, zoals 

geslacht, leeftijd, kwalificatieniveau en dergelijk. Loonstruc- 

tuurenquEtes, betrekking hebbende op handarbeiders in de nijver- 

heid, zijn gehouden in de jaren 1947-1960, 1962, 1966, 1972 en 

1979). 1) 

De halfjaarlijkse loonenqu6tes omvatten per be- 

drijfsgroep veel minder werknemers dan de loonstructuurenquStes, 

terwijl ook de vraagstelling per werknemer minder detailleerd 

is. Deze enquStes leveren naast informatie over de ontwikkeling 

en het niveau der verdiende bruto lonen ook informat'ie over het 

gewerkte aantal uren per werknemer. 

De eerste halfjaarlijkse loonenquSte is gehouden in april 

1960 en wordt sindsdien elk halfjaar herhaald met uitzon- 

dering van de maanden oktober van die jaren waarin een 

loonstructuuronderzoek wordt gehouden. De enqu6tes hebben 

betrekk.ing op een gebruikelijke betaalperiode der onder- 

nemingen in de maanden april en oktober (loonstructuur- 

onderzoek alleen oktober); de gemiddelde lonen in deze 

maanden zijn waarschijnlijk het minst onderhevig aan sei- 

zoeninvloeden. 

Het gaat bij deze loonenqu6tes om verdiende 

bruto-uurlonen. De loonbelasting en de werknemersbijdragen 

voor sociale voorzieningen (waaronder de premie AOW en de 

1) Van 1947 tot en met 1955 zijn de resultaten van deze 

onderzoeken gepubliceerd in de Statistieken der lonen; 

van 1956 tot en met 1966 in de Statistiek der lonen in 

de nijverheid. Voor 1972 is de statistiek vers.chenen 

onder de titel Loonstructuuronderzoek 1972, deel I + 

appendix met tabellen.

pensioenpremie) zijn dus niet op het loon in mindering ge- 

bracht. 

In het loon zijn begrepen: 

- tijdloon (uurloon, weekloon); 

- stukloon, taakloon, accoordloon, tariefloon met inbe- 

grip van uit dien hoofde betaalde premies; 

I - prestatietoeslagen; 

I 

- toeslagen voor overwerk ; 

- toeslagen voor ploegendienst; 

- doorbetaald loon voor kort verzuim en snipperdagen. 

In deze loonstatistiek blijven de niet met 

de verslagperiode samenhangende betalingen, zoals vakantie- 

toeslagen, gratificaties, winstuitkeringen en andere een- 

malige betalingen buiten beschouwing. 

In het kader van ons onderzoek zijn we vooral 

geinteresseerd in reeksen die zoveel mogelijk de invloed van 

structuurverschuivingen op het gemiddeld verdiend bruto-uur- 

loon uitschakelen. De door het CBS vanaf 1960 gepubliceerde 

indexcijfers van de gemiddeld verdiende bruto-uurlonen van 

handarbeiders in een aantal bedrijfsklassen in de nijverheid 

lijken ons de meest adequate maatstaf. Bij de samenstelling 

van deze indexcijfers wordt gebruik gemaakt van een vast 

wegingsschema. Afzonderlijke wegingsfactoren worden vastge- 

steld: 2) 

- per bedri j fsgroep; 

- per bedrijfsgroep per werknemerscategorie; 

- per werknemerscategorie per geslacht; 

- per geslacht per leeftijdsgroep. 

Door het gebruik van deze vaste wegings- 

f actoren worden gegevens betref fende de loonontwikkeling 

verkregen, waarbij het effect van veranderingen in de in- 

dustriele structuur geheel en dat van wijzigingen in de 

personeelssamenstellingten dele wordt uitgeschakeld. Ten 

dele, omdat bij het halfjaarlijkse loononderzoek geen in- 

formatie beschikbaar komt over de verdeling van de werk- 

nemers over functiegroepen. Wijzigingen in deze verdeling 

werken dus volledig door in de indexcijfers der verdiende 

bruto-lonen. Dit lijkt ons echter niet bezwaarlijk aange- 

zien verschuivingen in de functiestructuur waarschijnlijk 

mede beinvloed worden door de arbeidsmarktsituatie. We 

denken hier bijvoorbeeld aan het verschijnsel van "upgrading1' 

in tijden van grote vraag naar arbeid. Onze analyse beperkt 

2) Een meer uitgebreide beschrijving van de samenstelling 

van deze indexcijfers wordt gegeven in de Sociale Maand- 

statistiek van januari 1976.

zich tot meerderjarige mannelijke handarbeiders - produktie- 

arbeiders en aanverwante groepen zoals magazijn- en onder- 

houdspersoneel - in een drietal bedrijfsklassen in de nijver- 

heid en in de ni jverheid 'als geheel (industrie, bouwni jver- 

heid en delfstoffenwinning). 

Procentuele mutaties van de verdiende bruto- 

uurlonen voor volwassenen mannelijke handarbeiders in de 

nijverheid (exclusief openbare nutsbedrijven), aangevende 

de stijging van de lonen in oktober van een bepaald jaar 

ten opzichte van oktober van een voorafgaand jaar, zijn 

voor de periode 1947-1974 overgenomen uit Aanhangsel 1 van 

de CBS-publicatie "Indexcijfers van regelingslonen, methode- 

beschri jving en reeksen l926-1974", CBS 1975". De procen- 

tuele mutatie van oktober 1974 op oktober 1975 is berekend 

uit tabellen met indexci jfers voor de periode 1972-1975, 

ons welwillend ter beschikking gesteld door het CBS. 

Indexcijfers voor (bedrijfsgroepen binnen ) de 

drie bedrijfsklassen zijn gepubliceerd in diverse afleveringen 

van de Sociale Maandstatistiek. Voor de periode 1972-1975 

konden wij tevens beschikken over tabellen verstrekt door het 

CBS. In de periode 1960-1975 is de reeks tweemaal gewijzigd 

van basisjaar, namelijk per oktober 1966 en oktober 1972. 

Tegelijkertijd werd een wijziging in de bedrijfsklasse-inde- 

ling aangebracht. Indexcijfers op basis oktober 1960=100 

werden gepubliceerd volgens de bedrijfsindeling van de Algemene 

bedri j fstelling 1950. 

Vanaf oktober 1966 werd overgegaan op de SBI-1966; vanaf 

oktober 1972 wordt de SBI-1970 gehanteerd. De voor ons 

onderzoek belangrijkste wijzigingen deden zich voor bij 

de overgang op de SBI-19 70. De reparatiebedri jven (waar- 

onder de auto-, motor- en rijwielherstelplaatsen) werden 

overgebracht van de industrie naar de commerciele dienst- 

verlening; de centrale verwarmingsinstallatiebedrijven 

werden overgebracht van de metaalnijverheid naar de bouw- 

nijverheid. Voor deze wijzigingen kon niet worden gecor- 

rigeerd. Koppeling van de indexcijfers heeft plaatsge- 

vonden op basis van indexcijfers voor de maanden oktober 

1966 en oktober 1972. Indien indexcijfers beschikbaar waren 

per bedrij fsgroep binnen de bedri jfsklassen, is op dit 

niveau gekoppeld. Aggregatie tot bedrijfsklasseniveau is 

geschied met wegingscoefficienten ontleend aan de Statis- 

tiek der verdiende lonen voor oktober 1962. 

Voor de jaren 1947-1960 waren slechts index- 

cijfers beschikbaar voor de gehele nijverheid zodat we ge- 

noodzaakt waren zelf indexcijfers voor de 3 bedrijfsklassen 

samen te stellen. In eerste instantie hebben we daarbij

getracht te corrlgeren voor wijzigingen in kwaliticatie- 

niveau - in de Statistiek der verdiende lonen wordt een 

onderscheid gemaakt tussen de categorieen ongeschoold, ge- 

oefend engeschoold - en in produktiestructuur. 

Door onvolledigheid van het gepubliceerde basismateriaal, 

moest na een aantal pogingen worden afgezien van correctie 

voor wijzigingen in kwalificatieniveau. De door ons bere- 

kende indexcijfers voor meerderjarige mannelijke arbeiders 

corrigeren dus slechts voor wijzigingen in bedrijfsklasse- 

structuur, voor wij ziging in het aandeel der minderjarigen 

en voor wijzigingen in de samenstelling naar geslacht. Er 

kon bijvoorbeeld niet worden gecorrigeerd voor wijzigingen 

in de leeftijdsverdeling der meerderjarige arbeiders. Uiter- 

aard is de mate van correctie voor wijzigingen in bedrijfs- 

klassestructuur volledig bepaald door de mate van detaille- 

ring van de uurlonen in de Statistiek der verdiende lonen 

naar bedrijfsgroep. Deze was voor de voedings- en genotmidde- 

lenindustrie het grootst. De wegingscoefficienten werden ont- 

leend aan de Statistiek der verdiende lonen in de nijverheid 

van oktober 1962. 

De verdiende bruto-uurlonen uit de Statistiek der verdiende 

lonen zijn ook gecorrigeerd voor een wijziging in het pu- 

blicatieschema in 1952. Tot en met 1951 werden voor de afzon- 

derlijke bedrijfsklassen alleen~egevensgepubliceerd voor de 

produktie-arbeiders. Aangezien de indexcijfers voor de periode 

1960-1975 betrekking hebben op de produktie-arbeiders Sn 

aanverwante groepen te zamen, is voor de jaren 1947-1951 

getracht te corrigeren voor verschillen in loonshoogte tussen 

beide categorieen. 

Daartoe werden per bedrijfsgroep correctiefactoren berekend 

door vergelijking van de bruto-uurlonen voor beide catego- 

rieen in oktober 1952 (in sommige gevallen moest de verge- 

lijking plaatsvinden in een ander jaar indien gegevens voor 

1952 niet beschikbaar waren), waarna deze correctiefactoren 

werden toegepast op de bruto-uurlonen voor de jaren 1947- 

1951. Over het algemeen was er slechts sprake van geringe 

verschillen in loonshoogte tussen beide cateqorieen. 

Voor enkele bedrijfsgroepen waren voor.de beginjaren geen 

gegevens beschikbaar. In dat geval is door ons geextrapoleerd 

op basis van de gemiddelde loonontwikkeling van de overige 

bedrijfsgroepen binnen de bedrijfsklasse. Koppeling van de 

door ons berekende indexcijfers met de indexcijfers van het 

CBS is geschied voor de maand oktober 1960. De reeks voor 

de bouwnijverheid is tot en met oktober 1960 exclusief 

schilders- en stucadoorsbedrijven. De bedrijfsklasse hout- 

en meubelindustrie is in de cijfers inbegrepen, dit in ver-

de bedrijfsklasse houten meubelindustrie geldt dat zoveel 

mogelijk gecorrigeerd is voor wijzigingen in produktie- 

structuur . 

Ten slotte moet worden opgemerkt dat de door ons berekende 

indexcijfers slechts in geringe mate afwijken van de onge- 

corrigeerde. Dit resultaat suggereert dat het effect van de 

opgetreden verandering en in de produktiestructuur slechts van 

geringe omvang is. 

b. Regelingslonen 

Reeksen betreffende de ontwikkeling van rege- 

lingslonen zijn door het Centraal Bureau voor de Statistiek 

onder meer gepubliceerd in diverse afleveringen van de 

Statistiek der verdiende lonen, de Sociale Maandstatistiek 

en in incidentele publicaties zoals "Indexcijfers van 

regelingslonen", CBS 1960 en "Indexcijfers van regelings- 

lonen, methodebeschri j ving en reeksen 1926-19 74", CBS 1975. 

Zij worden gepubliceerd in de vorm van indexcijfers, komen 

snel en frequent beschikbaar en geven een indicatie van het 

'zuivere' loonverloop waarbij de invloed van wijzigingen 

in de personeelsstructuur en effecten van tariefwerk, 

ploegenarbeid, niet verplichte toeslagen, en dergelijke 

wordt uitgesloten. Overigens is het zo, dat de betekenis 

van deze index der regelingslonen natuurlijk nauw samen- 

hangt met het karakter van de zogenaamde basislonen die in 

de regelingen worden vastgelegd. 

De indexcijfers der regelingslonen geven het verloop weer 

van de basistijdlonen volgens collectieve loonregelingen. 

Zoals gezegd hebben zij dus betrekking op een beperkt be- 

grip regelingslonen; toeslagen voor.overwerk, ploegenarbeid, 

tariefarbeid, en dergelijke - die veelal ook in de collec- 

tieve regelingen worden genoemd - blijven namelijk buiten 

beschouwing. De loonregelingen vermelden ten aanzien van 

dergelijke toeslagen slechts mogelijkheden; de werkelijke 

hoogte van deze meerverdiensten boven het basisloon hangt 

af van de mate waarin van deze mogelijkheden in de praktijk 

gebruik wordt gemaakt, hetgeen gedeeltelijk afhankelijk is 

van de conjuncturele ontwikkeling. 

De nu volgende definities en beschrijvingen 

zijn zoveel mogelijk in ongewijzigde vorm overgenomen uit 

de publicatie "Indexci j fers van regelingslonen" , CBS, 

februari 1960. Zij hebben betrekking op de door ons gebruikte 

reeksen met als basis juni 1947=100 en 1954=100, met dien 

verstande, dat in de indexcijfers junil947=100 de ontwikke-

ling van de vakantietoeslag en eventuele andere bij cao 

overeengekomen verplichte bijzondere (incidentelel uitke- 

ringen niet zijn inbegrepen. 

Regelingen: 

a. collectieve arbeidsovereenkomsten; 

b. door publiekrechtelijke bedrijfsorganen vastgestelde 

verordeningen inzake lonen en andere arbeidsvoor- 

waarden; 

c. door het College van Rijksbemiddelaars bindend 

vastgestelde regelingen van lonen en andere 

arbeidsvoorwaarden voor werknemers in een of 

meerdere takken van het particuliere bedrijf; 

d. regelingen van lonen en andere arbeidsvoorwaar- 

den voor het overheidspersoneel. 

Loon volgens regelingen inclusief vakantietoeslag: 

Het tijdloon voor de normale arbeidstijd, zoals dat 

vermeld wordt in de regelingen, met dien verstande 

dat : 

indien een regeling zowel tijdloonschalen bevat 

voor arbeid in tijdloon als voor arbeid in tarief- 

loon, uitsluitend met de loonschalen voor arbeid 

in tijdloon rekening wordt gehouden; 

indien de regeling slechts 66n soort loonschalen 

bevat, maar daarbij bepaalt, dat in geval van ar- 

beid in tijdloon een toeslag wordt gegeven op de 

schaallonen ( tariefdervingstoeslaa), ook deze toe- 

slag in aanmerking wordt genomen; . 

ook met andere toeslagen (waaronder vakantietoe- 

slag) op de schaallonen rekening wordt gehouden, 

mits uit de desbetreffende regelingen blijkt dat 

zij een onvoorwaardelijk karakter drageni3) althans 

ten aanzien van de werknemers op wie het index- 

ci jfer betrekking heeft; 

indien de regeling schalen bevat met persoonlijke 

minimumlonen en gemiddelde minimumlonen, de gemid- 

delde minimurnlonen in aanmerking genomen worden. 

Het komt bijvoorbeeld meermalen voor dat de helft van de 

gebruikelijke vakantietoeslag van 4% (periode 1954-1960) 

wordt uitgekeerd onder de beperkende voorwaarde dat de 

bedrijfsresultaten zulks naar het oordeel van de werk- 

gever toelaten. In die gevallen wordt slechts een toe- 

slag van 2% in aanmerking genomen.

Uurloon volgens regelingen: 

.Het loon volgens regelingen per normaal arbeidsuur, met 

dien verstande dat, indien de regeling lonen of gegaran- 

deerde toeslagen per week, per maand of per jaar vermeldt, 

deze tot bedragen per uur worden omgerekend met behulp 

van het aantal normale arbeidsuren volgens regeling 

respectievelijk per week, per maand en per jaar (aantal 

uren per jaar = 52 aantal uren per week; aantal uren per 

maand = 1/12 aantal uren per jaar) . 

Weekloon c.q. maandloon volgens regelingen: 

Het loon volgens regelingen per week c.q. per maand, 

met dien verstande dat, indien de regeling lonen of 

gegarandeerde toeslagen per uur of per jaar vermeldt, 

deze tot bedragen per week c.q. maand worden omgere- 

kend met behulp van het aantal normale arbeidsuren 

volgens regeling. 

Volwassen werknemers: 

a. - mannelijke arbeiders, niet ouder dan 64 jaar,. die 

de top van de voor hun functie geldende loonschaal 

bereikt hebben (deze top wordt niet bereikt v66r 

23-jarige leeftijd, in vele gevallen een of enkele 

jaren na het 23-ste jaar; 

b. overige werknemers (vrouwelijke arbeiders, manne- 

li jke en vrouweli jke bearnbten) van 23-64 jaar. 

Verzameling der gegevens: 

De verschillende documenten, waarin de collectieve loon- 

regelingen zijn vastgelegd of gepubliceerd, vormen de 

waarnemingsbron voor deze statistiek, namelijk: 

- collectieve arbeidsovereenkomsten (deze worden 

ontvangen van .het College van Rijksbemiddelaars); 

- verordeningen van publiekrechtelijke bedrijfsorganen 

(opgenomen in de Verordeningsbladen van Sociaal 

Economische'Raad); 

- bindend vastgestelde loonregelingen voor werknemers 

in het particuliere bedrijf (gepubliceerd in de 

Nederlandse Staatscourant); 

- bezoldigingsbesluiten voor overheidspersoneel en 

wijzigingen hierop. (verzameld bij diverse overheids- 

instanties) . 4, 

Het kan natuurlijk ook voorkomen, dat er alleen verande- 

ring is gebracht in andere arbeidsvoorwaarden, welke voor 

het indexcijfer niet van belang zijn.

7. Berekening der indexci j f ers : 

Worden in een bepaalde regeling de.lonen gewijzigd, dan 

worden per beroepsgroep/rang en per gemeenteklasse de 

nieuwe loonbedragen inclusief gegarandeerde toeslagen be- 

paald. Deze bedragen worden vervolgens gedeeld door 1/100 

van de overeenkomstige bedragen in de basisperiode, en 

daarmede zijn dan de partiele indexcijfers voor de klein- 

.ste, de in concreto waargenomen, groepen vastgesteld. 

Ter aanvulling wordt nog het volgende opgemerkt: 5 

- in de contracten vastgelegde loonsverhogingen, die 

niet direct in de loonschalen worden verwerkt (zoals 

bijv. de overeengekomen compensaties wegens prijs- 

stijgingen), worden toch mede in aanmerking genomen 

bij de vaststelling van de indexcijfers. Met' daarbij 

aangegeven minimumbedragen (vloeren) wordt dan even- 

we1 geen rekening gehouden, omdat deze in het algemeen 

niet aan de basislonen, doch aan de verdiende lonen 

worden gerelateerd; 

- voor wat de vakantietoeslag betreft, wordt uitsluitend 

rekening gehouden met het percentage van deze toeslag. 

Bij het vaststellen van de indexcijEers wordt dus ook 

geen rekening gehouden met een eventueel voorgeschreven 

minimumbedrag (vloez) van de vakantietoeslag. 

Met behulp van een wegingsschema worden vervolgens 

alle vereiste deelindices (bijv. de index van regelingslonen 

per uur van meerderjarige mannelijke handarbeiders 

in de metaalnijverheid) en totaalindices samengesteld. 

Bij het samenvoegen van de partiele indices wordt gebruik gemaakt.van 

een constante weging, gebaseerd op de loonsommenverhoudingen 

tussen mannen en vrouwen, bedrijfsklassen, 

regelingen, loongroepen en meetpunten in het basisjaar 

(Laspeyres-indexcijfer). 

Er is door het CBS naar gestreefd de wegingscoefficienten 

voor de beroepsgroepen/rangen en gemeenteklassen zoveel mogelijk 

op loonsomverhoudingen te baseren, opdat deze coefficienten 

in het hiervoor besproken algemene wegingsschema, dat 

immers ook op loonsomverhoudingen berust, zonder meer ingepast 

kunnen worden. 

In dit systeem krijgen ook de kleinste onder- 

delen - deze zijn het waarvan in concreto de lonen worden 

waargenomen - een fractie toegerekend van de totale loonsom. 

In verscheidene gevallen evenwel was het uitsluitend mogelijk 

5) 

Deze aanvulling is ontleend aan "~ndexci~fers 

van rege- 

lingslonen, methodebeschrijving en reeksen, 1926-1974", 

CBS 1975.

aantalsverhoudingen - g66n loonsomverhoudingen - tussen be- 

roepsgroepen en gemeenteklassen vast te stellen, zodat inpas- 

sing in het algemene wegingsschema niet kon plaatsvinden. In 

deze gevallen worden met behulp van de aantalsverhoudingen 

allereerst gemiddelde regelingslonen berekend voor de gezamen- 

lijke beroepsgroepen respectievelijk gemeenteklassen. 

Vervolgens worden voor deze gemiddelde lonen de bijbehorende 

indices vastgesteld. 

Wat de keuze en de weging der beroepsgroepen 

betreft, kan het volgende worden medegedeeld. Voor de hand- 

arbeiders in de nijverheid worden voor dit doe1 de resulta- 

ten van de enquete naar de verdiende lonen gebezigd. Per in- 

dustrietak zijn enkele functies gekozen, die respectievelijk 

geschoolde, geoefende en ongeschoolde arbeiders representeren, 

en die gewogen zijn met de loonsomverhoudingen in de desbe- 

treffende industrietak tussen deze drie categorieen. 

Met eventuele wijzigingen in de personeels- 

structuur die sedert het basisjaar zijn opgetreden, bijvoor- 

beeld wijzigingen in personeelssterkteverhoudingen tussen 

bedri j f stakken en verschuivingen van lagere naar hogere 

functiegroepen, wordt dus geen rekening gehouden. 

Een verandering in de normale werkelijke 

arbeidsduur, waardoor de ontwikkeling van uurlonen en week- 

of maandlonen gaat uiteenlopen, maakt het nodig twee series 

van indexcijfers te berekenen. De tweede reeks kan afgeleid 

worden uit de oorspronkelijke. Slechts wanneer een collec- 

tieve regeling een verkorting van de normale arbeidsduur 

bindend voorschrijft (niet alleen maar toestaat), zal daar- 

, uit een wijziging van het indexcijfer der regelingsuurlonen 

i voortvloeien. 

Wordt de indeling der beroepsgroepen gewijzigd 

(wat dborgaans neerkomt op uitbreiding van het aantal groepen, 

zoals bij invoering van werkclassificatie) dan worden voor de 

verdere waarneming die groepen geselecteerd, welke het meest 

aansluiten bij de vroeger gekozen beroepsgroepen. 

Het is echter nimmer mogelijk de loonwijziging 

in een dergelijk geval te bepalen door zonder meer de lonen 

van de oude en de nieuw gekozen groepen te vergelijken. In 

overleg met deskundigen wordt dan door het CBS vastgesteld 

hoe de overgang van oude naar nieuwe groepen plaatsvindt, en 

welk qemiddelde loonwijziging daarvan het gevolg is. Met be- 

hulp van het aldus geraamde wijzigingspercentage worden de 

oude en de nieuwe reeks aan elkaar gekoppeld. 

Wanneer bij de wijziging van een regeling 

bepaalde gemeenten worden verplaatst naar een andere ge- 

meenteklasse, bijvoorbeeld van de tweede naar de eerste

gemeenteklasse, dan betekent dat een stijging van rege- 

lingslonen voor de betrokken werknemers in die gemeenten. 

Voor deze gepromoveerde gemeenten wordt dan een afzonder- 

lijk indexcijfer berekend, dat zijn eigen wegingscoeffi- 

cient krijgt, een wegingscoefficient die afgesplitst wordt 

uit het gewicht van de gemeenteklasse waaruit deze gemeen- 

ten afkomstig zijn (in dit geval dus afgesplitst van het 

gewicht der tweede gemeenteklasse). 

Er volgt nu een opsomrning van de collectieve 

loonregelingen die door het CBS in aanmerking zijn genomen 

bij de samenstelling van de indexcijfers van de regelings- 

lonen met als basis 1954=100. Er moet op worden gewezen, 

dat de indexcijfers op basis juni 1947=100 over het alge- 

meen betrekking hebben op een geringer aantal bedrijfs- 

groepen per bedrijfsklasse (het indexcijfer voor de gehele 

nijverheid had betrekking op 40 bedrijfsgroepen). 

PARTICULIER BEDRI JF 

Mannelijke handarbeiders 

Aardewerk, glas kalk en stenen 

- Baksteenfabrieken 

- Kalkzands teenf abrieken 

- Kleiwarenfabrieken 

- Aardewerkindustrie Maastricht 

- Betonwarenindus trie 

- Glasfabrieken Leerdam, enzovoort 

Grafische nijverheid, fotografie 

- Boekdrukkerijen, enzovoort 

- Rasterdiepdrukbedrij f 

- Lithografisch bedri j f 

- Boekbinderijbedrijf 

Bouwnijverheid en aanverwante bedrijven 

- Burgerlijke en utiliteitsbouw 

- Water-, spoor- en wegenbouw 

- Baggerbedri j f 

- Stucadoorsbedri j f 

- Schildersbedri j f 

- Steen-, houtgraniet- en kunststeenbedrij f 

- Glazenwasserijen 

Chemische ni jverneid 

- Fabrieken van chemische produkten, enzovoort 

- Verfmalerijen, vernis- en lakstokerijen

- Kunstmestf abrieken (2 regelingen) 

- ~ardolieraffinaderij (Shell, Pernis) 

Bewerking van hout, kurk en stro 

- Houtbedrij f 

- Timmerfabrieken 

- Houten emballage-industrie 

- Meubelindustrie en meubileringsbedrijven 

- HoutwarennLjverheid 

- Knopenf abriek 

Kleding en reiniging 

- Conf ectie-indus trie 

- Maatkledingbedri j f 

- Kappersbedri j f 

- Witwasserijen 

Leder-, wasdoek- en rubbernijverheid 

- Lederindustrie 

- Schoenindustrie 

- Schoenherstellers- en maatschoenmakersbedrijf 

- Lederwarenindustrie 

- Rubber- en thermoplastische industrie 

Mijnbouw, veenderijen, enzovoort 

- Steenkolenmijnen 

- Veenbedrijf Drente en Overijssel 

Metaalnijverheid, scheeps-, vliegtuig- en wagenbouw 

Metaalnijverheid (grootbedri j f ) 

Scheepsonderhoud (2 regelingen) 

Automobiel-, garage-, enzovoort bedrijf 

Rijwielkleinbedrijf 

Carosserie-, wagenbouw-, enzovoort bedrijf 

Goud- en zilverni jverheid 

Isolatiebedrijf 

~lectrotechnisch bedri j f 

Metaalbewerking (kleinbedrijf) 

Loodgieters- en f ittersbedri j f 

Centrale verwarmingsbedrijf 

Smedenbedri j f 

N.V. Philips

Papiernijverheid 

- Papierfabriken 

- Strokartonfabrieken 

- Papierwaren- en enveloppenbedri j f 

- Kartonnagefabrieken 

Textielnijverheid 

- Vlasindustrie 

- Textielindustrie 

- Spinnerijen van rayongarens 

Voedings- en genotmiddelennijverheid 

Bloem- en meelfabrieken 

Graanbedrijf (opslag, malerijen) 

Broodbakkerijen 

Banketbakkeri jen 

Aardappelmeelfabrieken 

Beetwortelsuikerfabrieken 

Suikerverwerkende industrie 

Zuivelindustrie 

Olie-industrie Zaanstreek 

Margarine- en spijsvettenindustrie 

Exportslachterijen en verzendgrossiers 

Vleeswaren-, vleescdnserven- en baconindustrie 

Visconservenindustrie 

Groenten- en fruitvenierkende industrie 

Drankindustrie, bierhandel en mineraalwaterindustrie 

Bierbrouweri jen 

Sigarenindustrie 

Tabel 3 geeft de bij de samenstelling van het 

indexcijfer voor de nijverheid - met als basis 1954=100 - 

gehanteerde wegingscoefficienten voor de afzonderlijke be- 

drijfsklassen. De wegingscoefficienten zijn berekend in 

0/000 van de totale loonsom van volwassen werknemers in het 

particuliere bedri j f en de overheidssector. 

Evenals bij de verdiende bruto-uurlonen het geval 

was, konden de procentuele mutaties in het regelingsloon 

per uur van meerderjarige mannelijke handarbeiders in de 

nijverheid voor de jaren 1947-1974 rechtstreeks worden overgenomen 

uit Aanhangsel 1 van de publicatie "Indexcijfers van 

regelingslonen, methodebeschrijving en reeksen 1926-1974". 

Omdat in de verdiende bruto-uurlonen bijzondere uitkeringen 

ineens niet zijn inbegrepen, zijn deze procentuele mutaties 

door het CBS gecorrigeerd voor wijzigingen in de index van

Tabel 3 Overzicht van de wegingscoefficient der collectieve 

loonen salarisregelingen voor het indexcijfer der 

regelingslonen met basis .1954=100; gewichten in 

0/000 van de totale loonsom van werknemers in par- 

ticulier bedrijf en bij de overheid. 

Collectieve loonen salarisregelingen 

voor manneli jke handarbeiders in: 

Aardewerk, glas, kalk en stenen 

Bewerking van diamant en andere edelstenen 

Graf ische ni jverheid 

Bouwnijverheid en aanverwante bedrijven 

~hemische ni jverheid 

Bewerking van hout, kurk en stro 

Kleding en reiniging 

Kunstnijverheid 

Leder-, wasdoek- en rubbernijverheid 

Mijnbouw, veenderijen, enzovoort 

Metaalnijverheid, scheeps-, vliegtuig- en 

wagenbouw 

Papierni jverheid 

Textielnijverheid 

Bereiding van voedings- en genotmiddelen 

Gehele nijverheid exclusief openbare nuts- 

bedri jven 

Gewichten 

de verplichte bijzondere uitkeringen ineens van de nijverheid. 

De procentuele mutatie in het regelingsloon per uur van 1974 

op 1975 is door ons berekend met behulp van gegevens uit de 

Sociale Maandstatistieken. 

De indexcijfers der regelingslonen per uur 

voor meerderjarige mannelijke handarbeiders in de drie bedrijfsklassen 

zijn afkomstig uit afleveringen van de Statistiek 

der verdiende lonen in de nijverheid, de Sociale Maandstatistieken 

vanaf 1953 en de bovengenoemde CBS-publicatie. 

Twee reeksen stonden ons ter beschikking die elkaar gedeelteli 

jk overlappen. Van 1947-oktober .I960 zijn indexcijfers 

gepubliceerd van bruto-uurlonen exclusief bijzondere uitkeringen 

met als basis juni 1947=100. Vanaf 1954 en met ingang 

van 1960 worden indexcijfers gepubliceerd met als basis 

l954=lOO. 

De in de analyse gebruikte reeksen indexcijfers

zijn als volgt samengesteld. Voor de periode januari 1947- 

oktober 1960 is gebruik gemaakt van de indexcijfers met als 

basis juni 1947=lOO. Vervolgens zi jn de indexcijfers oktober 

1954-oktober 1975 (basis 1954=100) omgerekend naar oktober 

1962=100. Voor oktober 1954 is vervolgens een 

omrekeningsfactor berekend, waarna de indexcijfers exclusief 

bijzondere uitkeringen ineens voor de periode 1947-oktober 1960 

konden worden omgezet naar indexcijfers met als basis oktober 

1962=100. 

De indexci j fers voor de drie bedri j fsklassen 

voor de periode 1961-1975 zijn door ons slechts in zeer be- 

perkte mate gecorrigeerd voor wijzigingen in de verplichte 

bijzondere uitkeringen ineens. Een grondige correctie zou 

slechts mogelijk zijn door terug te gaan tot het basismate- 

riaal van de loonstatistieken, zoals dat nog aanwezig is in 

de archieven van het Loonbureau. Wegens tijdgebrek is hiervan 

voorlopig afgezien. 

De door ons aangebrachte correcties beperken 

zich tot de jaren 1960-1975 en worden beschreven in de vol- 

gende alinea. Zoals reeds gezegd, was voor de jaren 1947- 

1959 geen correctie nodig. Indexcijfers exclusief bijzondere 

uitkeringen konden voor de drie genoemde bedrijfsklassen 

worden overgenomen uit de Statistieken der verdiende lonen 

(v66r 1953) en uit de Sociale Maandstatistieken (1953-1960). 

Door het College van Rijksbemiddelaars werd 

per 1 juli 1965 vergunning verleend een bijzondere uitkering 

te doen tot een maximum van 2% van het rechtens geldende 

loon. In 1966 is deze bijzondere uitkering in vrijwel alle 

collectieve regelingen omgezet in een verhoging van de vakan- 

tietoeslag van 4% tot 6% (zie Sociale Maandstatistiek juni 

1968, blz. 296). 

In de praktijk is deze bijzondere uitkering vaak uitbetaald 

in twee termijnen van 1%. Tot en met oktober was deze 1% bin- 

dend opgenomen in de indexcijfers van de regelingslonen van 

de bouwnijverheid en aanverwante bedrijven, de metaalnijver- 

heid en de drankindustrie. De indexcijfers voor oktober 1965 

van de bouwnijverheid en aanverwante bedrijven en van de 

metaalnijverheid zijn door ons gecorrigeerd met -1%. Door het 

relatief geringe aandeel van de drankindustrie in de voedings- 

en genotmiddelenindustrie bleef het indexcijfer voor deze 

bedrijfsklasse ongewijzigd en bleek geen correctie noodzakelijk. 

De indices van de regelingslonen van alle drie bedrijfsklassen 

zijn met ingang van oktober 1966 door ons verminderd met 2%. 

Vanaf oktober 1973 werden de indices voor de voedings en genot- 

middelenindustrie en van de metaalni jverheid nog eens vermin- 

derd met 1% en vanaf oktober 1974 eveneens het indexcijfer

voor de bouwnijverheid en aanvemante bedrijven met 1%., Deze 

correctiefactoren zijn berekend uit indexcijfers inclusief en 

exclusief bijzondere uitkeringen, (1972=100) afkomstig uit de 

Sociale ~aandstatistieken van deze jaren. 

Voor een uitgebreide en gedetailleerde beschrij- 

ving van de methoden van samenstelling der indexcijfers, als- 

mede van de inherente beperkingen, wordt door ons verwezen 

naar de reeds genoemde CBS-publicaties betreffende regelings- 

lonen uit 1960 en 1975. 

c. Gemiddeld aantal gewerkte uren per week 

Deze gegevens zijn voor de jaren 1947-1959 

afkomstig uit de Statistiek der verdiende lonen van arbeiders 

in de nijverheid en vanaf 1960 uit de halfjaarlijkse loonen- 

qugtes. Het betrefthier oktobercijfers. Met ingang van april 

1964 is in deze statistiek een definitiewijziging doorgevoerd 

die consequenties had voor de hoogte van de reeksen, maar 

vermoedelijk geringe afbreuk- doet aan de vergelijkbaarheid in 

de tijd voor wat betreft de ontwikkeling van de gewerkte uren. 

Omdat voor april 1964 cijfers zijn gepubliceerd volgens 

beide definities, zijn met behulp van deze gegevens voor elk 

der bedrijfsklassen en voor de gehele nijverheid omrekenings- 

factoren berekend en toegepast op de gemiddelde gewerkte uren 

per week voor de periode 1947-1963. Deze omrekening moet dus 

worden beschouwd als een poging om te corrigeren voor de opge- 

treden discontinuiteit in de reeksen. 

d. De arbeidsproduktiviteit 

De gemiddelde jaarlijkse arbeidsproduktiviteit 

is door ons berekend als quotient van de bruto toegevoegde 

waarde tegen factorkosten in constante prijzen van 1970 en 

het gemiddelde jaarlijkse totale arbeidsvolume gemeten in man- 

jaren. De gegevens voor de jaren 1950-1972 zijn ontleend aan 

de appendices 2 en 3 van de Occasional Paper nummer 17 van het 

Centraal planbureau. 6, De reeksen voor de ni jverheid zi jn be- 

rekend door optelling van de reeksen voor de industrie, de 

delfstoffenwinning en de bouwnijverheid. Extrapolatie van de 

bruto toegevoegde waarde gegevens voor de jaren 1973-1975 is 

geschied met behulp van produktie-indices ('jaargemiddelden') 

gepubliceerd in diverse afleveringen van de Maandstatistiek 

van de Industrie van het Centraal Bureau voor de Statistiek. 

Arbeidsvolumecijfers voor de bedrijfsklasse bouwnijverheid en 

voor de gehele nijverheid voor de jaren 1973-1975 zijn ont- 

6) H. den Hartog en H.S. Tjan (30). De cijfers in de appen- 

dices 2 en 3 van de Paper, zijn voor de jaren. 1974-1976 

voorlopig van aard.

leend aan de Nationale Rekeningen. De cijfers voor de voedings- 

en genotmiddelenindustrie en de metaalnijverheid voor de jaren 

1973-1975 zijn overgenomen uit appendix 2 van Occasional Papers 

nummer 17. Voor beide laatste bedrijfsklassen worden in de 

Nationale Rekeningen alleen arbeidsvolumecijfers voor de cate- 

gorie loontrekkers gepubliceerd en niet voor zelfstandigen. 

e. De overige inkomensquote 

De overige inkomensquote is berekend als 

quotient van het overig inkomen (= netto toegevoegde waarde 

tegen factoorkosten - lonen, salarissen en sociale lasten) 

en de netto toegevoegde waarde tegen factorkosten in lopende 

prijzen. Deze reeksen zijn berekend op basis van gegevens 

uit de Nationale Rekeningen 1962-1978 en de Statistische 

en econometrische onderzoekingen, Nationale Rekeningen 1959, 

supplement 1960. 

Enkele opmerkingen zijn hier nog van belang. 

Met ingang van 1969 zijn de centrale verwarmingsbedrijven 

overgebracht van de industrie naar de bouwnijverheid,, en de 

reparatiebedrijven (waaronder auto-, motor- en rijwielher- 

stelplaatsen in de metaalnijverheid) van de industrie naar 

de handel. Voor deze wijzigingen kon bij de berekening van 

de overige inkomensquote voor de drie afzonderlijke bedrijfs- 

klassen niet worden gecorrigeerd. Voor de gehele nijverheid 

is voor deze wijziging wgl gecorrigeerd, aangezien voor het 

geheel van de reparatiebedrijven van gebruikte goederen in 

de Nationale Rekeningen vanaf 1969 afzonderlijke cijfers 

worden gepubliceerd. Deze zijn opgeteld bij de overeenkomstige 

jaarcijfers voor het totaal van de industrie, de bouwnijver- 

heid en de delfstoffenwinning. 

Met ingang van 1969 is ook een definitiewijzi- 

ging van de toegevoegde waarde doorgevoerd. Voor de voedings- 

en genotmiddelenindustrie, de metaalnijverheid en de houten 

meubelindustrie zijn voor 1948-1968 reeksen volgens oude defi- 

nities en vanaf 1969 reeksen volgens nieuwe definities gepu- 

bliceerd. Voor de bouwnijverheid, de industrie en de delfstof- 

fenwinning zijn voor de jaren 1960-1968 zowel reeksen volgens 

oude definities als volgens nieuwe definities gepubliceerd en 

vanaf 1969 alleen volgens nieuwe definities. Vergelijking van 

de reeksen volgens beide definities voor de jaren 1960-1968 

leerde dat de verhouding tussen deze cijfers voor elk der be- 

drijfsklassen bij benadering constant was. 

Om te corrigeren voor trendbreuken als gevolg 

van de gewijzigde definities zijn ophogingsfactoren berekend 

door middeling van de quotienten van de toegevoegde waarden 

volgens nieuwe en volgens oude definities over de periode 

1960-1968, met als resultaat:

Bedri j fsklasse 

Correctiefactor 

Delfstoffenwinning 1.006 

Indus trie 1.013 

Bouwni jverheid 1.006 

Vervolgens zijn de reeksen voor de jaren 1948- 

1959 voor deze bedrijfsklassen opgehoogd met de respectieve- 

lijke correctiefactoren. Verondersteld is dat de ophogings- 

factor voor de industrie voor de jaren 1948-1968 ook mag 

worden toegepast op de toegevoegde waarden van de voedings- 

en genotmiddelenindustrie, de houten meubelindustrie en de 

metaalnijverheid (incl. overige industrie). Definitiewijzi- 

gingen deden zich niet voor met betrekking tot de lonen, sala- 

rissen en sociale lasten. 

Voor het jaar 1969 zijn in de Nationale Reke- 

ningen geen afschrijvingsbedragen voor de voedings- en genot- 

middelenindustrie en voor de metaalnijverheid gepubliceerd. 

De afschrijvingsbedragen zijn derhalve geInterpoleerd. 

f. De consumptieprijs van gezinnen 

Deze variabelen is ongewi j zigd overgenomen uit 

bijlage 111, kolom 38, van Occasional Paper nummer 12 van het 

Centraal Planbureau (16). 

g. De arbeidsduur per week volgens regelingen 

De reeks voor de arbeidsduur per week volgens 

regelingen is berekend met,behulp van de reeksen h en 

u(t) 

van appendix 6 van Occasional Paper nummer 17 van het 

Centraal Planbureau; hu(t) is een index van de wekelijkse 

arbeidsduur volgens regelingen en hd(t) is een index van het 

aantal werkdagen per jaar volgens regelingen (beide indices 

hebben als basis 1959=100). 

De index hu ( t) is niet zonder meer vergelijkbaar 

met de reeks gemiddeld aantal gewerkte uren besproken onder e. 

De introductie van de vrije zaterdag in het begin van de jaren 

zestig is door het Centraal Planbureau namelijk opgevat als 

een reductie van het aantal werkdagen per jaar en als zodanig 

begrepen in de index h De index h is derhalve door ons 

d(t) ' u(t) 

gecorrigeerd voor de.ontwikkeling van.de index h voor de 

d(t) 

jaren 1959-1963. 

Onze overwerkvariabe-le omvat dus mede de 

verkorting van de arbeidsduur als gevolg van de invoering 

van de vrije'zaterdag en heeft betrekking op het gehele 

particuliere bedrijf.

h. De belastingen premiedruk 

ons als volgt berekend: 

De belastingen premiedruk (BPD) is door 

In deze vergelijking is LB het beschikbaar inkomen van loon- 

trekkers (niet gelijk aan secundair inkomen uit de Nationale 

Rekeningen omdat ontvangen inkomensoverdrachten buiten be- 

schouwing blijven) en L de totale loonsom van bedrijven en 

overheid, minus de sociale lasten door werkgevers rechtreeks 

betaald aan werknemers . 

De reeks LB is overgenomen uit de Occasional Paper nummer 12 

(bijlage 111, kolom 26); deze variabele is door het Centraal 

Planbureau berekend volgens de vergelijking 26 van het VINTAF- 

I1 model (bijlage I van de Occasional Paper nummer 12): 

waarin: 

Lb : lonen, salarissen en sociale lasten betaald door 

bedri jven; 7) 

: lonen, salarissen en sociale lasten betaald door 

de 0verhei.d; 7) 

Ti : belasting op het looninkomen; 

PL : totale premies sociale verzekeringen, levensverze- 

L1ov 

keringen en pensioenfondsen; 

: loonsom stratenmakers. 

In (4) is PL berekend volgens vergelijking 104 van het VINTAF- 

I1 model: 

waarin: 

PS : premies sociale verzekeringen 

?lv+pf: netto premies levensverzekeringen en pensioen- 

fondsen ; 

P;~ : autonome premies; dit zijn voornamelijk totale 

premies betaald door zelfstandigen en overige 

inkomenstrekkers. 

7) In de lonen en sociale lasten van bedrijven en overheid 

zijn loonbelasting en werknemerspremie voor.de sociale 

verzekering inbegrepen. De post sociale lasten omvat ook 

de sociale uitkeringen direct aan gezinnen. 

8) 

p u 

is hier, i.t.t. in het VINTAF-I1 model, positief 

gedefinieerd.

De variabele L(t) is door ons als volgt berekend: 

waarin : 

SW : sociale lasten werkgevers (excl. sociale lasten 

door de werkgevers rechtstreeks betaald aan werk- 

nemers) betaald door bedrijven aan sociale verze- 

keringsinstellingen en pensioenfondsen. 

De reeks SW is ontleend aan de Statistische 

en Econometrische onderzoekingen 2e en 3e kwartaal 1958 en 

aan de Nationale Rekeningen 1965, 1971 en 1976 van het 

Centraal Bureau voor de Statistiek.

Bij lage 3 

Resultaten van de seizoencorrectie van de basisreeksen van 

de spanningsindicatoren 

Tabel 4 geeft voor elk beroepsgroep voor de 

in hoofdstuk 2 besproken basisreeksen de berekende seizoen- 

factoren. Zowel in de reeksen voor de werkzoekenden en in 

mindere mate ook in de reeksen voor de openstaande aanvragen 

is een duidelijk seizoenpatroon te herkennen. Voor elke 

beroepsgroep kan worden geconstateerd, dat de reeksen gere- 

gistreerde werkzoekenden in de winterperiode een positieve 

impuls krijgen en in de zomermaanden een negatieve impuls. 

Deze seizoenimpulsen zijn zoals te verwachten was, het 

meest geprononceerd in de bouwnijverheid en in de houten 

meubelindustrie en het zwakst in de metaalnijverheid. Dit 

seizoenpatroon, dat voornamelijk het gevolg is van weersin- 

vloeden, wordt in de maanden juli tot en met September door- 

broken door het regelmatig terugkerend schoolverlaterseffect 

op de reeksen geregistreerde werkzoekenden. Dit blijkt met 

name uit de ontwikkeling van de seizoenfactoren voor de 

geregistreerde aantallen werkzoekenden jonger dan 19 jaar. 

Dit schoolverlaterseffect is het sterkst aanwezig in de 

categorie metaalbewerkers. De seizoeneffecten als gevolg van 

weersinvloeden en schoolv&laters zijn ook herkenbaar in de 

reeksen geregistreerde openstaande aanvragen, zij het minder 

geprononceerd dan in de reeksen werkzoekenden. Het schoolver- 

laterseffect op de geregistreerde openstaande aanvragen is 

wederom waarschijnlijk het meest geprononceerd bij de metaal- 

bewerkers.

Tabel 4 Seizoenfactoren van geregistreerde werkzoekenden en geregistreerde openstaande aanvragen, 

1950-1975. 

Voedings- en genotmid- 

delen bewerkers 

Totaal werkzoekenden 

(ruim) 


(eng) 

Werkzoekenden jonger 

dan 19 jaar 

Totaal openstaande 


Openstaande aanvragen 




(ruim) 


(eng ) 


dan 19 jaar 




jonger dan 19 jaar

Bouwvakarbeiders en 

houtbewerkers 


(ruim) 


(eng) 


dan 19 jaar 





Nijverheidsarbeiders er 

personeel alg. dienst 


(ruim) 


(eng ) 


dan 19 jaar 




jonger dan 19 jaar

Literatuurlijst 

Addison, J.T. and J. Burton, (1979), =identification 

of market and spillover forces in wage inflation: a 

cautionary note, Applied Economics, vol. 11, number 1. 

Addison, J.T. and W.S. Siebert, (1979), The market for 

labor: an analytical treatment, Goodyear, Santa Monica, 

California. 

Brandsma, A.S. en N. v.d. Windt, (1980), Lonen en afwenteling, 

Discussion Paper 8011/G, Instituut voor 

Economisch Onderzoek, Erasmus Universiteit Rotterdam. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Bijzondere Statistische 

Opgaven, jaargangen 1947-1952, Is-Gravenhage 

Centraal Bureau voor de Statistiek, (1960), Indexcijfers 

van regelingslonen, Uitgeversmaatschappi j W. de Haan N.V. , 

Zeist. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, (1975), Indexcijfers 

van regelingslonen, methodebeschrijving en reeksen 1926- 

1974, Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Maandschrift september 

1965, Uitgeversmaatschappij W. de Haan N.V., Zeist en 

fidschrift februari 1967, Staatsuitgeveri j , Is-Gravenhage. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Maandstatistiek van de 

Industrie, diverse afleveringen, ~taatsuitgeverij, 

' s-Gravenhage , 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Sociale Maandstatistiek, 

jaargangen 1953-1975, Staatsuitgeveri j , Is-Gravenhage. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Statistiek der lonen, 

diverse afleveringen, Uitgeversmaatschappij W. de Haan N.V., 

Zeist. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Statistiek der lonen 

in de nijverheid, diverse afleveringen, Uitgeversmaatschappij 

W. de Haan N.V., Zeist. 

Centraal Bureau voor- de Statistiek, (1969), Statistiek der 

lonen van arbeiders in de nijverheid, oktober 1966, Staatsuitgeveri 

j , 's-Gravenhage. 

Centraal Bureau voor de Statistiek, Statistische en econometrische 

onderzoekingen, diverse afleveringen, Uitgeversmaatschappij 

W. de Haan N.V., Zeist. 

Centraal Planbureau, (1970), Macro Economische Verkenninq 

1970, Staatsuitgeverij, Is-Gravenhage. 

Centraal Planbureau, (1972), Centraal Economisch Plan 1972, 

Staatsuitqeverii, 's-Gravenhaqe. 

Centraal Planbu&au, (1977), en macro-model voor de Nederlandse 

economie op de middellange bermijn (VINTAF-111, 

s-Gravenhaqe. 

Conen, G. J.M. en F. Huygen, (1980), De kwalitatieve structuur 

van de werkgelegenheid in 1960 en 1971, Economisch 

Statistische Berichten, 3251 (23 a~ril). 

Copeland, L.S. , (1977) ; Wage inflation, productivity and 

wage leadership, The Manchester School of Economic and 

Social -~ ~ Studies. vol. XLV. 

Dicks-Mireaux, L.A. and J.C .R. Dow, (1958), The excess 

demand for labor: a study of conditions in Great-Britain, 

1945-1956, Oxford Economic Papers, 10. 

Dicks-Mireaux, L.A. and J.C.R. DOW, (1959), The 

determinants of wage inflation: United Kingdom, 1946- 

- 

1956, Journal of the Royal Statistical Society, 

Series A, 122. 

- - 

Driehuis, W., (1972), Fluctuations and growth in a near 

full employment economy, Universitaire Pers Rotterdam. 

Driehuis, W., (1975) , Inflation, wage bargaining, wage 

olicy and production structure: theory and empirical 

Presults for the Netherlands, De economist 123, nr. 4. 

~ r i e h u i s , r market imbalances and 

structural unemployment, Kyklos, 31 (4) .

Eatwell, J. and J. Llewellyn and R. Tarling, Money wage 

inflation in industrial countries, Review of Economic 

Studies, 41. 

Eckstein, 0. and T.A. Wilson, (1962), The determination 

of money-wages in American Industry, Quarterly Journal 

of Economics. vol. 76. 

Gould, F.W., (1967), The dynamics of wage-drift, The 

Economic Record, march 1967. 

Hansen, B., (1970), Excess demand, unemployment, vacancies 

and wages, Quarterly Journal of Economics, 84. 

Hansen, B., (1970), A servey of general equilibrium sys- 

tems, Mc Graw-Hill, New York. 

Hansen, B. and G. Rehn, (1956), On wage-drift, a problem 

of money-wage dynamics, in: 25 economic essays in honour 

of Erik Lindahl, Ekonomisk Tidskrift, Stockholm. 

Hartog, H. den en H.S. Tjan, (1979), .A clay-clay vintage 

model approach for sectors of industry in the Netherlands, 

Occasional paper nr. 17, Centraal Planbureau, Is-Gravenhaqe. 

Hartog, J. ,- (1980) , us sen vraag en aanbod, ~tenfert 

Kroese, Leiden-Antwerpen. 

Higgins, C.I., (1973), A wage-price sector for a quarterly 

Australian model, in: Econometric Studies of Macro and 

Monetary Relations, North-Holland, 1973. 

Jacobsson, L. and A. Lindbeck, (1969), Labor market condi- 

tions, wages and.inflation - Swedish experiences 1955-1967, 

The Swedish Journal of Economics, vol. LXXI. 

Jonson, P.D., Mahar, K.L,, and Thompson, G.J., (1974), 

Earnings and award wages in Australia, Reserve Bank of 

Australia, Australian Economic Papers, Vol. 13, 1974. 

Kuipers, S. K. and F.H. Buddenberg, (1978) , Unemployment 

on account of market imperfection in the Netherlands 

since the Second World War, De Economist, 126 (3). 

Kuh, E., (1967), A productivity theory of wage levels - 

an alternative to the Phillips curve. 

Lerner, S.W., (1965), Wage drift, wage fixing and drift 

statistics, The Manchester School of Economic and Social 

Studies. vol. XXXIII. 

Lipsey, R.G., (1960), The relation between unemployment 

and the rate of change of money wage rages in the United 

Kingdom, 1862-1957, Economica XXVII. 

Phelps-Brown, E.H., (1962), Wage Drift, Economica, vol. 

XXIX, nrs. 113-116. 

Phelps, E.S., (1970), Micro Economic Foundations of Employ- 

ment and Inflation Theory, W.W. Norton & CO., Inc., 

New York. 

Phillips, A.W., (1958), The relation between unemployment 

and the rate of change of money wage rates in the United 

Kingdom, 1861-1957, Economica XXVI. 

Regt, E.R. de. (1979), De relatie tussen werkloosheid en 

openstaande aanvragen; een theoretische en 'empirische 

analvse van de Nederlandse arbeidsmarkt 1952-1978, 

doctoraal werkstuk Theoretische Economie, Erasmus Univer- 

siteit Rotterdam. 

Riddell, W.C., (1979), The empirical foundation of the 

Phillips curve: evidence from canadian wage contract data, 

Econornetrica, vol. 47, number 1. 

Theil, H., (1971), Principles of Econometrics, John Wiley 

& Sons, .Inc., New York. 

Tripartite Commissie Incidenteel Loon, (1980), Een onder- 

zoek naar de incidentele loonbeweqing bij bedrijfsleven 

en overheid, Ministerie van Sociale Zaken, Is-Gravenhage. 

United Nations, (1967), Macro-economic models for planninq 

and policy-makinq, Geneva.

INHOUDSOPGAVE 

Voorwoord 

lnhoud 

lnleiding 

Enkele verklarende factoren voor de verschuiving van de 

uv-relatie 

De uv-relatie 

De verschuiving van de uv-relatie en de flexibiliteit van de 

loonstructuur 

Het Ministerie van Sociale Zaken 

Driehuis 

HeijkelDe Koning 

Hartog 

De verschuiving van de tewerkstellingsrelatie en de loon- 

structuur 

lnleiding 

De tewerkstellingsrelatie 

Het functioneren van de arbeidsmarkt in de periode 

1947-1 980 

De 'frictiewerkloosheid' in de periode 1947-1980 

Een poging tot verklaring van de toegenomen fricties op de 

arbeidsmarkt 

De verklarende variabelen 

De schattingsresultaten 

De bijdrage van elke variabele aan de frictieparameter 

De effectiviteit van verhoging van de flexibiliteit van de 

loonstructuur voor het functioneren van de arbeidsmarkt 

Een model van de arbeidsmarkt van de bouwnijverheid 

lnleiding 

De bouwmarkt 

De produktiecapaciteit 

De vraag naar bouwprodukten 

De fricties op de bouwmarkt 

De vraag naar arbeid 

Het aanbod van arbeid 

De schoolverlaters 

De tewerkstelling 

De loonvoet 

De bouwprijs 

De werkloosheid en de openstaande vraag 

Enkele simulaties met het arbeidsmarktmodel 

De werking van het model 

De voorspelkwaliteit van het model 

Enkele simulaties met het model 

De onderscheiden varianten en de gevolgde berekenings- 

wijze 

De simulatieresultaten 

De basisvarianten 

De varianten 

Enkele algemene conclusies 

Samenvatting 

Literatuur 

Bijlage 

Pag. 

21 1

VOORWOORD 

Deze studie werd verricht als bijdrage aan de voorbereiding van 

het rapport "Vernieuwingen in het arbeidsbestel", dat einde 1981 werd 

uitgebracht door de Wetenschappelijke bad voor het Regeringsbeleid 

(WRR). In het bijzonder vormde deze studie een bijdrage op het deelter- 

rein "Schaarsteverhoudingen en beloningsstructuur" (zie hoofdstuk 4 van 

bovengenoemd rapport). 

Teneinde deze studie mogelijk te maken werd door de WRR een 

onderzoeksopdracht verstrekt aan de Stichting Het Nederlands Economisch 

Instituut (NEI) te Rotterdam. De studie werd uitgevoerd binnen de afde- 

ling Arbeidsmarktonderzoek van het NEI. 

Bij de uitvoering van het onderzoek mocht ik veel steun ondervin- 

den van P.C. Schotman, Drs. J.de Koning en Drs. R.J.M. Maas. Peter 

Schotman verzamelde het materiaal en voerde de vele - vaak lastige - 

berekeningen met grote volharding uit. Jaap de Koning begeleidde de 

werkzaamheden en verstrekte vele waardevolle adviezen. Beiden lazen het 

manuscript kritisch door en voorzagen het van commentaar. Rob Maas was 

behulpzaam bij het verzamelen van het materiaal en het samenstellen van 

de macro-economische scenario's. 

Het onderzoek werd van de zijde van de WRR begeleid door medewer- 

kers van de projectgroep Arbeid. Commentaar op voorlopige studieresulta- 

ten werd in het bijzonder geleverd door Ir. J.C. van Ours, medewerker 

Hans Heijke

1. INLEIDING. 

In de tweede helft van de jaren zeventig is een discussie op gang 

gekomen over het verslechterde functioneren van de arbeidsmarkt. Het had 

allerwegen bevreemding gewekt dat, ondanks de relatief hoge werkloos- 

heid, zovele vacatures maar moeilijk vervulbaar bleken. In deze discus- 

sie werd vaak een verband gelegd met de beloningsstructuur. Deze zou 

zijn verstard en nauwelijks meer een rol spelen bij de onderlinge af- 

stemming van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Nu, enkele jaren later, 

hebben de verder afgenomen economische groei en het in samenhang hiermee 

tot minimale omvang gedaalde aantal geregistreerde vacatures bovenge- 

noemde discussie aan actualiteit doen inboeten. Het is echter voorbarig 

om hier uit te concluderen dat nu ook de problematiek van het verslech- 

terde functioneren van de arbeidsmarkt is opgelost. Integendeel, er 

bestaan aanwijzigingen dat deze problematiek nog steeds aanwezig is, en 

een obstakel kan vormen voor de realisering van op economische groei 

gerichte initiatieven. Het is daarom bepaald nog zinvol om te pogen enig 

licht te werpen op het vraagstuk van het verslechterde functioneren van 

de arbeidsmarkt. 

Bovengenoemde publieke aandacht voor het verslechterde functione- 

ren van de arbeidsmarkt is niet van de ene op de andere dag ontstaan. Zo 

vroegen Prof. Stevers in zijn bespreking van de miljoenennota in de 

volkskrantl) en de directeur yan het Centraal Planbureau in zijn toe- 

lichting op het Centraal Economisch plan2) reeds jarenlang aandacht voor 

het verslechterde functioneren van de arbeidsmarkt. De discussie over 

deze problematiek kwam publiekelijk echter pas goed op gang in 1979, na 

het uitlekken van een vertrouwelijke nota van een tripartite werkgroep 

over de knelpunten op de arbeidsmarkt. Daarna verschenen respectievelijk 

een knelpunkennota van de Federatie Nederlandse vakbeweging3), die zich 

niet met de inhoud van de nota van de tripartite werkgroep kon vereni- 

gen, en een nota van het Verbond van Nederlandse 0ndernemingen4), waarin 

een collage van brieven was opgenomen van ondernemers die problemen 

ondervonden bij het vinden van personeel. Tenslotte kwam het Ministerie 

van Sociale Zaken5) met een eigen nota, die een meer uitgewerkte en 

gepolijste versie van de nota van de tripartite werkgroep bleek te zijn. 

Met deze laatste nota werd beoogd een overzicht te geven van de tot dan 

bereikte inzichten in de knelpuntenproblematiek. 

1) Prof. Dr. Th.A.Stevers, Na Prinsjesdag in de Volkskrant, Stenfert 

Kroese. Leiden/Antwerpen. 1979. 

2) Zie ook bepaalde passage; in de CPB-publikaties Centraal Economisch 

- 

Plan en Macro Economische Verkenning, 's-Gravenhage, diverse jaren. 

3) FNV, Nota over knelpunten op de arbeidsmarkt, Amsterdam, oktober 

1979. 

4) VNO, Dossier over vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, Den Haag, 

november 1979. 

5) Ministerie van Sociale Zaken, Notitie knelpunten op de arbeidsmarkt, 

Tweede Kamer der Staten Generaal, Zitting 1979-1980, 15960 nr. 2 

's-Gravenhage, december 1979.

In bovengenoemde nota's is slechts summiere aandacht besteed aan 

de betekenis van de beloningsverhoudingen voor het functioneren van de 

arbeidsmarkt. Voor zover.de heloning ter sprake kwam, beperkte men zich 

vrijwel uitsluitend tot de mogelijke invloed van de relatieve hoogte van 

de werkloosheidsuitkeringen, alsmede tot die van de speciale loontoe- 

slagen voor ervaren ongemakken in het werk (ploegenarbeid, vuil, zwaar 

en eentonig.wer-k). Niet of nauwelijks is ingegaan op de rol van de naar 

deelmarkten varierende loonvoeten voor de wederzijdse afstemming van 

vraag en aanhod op deze deelmarkten. 

Merkwaardig is dat in publieke discussies het naast elkaar voor- 

komen van overschotten en tekorten aan arheid vaak wSl in verband wordt 

gebracht met een mogelijk niet hij de heersende schaarsteverhoudingen 

passende heloningsstructuur6). In aansluiting op de daarbij gevolgde 

redeneringen worden dan aanbevelingen gedaan voor verdere nivellering 

dan we1 denivellering van de inkomens. Naar ons oordeel is het echter op 

basis van de thans beschikbare informatie niet mogelijk om conclusies te 

trekken aangaande de vraag of aanpassing van de beloningsstructuur aan 

de schaarsteverhoudingen op de verschillende arbeidsdeelmarkten zou 

leiden tot meer of minder inkomensongelijkheid. 

De eerder genoemde knelpuntennota's waren sterk fragmentarisch 

opgezet. Er bestaat duidelijk behoefte aan meer inzicht in de struc- 

turele factoren welke tot het verslechterde functioneren van de arbeids- 

markt hebben geleid. In het bijzonder lijkt het van belang meer inzicht 

te verschaffen in de rol welke de beloningsstructuur daarbij heeft 

gespeeld, en in de toekomst zou kunnen spelen bij het nemen van maat- 

regelen ter verbetering van dat functioneren. Met deze studie hopen we 

aan dat inzicht enigermate bij te dragen. Het betreft een nogal ingewik- 

kelde materie, die zich onmogelijk uitputtend laat behandelen in een 

studie van een bescheiden omvang als de onderhavige. We zullen ons 

beperken tot een empirische analyse van enkele aspecten van de relatie 

tussen het functioneren van de arbeidsmarkt en de beloningsstructuur. 

De studie is als volgt opgezet. In hoofdstuk 2 wordt aan de hand 

van verricht onderzoek naar de zogenaamde uv-relatie nagegaan, welke 

factoren zijn genoemd als mogelijke oorzaken voor het verslechterde 

functioneren van de arbeidsmarkt. Het blijkt dat in de besproken studies 

de mogelijke rol van de beloningsstructuur niet of nauwelijks te berde 

is gebracht, hetgeen reden te meer is om nader onderzoek op dit gebied 

te doen. In de daaropvolgende hoofdstukken wordt deze rol dan ook nader 

onderzocht. In hoofdstuk 3 wordt een zogenaamde tewerkstellingsrelatie 

geschat, welke onze voorkeur heeft boven een uv-relatie. De tewerk- 

stellingsrelatie beschrijft de totstandkoming van de tewerkstelling bij 

een bepaald niveau van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. De waarge- 

6) Vgl. bijvoorbeeld de artikelen van H. van der Schalie, H. van den 

Doe1 en A. van der Zwan in NRC-Handelsblad (zie de nrs. van 16 

oktober, 28 november en 5 december 1980).

nomen verschuiving in deze relatie,dl.e het gevolg is van het versl.ech- 

terde functioneren van de arbeidsmarkt, wordt in verband gebracht met 

een aantal factoren, waaronder de beloningsstructuur. 

In hoeverre veranderingen in de beloningsverhoudingen de niveaus 

van vraag en aanbod op deelmarktniveau beInvloeden en mogelijk langs 

deze weg dichter naar elkaar toe'brengen, kan slechts worden onderzocht 

door middel van een volledig gespecificeerd arbeidsmarktmodel. Daartoe 

wordt in hoofdstuk 4 een arbeidsmarktmodel voor de bouwnijverheid ont- 

wikkeld, waarin de rol van de relatieve loonvoet zo goed mogelijk is 

aangegeven. In hoofdstuk 5 worden met het ontwikkelde model enkele 

simulaties uitgevoerd, teneinde inzicht te krijgen in de betekenis van 

veranderlngen in de relatieve loonvoet voor de wederzijdse afstemming 

van de vraag naar en het aanbod van arbeid. ,

I 

2. ENKELE VERKLARENDE FACTOREN VOOR DE VERSCHUIVING VAN DE W-RELATIE 

2.1. De uv-relatie 

Voor het analyseren van de efficigntie waarmee de arbeidsmarkt 

functioneert, wordt vaak gebruik gemaakt van de zogenaamde uv-relatie. 

Deze relatie geeft de kwantitatieve samenhang weer tussen het percentage 

vacatures (v) en het percentage werklozen (u). We zullen de herkomst, de 

eigenschappen, alsmede de beperkingen van de uv-relatie kort aangeven. 

In figuur 2.1. wordt het verloop van het vacaturepercentage en 

van het werkloosheidspercentage in de tijd weergegeven. Beide grootheden 

blijken een contrair verloop te hebben: als v stijgt, neemt men een 

daling van u waar, en als v daalt ziet men u toenemen. Deze relatie 

tussen het vacaturepercentage en het percentage werklozen kan in beeld 

worden gebracht door een grafiek, waarin op de ene as v en op de andere 

as u is afgezet. De jaarlijks waargenomen paren (u,v) kunnen bij benade- 

ring met elkaar worden verbonden door een kromme lijn, waarvan de bui- 

ging naar de oorsprong is gericht. Deze kromme vormt de genoemde uv- 

relatie. Figuur 2.2. geeft daarvan twee voorbeelden. 

Het verloop van beide curven is intuTtief duidelijk. Als het 

aantal vacatures toeneemt, vinden meer werklozen een baan, en daalt 

bijgevolg de werkloosheid. Bij een daling van het aantal vacatures vindt 

het omgekeerde plaats. Voorts lijkt het aannemelijk dat als het aantal 

werklozen toeneemt, er meer vacatures worden vervuld, en de openstaande 

vraag hijgevolg daalt. Neemt de werkloosheid daarentegen af, dan zijn er 

minder werklozen beschikbaar, en neemt het aantal vacatures toe. Omdat 

Figuur 2.1. Werkloosheid en openstaande vraag in procenten van 

de beroepsbevolking 

- 

werkloorheid 

------ openstaande vraag

portioneel zullen toenemen met de Schaal van de arbeidsmarkt, wordt de 

hier uiteengezette negatieve betrekking tussen de openstaande vraag en 

de werkloosheid in de regel toegepast op de relatieve omvang van beide 

grootheden. Deze wordt verkregen door het aantal vacatures en het aantal 

werklozen te delen door de omvang van de beroepsbevolking. 

Bovenvermelde uiteenzetting vormt slechts een verklaring voor het 

dalende verloop van de uv-relatie. Het kromlijnige verloop van deze 

relatie vloeit voort uit de aanname dat bij een hoog vacaturepercentage 

een verdere verhoging van dat perc,entage met een minder sterke daling 

van de werkloosheid gepaard zal gaan, dan bij een laag vacaturepercen- 

t age. 

Als de uv-curve naar rechtsboven verschuift, dus verder van de 

oorsprong komt te liggen, gaat een bepaald vacaturepercentage gepaard 

met een hoger werkloosheidspercentage, en gaat eenzelfde werkloosheids- 

percentage samen met een hoger vacaturepercentage. De mogelijke inter- 

acties op de arbeidsmarkt leiden in die situatie kennelijk in mindere 

mate tot transacties tussen vraag en aanbod dan voorheen. De arbeids- 

markt functioneert dan slechter. In figuur 2.2. is een dergelijke naar 

rechtsboven verschoven uv-curve weergegeven. 

Figuur 2.2. W-relatias 

I. uv-relatle bii beter functionerende 

arbeldsmarkt 

11. uv-relatie bij slechter Functionerende 

arbeidsmarkt

Er zijn een aantal redenen aan te geven waarom de uv-relatie 

slechts een beperkt beeld geeft van het functioneren van de arbeids- 

markt. Enkele van die redcnen zullen we hier noemen. 

a. De uv-relatie geeft geen volledig heeld van de interacties welke op 

de arheidsmarkt plaatsvindcn. De uv-relatie maakt alleen de relatie 

tussen werklozen en vacatures expliciet. Werkzoekenden en beschikbare 

arbeidsposities hehoeven echter niet altijd eerst de status van resp. 

werkloze en vacature te hehhen gehad alvorens resp. een positie te 

aanvaarden en door een arheidskracht te worden vervuld. Werkzoekenden 

buiten de beroepsbevolking of binnen de groep werkenden kunnen immers 

vacatures aanvaarden, zonder eerst werkloos te zijn geweest. Ook 

kunnen nieuwe of reeds hestaande arbeidsposities door werkzoekenden 

worden vervuld, hoewel deze posities niet als vacatures te boek 

stonden, zoals bij interne verschuivin~en van personeel doorgaans het 

geval is. Het zijn vooral de interacties tussen de werkende beroeps- 

bevolking en de vervulde arbeidsposities, welke buiten het beeld 

blijven. 

b. De uv-relatie wordt doorgaans gespecificeerd op macro-niveau. Arbeid 

is echter niet homogeen; er zijn vele deelmarkten te onderscheiden. 

Verschuiving van de macro-uv-relatie naar rechtsboven kan dus 66k het 

gcvolg zijn van een toenemende ongelijkheid 'in de spreiding van de 

openstaande vraag over de verschillende deelmarkten ten opzichte van 

de spreiding van de werkloosheid over deze markten. Het is een kwes- 

tie van doelmatigheid of men deze ongelijkheid als een facet van he& 

functioneren van de arheidsmarkt wil zien. Op korte termijn zal 

weinig aan deze zogenaamde aansluitingsproblematiek te doen zijn. Op 

langere termijn zijn de substitutiemogelijkheden echter veel ruimer, 

hijv. door het hestaan van scholingsmogelijkheden en de mogelijkheden 

om arbeidsposities te herstructureren. Als men onder het begrip 

arheidsmarkt ook deze verschijnselen wil brengen, en daar is veel 

' voor te zeggen, dan vormt de aansluitingsproblematiek een facet van 

het functioneren van de arbeidsmarkt. Het is echter niet eenvoudig om 

in het kader van een macro-uv-analyse na te gaan of, en zo ja in 

welke mate, een verminderde aansluiting tussen de structuur van het 

aanbod en die van de vraag oorzaak is van een geconstateerde ver- 

schuiving van de (macro-)uv-relatie. W i l men de aansluitingsproblema- 

tiek goed uit de verf laten komen, naast de andere facetten van het 

functioneren van de arbeidsmarkt, dan is het immers noodzakelijk om 

deelmarkten te onderscheiden. 

c. In de uv-relatie worden bestandsgrootheden aan elkaar gerelateerd, 

die ieder het resultaat zijn van een hepaalde instroom en een be- 

paalde uitstroom. Als de instroom toeneemt wordt het desbetreffende 

hestand groter en als de uitstroom toeneemt wordt het bestand klei-

ner. De tljd die een werkloze nodig heeft om een baan te vlnden en de 

tijd die Is vcreist voor het doen vervullen van een vacature vormen 

helangrijke facetten van het funclloneren van de arbeidsmarkt. Men 

kan stellen dat naarmate de verblijfsduur binnen het deshetreffende 

bestand langer is, de arbeidsmarkt ten aanzien van dit aspect van het 

allocatieproces slerhter functioneert. Blj toenemendc verhlijfsduren 

zullen cle uitgaande stromen klelner worden en zal zowel het werkloos- 

heidspercentage als het vacaturepercentage stijgen. De uv-relatie 

verschuift dan naar rechtsboven. Het Is echter mogelijk dat deze 

toenemende verblljfsduren gepaard gaan met een - door andere factoren 

veroorzaakte - daling van de Instroom In heide hestanden. Hierdoor 

kunnen zowel het vacaturepercentage als he^ werlcloosheldspercentage, 

ondanks de toegenomen verhlijfsduren, toch geljjkhlijven. De ligging 

van de uv-relatie verandert dan niet, en de arbeidsmarkt lijkt ogep- 

schijnlilk niet slechter te functioneren dan voorheen. 

De uv-relatie wordt veelal geschat op basis van gegevens over de 

geregistreerde werkloosheid en de gereglstreerde openstaande vraag. 

De registratie van werkloosheid en openstaande vraag is echter niet 

perfect. Een deel van de openstaande vraag wordt niet hij de arbeids- 

bureaus gemeld, of niet tijdig afgemeld. Verder worden niet alle 

personen zonder haan die op zoek zijn naar werk geregistreerd als 

werkloze. Daarentegen worden zij die een werklooshejdsuitkering 

genieten, maar hct zoeken naar werk hehhen opgegeven, we1 als werk- 

100s geregistreerd. Als deze onvolltomcnheden in de registratie pro- 

portioneel zijn met de omvang van u en v, en de registratienormen in 

de loop van de tijd niet veranderen, kunnen deze onvolkomenheden 

evenwel geen bron vormen voor verschuiving van de uv-relatie. 

2.2. De verschuj-ving van de uv-relatie en de flexibiliteit van de 

loonstructuur 

Ondanks de vele heperkingen, mag de uv-relatie een zekere popula- 

riteit genieten. Er zijn in Nederland verschillende studies verricht 

naar het verslechterde functioneren van de arbeidsmarkt, waarhij van dit 

analyse-instrument gebruik is gemaakt. We zullen nagaan welke factoren 

in deze studies zijn genoemd als oorzaak voor het verslechterde functio- 

neren van de arbeidsmarkt. In het bijzonder zijn wij natuurlijk gefnte- 

resseerd in het feic of daarbij ook de (verstarde) beloningsverhoudingen 

een rol is toegekend. 

Alvorens deze studies te hespreken zullen we eerst trachten aan 

te geven welke relatie men op theoretische gronden mag verwachten tussen 

de flexibiliteit van de beloningsstructuur en de verschuiving van de uv-

elatie. We zullen daarvoor aansluiting zoeken bij de resultaten van een 

theoretische afleiding van de uv-relatie door ~olt'). 

Holt bouwt de macro-uv-relatie op vanuit individuele deelmarkten. 

Zijn afleiding leidt tot een relatie waarin het produkt van werkloosheid 

en openstaande vraag kan worden geschreven als het produkt van een 

aantal factoren, als volgt: 

(unemployment rate)(vacancy rate) = (turnover rate)(mean search time) 

(offer-acceptance prohability)(economy of scale)(cornpartmentalization) 

(imbalance) 

We zullen de betekenis van deze factoren voor de ligging van de 

uv-curve onderstaand kort aangeven: 

Turnover rate. Naarmate het aantal indienstnemingen van werklozen ten 

opzichte van de werkzame beroepsbevolking groter is, is de ligging 

van de uv-curve ongunstiger. 

Mean search time. Naarmate de gemiddelde tijd die verstrijkt alvorens 

een werklozc en een vacature elkaar "ontmoeten" voor een sollicita- 

tiegesprek langer duurt, ligt de uv-curve ongunstiger. 

Offer acceptance probability. Naarmate de kans dat een sollicitatie- 

gesprek leidt tot het in dienst nemen van de desbetreffende werkloze 

lcleiner is, ligt de uv-curve meer naar rechts. 

Economy of scale. Verandering van de schaal van de arbeidsmarkt kan 

invloed hebben op de ligging van de uv-relatie. 

Pure compartmentalization. Naarmate het aantal deelmarkten groter is 

en zij van meer gelijke omvang zijn, ligt de uv-curve ongunstiger. 

Imbalance. Hoe sterker de verdeling van de werkloosheid over de 

onderscheiden deelmarkten afwijkt van die van de openstaande vraag, 

des te ongunstiger is de ligging van de uv-curve. 

Naar de mening van Holt, die zich daarbij mede baseert op ande- 

ren2), is het totale effect van bovengenoemde factoren op de ligging van ' 

de uv-curve opmerkelijk constant. Ze zijn af nauwelijks conjunctuurge- 

voelig af hun fluctuaties heffen elkaar op. We1 kan de uv-curve'geleide- 

lijk verschuiven door stfucturele veranderingen. 

Voor de onderhavige studie is het van belang te weten welke 

invloed van de loonstructuur uitgaat op de door Holt genoemde factoren, 

en vervolgens tot welke verschuiving van de uv-relatie dat aanleiding 

1) Charles C. Holt, How Can the Phillips Curve Be Moved to Reduce Both 

Inflation and Unemployment?, in E.S. Phelps (ed.), Micro-Economic 

Foundations of Employment and Inflation Theory, London, 1970, blz. 

224-256. 

2) Holt noemt in dit verband: 

- Charlotte Boschnan, Fluctuations in Job Vacancies - An Analysis of 

Available Measures, National Bureau of Economic Research. 

- J.C.R. Dow en L.A. Dicks-Mireaux, The Excess Demand for Labor: A 

Study of Conditions in Great Britain, 1946-1956. Oxford Economic 

Papers, February, 1958.

kan geven. De loonstructuur lijkt gerelateerd te zijn aan een tweetal 

factoren, namelijk de offer-acceptance probahility en de imbalance. We 

zullen in het volgende trachten deze relattes aan te geven. 

Als op een bepaald deel van de arbetdsmarkt de vraag naar arbeid 

stijgt ten opzichte van het aanbod, zullen werkgevers een beroep moeten 

doen op aanbodcategoriegn op deze deelmarkt welke selectiever zijn ten 

aanzien van de beschikbare vacatures en derhalve hogere eisen stellen, 

bijvoorbeeld ten aanzien van het loon. Als de loonstructuur echter 

zodanig is verstard dat de (relatieve) loonvoeten niet meer reageren op 

veranderingen in de schaarsteverhoudingen, dan zal bovengenoemde stij- 

ging van de spanning tussen vraag en aanbod op de betrokken deelmarkt 

niet leiden tot verhoging van het geboden loon. In die situatie zal de 

kans kleiner worden dat een sollicitatiegesprek tot wederzijdse overeen- 

stemming tussen sollicitant en potentiele werkgever leidt. De offer- 

acceptance probahility is dus kleiner geworden en de relatieve toename 

van de vraag naar arbeid heeft slechts geleid tot toename van het vaca- 

turepercentage en niet tot daling van het werkloosheidspercentage: de 

uv-curve is dus naar rechts verschoven. 

Zou bij een starre loonstructuur het aanbod op een bepaalde 

deelmarkt zijn gestegen ten opzichte van de vraag, dan zou dat hebben 

geleid tot stijging van het werkloosheidspercentage zonder gelijktijdige 

daling van het vacaturepercentage. Het meerdere aanbod van arbeid wordt 

dan immers geconfronteerd met vacatures die werkgevers slechts tegen 

relatief lagere loonvoet willen doen vervullen, maar door de starre 

loonstructuur komen deze lagere loonvoeten niet tot stand. Ook in deze 

sttuatie wordt de offer-acceptance probabtlity dus kleiner en verschuift 

de uv-curve - om deze reden - naar rechts. 

De verschillende delen van de arbeidsmarkt vormen geen volkomen 

afgesloten compartimenten. Er is zowel migratie van arbeidskrachten als 

van arbeidsposities tussen deze deelmarkten mogelijk. Vacatures op een 

deelmarkt kunnen in principe worden vervuld door werklozen op andere 

deelmarkten. De geneigdheid om van deelmarkt te veranderen is echter om 

allerlei redenen beperkt en wordt in de loop van de tijd vermoedelijk 

zelfs kleiner3). Deze beperkte mobiliteit van arbeid houdt onder mcer 

verband met de sterke gebondenheid aan de plaats waar men is gevestigd 

resp. woont en de verschillen in vereiste resp. aangeboden kennis en 

vaardigheden. 

Verhoging van de loonvoet op deelmarkten met een groot overschot 

aan vacatures en verlaging van de loonvoet op deelmarkten met relatief 

veel werklozen zou een zekere verschuiving kunnen sttmuleren van ar- 

beidskrachten naar deelmarkten met tekorten en van arbeidsposities naar 

3) Zie voor dit laatste L.H. Klaassen en J.A.M. Heijke, Economic growth 

and employment, in G.R. Denton en J.J.N. Cooper (red.), The European 

economy beyond the crisis: from stabilisation to structural change, 

College of Europe, Brugge, 1977.

deelmarkten met overschotten aan arheid. Indien de mohiliteit van arbeid 

heperkt is, zal de effectiviteit van veranderingen van de loonstructuur 

vermoedeljjk gering zijn. Deze effectiviteit zal overigens verschillen 

naar gelang de lengte van de periode welke men in beschouwing neemt. 

Op de korte termijn spelen aan de vraagzijde de mogelijkheden een 

rol, om arbeidsposities te doen vcrvullen door arheidskrachten die niet 

over de strikt vereiste kennis en vaardigheden beschikken. Aan de aan- 

bodlcant gaat het om de hereidheid en de hekwaamheid om arbeidsposities 

te vervullen waarvoor men niet is opgeleid oE waarin men geen ervaring 

heeft opgedaan. 

Op de lnnge termijn zijn de substitritiemogelijkheden tussen 

deelmarkten grocer. Produktiehuishoudingen krrnnen dan hun vraag naar 

arheid heter afstemmcn op de kwalltatieve en ruimtelijke structuur van 

het aanhod door veranderlngen door te voeren in de technische en organi- 

satorische structuur van het produktieproces of door zich elders te 

vestigen. Arheidskrachten kunnen zich op de lange termijn aanpassen aan 

gewijzigde nrbeidsmarktsituaties door, a1 dan niet met hulp van de 

overheid of het hedrijfsleven, een opleiding te gaan volgen of op andere 

wijze ervaring op te doen voor arbeidsposities waar de perspectieven 

gunstiger zijn, dan we1 door te verhuizen naar locaties waar nog ar- 

heidsposities bescl~ikbaar zijn welke kunnen worden vervuld met behulp 

van de kennis en vaardigheden waarover men reeds beschikt. 

Het is duidelijk dat als de loonstructuur is verstard en niet 

meer reageert op zich wijzigende schaarsteverhoudingen op delen van de 

arheidsmarkt, dat dan de impulsen onthreken voor het versnellen dan we1 

vertragen van hoven beschreven substitutieprocessen tussen deelmarkten. 

Het gevolg daarvan zal vermoedelijk zijn, dat de discrepantie tussen de 

verdeling van de werkloosheid en de verdeling van de openstaande vraag 

over de onderscheiden deelmarkten toeneemt. Deze toenemende "imbalance" 

impliceert een verdere verschuiving van de uv-curve naar rechts. 

In het voorgaande is de relatie tussen de loonstructuur en het 

functioneren van de arheidsmarkt slechts in theoretische zin aangegeven. 

Voor het vaststellen van de relevantie en de intensiteit van de in het 

voorgaande hesproken verbanden is empirisch onderzoek nodig. In de 

onderzoeken die in Nederland zijn verricht naar de verschuiving van de 

uv-relatie, heeft echter geen kwantificering van deze verbanden plaats- 

gevonden. Men heeft zich over het algemeen beperkt tot het in kwalita- 

tieve zin aanduiden van de mogelijke oorzaken van de verschoven uv- 

relatie; een verstarde loonstructuur wordt daarbij als mogelijke factor 

weinig genoemd. 

2.3. Het Ministerie van Sociale Zaken 

In zijn jaarverslag over 1978 publiceerde het Ministerie van 

Sociale Zaken de resultaten van een uv-analyse over de periode 1952-

1978~). Er werd uitgegaan van het volgende verband tussen werkloosheld 

en openstaande vraag. 

waarin : u = geregistreerde werkloosheid als percentage van de 

afhankelijke beroepsbevolking; 

v = geregistreerde openstaande vraag als percentage van de 

beroepsbevolking; 

d = dummy variabele die de waarde 0 heeft in de periode 

1952-1972 en 1 voor de jaren 1973-1978. 

Vergelijking (2.1) beschrijft u als een dalende functie van v, en 

er geldt dat hij stijging van v de daling van u kleiner wordt naarmate v 

op een hoger peil ligt. Deze vergelijking heschikt dus over de eerder 

bcschreven eigenschappen van de uv-relatie. De in (2.1) opgenomen dummy 

variabele hehoeft echter nog enige toelichting. Het Ministerie van 

Sociale Zaken is van mening dat de oliecrisis een langdurige recessie 

heeft ingeluid, die gepaard is gegaan met ingrijpende structurele veran- 

deringen. Deze veranderingen zouden hebhen geleid tot een versnelling 

van de reeds vanaf de jaren zestig waargenomen verslechtering van het 

functioneren van de arbeidsmarkt. Deze ontwikkeling zou tot uitdrukking 

komen in een verschuiving van de uv-curve naar rechts. Deze verschuiving 

is in (2.1) weergegeven door de genoemde dummy variabele, die vanaf 1973 

de waarde 1 aanneemt5). 

Door van (2.1) de natuurlijke logaritme te nemen ontstaat een 

lineaire vergelijking, waarvan de parameters door middel van regressie- 

analyse kunnen worden geschat. Door het Ministerie werden de volgende 

resultaten verkregen. 

De mate van aanpassing van de met hehulp van (2.2) berekende 

waarden aan de gerealiseerde waarden van u is bevredigend. De geschatte 

parameters hehben de verwachte tekens. Over autocorrelatie in de resi- 

duen en het significantieniveau van de geschatte a1 wordt niets opge- 

merkt. We1 wordt vermeld dat de cogfficignt van de dummy variabele 

significant van 0 verschilt op het 1%-niveau. De vastgestelde verschui- 

ving van de uv-curve is aanzienlijk. In het "evenwichtspunt" u = v is 

het werkloosheidspercentage in de nieuwe situatie 2,362 tegen 1,77% in 

de oude, hetgeen maar liefst een stijging impliceert van 66nderde. 

4) Ministerie van Sociale Zaken, Jaarverslag Arbeidsmarkt 1978, 

f ebruari 1979. 

5) Indien men overigens een versnelling van een reeds in de gang zijnde 

verslechtering van het functioneren van'de arbeidsmarkt-beoogde weer 

te geven, had men beter een wat andere specificatie kunnen kiezen, 

bijvoorheeld een combinatie van een trendterm vanaf de jaren zestig 

en een dummy vanaf 1973.

'Zoals opgemerkt, is naar de mening van het Ministerie van Sociale 

Zaken de vanaf de jaren zestig opgetreden verslechtering van het func- 

tioneren van de arbeidsmarkt, in de jaren zeventig versneld door de 

langdurige recessie6). De weinig rooskleurige vooruitzichten hebben 

werkgevers selectiever gemaakt bij het aantrekken van personeel. Ondanks 

hun verzwakte arbeidsmarktpositie, zou daarnaast bij werknemers geen 

sprake zijn van verminderde selectiviteit ten aanzien van de beschikbare 

arbeidsposities. Het bestaadde stelsel van sociale voorzieningen maakt 

het immers mogelijk om zich te richten op die deelmarkten waar het werk 

aantrekkelijker is, ook als de kansen om dergelijk werk te bemachtigen 

veel geringer zijn. De ongunstige vooruitzichten zouden voorts de mobi- 

liteit van arbeid niet hebben bevorderd. 

Volgens het Ministerie van Sociale Zaken zou ook de aansluiting 

tussen de structuur van de vraag en de structuur van het aanbod zijn 

verminderd. Door de ontwikkelingen binnen het onderwijs en het toegeno- 

men aanbod van vrouwen heeft zich binnen het aanbod van arbeid een 

steeds sterkere voorkeur ontwikkeld voor banen in de dienstensector 

boven banen in de nijverheid. Ook de imago van geringe beroepszekerheid 

heeft er toe geleid dat het steeds moeilijker is geworden om vacatures 

in de industrie en de bouwnijverheid te doen vervullen. 

Voor ons onderzoek is met name van belang dat het Ministerie van 

Sociale Zaken ook wijst op de betekenis van de weinig flexibele loon- 

structuur voor het verslechterde functioneren van de arbeidsmarkt. De 

beloningsstructuur zou zijn verstard doordat deze structuur in hoge mate 

door institutionele factoren wordt bepaald. Men wijst in dit verband op 

de toepassing van functiewaarderingssystemen, de standaardisatie van 

arbeidsvoorwaarden, en op de wetgeving ten aanzien van het minimum- 

inkomen in de primaire en secundaire sfeer. ~rijscom~ensatie en verwer- 

king van toeslagen zouden voorts een zodanig groot deel van de loonmuta- 

tie bepalen, dat nog slechts weinig ruimte overblijft voor gerichte 

aanpassingen aan de schaarsteverhoudingen op delen van de arbeidsmarkt. 

Men wijst er tevens op dat a1 zouden deze schaarsteverhoudingen in de 

hoogte van de toeslagen worden verwerkt, de institutioneel vastgelegde 

koppelingsmechanismen er toe zullen leiden dat bepaalde verhogingen ook 

doorwerken in de loonontwikkeling op deelmarkten waar dat uit oogpunt 

van schaarste ongewenst is. 

Bij de bespreking van de mogelijke oorzaken van de verschoven uv- 

curve plaatst het Ministerie van Sociale Zaken de kanttekening dat de 

dummy variabele een overtrokken beeld geeft van het verslechterde func- 

tioneren van de arbeidsmarkt. Sinds 1973 is het deel van de openstaande 

vraag dat bij de arbeidsbureaus wordt geregistreerd toegenomen door (1) 

6) Zie voor de hier weergegeven opinies van het Ministerie van Sociale 

Zaken niet alleen het genoemde jaarverslag over 1978, maar ook dat 

over 1979, waarin op de verschoven uv-relatie uitgebreid wordt 

teruggekomen (Ministerie van Sociale Zaken, Jaarverslag Arbeidsmarkt 

I 1979, april 1980). 

-

anken, en (3) de bij 2AO's gemaakte afspraken vacatures bij arbeidsbu- 

reaus te melden. Naar onze mening dient aan het bovenstaande te worden 

toegevoegd dat in de jaren zeventig ook de registratienormen ten aanzien 

van de werkloosheid enigszins zijn verruimd. Immers, vanaf juli 1970 

worden ook gehuwde vrouwen, die geen kostwinster zijn en voor een volle- 

dige dagtaak in aanmerking willen komen, tot de werkloosheid gerekend. 

2.4. Driehuis 

Het volgende onderzoek dat we zullen bespreken is dat van 

~riehuis~). Het onderzoek werd, gepubliceerd in Kyklos in 1978. Zijn 

onderzoek is voor ons onderzoek om twee redenen van belang. In de eerste 

plaats gaat hij na of de uv-curve wellicht reeds v66r de jaren zeventig 

is verschoven. Bovendien beperkt hij zijn onderzoek niet tot Nederland, 

maar betrekt ook andere landen erbij. 

Driehuis leidt de door hem onderzochte uv-relatie af uit een door 

Holt en David ontwikkeld analytisch raamwerk voor de beschrijving van de 

interacties op de arbeidsmarkt8) (in par. 2.2. maakten wij reeds gebruik 

van bepaalde elementen uit dat raamwerk). Deze afleiding leidt tot 

eenzelfde specificatie van de uv-relatie als die van het Ministerie van 

Sociale Zaken. Omdat de uv-relatie noodgedwongen op basis van geregis- 

treerde vacatures moet worden geschat, probeert hij vervolgens te corri- 

geren voor cyclische variaties in de mate waarin vacatures worden gere- 

gistreerd. Deze correctie leidt tot toevoeging ban de verandering van 

het werkloosheidspercentage als verklarende variabele aan de uv-relatie. 

De mogelijke verschuiving van de uv-relatie onderzoekt hij - evenals het 

Ministerie van Sociale Zaken - met hehulp van een dummy variabele. 

Het onderzoek van Driehuis omvat de landen West-Duitsland, 

Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Nederland en Relgie. De onderzochte 

periode betreft de jaren 1955-1975. Voor elk land wordt een uv-relatie 

geschat. Daarbij wordt nagegaan of de relatie is verschoven na 1967 of 

pas na 1970. Het blijkt dat in alle zes onderzochte landen de uv-relatie 

is verschoven. Tevens hlijkt dat deze verschuiving eerder vanaf 1967 dan 

vanaf 1970 heeft plaatsgehad. 

Driehuis onderzocht niet welke oorzaken verantwoordelijk zijn 

geweest voor de waargenomen verschuiving van de uv-relaties. Hij vol- 

staat met een verwijzing naar onderzoekingen in het Verenigd Koninkrijk, 

.waarin verklaringen naar voren worden gebracht als verminderde arbeids- 

7) W. Driehuis, Labour market imbalances and structural unemployment, 

Kyklos, Vo1.31, 1978, blz. 638-661. 

8) Driehuis verwijst hiervoor naar: C.C. Holt en M.H. David, The Concept 

of Job Vacancies in a Dynamic Theory of the Labour Market, N.B.E.R., 

The Measurement and Interpretation of Job Vacancies, New York en 

C.C. Holt, op. cit., 1970.

eserve in bedrijven, verhoogde ontslagkosten, demografische verschui- 

vingen en verheterde werkloosheidsvoorzieningen. 

2.5. HeijkeIDe Koning 

In hun bijdrage aan het NEI-jubileum congres "Dynamiek van de 

stedelijke ontwikkeling" in 1979, zijn Heijke en De Koning meer systema- 

tisch nagegaan vanaf welk jaar de uv-relatie is verschoven9). Gezien het 

specifieke onderwerp van hun onderzoek, i.c. het functioneren van de 

stedelijke arbeidsmarkt, verrichtten zij hun analyse niet op het natio- 

nale maar op het regionale niveau. Dat lijkt een nadeel, omdat de resul- 

taten van hun onderzoek minder goed zouden aansluiten bij de reeds 

besproken studies, maar biedt toch voordelen, omdat hun onderzoek het 

licht werpt op een nog niet genoemd element in de verklaring van de 

verschoven uv-relatie, n.1. de ruimtelijke ontwikkeling. 

Zij gaan uit van eenzelfde specificatie van de uv-relatie als het 

Ministerie van Sociale Zaken, met dien verstande dat zij een trendterm 

in de vergelijking introduceren in plaats van een dummy variahele. 

Hun specif icatie luidt: 

u = aovalt a2, met a1 < 0; co, a2 > 0 

j 

waarin tj = variahele die tot jaar j de waarde 1 aanneemt en daarna 

lineair oploopt met de tijd (t = 2 in jaar j, t = 3 in jaar 

j+l, enz.) 

Zij passen dit model toe op een stedelijk arbeidsmarktgebied. Dit 

gebied omvat een grote stad met zijn naaste omgeving. Als naaste omge- 

ving zijn die gebieden beschouwd van waaruit de pendel substantieel is 

ten opzichte van de daar woonachtige beroepsbevolking en een belangrijk 

aandeel vormt van de werkgelegenheid in de grote stad. Als stad werd 

Rotterdam gekozen, en het arbeidsmarktgebied omvat de COROP-gebieden 

Groot Rijnmond en Zuid-Oost Zuid-Holland. Helaas zijn voor deze gebieden 

alleen werkloosheids- en vacaturepercentages beschikbaar voor mannen, 

zodat de uv-analyse tot deze groep beperkt moet blijven. De te beschou- 

wen periode is 1952-1977. 

Rij de schatting van (2.3) wordt nagegaan vanaf welk jaar de 

trendfactor vermoedelijk een rol is gaan spelen. Dit is gedaan door het 

aanvangsjaar van de trendfactor (er geldt dan t = 2) steeds een jaar op 

te schuiven. Het blijkt dat bij 1967 als startjaar de t-waarde van de 

geschatte trendparameter a2 zijn hoogste waarde bereikt; hetzelfde 

geldt voor de overige parameters van (2.3). 

9) J.A.M. Heijke en 3. de Koning, Discrepanties op de stedelijke 

arbeidsmarkt, in L.H. Klaassen, W.T.M. Molle en J.H.P. Paelinck 

(red.), De dynamiek van de stedelijke ontwikkeling in Nederland, 

Nederlands Economisch'Instituut, Rotterdam, 1981, blz. 196-225.

Heijke en De Koning schatten de uv-relatie vervolgens afzonder- 

lijk voor de kern van het stedelijke arbeidsmarktgebied (d.1. de stad 

Rotterdam) en het ringgebied daar omheen. Opmerkelijk is dat de ver- 

schuiving van de uv-curve alleen blijkt op te gaan voor het kerngebied. 

Teneinde globaal af te tasten of de verslechterde functionering 

van de arbeidsmarkt een typisch stedelijk verschijnsel is, schatten zij 

de uv-relatie ook voor twee landsdelen, nl. het verstedelijkte lands- 

deel, bestaande uit de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en 

Utrecht, en het perifere landsdeel dat de overige provincies omvat. Voor 

beide gebieden blijkt de invloed significant te zijn. De desbetreffende 

regressie-coEfficiEnt (a2) is echter het hoogst voor het verstedelijk- 

te gebied, nl. 0,31, tegen 0,13 voor het perifere gebied. De gevonden 

waarde van a2 in het verstedelijkte landsdeel is van vergelijkbare 

omvang met de gevonden waarde van a2 in het onderzochte specifiek 

stedelijke arbeidsmarktgebied van Rotterdam en omgeving (de laatste 

bedroeg 0,25). Voor de kern van het stedelijke arbeidsmarktgebied werd 

de hoogste waarde van a2 gevonden (nl. 0,42). Heijke en De Koning 

achten het daarom aannemelijk "dat de vanaf het midden van de jaren 

zestig opgetreden verslechtering van de aansluiting tussen vraag en 

aanbod op de arbeidsmarkt zich vooral in de stedelijke gebieden heeft 

voorgedaan" . 

Aan de hand van de resultaten van hun onderzoek komen Heijke en 

De Koning tot de volgende veronderstellingen over de oorzaken van de 

sterk gestegen werkloosheid in de kern van het stedelijke arbeidsmarkt- 

gebied en de daar verslechterde aansluiting op de arbeidsmarkt vanaf het 

midden van de jaren zestig: 

"a. In het midden van de jaren zestig begint de betekenis van de indus- 

trie voor de werkgelegenheid af te nemen en neemt de dienstensector 

in betekenis toe. Inmiddels is het suburbanisatieproces in volle 

gang, leidend tot segregatie van laaggeschoolden en ouderen in de 

stad. Voorts begint de stroom laaggeschoolde buitenlandse migranten 

naar de stad op gang te komen, wat de genoemde segregatie van laag- 

geschoolden nog eens versterkt.De structuurverandering in de werkge- 

legenheid gaat gepaard met omschakelingsproblemen en verhoging van 

het kwalitatieve niveau van de gevraagde arbeid. De arbeidsmarktpo- 

sitie van bovengenoemde groepen stadsbewoners wordt daarmede gelei- 

deli jk slechter. 

b. De werkgelegenheid verplaatst zich geleidelijk van de kern naar de 

ring van het stedelijk gebied en naar elders. De oudere laagge- 

schoolde bewoners van de kern vertonen een lage mobiliteit en kunnen 

zi'ch geen lange pendelafstanden of verhuizing veroorloven naar de 

ringgebieden of elders waar werkgelegenheid beschikbaar is.

Ondersteuning voor deze veronderstelling kan worden gevonden in een 

Amsterdams onderzoek naar onder meer de gevolgen van bedrijfsver- 

plaatsing voor de stedeli jke werkloosheid ( . . . . .lo)). 

c. In de jaren zeventig is de arbeidsmarkt in het Nieuwe Waterweggebied 

ruimer geworden door het teruglopen van de werkgelegenheid. Dat 

heeft, in samenhang met de relatief sterk gestegen arbeidskosten, 

geleid tot verscherping van de selectie-eisen welke door werkgevers 

worden gesteld. Zij kunnen kiezen uit een ruimer aanbod'van arbeid 

en kiezen de arbeidskrachten met de beste opleiding en ervaring e.n 

met de gunstigste leeftijd, ook voor arbeidsplaatsen waarvoor deze 

eisen strikt genomen niet noodzakelijk zijn. De laaggeschoolden en 

de ouderen komen daarmede in een ongunstige concurrentieverhouding 

te staan met andere groepen op de regionale arbeidsmarkt. 

d. Mede in verband met de verruiming van de arbeidsmarkt vindt discri- 

minatie van laaggeschoolde etnische groepen plaats. Werkgevers 

dichten aan bepaalde etnische groepen negatieve aspecten ten aanzien 

van het arbeidsgedrag toe. Dit leidt tot een voorkeur voor het 

aantrekken van blanke Nederlanders voor het verrichten van laagge- 

schoolde handarbeid boven het aantrekken van laaggeschoolde Mediter- 

ranen en Surinamers voor dat werkl'). Aangezien de Mediterranen en 

Surinamers een relatief groot deel van de stadsbevolking uitmaken 

draagt hun zwakke arbeidsmarktpositie bij tot het hoge werkloos- 

heidspercentage in de stad. 

e:Het onregelmatige arbeidsvei-leden, de lage inschatting van de eigen 

kansen op werk, de cumulatie van onaantrekkelijkheden die aan het 

laaggeschoolde werk is verbonden, de negatieve stimulansen van de 

omgeving, het geringe verschil in netto-uitkering en netto-loon en 

andere factoren dragen bij tot verzwakking van de arbeidsmotivatie 

van de laaggeschoolde stadsbewoners en daarmede tot verkleining van 

hun kansen op het vinden of behouden van werk12)." 

2.6. Hartog 

fn zijn in 1980 verschenen boek: "Tussen vraag en aanbod", gaat 

J. Hartog uitgebreid in op het functioneren van de arbeidsmarkt in de 

afgelopen decennial3). Na raadpleging van verschillende onderzoekingen 

10) Hier maken de auteurs een verwijzing naar: Bureau Economisch 

Onderzoek Gemeente Amsterdam, Een onderzoek naar de geregistreerde 

arbeidsreserve en openstaande vraag bij het Gewestelijk Arbeids- 

bureau Amsterdam, Studierapport Arbeidsmarkt, no.1, Amsterdam, 1977. 

11) Er wordt verwezen naar de onthullende studie in dit verband: 

F. Bovenkerk (red.), Omdat zij anders zijn; patronen van rasdiscri- 

minatie in Nederland, Meppel, 1978. 

12) Voor een verdere uitwerking van dit punt verwijzen de auteurs naar 

de bijdrage van F.C. Valkenburg, Ruimtelijke en functionele segmen- 

tering van de stedelijke arbeidsmarkt, in L.H. Klaassen, 

W.T.M. Molle en J.H.P. Paelinck, op.cit. 

13) J. Hartog, Tussen vraag en aanbod, Stenfert Kroese, Leiden/ 

Antwerpen, 1980.

en een analyse van verschillende facetten van het functioneren van de 

arheidsmarkt, komt hij tot een bevestiging van de in 1967 opgetreden 

structuurbreuk. Hij noemt als oorzaak de toegenomen heterogeniteit van 

de arbeidsmarkt, waardoor steeds hogere eisen worden gesteld ten aanzien 

van de allocatie en herallocatie van arbeid. 

Deze toegenomen heterogeniteit doet zich in verschillende vormen 

voor. Als eerste noemt Hartog de toegenomen ongelijkheid van de ontwik- 

keling van de werkgelegenheid in bedrijfstakken. De vanaf het midden van 

de jaren zestig begonnen trendmatige daling van de werkgelegenheid in de 

industrie is gepaard gegaan met de ineenschrompeling van de werkgelegen- 

heid in tal van bedrijfstakken. Andere bedrijfstakken, veelal van 

dienstverlenende aard, breidden zich verder uit en floreren nog steeds. 

Ook de ontwikkeling binnen de bedrijfstakken is vermoedelijk 

heterogener geworden. Hartog illustreert dit aan de hand van de dien- 

stensector, waarin de werkgelegenheid weliswaar ononderbroken is toege- 

nomen. maar waarin ook het aantal uitgesproken faillissementen is geste- 

gen, en zelfs in nog v66l sterkere mate dan de werkgelegenheid. 

De volgende vorm van groeiende heterogeniteit betreft de voort- 

schrijdende arbeidsverdeling en de toenemende specialisatie. Hartog 

verwijst hier naar studies die aanwijzingen opleveren voor een versnel- 

ling vanaf het midden van de jaren zestig van de veranderingen in de 

beroepenwereld. Deze veranderingen zouden verband houden met een toene- 

ming van het bedrijfsspecifieke karakter van de functie-eisen, als 

gevolg van processen van schaalvergroting, voortschrijdende specialisa- 

tie tussen bedrijven en toenemende arbeidsdeling binnen bedrijven. 

De door Hartog genoemde vormen van toegenomen heterogeniteit op 

. de . arbeidsmarkt laten zich in verhand brengen met de door Holt onder- 

scheiden structurele factoren die de ligging van de macro-uv-relatie 

bepalen (zie par.2,2.)..De toenemende ongelijkheid van de werkgelegen- 

heidsontwikkeling in bedrijfstakken zal immers leiden tot een grotere 

ongelijkheid tussen de spreiding van de openstaande vraag en de sprei- 

ding van de werkloosheid over deelmarkten, dus tot een toename van de 

"imbalance". Daarnaast zal de toenemende arbeidsverdeling en speciali- 

satie leiden tot vergroting van het aantal deelmarkten, dus tot vergro- 

ting van de "pure c~m~artmentalization~~~~). 

14) Vgl. voor studies naar de verschuiving van de uv-relatie op 

deelmarktniveau, naast de reeds besproken studie van Heijke en 

De Koning: 

- S.K. Kuipers en F.H. Buddenberg, Unemployment on account of market 

imperfection in the Netherlands since the Second World War, in: 

De Economist, vo1.126, 1978, nr.3, blz. 390-412; 

- -J. Groen, Een model voor de arbeidsmarkt van de bouwnijverheid, 

Economisch Instituut voor de Rouwnijverheid, Amsterdam, . September . 

1980; 

- J. Muysken en C. de Neubourg, Qualitative structural unemployment 

in the Netherlands, 1955-1979, Research memorandum nr.75, 

Institute of Economic Research, Faculty of Economics, University 

of Groningen, Groningen, January 1981.

factoren naar voren die verantwoordelijk zijn voor het verslechterde 

functioneren van de arbeidsmarkt. Zo wijst hij op de kritischer houding 

van het aanbod ten aanzien van de aard van de arbeidsomstandigheden en 

de inhoud van het werk. Deze veranderde houding zou samenhangen met het 

gestegen inkomensniveau, de aanwe'zigheid van sociale uitkeringen en het 

toegenomen niveau van de opleiding. Het ontstaan van meer specifieke 

beroepsopleidingen zou voorts het segment van de arbeidsmarkt waarop 

schoolverlaters zoeken hebben verkleind.

I. 

3. DE VERSCHUIVING VAN DE TEWERKSTELLINGSRELATIE EN DE LOONSTRUCTUUR 

3.1. Inleiding 

In het vorige hoofdstuk werden enkele onderzoekingen besproken 

naar de verschuiving van de uv-relatie. Uit deze onderzoekingen kunnen 

een tweetal conclusies worden getrokken. De eerste is, dat de uv-curve 

ongeveer vanaf het midden van de jaren zestig is verschoven naar 

"rechtsboven", hetgeen er op zou wijzen dat de arbeidsmarkt sedertdien 

slechter is gaan functioneren. De tweede conclusie die we trekken is, 

dat weinig met zekerheid bekend is over de oorzaken van deze verslechte- 

ring. De meeste auteurs volstaan met het veronderstellenderwijs noemen 

van enkele mogelijke oorzaken. Een analyse waarin het functioneren van 

de arbeidsmarkt rechtstreeks en systematisch in verband wordt gebracht 

met bepaalde structurele veranderingsprocessen, ontbreekt. 

Hoewel het in dit onderzoek primair gaat om het vaststellen van 

de betekenis van de beloningsverhoudingen voor het functioneren van de 

arbeidsmarkt, zullen we ook trachten de invloed van andere factoren 

hierop aan te geven. Het gaat immers om het vaststellen van de invloed 

die de beloningsverhoudingen hebben, boven de invloed die reeds door 

andere factoren wordt uitgeoefend. 

Hier bedoelde structurele factoren ontwikkelen zich veelal gelei- 

delijk en hangen vaak op complexe wijze met elkaar samen. Het is daarom 

buitengewoon moeilijk om de betekenis van deze factoren vast te stellen 

en te onderscheiden van een meer algemene trendbeweging. Voor deze 

studie is het echter niet noodzakelijk om een volledige verklaring te 

geven voor de waargenomen veranderingen in het functioneren van de 

arbeidsmarkt. Er kan worden volstaan met een verklaring die voldoende 

breed is om de partiEle invloed van de ontwikkeling van de beloningsver- 

houdingen in redelijke mate te kunnen schatten. 

In het onderhavige hoofdstuk wordt de betekenis van de belonings- 

verhoudingen voor het functioneren van de arbeidsmarkt onderzocht aan de 

hand van de zogenaamde tewerkstellingsfunctie. Deze functie beschrijft 

hoe een bepaalde omvang van de tewerkstelling resulteert uit een bepaald 

niveau van de vraag naar en het aanbod van arbeid. In deze functie is de 

tewerkstelling de afhankelijke variabele en vormen de vraag en het 

aanbod de gegeven grootheden. 

De tewerkstellingsfunctie houdt nauw verband met de uv-relatie. 

Beide functies zijn, onder bepaalde veronderstellingen, in elkaar her- 

leidbaar. Belangrijke nadelen van de uv-relatie zijn dat de tewerkstel- 

ling slechts impliciet wordt beschouwd en niet a prior1 duidelijk is 

welke de afhankelijke en welke de verklarende variabele vormt. Omdat de 

tewerkstellingsfunctie deze nadelen niet heeft, geven wij aan deze de 

voorkeur. 

In de gekozen specificatie van de tewerkstellingsrelatie vormt de 

parameter A een maatstaf voor de efficiEntie waarmee de arbeidsmarkt

functioneert. Deze efficientie wordt dan hezien bij gegeven niveaus van 

vraag en aanbod. Op de veranderlijkheid van vraag en aanbod ten gevolge 

van hijvoorbeeld veranderingen in de beloningsverhoudingen, alsmede op 

de onderlinge samenhang tussen heide zijden van de arbeidsmarkt. wordt 

pas ingegaan in de hierna volgende hoofdstukken, waarin een volledig ar- 

heidsmarktmodel voor de bouwnijverheid wordt ontwikkeld. 

' Het onderhavige hoofdstuk beperkt zich tot een analyse van de 

"frictieparameter" A . Nagegaan wordt in welke mate deze parameter in 

de loop van de tijd is veranderd en welke factoren daarvoor verantwoor- 

delijk zijn geweest. De relatie tussen X en de beloningsverhoudingen 

wordt niet volledig uitgewerkt. Dat zou te ver voeren, omdat dan alle 

deelmarkten welke op de onderscheiden beloningsverhoudingen aansluiten, 

simultaan in beschouwing zouden moeten worden genomen. We volstaan met 

het leggen van een rechtstreeks verband tussen de (macro-)frictieparame- 

ter en de veranderlijkheid, of flexibiliteit, van de heloningsverhoudin- 

gen. Als maatstaf voor deze flexibiliteit zullen we de standaarddeviatie 

van de groeipercentages van de sectoriele bruto-lonen gebruiken. 

3.2. De tewerkstellingsrelatie 

De tewerkstellingsrelatie beschrijft de omvang van de tewerkstel- 

ling (ook we1 genoemd: gerealiseerde werkgelegenheid) als een functie 

van de niveaus van de vraag naar en het aanbod van arbeid. De algemene 

gedaante van deze functionele'relatie luidt: 

waarin: E = tewerkstelling 

S = aanbod van arbeid 

D = vraag naar arbeid 

Bij empirisch onderzoek wordt het aanbod van arbeid gemeten als 

de tewerkstelling vermeerderd met de geregistreerde werkloosheid, en de 

vraag naar arbeid als de tewerkstelling vermeerderd met de geregistreer- 

de openstaande vraag. Omdat de geregistreerde openstaande vraag en de 

geregistreerde werkloosheid altijd positief zijn, is de tewerkstelling 

steeds kleiner dan het minimum van vraag en aanbod, dus: 

E < min (S,D) (3.2) 

De te kiezen speciflcatle van de tewerkstellingsrelatie dient aan 

bovenvermelde eis te voldoen. Deze eis is vooral van praktische aard. 

Zou men echter de werkelijke vraag en het werkelijke aanbod kennen, dan 

is het in theorie mogelijk dat de vraag of het aanbod kleiner is dan de

I 

1 

1 

tewerkstellingl). Dergelijke situaties kunnen het gevolg zijn van ver- 

traagde aanpassingsreacties. 

Er mag worden aangenomen dat als de vraag naar arbeid (D) of het 

aanbod van arbeid (S) toeneemt, ook de tewerkstelling (E) groter wordt, 

zij het in minder sterke mate dan D resp. S. Deze aanname leidt tot de. 

eis dat de eerste afgeleiden m.b.t. D en S positief zijn en dat de 

tweede afgeleiden negatief zijn, dus: 

Een volgende eis die kan worden gesteld is dat de te kiezen 

specificatie lineair homogeen is, d.w.2. als zowel de vraag als het 

aanbod met een factor n toenemen dat clan ook de tewerkstelling met 

deze factor toeneemt, dus 

Als aan (3.5) moet zijn voldaan, wordt dus aangenomen dat de schaal van 

het arbeidsmarktproces geen invloed heeft op de doelmatigheid waarmee de 

arbeidsmarkt werkt. 

Ten slotte stellen we als eis dat als het aanbod ten opzichte van 

de vraag of de vraag ten opzichte van het aanbod extreme waarden aan- 

neemt, de tewerkstelling tendeert naar de vraag resp. het aanbod, dus: 

lim E = D 

S/D + m 

lim E = s (3.7) 

T)/S + m 

In het kader van het Nationaal Programma Arbeidsmarktonderzoek is 

door het Nederlands Economisch Instituut een arbeidsmarktmodel ontwikkeld 

(AMO-K), waarin een tewerkstellingsrelatie is opgenomen die aan / 

bovengestelde eisen voldoet2). Deze tewerkstellingsrelatie is door J. de 

1) Zie voor een verdere uitwerking van dit punt: J.A.M. Heijke, 

L.H. Klaassen en C.J. Offereins, Naar een arbeidsmarktmodel, 

H.D. Tjeenk Willink bv., Groningen, 1975, blz. 97 e.v. 

2) J.A.M. Heijke, J. de Koning en R.J.M. Maas, AMO-K, een arbeidsmarkt- 

model met twee categorieh arbeid, Nederlands Economisch Instituut, 

Rotterdam, binnenkort te verschijnen.

I 

Koning afgeleid uit de c~S-functie~),en luidt als volgt: 

-1/A 

E = (s-A + D-A) x > O (3.8) 

We zullen deze specificatie van de tewerkstellingsrelatie ook voor deze 

studie hanteren. 

De tewerkstellingsfunctie (3.8) heeft maar &5n parameter: A . 

Deze parameter geeft de fricties tussen vraag en aanbod weer. Naarmate 

A groter is, functioneert de arheidsmarkt beter. Als A + benadert 

de tewerkstelling de omvang van vraag of aanbod, afhankelijk van de 

omstandigheid welke van beiden het kleinst is. Als de vraag groter is 

dan het aanbod benadert de tewerkstelling het aanbod en als het aanbod 

groter is dan de vraag benadert de tewerkstelling de vraag. In dit 

(extreme) geval is er dus geen sprake van het simultaan vddrkomen van 

werkloosheid en openstaande vraag. 

De arbeidsmarkt functioneert slechter naarmate A kleiner is. 

Als A daalt wordt de tewerkstelling ten opzichte van zowel vraag als 

aanbod kleiner en nemen zowel openstaande vraag als werkloosheid toe. 

Als A + 0 , benadert de tewerkstelling de omvang 0. 

De betekenis van de frictie-parameter A kan verder worden 

verduidelijkt aan de hand van de figuren 3.1 en 3.2. Figuur 3.1 bestaat 

uit twee grafieken, die elk een verschillende, situatie weergeven. In 

heide grafieken staan op de verticale as de vraag afgebeeld en op de 

horizontale as het aanbod. De eerste grafiek geeft het verloop van de 

tewerkstelling weer als de vraag constant is (Do) en het aanbod va- 

rieert; de tweede grafiek geeft daarentegen de situatie weer waarin het 

aanbod constant is (So) en de vraag varieert. Als er geen fricties op 

de arheidsmarkt bestaan, zou in de eerste grafiek E evenredig veranderen. 

met S, zolang S < Do . Zodra S > Do geldt echter E = Do , vanwege 

het bestaan van de minimumconditie. In de tweede grafiek ligt So vast 

en zou E evenredig veranderen met D, zolang D < So ; zodra D > So geldt 

E = SO . Door het bestaan van fricties op de arbeidsmarkt zal E echter 

verlopen, bij gegeven DO en variatie van S, resp. bij gegeven So en 

variatie van D, volgens de in beide grafieken aangegeven krommen. Het 

verschil tussen de desbetreffende kromme en de lijn die het verloop van 

E weergeeft bij het ontbreken van fricties op de arbeidsmarkt, geeft de 

invloed van deze fricties weer (zie het gearceerde gebied). 

3) Vgl. voor de toepassing van ,CES-functies voor de beschrijving van 

onevenwichtinheden: 

- J.C. Siebrand, Towards Operational Disequilibrium Macro-Economics, 

Den Haag/Boston/Londen, 1979. 

- E.R. de Regt, Enkele macro-economische werkgelegenheidsrelaties 

voor de Nederlandse arbeidsmarkt 1948-1977, doctoraal werkstuk, 

Erasmus Universiteit Rotterdam, augustus 1979,. 

Zie voor een anderssoortige specificatie van de tewerk~tellii~s- 

relatie bijv.: P. Kooiman en T.. Kloek, Aggregation of micro-markets 

in disequilibrium: Theory and application to the Dutch labour market 

1948-1975, Working paper Econometric Institute Erasmus Universiteit, 

Rotterdam, 1979.

Figuur 3.2 geeft het verloop van de tewerkstelling weer bij 

ve~schillende X's , onder constanthouding van D (D Dg ) en variatie 

van S. Deze grafiek is dus .vergelijkbaar met de eerste grafiek uit 

I -A + D-X 1IX 

FIGLJUR 3.1. DE TEWERKSTELLINGSRELATIE E = f~ 1- 

BIJ VARIATIE VAN S RESP. D 

D ronstmtl; D ); S vad.b.1 

/' 

FIGUUR 3.2. DE TEWERKSTELLINGSXELATIE E = (s-' -+ D-A ) -"', 

EIJ D = D S VARIAaEL EM VERSCHILLENDE X's. 

0'

figuur 3.1. Naarmate X kleiner is (A2 < XI) ligt de tewerkstellings- 

kromme lager. De arbeidsmarkt functioneert dan slechter en de tewerk- 

stelling ligt voortdurend op een lager peil. 

3.3. Het functioneren van de arbeidsmarkt in de periode 1947-1980 

De parameter X van de tewerkstellingsfunctie (3.8) zal worden 

geschat voor de periode 1947-1980~). Daarbij wordt de methode van de 

maximale aannemelijkheid toegepast, onder de aanname van een additieve 

storingstenn die over de gebruikelijke eigenschappen heschikt5). Vanwege 

het niet-lineaire karakter van de desbetreffende aannemelijkheidsfunctie 

worden numerieke oplossingstechnieken gehruikt6). 

In eerste instantie wordt verondersteld dat X over de gehele 

periode constant is (A - Xo). In dat geval luiden de schattingsresul- 

taten als in tabel 3.1 is weergegeven. 

I Tabel 3.1. Regressieresultaten X = XO 

aannemelijkheidsfunctie. . 

**) asymptotische t-waarde, gehaseerd op de aannemelijkheidsfunctie. 

De correlatiecoEfficiiSnt is zeer hoog en de standaardfout van de ge- 

schatte parameter Xo is zeer klein (4,5%), zoals uit de berekende t- 

waarde valt af te leiden. De DW-statistic is echter uitennate laag. 

hetgeen op een zeer sterke positieve autocorrelatie in de storingstermen 

duidt. Dit wijst op de invloed van helangrijke verklarende variahelen 

welke nog niet expliciet in het geschatte model zijn onderscheiden. Uit 

het verloop van de residuen, welke zijn uitgezet in figuur 3.3, valt op 

te maken dat deze variahelen, althans ten minste 66n.van hen, vermoede- 

lijk een sterk trendmatig verloop hebben. De residuen zijn tot 1970 

1 steeds positief en daarna steeds negatief. Zij vertonen een trendmatige 

daling vanaf het midden van de jaren zestig. 

Het bovenstaande leidt tot het vermoeden dat X niet constant 

is, maar vanaf het midden van de jaren zestig steeds kleiner is gewor- 

4) De in dit rapport gebruikte statistische gegevens zijn op aanvraag 

bij de auteur verkrijgbaar. 

5) Zie voor deze methode bijv. S.M. Goldfeld en R.E. Quand, Nonlinear 

methods in econometrics, North Holland, Amsterdaml~onden, 1972, 

hfdst. 2. 

6) Vgl. voor deze technieken: 

G. den Rroeder, Between Newton and Cauchy: The diagonal variable 

metric method; theory en test results, Journal of Computational and 

Applied Mathematics, volume 6, no.4, 1980.

den. We zullen dat onderzoeken door aan A0 een trendterm toe te voegen 

die vanaf het midden van de jaren zestig een aanvang neemt. Deze trend- 

term fungeert dan als proxy-variabele voor het verloop van een aantal 

structurele grootheden die vooralsnog onbekend zijn. In een volgende 

paragraaf zullen wij daarop verder ingaan. 

Omdat niet a prior1 bekend is wanneer de arbeidsmarkt begint 

slechter te functloneren en X gaat dalen, zijn enkele alternatieve 

aanvangsjaren voor de trendterm onderzocht. In tabel 3.2 zijn de regres- 

sieresultaten voor een drietal aanvangsjaren weergegeven (er zijn overi- 

gens meer jaren onderzocht). De desbetreffende jaren zijn 1965, 1966 en 

1967. 

Tabel 3.2. Regressieresultaten X = Xo exp (Xltj) : tj = aanvangsjaar trend 

anvangsjaar 

rend 

F3CUUR 3.3. RESIDUEN VAN DE TmERKSTELLINGSRELATIE

De "fit" van alle drie vergelijkingen is zeer hoog. In de weergegeven 

correlatieco~ffici~nten zijn geen verschillen waar te nemen. De minus 

log-likelihood van de schattingsfunctie bereikt echter zijn laagste 

waarde bij de tweede vergelijking. Ook de t-waarden van de geschatte 

parameters Xo en X1 zijn bij die specificatie het, hoogst. De DW-sta- 

tistic is in alle drie gevallen laag, mar is nog het hoogste bij de 

specificatie waar de trend een aanvang neemt in 1966. Het lijkt ons 

daarom het meest waarschijnlijk dat de tewerkstellingsfunctie is ver- 

schoven vanaf 1965. 

Corrigeren we de vergelijking waar de trendterm een aanvang neemt 

in 1966 voor autocorrelatie7), dan worden de volgende resultaten gevon- 

den 

Tabel 3.3. Regressieresultaten X = Xo exp (Xlt1966) 

*) autocorrelatie-parameter 

De'autocorrelatie-parameter p is significant. De DW bereikt nu een 

acceptabele waarde. De waarden van Xo en X1 verschillen weinig met die 

welke werden gevonden bij de specificatie zonder correctie voor autocor- 

relatie. 

De residuen van de vergelijking volgens tabel 3.3 zijn in figuur 

3.3 weergegeven. De residuen vertonen vergeleken met de specificatie 

X = Xo geen trendmatige verschuiving meer en fluctueren rond de nul- 

as; ze zijn bovendien veel kleiner geworden. 

3.4. De "frictiewerkloosheid" in de periode 1947-1980 

Met behulp van de verkregen vergelijking (vlgs. tabel 3.3) kan 

een schatting worden gemaakt van de ontwikkeling van de werkloosheid die 

zou bestaan ondanks gelijkheid van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. 

Door deze - aldus gedefinieerde - "frictiewerkloosheid" te vergelijken 

met de werkelijke werkloosheid wordt een indruk gegeven van de betekenis 

van het verslechterde functioneren van de arbeidsmarkt voor de omvang 

van de werkloosheid. 

kend : 

Het frictiewerkloosheidspercentage ufric wordt als volgt bere- 

7) S.M. Goldfeld en K.E. Quandt, op.cit., hfdst. 7.

I 

Bij gelijkheid van vraag en aanbod geldt 

De teweikstellingsfunctie wordt dan, bij gegeven S 

- -I/,, 

E = (s-A + s") = S.2 (3.10) 

ufric = 

-111 

s - S.2 = - 2-1/X 

S 

(3.11) 

In tabel 3.4 worden deze frictiewerkloosheidepercentages, zowel als de 

werkelijke werkloosheidspercentages, voor vijfjaarlijkse tijdstippen 

weergegeven. 

Tabel 3.4 Werkloosheid en "frictiewerkloosheid" als 

percentage van de beroepsbevolking, 1950-1980 

ufric 

De frictiewerkloosheid is in de periode tot 1965 constant 1,3%, 

daarna treedt een stijging op, resulterend in een frictiewerkloosheid 

van 2,6% in 1980. Met uitzondering van het jaar 1950, blijkt de werke- 

lijke (geregistreerde) werkloosheid aanvankelijk lager te liggen dan de 

frictiewerkloosheid. Deze op het eerste gezicht merkwaardige situatie is 

een direct gevolg van de gekozen definitie van frictiewerkloosheid als 

de werkloosheid bij gelijkheid van vraag en aanbod, dus bij een "even- 

wichtige" arbeidsmarkt. In de beschouwde jaren was de arbeidsmarkt 

kennelijk dermate overspannen, dat de werkloosheid daalde tot beneden de 

- op de aangegeven wijze berekende - frictiewerkloosheid. 

In de jaren zeventig begint de werkloosheid fors op te lopen, van 

1% in 1970 tot 5% in 1980. In de jaren 1975 en 1980 ligt het werkloos- 

heidspercentage ruim boven het frictiewerkloosheidspercentage. In deze 

jaren is de frictiewerkloosheid ongeveer de helft van de werkelijke . 

werkloosheid. 

3.5. Een poging .tot verklaring van de toegenomen fricties op de 

arbeidsmarkt 

In het voorgaande is de waargenomen verslechtering van het func-

tioneren van de arheidsmarkt opgevat als het resultaat van een struc- 

tuurbreuk in het midden van de jaren zestig en het nadien optreden van 

een geleidelijk veranderingsproces in ongunstige richting van een aantal 

- vooralsnog onbekende - grootheden die voor het functioneren van de 

arbeidsmarkt van belang zijn. Dit geleidelijke veranderingsproces werd 

weergegeven door een trendterm. 

We zullen nu trachten de invloed van een aantal grootheden expli- 

ciet te maken. In het bijzonder zal worden getracht de particle invloed 

van de loonstructuur op de frictieparameter A te schatten. De te 

onderzoeken grootheden, die we voor een deel aan de in hoofdstuk 2 

hesproken studies ontlenen, zijn de volgende: 

a. De procentuele verandering van het aanbod van arbeid (gS). 

Als het aanbod sterk groeit zal, bij een gegeven infrastructuur voor 

de arbeidshemiddeling en voor de voorziening met informatie over de 

beschikhare banen, een relatief kleiner deel van dat aanbod door de 

arbeidsmarkt worden geabsorbeerd dan bij een geri'ngere groei het 

geval zou zijn. De arbeidsmarkt functioneert dan dus slechter, zodat 

de invloed van gS op A - naar wij verwachten - negatief is. 

b. De procentuele verandering van de vraag naar arbeid (gD). 

Ook een sterke groei van de vraag naar arbeid zou tot absorptiepro- 

blemen aanleiding kunnen geven en de arbeidsmarkt slechter doen 

functioneren. Dus ook de invloed van gD op A is naar verwachting 

negatief . 

c. De standaarddeviatie van de sectoriEle loonvoetmutaties 

(Og(w)) ' 

De sectoriele lonen bewegen zich min of meer in dezelfde richting. De 

groeipercentages der lonen zijn echter niet exact aan elkaar gelijk. 

Daardoor veranderen de relatieve loonvoeten, zodat de loonstructuur 

zich wijeigt. Het lijkt aannemelijk dat de arbeidsmarkt beter func- 

tioneert naarmate de groeipercentages der lonen meer uit elkaar 

liggen, omdat dan beter zou worden ingespeeld op de wisselende 

schaarsteverhoudingen op de arbeidsmarkt. Er wordt dan van uitgegaan 

dat een grotere spreiding van de sectoriele loonvoetmutaties wijst op 

een grotere gevoeligheid van de loonstructuur voor veranderingen in 

de schaarsteverhoudingen. 

De mate waarin de groeipercentages van de sectoriEle lonen uiteenlo- 

pen, kan worden weergegeven met de standaarddeviatie van deze percen- 

tages, d.w.2. met "de gemiddelde afwijking van het gemiddelde groei- 

percentage". Deze maatstaf voor de flexibiliteit van de loonstructuur 

is gedef inieerd als:

waarin : g(w) = groeipercentage8) van de uto loonsom per man 

i(w) = gemiddeld groeipercentasebf van de bruto loonsom 

per man 

i = sector (incl. overheid) 

n = aantal sectoren (n = 10) 

We veronderstellen nu dat naarmate deze spreidingsmaatstaf groter is, 

de arbeidsmarkt beter functioneert. De invloed van og(w) OP is 

dus naar verwachting positief. 

d. De urbanisatiegraad (URB). 

We vermoeden dat door de suburbanisatie van de bevolking der grote 

steden en van de stedelijke (industritle) werkgelegenheid het aanbod 

van arbeid en de vraag naar arbeid ruimtelijk meer uit elkaar zijn 

gegroeid. Met de stedelijke ontwikkeling hangen overigens nog meer 

factoren samen die'een ongunstige invloed uitoefenen op de aanslui- 

tine tussen vraag en aanbod op de regionale arbeidsmarkt. Te denken 

valt aan de segregatie van ongeschoolden, etnische minderheden en 

ouderen in de centra van de grote steden. 

De (des)urhanisatiegraad kan worden weergegeven met het percentage 

van de bevolking dat in de vier grote steden (Amsterdam, Rotterdam, 

Den Haag en Utrecht) woont. Deze factor is in de loop van de tijd 

steeds kleiner geworden. We verwachten dat de invloed van URB op X 

positief is. 

e. Het aandeel van de overdrachtsuitgaven in het RNP (O/Y). 

Het creeren en verder uitbouwen van het sociale zekerheidsstelsel 

heeft het mogelijk gemaakt dat mensen een inkomen ontvangen zonder 

dat zij betaalde arbeid verrichten. Er zijn dus in toenemende mate 

alternatieven ontstaan voor het verrichten van betaalde arbeid. 

Naarmate deze voorzieningen omvangrijker zijn en men beter "inge- 

speeld" raakt op de benutting van deze voorzieningen, zal tijdens het 

zoekproces op de arbeidsmarkt het (nog) niet accepteren van een 

beschikbare arbeidspositie vaker voorkomen. Dit weerspiegelt zich in 

een slechter functioneren van de arbeidsmarkt9). 

De omvang van de beschikbare sociale voorzieningen geven we weer met 

het aandeel van de overdrachtsuitgaven (0) in het Bruto Nationaal 

Produkt (Y). Naar verwachting zal X dalen als O/Y toeneemt. 

f. De kapitaalintensiteit in bedrijven (Ib/Eb). 

Door de toepassing van nieuwe technische vindingen in produktiepro- 

cessen zijn nieuwe specialismen ontstaan die hebben geleid tot het 

ontstaan van evenzovele nieuwe deelmarkten op de arbeidsmarkt. 

8) gedeeld door 100. 

9) Er zijn ook positieve effecten te vewachten zoals een betere 

aansluiting tussen de kwalificaties van de arheidskracht en die van 

de arbeidspositie, waardoor de arbeidsproduktiviteit zowe1,als de 

arbeidstevredenheid op een hoger peil kunnen komen te liggen.

Echter, niet alleen is het aantal deelmarkten toegenomen, maar ook 

zijn de barrieres tussen deze deelmarkten verhoogd doordat steeds 

hogere opleidingseisen worden gesteld en de opleidingsduur steeds 

langer wordt. De aansluiting tussen vraag en aanbod komt daardoor 

steeds moeilijker tot stand en de arbeidsmarkt lijkt slechter te gaan 

functioneren. Een deel van de waargenomen verslechtering van het 

functioneren van de arbeidsmarkt moet dus worden gezien als een 

aansluitlngsprobleem. 

Als vernieuwingen in de wijze van produceren worden doorgevoerd zal 

veelal de hoeveelheid kapitaal per man stijgen. De hoogte van de 

kapitaalintensiteit vormt daarmede een maatstaf voor de mate waarin 

nieuwe produktietechnieken zijn toegepast. De kapitaalintensiteit 

vormt echter geen statistisch waargenomen grootheid, zodat met een 

indicator moet worden volstaan. Als indicator hanteren we de over 

vijf jaar gecumuleerde investeringen per man in bedrijven. De invloed 

van deze grootheid op X zal op grond van de gevolgde redenering 

negatief zijn. 

g. De tewerkstelling in de diensten ten opzichte van de tewerkstelling 

in de industriele sectoren (D/I). 

In de jaren vijftig was nog sprake van expansie van de industrigle 

werkgelegenheid. In de jaren zestig begint de ontwikkeling van de 

werkgelegenheid in de industrie te stagneren en neemt de werkgelegen- 

heid in de dienstensector in betekenis toe. Daarna loopt de werkgele- 

genheid in de industrie terug en vindt creatie van werkgelegenheid 

voornamelijk in de dienstensector plaats. 

Deze overgang naar de post-industrigle samenleving is in de industrie 

met allerlei herstructureringsproblemen gepaard gegaan, die zich 

thans nog manifesteren. Afbouw van traditionele arbeidsintensieve 

industrieen vindt plaats naast expansie van moderne kapitaalintensie- 

ve sectoren. De hij de afbouw optredende gedwongen mobiliteit en de 

aan de expansie verbonden hehoefte aan nieuwe, vaak anders geschool- 

de, arbeidskrachten bemoeilijken het functioneren van de arbeids- 

markt. 

De verschuiving in de sectoriele structuur van de economie ging niet 

alleen gepaard met een toegenomen heterogeniteit van de kwantitatieve 

ontwikkeling van de werkgelegenheid, maar ging tevens vergezeld van 

een verandering in de kwalitatieve structuur ervan. In de qua beteke- 

nis sterk toegenomen dienstensector zijn de beschikbare arbeidsposi- 

ties hoger gekwalificeerd dan in de industrie. Voor deze arbeidsposi- 

ties zijn de zoektijden langer en nemen de sollicitatieprocedures 

meer tijd in beslag. Verder zijn dergelijke arbeidsposities vermoede- 

lijk meer gedifferentieerd van karakter. Ook de met de toegenomen 

betekenis van de dienstensector veranderde kwalitatieve structuur van 

de werkgelegenheid bemoeilijkt dus het functioneren van de arheids- 

markt. 

Als indicator voor -bovengenoemde verschijnselen zou de tewerkstelling

in de diensten (D) ten opzichte van de tewerkstelling in de industrie 

(I) kunnen gelden. De invloed van een toename van de hier hedoelde 

verhouding D/I op X is dan naar verwachting negatief. 

Met hehulp van beschikbare gegevens over bovengenoemde grootheden 

zijn schattingen van de tewerkstellingsfunctie over de periode 1951-1977 

uitgevoerdlO). De resultaten daarvan zijn weergegeven in tabel 3.5. 

Specificatie I omvat alle verklarende variabelen voor X , behal- 

ve de trendterm. De correlatiecoEfficiEnt is zeer hoog; niet alle para- 

meters verschillen echter significant van 0 of hebben het verwachte 

teken. 

De geschatte parameters betreffende de groei van het aanbod van 

arbeid (gS), de loonstructuur (ag(w)) , de urbanisatiegraad (IJRB) en de 

sectorstructuur (D/I) zijn allen significant en hebben het verwachte 

teken. 

De geschatte parameter betreffende de groei van de vraag naar 

arbeid (A2) is we1 significant, maar heeft niet het verwachte (nega- 

tieve) teken. Kennelijk valt het met het ahsorptievermogen van de ar- 

beidsmarkt ten aanzien van fluctuaties in de vraag naar arbeid we1 mee 

en hebben deze fluctuaties juist een gunstige invloed op het functione- 

ren van de arbeidsmarkt. We vermoeden echter dat het hier eigenlijk om 

een registratieprobleem gaat. Voor het functioneren van de arbeidsmarkt 

is de ontwikkeling van de werkelijke vraag naar arbeid van belang. Als 

werkgevers ervan uitgaan dat arbeidsbureaus slechts beperkte bemidde- 

lingsmogelijkheden bieden, kan dat er toe leiden dat de werkelijke vraag 

naar arbeid sterker fluctueert dan de geregistreerde. De factor X2g D 

(met X2 > 0 ) in de tewerkstellingsfunctie moet dan worden gezien als 

een correctie voor het opnemen van de geregistreerde vraag (D) in de 

tewerkstellingsfunctie, in plaats van de werkelijke vraag. Strikt geno- 

men zou deze correctie op andere wijze moeten worden doorgevoerd, name- 

lijk alleen met betrekking tot de variabele D en niet met betrekking tot 

X , die immers ook op de variabele S betrekking heeft. 

De geschatte parameters X6 en X, , die betrekking hebben op 

resp. de overdrachtsuitgaven en de kapitaalintensiteit, hebben evenmin 

het verwachte teken. Rovendien is X7 niet significant verschillend van 

0 en is de t-waarde van X6 laag. Elimineren we O/Y en Ib/Eb uit de 

tewerkstellingsvergelijking en schatten we deze vervolgens opnieuw dan 

worden de onder I1 vermelde resultaten gevonden. 

De onder IIa vennelde resultaten betreffen de specificatie van de 

tewerkstellingsfunctie, waarin niet voor autocorrelatie is gecorrigeerd. 

De t-waarde van .At, blijkt te zijn gedaald en is verschilt niet meer 

significant van 0, en is bovendien van teken veranderd. De lage DW wijst 

10) De gebruikte statistische gegevens zijn op aanvraag bij de auteur 

verkri j gbaar .

Ins P-P- 

P-N OIn 

=rN M- 

0- a- 

m - 

- - - - 

- - 

- - 

P-N a m 

I 1 I t 

- - 

- - 

NP- 3a 

a02 Nm

op aanwezigheid van positieve autocorrelatie in de residuen. Wordt voor 

autocorrelatie gecorrigeerd, dan worden de onder IIb vermelde resultaten 

gevonden. De autocorrelatie-parameter blijkt inderdaad significant te 

zijn. De t-waarde van X4 is nauwelijks veranderd, we1 is de gevonden 

waarde van X4 zelf lager. Bet teken van X5 is nu we1 zoals verwacht, 

maar de t-waarde van deze parameter is verder teruggelopen. 

Schatten we de tewerkstellingsfunctie zonder de urbanisatievaria- 

bele, dan worden de onder 111 vermelde resultaten gevonden, waarbij IIIb 

de resultaten betreft n% correctie voor autocorrelatie. Reperken we ons 

tot deze laatste specificatie, dan valt te constateren dat de t-waarden 

der geschatte parameters zijn gestegen, vooral die van Xo en X8 , met 

uitzondering van de t-waarde van X4 , die nagenoeg gelijk is gebleven. 

Ook de geschatte waarde van X4 zelf is vrijwel niet veranderd. 

Opgemerkt dient te worden dat de t-waarde van de variabele welke 

de flexihiliteit van de loonstructuur weesgeeft vrij laag is, en dat 

dientengevolge de hoogte van de desbetreffende parameter (A4) met 

relatief grote onzekerheid is heheptl1). De in het volgende uit te 

voeren simulaties met deze variabele moeten dan ook met de nodige voor- 

zichtigheid worden bezien. 

Interessant is het, om na te gaan of de tewerkstellingsfunctie 

waarin de sectorstructuurvariahele is opgenomen, een betere "fit" geeft 

en de verschuiving van X vanaf het midden van de jaren zestig beter 

weergeeft, dan een specificatie waarin, in plaats van de sectorstruc- 

tuur, een trendvariabele, lopend vanaf 1966, is opgenomen. Deze laatste 

specificatie, gecorrigeerd voor autocorrelatie, levert na schatting de 

resultaten op die staan weergegeven onder IVb. De trendvariabele is 

duidelijk significant. De groei van de vraag naar arbeid is dat echter 

niet meer, en de t-waarde van de loonstructuurvariabele is iets lager 

geworden. De geschatte parameter van deze laatste variabele is weinig 

veranderd. 

Teneinde de schattingsresultaten volgens specificatie IIIb te 

vergelijken met die volgens IVb, zijn in figuur 3.4 de residuen van 

beide specificaties weergegeven. Reide reeksen residuen blijken volgens 

een nagenoeg zelfde patroon te verlopen. Ze verschillen onderling weinig 

in grootte; de kwadratensom van de residuen volgens de specificatie met 

de sectorstructuurvariabele is evenwel iets kleiner. Interessant is het 

ook om figuur 3.4 te vergelijken met figuur 3.3. Houdt men rekening met 

het felt dat de residuen in figuur 3.4 qua schaal sterk zijn vergroot 

ten opzichte van die in figuur 3.3, dan is duidelijk dat de geschatte 

specificaties IIIh en IVb een betere aanpassing van de berekende waarden 

aan de werkelijke waarden van de tewerkstelling opleveren dan de oude 

specificatie. 

11) Bij de desbetreffende t-waarde is de eenzijdige overschrijdingskans 

< 5%. (Opgemerkt moet worden dat de berekende t-waarden asymptotisch 

gelden).

FIGUUR 3. lr . RGSIDUEN VAN I)E TWF:RKSTF,LLINGSREI,ATIE 

Aan de hand van specificatie IIIb kunnen we nagaan in hoeverre de 

verschillende factoren aan. A bijdragen, en welke factoren verantwoor- 

delijk zijn geweest voor de sterke daling van A vanaf het midden van 

de jaren zestig. Daartoe is figuur 3.5. samengesteld waarin door middel 

van een stapeldiagram wordt weergegeven in welke mate de verschillende 

variabelen bijdragen aan de met behulp van IIIb berekende 1nX . De 

sectorstructuur blijkt zonder meer de belangrijkste verklarende te zijn ' 

voor het niveau en het verloop vin X in de tijd12); de andere variabe- 

len zijn van veel minder betekenis. De bijdrage van de flexibiliteit van 

de loonstructuur aan het verloop van X is miniem. Dit betekent dat de 

flexibiliteit van de loonstructuur zeer sterk zal moeten veranderen om 

enig effect te hebben op X . Men dient er evenwel op bedacht te zijn . 

dat bij grote veranderingen van a het gevonden verband met X 

g(w) 

niet meer hoeft op te gaan. In de volgende paragraaf zullen we nader 

ingaan op de gevoeligheid van X voor veranderingen van o g(w) ' 

De sterke daling van X vanaf 1965 blijkt voor rekening te komen 

van de sterke expansie van de dienstensector ten opzichte van de indus- 

trie. De daaraan'verbonden aanpassings- en aansluitingsproblemen op de 

arbeidsmarkt hebben kennelijk tot een verslechtering in het functioneren 

van de arbeidsmarkt geleid. De,overige variabelen hebben - structureel 

gezien - geen ongunstige bijdrage geleverd aan het slechter functioneren 

van de arbeidsmarkt. De afgenomen groei van het aanbod van arbeid heeft 

het functioneren van de'arbeidsmarkt zelfs in gunstige zin behvloed. 

1 12) We laten hie= de betikenis van Xo buiten beschouwing (In Xo = 5,22).

3.6. De effectiviteit van verhoging van de flexibiliteit van de 

loonstructuur voor het functioneren van de arbeidsmarkt 

In de vorige paragraaf is een verband gevonden tussen de flexibi- 

liteit van de loonstructuur, gedefinieerd als de standaarddeviatie van 

de groeipercentages van de sectoriZle bruto loonsommen per man, en de 

frictieparameter A in de tewerkstellingsfunctie. De gevonden relatie 

is van zodanige aard dat als de groeipercentages van de sectoriEle lonen 

meer gaan uiteenlopen, de arbeidsmarkt beter gaat functioneren. Rij 

nivellering van de sectoriEle loonontwikkelingen zal het omgekeerde het 

geval zijn. Met behulp van het gevonden verhand kunnen we nagaan hoe 

effectief een verhoging van de flexibiliteit van de loonstructuur is als 

instrument voor het verbeteren van het functioneren van de arbeidsmarkt. 

FIGUUR 3.5. DE BIJDRAGEN VAN gD, gS, a en D/I am In X 

s(w)

De hantering van de geschatte tewerkstellingsfunctie voor het 

onderzoeken van de effectiviteit van een flexibeler loonstructuur is aan 

een viertal beperkingen onderhevig. In de eerste plaats is de statisti- 

sche significantie van de parameter van de loonstructuurvariahele vrij 

laag. Daardoor zijn de resultaten van de uit te voeren simulaties met 

relatief grote onzekerheid omkleed. Met de simulaties wordt dan ook 

slechts beoogd een indruk van de orde van grootte van de mogelijke 

effecten te geven. Aan de precieze uitkomsten mag geen betekenis worden 

toegekend. 

De tweede beperking hetreft de omstandigheid dat in het model 

impliciet is verondersteld dat het niveau van de totale vraag naar 

arbeid en het niveau van het totale aanbod van arbeid niet worden beTn- 

vloed door veranderingen van de loonstructuur. Deze veronderstelling 

zal, zeker op de wat langere termijn bezien, niet geheel juist zijn. Wil 

men met de mogelijke terugkoppelingen van veranderingen van de loon- 

structuur naar het niveau van vraag en aanbod rekening houden, dan zal 

de tewerkstellingsfunctie verder moeten worden aangevuld tot een volle- 

dig arbeidsmarktmodel, waarin vraag en aanbod endogeen zijn en rnede 

afhankelijk van de loonstructuur. Een dergelijke aanpak zal worden 

gevolgd bij de analyse van de arbeidsmarkt van de houwnijverheid, waar- 

over in de volgende hoofdstukken wordt gerapporteerd. Ook de hier be- 

sproken beperking van de gevolgde aanpak leidt er uiteraard toe dat de 

simulatieresultaten met de nodtge voorzichtigheid moeten worden hezien. 

De volgende beperking geldt de aanname dat de spreiding van de 

groeipercentages van de sectoriEle bruto loonsommen per man een indica- 

tor vormt voor de mate waarin de loonstructuur wordt be'fnvloed door 

discrepanties tussen vraag en aanbod op deelmarkten. Naarmate deze 

bernvloeding sterker is, kunnen de discrepanties op deelmarktniveau 

sneller worden overhrugd en werkt de arheidsmarkt als geheel dus doelma- 

tiger. De fluctuaties in de loonstructuur behoeven echter niet perfect 

aan te sluiten bij de schaarsteverhoudingen. Daardoor kan de werkelijke 

invloed van de flexibiliteit van de loonstructuur op X zijn onder- 

schat. Ook deze beperking wordt enigermate ondervangen in de volgende 

hoofdstukken, waarin de betekenis van de relatieve loonvoet voor de 

wederzijdse afstemming van vraag en aanbod zo volledig mogelijk wordt 

nagegaan voor 6611 sector. 

De laatste beperking die we hier noemen is van meer algemene 

aard. Een econometrisch model kan zijn geldigheid verliezen bij verande- 

ringen der verklarende variabelen die uitstijgen boven de veranderingen 

die zich hebben voorgedaan gedurende de periode waarover het model is 

geschat. Dit pleit er voor om met de geschatte tewerkstellingsvergelij- 

king geen excessieve veranderingen in de flexibiliteit van de loonstruc- 

tuur na te bootsen. 

De effectiviteit van veranderingen in de loonstructuur voor het 

verbeteren van het functioneren van de arbeidsmarkt wordt in het volgen- 

de op verschillende manieren bezien. We zullen eerst nagaan hoe groot de

na 1965 jaarlijks zou moeten zijn om de arbeidsmarkt even goed te laten 

functioneren als in 1965. Er wordt daarbij uitgegaan van het in feite 

gerealiseerde verloop van vraag, aanbod en sectorstructuur. De resulta- 

ten staan weergegeven in tabel 3.6. 

Tabel 3.6. Vereiste flexibiliteit van de loonstructuur 

volgens specificatie IIIb met h = h (1965) 

j a ren 

1974 

1976 

werkelijke o g(w) 

vereiste o g(w) 

De vereiste flexibiliteit van de loonstructuur wijkt in aanzienlijke 

mate af van de werkelijke. De spreiding van de procentuele mutaties van 

de loonvoeten zou veel groter moeten zijn dan in het verleden het geval 

was. In de huidige situatie waarin de gemiddelde reXe loonvoet nog 

slechts weinig stijgt, betekent constanthouding van de frictiewerkloos- 

heid door bepaalde veranderingen in het spreidingspatroon van de secto- 

rizle loonontwikkelingen door te voeren, dat de reele loonvoet in ver- 

schillende sectoren aanzienlijk zal moeten dalen, tewijl die in andere 

sectoren sterk zal moeten stijgen. Een dergelijk beleid lijkt zonder 

meer onhaalbaar. We moeten hierbij overigens onze als vierde genoemde 

beperking bij deze simulaties in herinnering roepen, dat bij dergelijke 

grote veranderingen van de loonstructuur de aard van het geschatte 

verband wijzigingen kan ondergaan, waardoor de effecten ervan zeer 

onzeker word en. 

Een volgende mogelijkheid om de effectiviteit van een vergroting 

van de flexibiliteit van de loonstructuur te onderzoeken is, om na te 

gaan welke invloed verschillende hoogtes van de flexibiliteit hebben op 

de werkloosheid. De spreiding van de loonvoetrnutaties laten we aanslui- 

ten bij hetgeen in het verleden "haalbaar" is gebleken. Een tweetal 

mogelijkheden zullen we onderzoeken, namelijk de maxirnale spreiding en 

de gemiddelde spreiding die in de periode 1951-1977 is gerealiseerd. De 

betreffende o's zijn respectievelijk 0,0700 en 0,0231. De simulaties 

hebben betrekking op het jaar 1977, d.w.2. het laatste jaar waarvoor 

alle gegevens beschikbaar waren. De berekende werkloosheidspercentages 

kunnen worden vergeleken met het werkloosheidspercentage dat wordt

aanbod en de maatstaf voor de flexibiliteit van de loonstructuur in de 

tewerkstellingsfunctie te substitueren13). Het laatste percentage be- 

treft dus de berekende werkloosheid in 1977 volgens de geschatte te- 

werkstellingsfunctie. De simulatieresultaten zijn in tabel 3.7 weergege- 

ven. 

Tabel 3.7 Werkloosheidspercentages bij verschillende hoogtes 

van de flexibiliteit van de loonstructuur, 1977 

1 

maximum: 0,0700 (1962) 

gemiddeld: 0,0231 

erkelijk: 0,0077 

Ook uit deze resultaten blijkt de geringe gevoeligheid van het functio- 

neren van de arbeidsmarkt voor veranderingen van de flexibiliteit van de 

loonstructuur. Door de spreiding in de groei van de sectoriele loonvoe- 

ten te vergroten tot een relatief hoge waarde zoals in 1962 werd gerea- 

liseerd, zou het werkloosheidspercentage in 1977 slechts dalen van 4,16 

naar 4,01, d.w.z. een daling van de totale werkloosheid met 3.7%. 

Aan deze simulatieresultaten kan de conclusie worden verbonden 

dat de loonstructuur weliswaar een zekere mate van flexibiliteit ver- 

toont, maar dat van een binnen redelijke grenzen doorgevoerde vergroting 

van de spreiding van de groeipercentages van de sectoriele lonen vermoe- 

delijk slechts een relatief geringe bijdrage mag worden verwacht aan de 

verbetering van het functioneren van de arbeidsmarkt. Vermindering van 

de fricties op de arbeidsmarkt vereist daa;om een uitgebreider pakket 

maatregelen dan alleen het vergroten van de flexibiliteit van de loon- 

structuur. 

13) Strikt genomen zou men bij deze berekeningen rekening moeten houden 

met de gevonden residuele autocorrelatie. Om redenen van eenvoud is 

dat hier niet gebeurd.

4. EEN MODEL VAN DE ARREIDSMARKT VAN DE ROUWNIJVERHEID 

4.1. Inleiding 

In het vorige hoofdstuk werd met behul~ van de tewerkstellingsre- 

latie onderzocht sedert wanneer de arbeidsmarkt slechter is gaan func- 

tioneren en welke factoren daarvoor verantwoordelijk zijn geweest. 

Daarhij werd in het bijzonder nagegaan of de flexibiliteit van de loon- 

structuur invloed uitoefent OD de mate waarin zich fricties voordoen OD 

de arheidsmarkt. Deze invloed bleek gering te zijn. In dat onderzoek 

werd het functioneren van de arheidsmarkt onderzocht hij gegeven vraag 

en aanhod. Niet werd onderzocht of veranderingen in de relatieve loon- 

voeten wellicht terugk0DDelen naar het niveau van vraag en aanhod, zodat 

beide mogelijk langs deze weg dichter tot elkaar kunnen worden gebracht. 

Deze mogelijke terugko~~elingen vormen het onderwer~ van dit hoofdstuk 

en van het hoofdstuk dat hiero~ volgt. 

De relatie tussen relatieve loonvoet, vraag naar arbeid, aanbod 

van arbeid en tewerkstelling zal worden hezien in het kader van een 

model voor &5n sector van de economie. We kiezen daarvoor een sector 

waarin (a) de factor arbeid een relatief belangrijke rol s~eelt bij de 

~roduktie, (b) de factor arbeid relatief homogeen is, en (c) de arbeids- 

mohiliteit relatief hoog is. Door een dergelijke sector te kiezen is de 

kans groot de te onderzoeken relaties inderdaad aan te treffen, zodat 

nader kan worden onderzocht hoe dergelijke relaties zijn gestructureerd 

en met welke intensiteit zii het markt~roces beInvloeden. De te vinden 

resultaten zullen uiteraard niet re~resentatief zijn voor de gehele 

economie, maar daar is dan ook bewust voor gekozen. 

Een sector die ongetwijfeld aan bovenvennelde drie eisen voldoet, 

is de houwnijverheid. We zullen voor deze sector een arbeidsmarktmodel 

o~stellen, waarin de relaties tussen loonvoet, arbeidsvraag, arbeidsaan- 

bod en tewerkstelling zo goed mogelijk zijn ges~ecificeerd. Deze rela- 

ties zullen vervolgens empirisch worden geschat. Met het aldus verkregen 

model zullen enkele simulaties worden uitgevoerd, waarhij onder meer 

wordt nagegaan hoe effectief een beleid gericht OD verandering van de 

relatieve loonvoet is, ter bereiking van een hogere groei van de tewerk- 

stelling en een lagere werkloosheid. 

' ne bouwsector omvat een aantal deelsectoren. Deze zijn: de bur- 

gerlijke en utiliteitsbouw, de wegen waterhouw, het onderhoud en de 

ins tallatiebedri jven. Door het wat afwijkende karakter van de wegen 

waterbouw hadden wij deze deelsector liever afges~litst. Deze afsplit- 

sing is echter niet bij alle daarvoor in aanmerking komende variabelen 

mogelijk. Noodgedwongen wordt daarom met bovenvermelde - nogal brede - 

bouwsector volstaan. 

Het te ontwikkelen model is van ~artigle aard. Het beschrijft hoe 

de diverse grootheden welke OD de bouwnijverheid hetrekking hebben, met 

elkaar samenhangen, en hoe deze grootheden Qorden belnvloed door enkele 

macro-economische factoren als nationaal inkomen, rentestand, ~rijspeil

en beroe~sbevolking. Terugko~~elingen vanuit de houwsector naar deze 

macro-economische factoren worden in het model niet beschreven. 

Het model wordt voorts oogezet vanuit de basisgedachte dat zowel 

de afzetmarkt van houw~rodukten als de arheidsmarkt van bouwakkers 

~rinci~ieel onevenwichtig zijn. Het zijn dus steeds zowel de vraag als 

het aanbod welke reso. de bouw~roduktie en de tewerkstelling van bouw- 

vakkers be~alen, zonder dat vraag en aanhod OD deze markten steeds aan 

elkaar gelijk hehoeven te zijnl). 

Teneinde inzicht te geven in de structuur van het model, is in 

figuur 4.1. het model glohaal weergegeven dat na schatting van de af- 

zonderlijke vergelijkingen uiteindelijk is verkregen. In deze figuur is 

ook de richting van de gevonden verhanden aangegeven. In het model zijn 

twee delen te onderscheiden. In het linkerdeel van de figuur is het 

s~ecifieke arbeidsmarktmodel beschreven en rechts het ~roduktiehlok. In 

het s~ecifieke arbeidsmarkthlok is aangegeven dat de tewerkstelling 

resulteert uit een be~aald niveau van de vraag naar en het aanhod van 

arbeid. O~enstaande vraag en werkloosheid vormen het verschil tussen 

reso. vraag en aanbod, en de tewerkstelling. ne loonvoet is als exogeen 

aangegeven, hoewel nog is nagegaan of dat inderdaad het geval is. De 

loonvoet hleek een ~ositieve invloed OD het aanbod van arbeid te hebben. 

De invloed OD de vraag naar arbeid is echter negatief. Deze invloed is 

niet direct, maar loo~t via de relaties uit het ~roduktieblok. 

FICUUR 14.1. 

CLOBALE OPZET VAN HET ARt3EIDSMAHKTMODI;LVAH DE l3OUWNIJVEHt1EID 

Aanbod v. arb. V~aag n. arbeid 

D 

+ I 

Douwprod~ktie 

I 1) Vgl. voor dergeli jke henaderingen J.C. Siebrand, o~.cit. 

i I 

Vraag n. bolwprod.

In het ~roduktieblok wordt aangegeven dat de bouw~roduktie wordt 

be~aald door de vraag naar bouw~rodukten en de bouwca~aciteit. De vraag 

naar bouw~rodukten wordt be~aald door enkele macro-economische factoren 

en voorts door de bouwprijs. 

ne negatieve invloed van de loonvoet OD de vraag naar arbeid 

verloo~t nu als volgt. ne loonvoet heeff een ~ositieve invloed op de 

bouw~rijs. Als de bouw~rijs stijgt, neemt de vraag naar bouw~rodukten 

af. Daardoor daalt de bouw~roduktie en wordt uiteindelijk ook de vraag 

naar arbeid kleiner. 

ne bouwca~aciteit wordt rechtstreeks afgeleid uit de tewerkstel- 

ling. Er wordt daarbij van uitgegaan dat in de bouwnijverheid de be- 

schikbaarheid van ka~itaalgoederen nauwelijks een be~erkende factor 

vormt voor de ~roduktieve mogelijkheden. De sector is immers zeer ar- 

beidsintensief. Dit kan worden ge'lllustreerd met gegevens over de bruto- 

investeringen Der man, uitgedrukt als Dercentage van de bruto-loonvoet. 

Over de Deriode 1974-1q78 bedroeg dat Dercentage gemiddeld 6.6% Der jaar 

in de bouwnijverheid en gemiddeld 30,OZ Der jaar in de Nederlandse 

economie als geheel. Het zal daarom geen ernstige gevolgen hebben als de 

~roduktiefactor ka~itaal - in de zin van kapitaalgoederen - niet in het 

arbeidsmarktmodel van de bouwnijverheid wordt onderscheiden. 

In concreto zal in dit hoofdstuk worden getracht om vergelij- 

kingen OD te stellen voor de volgende variabelen: de bouwca~aciteit, de 

vraap, naar bouw~rodukten, de bouw~roduktie, de vraag naar arbeid, het 

aanbod van arbeid, de schoolverlaters met een bouwopleiding, de tewerk- 

stelling, de loonvoet, en de bouw~rijs. 

Evenals in de vorige hoofdstukken het geval was, zal de nadruk in 

dit hoofdstuk, alsmede in het hoofdstuk dat hierop volgt, komen te 

liggen OD de em~irie, dus OD het schatten van de vergelijkingen en de 

simulaties met het verkregen model. De s~ecificatie van de relaties uit 

het model zal dan ook ondergeschikt worden gemaakt aan de mogelijkheden 

om het o~gestelde model te kwantificeren. 

Schatting van de vergelijkingen zal Dlaatsvinden aan de hand van 

waarnemingen over de Deriode 1955-197R2). Voor het schatten van de 

Darameters wordt de methode van de maximale aannemelijkheid toegepast, 

tenzij anders wordt verineld. Indien het desbetreffende schattings~ro- 

bleem niet-lineair is, worden numerieke o~lossingstechnieken gebruikt3). 

4.2. De bouwmarkt 

De bouw~roduktie wordt be~aald in een onevenwichtigheidsrelatie, 

die een soortgelijke vorm heeft als de eerder bes~roken tewerkstellings- 

relatie: 

2) De gebruikte gegevens zijn bij de auteur OD aanvraag 

verkrijgbaar. 

3) Vgl. resD. S.M. Goldfeld en R.E. Quand, OD. cit. en G. den Rroeder, 

OD. tit.

waarin: P = volume houw~roduktie; 

PC = bouwcapaciteit:, 

Pd = vraag naar bouw~rodukten; 

n = frictie~arameter. 

neze vergelijking geeft weer dat de bouw~roduktie wordt be~aald 

door zowel de vraag naar bouw~rodukten als de heschikhare bouwcapaci- 

teit. ne bouw~roduktie wordt naar boven hegrensd door de houwca~aciteit 

en door heteeen OD de bouwnarkt aan bouwnrodukten wordt gevraagd: 

P

Droduktiviteit Der uur en het aantal gewerkte uren. De capaciteits- 

vergelijking is in aansluiting hiero~ als volgt te specificeren: 

P = aO~klealt met a0 , a1 >o (4.2) 

waarin: PC = bouwca~aciteit; 

E = tewerkstelling; 

H = eewerkte uren; 

t = tijd. 

In deze vergelijking is aangenomen dat de arbeids~roduktiviteit 

Der manuur jaarlijks met een vast Dercentage toeneemt. 

Vergelijking (4.2) is moeilijk te schatten, omdat de bouwca~aci- 

teit geen rechtstreeks waargenomen grootheid vormt. We zullen daarom een 

aange~aste methode volgen, waarbij de (trendmatige) ontwikkeling van de 

arbeids~roduktiviteit (al) wordt afgeleid uit het verloop van de bouw- 

~roduktie (P) Der manuur en de constante (ao) later langs andere weg 

wordt he~aal d. 

ne ontwikkeling van de arbeids~roduktiviteit is als volgt uit 

(4.2) a€ te leiden: 

Definieren we nu de bezettingsgraad (q) als het quotiht van 

~roduktie en ca~aciteit: 

dan kan de produktie Der manuur worden geschreven als: 

We nemen nu van beide zijden van vergelijking (4.5) de logaritme: 

IXn (4.6) te kunnen schatten gaan we ervan uit dat In a te be- 

schouwen is als de som van een constante (ag) en een storingstem (E) , 

die over de voor toepassing van de methode van de gewone kleine kwadra- 

ten vereiste eigenSchaDDen beschikt. 

De schattingsvergelijking luidt dan: 

Aangetoond kan worden dat we OD deze wijze een zuivere schatting 

vinden voor a1,maar niet voor ao. De parameter a. zal - zoals reeds 

o~gemerkt - langs andere weg worden he~aald.

De schattingsresul taten van (4.7) zi jn: 

De geschatte waarde van al, volgens welke de arbeids~roduktivi- 

teit Der uur jaarlijks met 3,12 toeneemt. is bevredigend te noemen. De 

DW is laag, hetgeen betekent dat de t'-waarden waarschijnlijk overschat 

zijn. Doordat waarschijnlijk s~rake is van autocorrelatie van de sto- 

ringen, zijn de gevonden schattingen niet efficiznt; zij zijn we1 zui- 

ver. De lage DW-waarde is overigens niet zo vreemd, omdat de storings- 

termen het verloo~ van de bezettingsgraarl in de bouw weergeven, welke 

een systematische comDonent kan bevatten. 

TJe definizren nu de variabele 

Aansluitend bi j (4.2), kunnen we stellen 

P = agP' , met ao>O 

4.4. De vraag naar bouwprodukten 

De vraag naar bouwurodukten (Pd) is van vele factoren afhanke- 

lijk. In het kader van het hier te ontwikkelen arbeidsmarktmodel, zijn 

we echter hoofdzakelijk ge'tnteresseerd in de mogelijke invloed van de 

situatie OD de arbeidsmarkt van bouwvakkers OD de bouw~roduktie. We 

nemen aan dat deze invloed via de bouw~rijs loout. In de bouwprijs 

worden immers de loonkosten afgewenteld, die mogelijk weer afhankelijk 

zijn van de s~anning OD de arbeidsmarkt van bouwvakkers. De overige 

factoren welke Pd be~alen zijn voor ons model exogeen. Als indicator 

voor deze overige factoren nemen we het Nationaal Inkomen in constante 

~rijzen. Ook zdlen we de hypotheekrente - op be~aalde wijze gecombi- 

neerd met de bouw~rijsvariabele - in de vraagvergelijking opnemen. 

Tenslotte zdlen we rekening houden met de lange loo~tijd van bouw~ro- 

jecten. Deze lange loo~tijd kan er immers toe leiden dat de in een 

be~aald jaar aangevangen bouwurojecten nog doorlo~en tot in het daaropvolgende 

jaar . 

In aansluiting OD voorgaande overwegingen s~ecificeren we de 

vraag naar bouwprodukten als volgt :

waarin: 

Pd 

P 

= vraag naar bouw~rodukten; 

= volume bouw~roduktie; 

Y = volume Nationaal Inkomen; 

rh 

Dh 

Dn 

C1, c2 

= hy~otheekrente; 

= indexcijfer bouw~rijzen; 

= indexcijfer nationaal prijsniveau; 

= vertragings~arameters. 

De variabele (rh~b/~n) behoeft nog enige toelichting. Deze varia- 

bele geeft de rezle jaarlijkse rentelast weer, die OD een eenheid bouw- 

~rodukt ie drukt . 

Vergelijking (4.11) is niet rechtstreeks te schatten, omdat Pd 

geen statistisch waargenomen grootheid vormt. We hebhen slechts informa- 

tie over de houworoduktie (P). Het zonder meer schatten van (4.11) aan 

de hand van Droduktiegegevens zou de theorie echter te veel geweld aan 

doen. We zullen daarom trachten de Darameters van (4.11) af te leiden 

uit een s~ecificatie van de bouw~roduktie welke de ~roduktievergelijking 

(4.1) enigermate henadert. Deze henadering komt er OD neer, dat aan de 

vraagvergelijking (4.11) de arbeidsbezetting wordt toegevoegd en 60 

wordt vervangen door 65. Na het nemen van logaritmen en toevoeging van 

, een storingstem, resulteert de volgende schattingsvergelijking: 

Ma enig zoeken bleken cl= 1+ en c2= O goede schattingsresultaten 

OD te leveren; deze resultaten luiden: 

Alle Darameters blijken significant van 0 te verschillen en 

hebhen bovendien het verwachte teken. De gevonden Darameters zijn redelijk 

stabiel. Rij ~ogingen om (4.1) recht,streeks te schatten werden - 

zoals reeds o~gemerkt - tijdens het o~timaliserings~roces vergelijkbare 

waarden voor deze Darameters gevonden. 

We definigren nu de variahele Pi : 

en stellen - in aansluitlng OD (4.11) - a ls volgt Pd vast 

, met 60 >O

4.5. De fricties op de bouwmarkt 

De oroduktievergel i jking luidde : 

Suhstitueren we PC en Pd door reso. (4.10) en (4.15), dan volgt: 

Er zijn dus nog drie parameters te schatten, nl. a0 en BO en 

vervolgens fl . We zullen dat in twee staooen doen. Eerst schatten 

we a0 en BO en vervolgens n. 

De te schatten waarden van a0 en BO zijn niet vrij te kiezen. Ze 

moeten aan beoaalde voorwaarden voldoen. Er dient steeds te gelden dat 

de oroduktie zowel kleiner is dan de caoaciteit, dus P < PC , a ls 

kleiner dan de vraag, dus P < en. Gegeven de vergelijkingen (4.10) en 

(4.15), moet dus ook gelden: P < a0 Pr en P < BO PA . Voor a0 en 60 

volgen hieruit de volgende voorwaarden: 

We hrengen in herinnering dat 

P; 

en Pi de herekende waarden 

vormen uit reso. de vergelijkingen (4.9) en (4.14). Voor ieder jaar van 

de waarnemingsoeriode 1955-1978 is er een herekende waarde P' reso. PA 

en een riaargenomen waarde P. De jaren waarin de verhoudiw P/PA en de 

verhouding PIP' maximaal zijn, geven de ondergrenzen aan van reso. 

d 

a0 en BO . Reide verhoudingen zijn maximaal in 1968; ze zijn dan reso. 

0,0168 'en 0,1013. Er moet dus gelden : 

Uiteaande van deze voorwaarden is nog getracht de parameters 

a0 , B O en n simultaan te schatten met behulo van (4.16). Er konden 

echter geen ootimale waarden voor deze parameters worden gevonden: het 

toegepaste algoritme convergeerde niet. Tijdens het iteratie-proces 

schommelden de geschatte waarden van a0 en 60 in de huurt van hun 

randvoorwaarden. We kozen daarom voor een benadering in twee staooen, 

waarbij eerst a0 en BO werden georikt OD hun randvoorwaarden en vervol- 

gens fl vrij werd geschat. ne schattingsresultaten welke zijn verkregen, 

1 uiden :

z2 = 0.94 ;nw = 0'65 

De h00gte van de correlatieco~fficiSnt is redelijk. Door de 

gevolgde SchattingSDr~~ed~re heeft de gevonden standaardfout van fl 

weinig betekenis. 

4.6. De vraag naar arbeid 

De vraag naar bouwvakkers zal sterk afhangen van de verwachte 

bouw~roduktie en de hoeveelheid arbeid die technisch noodzakelijk is om 

deze ~roduktie te verwezenlijken. naarnaast zal de snelheid.waarmee de 

beschikbare vacatures voor bouwvakkers kunnen worden vervuld een rol 

s~elen. 

We nemen aan dat de verwachte bouw~roduktie door een tweetal fac- 

toren wordt be~aald. De eerste factor betreft de verwachte groei van de 

bouw~roduktie ten o~zichte van de ~roduktie in het afgelo~en jaar. Deze 

verwachte groei stellen we gelijk aan het gewogen meetkundig gemiddelde 

van de gerealiseerde groei over het afgelonen jaar en die van het jaar , 

daarv66r. waarbij de wegingscoefficiSnt nog nader moet worden be~aald. 

De verwachte groei welke OD deze manier is gevormd, levert geen ~erfecte 

schatting OD van de werkelijke bouw~roduktie in het lo~ende jaar. Er 

worden scha'ttingsfouten gemaakt, waarmee men in de toekomst zal willen 

rekening houden. Daarom wordt de relatieve afwijking die het afgelo~en 

jaar is o~getreden tussen de gerealiseerde en de verwachte produktie, 

. 

onderscheiden als tweede factor welke de verwachte ~roduktie voor het 

lo~ende jaar be~aalt 

De vergelijking van de verwachte bouw~roduktie (F) kan dus 

worden ges~ecificeerd als:. 

met 0 < YI

Aangezien niet alle vacatures onmiddellijk zullen worden vervuld 

door zich aanbiedende houwvakkers, in verhand met de benodigde zoek- 

tijden OD de arbeidsmarkt, zal men m66r vacatures aanmelden dsn strikt 

nodig zijn voor de realisering van de gewenste ~roduktie. Rovendien zal 

men een relatief ruim arbeidshestand willen aanhouden, teneinde niet- 

verwachte stij~ingen in de vraag naar bouw~rodukten te kunnen oovangen. 

De variahele D' wordt daarom vbbrvermenigvuldigd met een factor 

Yg >l. 

- 1 

Stellen we yo = y3 a0 , dan luidt de volledige vergelijking van 

de vraag naar arbeid (D) : 

ne Darameter a1 behoeft niet meer te worden geschat, omdat deze 

reeds bekend is uit (4.4) : a1 = 0,031. De schatting der overige 

Darameters vindt als volgt ~laats. Er wordt eerst aan de hand van 

(4.24h) een reeks Pt opgebouwd, waarhij wordt aangenomen p0/P0 = 1 en 

voor Y1 en Y2 be~aalde startwaarden worden gekozen. Vervolgens worden 

langs iteratieve weg schattingen verkregen van yo , yl en y2. 

ne gevonden schattingsresultaten zijn: 

- 2 

R = 0,78; DW = 0.72 

Alle Darameters zijn significant en hehben het verwachte teken. 

De DW-statistic is echter onaanvaardhaar laag. Na correctie voor auto- 

correlatie zijn de schattingsresultaten : 

Er is inderdaad s~rake van signif icante autocorrelatie. Na cor- 

rectie hiervoor zijn de resultaten nog iets verheterd: alle t-waarden OD 

die van YO na, zijn bijna verdubheld. De hoogte der Darameters is 

nauweli jks gewijzigd. 

Van helang is om na te gaan of inderdaad geldt Yg > 1. Deze

oarameter is gemakkel ijk te herekenen, immers y3 = yo a0 = 68,72 x 

r),nl68 = 1,15, zodat aan de gestelde voorwaarde is voldaan. 

4.7. Het aanhod van arbeid 

Het aanbod van bouwvakkers is zowel van algemene als van meer 

soecifieke factoren afhankelijk. De algemene factoren betreffen onder 

andere de demografische ontwikkeling, de deelname aan het onderwijs, de 

arheidsongeschiktheid, kortom a1 die factoren welke van invloed zijn OD 

het nationale aanbod van arheid. De meer soecifieke factoren hehhen 

uitsluitend OD de bouwnijverheid hetrekking. Hierbij kan worden gedacht 

aan de werkloosheid onder bouwvakkers en de relatieve loonvoet in de 

bouw. De algemene factoren vormen een gegeven voor de bouwnijverheid. Ze 

hoeven niet expl iciet te worden onderscheiden in het model, omdat het 

daarin rima air gaat om de heschrijving van de factoren die voor de 

interactie van de vraag naar en het aanbod van houwvakkers van belang 

zijn. Teneinde met rie invloed van de algemene factoren OD het aanbod van 

arbeid in de houw rekening te houden, zonder deze factoren ex~liciet te 

hoeven onderscheiden, wordt het aanhod van houwvakkers in het model 

heschouwd als aandeel in het nationale aanhod van arbeid, en wordt dit 

nationale aanhod vervolgens als exogene factor in het model opgenomen. 

ne vorm van de aanbodvergelijking dient zodanig te zijn dat vol- 

daan wordt aan de eis dat het aandeel van het aanbod van bouwvakkers (S) 

in het nationale aanbod (Sn) tussen 0 en 1 ligt, dus 0 < S/Sn

Indien f lineair is in - x hebben we dus een lineaire vergelijking 

verkregen. 

Als verklarende variabelen voor de keuze om in de bouw te gaan 

werken, lijken de volgende grootheden in aanmerking te komen: 

- de loonvoet in de bouw ten onzichte van de nationale loonvoet. 

Het heeft weinig zin om de verhouding tussen de niveaus van beide 

loonvoeten als verklarende variabele OD te nemen. De arbeidsmarkt is 

niet homogeen. rlouwakkers zullen zich orihteren op verwante vormen 

van heroe~suitoefening. Deze bevinden zich in een segment van de 

nationale arbeidsmarkt , waarhinnen de verschillen in loonniveaus 

relatief he~erkt zull en zi jn. Aangezien men de verlangde arheids~osi- 

tie gedurende langere tijd wil vervullen, zal men zich laten leiden 

door verwachtingen omtrent toekomstige loonverschillen. We nemen aan 

dat men zijn verwachtingen baseert OD de huidige groei van de lonen, 

aannemende dat deze zich in de toekomst zal voortzetten en tot subs- 

tantigle loonverschillen aanleiding zal geven. OD grond van boven- 

staande overwegingen, zullen we de groei van de bouwlonen ten opzichte 

van de groei van de nationale loonvoet hanteren als indicator voor de 

relatieve aantrekkeli jkheid van de bouw met betrekking tot het inko- 

mensasnect; 

- de kans OD werkloosheid. Als het werkloosheids~ercentage in de bouw 

relatief hoog is, zal de kans OD het vinden van werk in deze sector ' 

navenant kleiner zijn. Arbefdskrachten zullen zich dan sterker orisn- 

teren OD arbeids~osities buiten de bouw. Als tweede verlclarende varia- 

hele voor het arheidsaanhod in de houw gaan we daarom uit van het 

werkloosheids~ercenta~e in de houw ten o~zichte van het nationale 

werkloosheids~ercentage; 

- de schoolverlaters met een bouwo~leiding . Jonge schoolverlaters zull en 

zich in eerste instantie orignteren OD arbeids~osities welke het 

dichtst aansluiten bij hun o~leiding. Jongeren met een o~leiding in 

een houwrichting zullen dus in eerste instantie OD zoek gaan naar 

arbeids~osities in de bouwnijverheid. De arbeids~osittes in de houw 

zijn relatief laaggeschoold. Een belangri jke recruteringshron van 

jonge bouwakkers hestaat uit de groeD schoolverlaters met een 

LBO-o~leiding in een bouwrichting. Als derde verklarende variabele 

voeren we haarom het aantal schoolverlaters OD met een LBO-diploma 4) 

in een bouwrichting , als aandeel van het totale aantal schoolverla- 

ters dat een LBO-di~loma heeft behaald. 

Als de im~ulsen om in de bouw te gaan werken veranderen, zal dat 

niet onmiddellijk leiden tot volledige aan~assing van het aanbod voor 

deze sector. Men heeft immers tijd nodig om zich in te stellen OD de 

nieuwe situatie, en het zoeken naar werk c.q. het veranderen van baan 

vergt de nodige voorhereiding. De genoemde im~ulsen zullen dus met 

1 4) D.w.2. LTO + IT0

I 

I 

vertraging doorwerken in het gedrag van de aanbieders van arbeid. We 

nemen aan dat de reacties OD veranderingen in de im~ulsen een pascal- 

verdeling vertonen. Deze verdeling komt er OD neer dat de reacties 

aanvankelijk gering zijn, vervolgens groter worden en tenslotte geleide- 

lijk weer kleiner worden. We veronderstellen dat de vertragingsstzuctuur 

voor alle verklarende variabelen dezelfde is. 

De wegingscok!fficiBnt van de k-de vertraging van de verklazende 

variahelen is, uitgaande van een be~aalde variant van de Pascal-verde- 

ling, gelijk aan: 

Na toe~assing van de vertragingsonerator L, die is gedefinieerd 

als 1.x = x ~ , - kan ~ de volgende aanbodvergelijking worden afgeleid: 

waarin:S = aanbod van arbeid; 

6 = ~rocentuele verandering van de hruto loonsom Der werkende; 

u = werkloosheids~ercentage; 

I = schoolverlaters met LRn-di~loma; 

b,n= indices welke duiden OD resv. "bouw" en "nationaal". 

2 

Door beide leden van (4.31) met 

krijgen we: 

(1-XL) te vermenigvuldigen 

Na herschrijving en substitutie van L volgt: 

..4 

waarin: p = ( 1-a)2 

i pi 

Deze vergelijking is niet-lineair in X. Voor het schatten van 

deze vergelijking worden daarom numerieke methoden gebruikt. De schat- 

tingsresultaten zijn: 

5) Zie hiervoor: G.S. Maddala, Econometrics, Mc. Graw-Hill, 

I New York, 1977, blz. 364-366.

De schattingsresul taten zi jn bevredigend. Alle ~arameters zi jn 

significant verschillend van O en hebhen het verwachte teken. De corre- 

1atiecoefficiEnt is hoog en de DW heeft een acce~tabele waarde, hoewel 

de laatste onzuiver is in verband met de aanwezigheid van de vertraag* 

afhankeli jke variabele in het rechterlid van de schattingsvergelijking. 

In verhand met het doe1 van deze studie, is met name van belang dat een 

sie;nificante relatie is gevonden tussen de relatieve loonvoetverandering 

en het arheidsaanbod. Om de rol van relatieve loonvoetveranderingen voor 

de afstemming van lraag en aanbod OD de arheidsmarkt van bouwvakkers 

volledig te kunnen aangeven, dient het model echter niet alleen de 

relatie tussen de relatieve loonvoetverandering en het aanhod van arbeid 

te heschrijven, maar ook de relatie tussen de relatieve loonvoetverande- 

ring en de vraag naar arbeid. De relatie via de vraagzijde zal nog aan 

de orde komen, en we1 hij de afleiding en schatting van de ~rijsverge- 

11 jking. 

4.8. De schoolverlaters 

Het verrichten van werkzaamheden in de houwnijverheid vereist 

over het algemeen weinig o~leiding; veel helangrijker dan een hoge 

vooro~leiding is, dat men over de nodige vaardigheden en materiaalkennis 

heschikt. Deze vaardigheden en kennis kunnen laag- en ongeschoolden zich 

eigen maken door de nodige arheidservaring OD te doen. 

Arheidskrachten die ~otentieel geschikt zijn om in de bouw te 

gaan werken kunnen uit allerlei sectoren komen waar min of meer verwante 

heroeven worden uitgeoefend. Het overstaDDen van arheidskrachten uit 

deze sectoren naar de bouw en omgekeerd wordt im~liciet heschreven in de 

aanbodfunctie. 

Een tweede recruteringsbron voor toekomstige houwvakkers wordt 

gevormd door het ~otentieel aan schoolverlaters. Jongeren met weinig of 

geen oqleiding zullen zich hij het zoeken naar werk vermoedelijk minder 

door heroepsspecifieke factoren laten leiden en meer door factoren als 

kansen OD werk en te verwachten inkomen. neze categorie aanbieders wordt 

eveneens im~liciet beschouwd in de aanbodfunctie, waarin immers onder- 

meer het werkloosheidspercentage en de loonvoetontwikkeling de verkla- 

rende variahelen vormen.

De categorie schoolverlaters met een s~ecifieke vako~leiding 

zullen zich, afgezien van de kansen OD werk en het te verwachten inko- 

men, in relatief sterke mate richten OD de banen waarvoor zij zijn 

o~geleid. Veel vaklieden in de bouw hehben een o~leiding OD LSO-niveau 

genoten6). Men mag dus vewachten dat naarmate het aandeel LRO-verla- 

ters met een o~leiding in een bouwrichting toeneemt, ook het aanbod van 

arbeid voor het uitoefenen van een bouwberoe~ stijgt. Dit asDect wordt 

in de aanbodvergelijking weergegeven door middel van de variabele Ib/In. 

Schoolverlaters met een s~ecifieke heroe~sopleiding hehben gedu- 

rende hun onderwijs~eriode een keuze~roces doorgemaakt. AsDecten welke 

aan bet later uit te oefenen be roe^ zijn verbonden, kunnen daarbij een 

rol soelen. Het is dus mogelijk dat aan de aanbodkant van de arheids- 

markt van een dynamiek OD lange termijn s~rake is, doordat factoren 

welke de arheidsmarkt van bouwakkers betreffen van invloed zijn OD de 

keuze voor een houwo~leiding en daarmede OD de omvang.van de groep die 

na deze o~leiding te hehben gevolgd op zoek gaat naar een baan in de 

bouwsec tor. 

We zullen nagaan of er inderdaad s~rake is van een invloed van 

arbeidsmarktfactoren welke de bouwnijverheid betreffen, OD het aantal 

schoolverlaters met een LBO-o~leiding in een bouwrichting. Aangezien we 

slechts gelnterresseerd zijn in de verklaring van het aandeel van deze 

groeD in de totale groeD schoolverlaters met een LBO-o~leiding, en 

uitdrukkelijk niet in de verklaring van de totale uitstroom van LRO- 

schoolverlaters, wordt ook hier een logit-functie toegeoast. 

De voorkeuren van leerlingen voor een be~aalde beroe~so~leiding 

worden vooral in de heginfase van de LBO-o~leiding - als deze nog een 

sterk algemeen vormend karakter heeft - ontwikkeld. Daarna ligt de te 

volgen onderwijsrichting voor een relatief groot deel van de leerlingen 

vast. Tijdens de latere fasen van de heroe~so~leiding blijft bet over- 

stamen naar een andere beroe~so~leiding echter in ~rinci~e mogelijk. 

Dat de hesluitvorming rond de o~leidingskeuze geleidelijk tot stand komt 

zullen we in de schoolverlatersvergelijking weergeven door daarin een 

vertragingsstructuur OD te nemen, waarbij de wegingscol!fficihten een 

dalende meetkundige reeks vormen. Deze vertragingsstructuur, die ook een 

s~eciaal geval is van de Pascal-vertraging, staat bekend als de Koyck- 

vertraging. De wegingsco8ffici8nt van de k-de vertraging is in dit geval 

gel1 jk aan: 

Het is waarschijnlijk dat men niet tijdens een leerjaar van 

o~leidingsrichting verandert, maar OD zijn vroegst Das aan het einde 

6) Vgl. F.G.M. de Lange, Sociaal heleid van bouwbedrijven en 

arheidsmarktgedrag van CAO-werknemers, deel IV Onderzoek bij 

bouwerknemers, EIB/ITS, Amsterdam, maart 1981, blz. 24 e.v.

hebben OD de o~leidingskeuze. Pas na verloo~ van een jaar zullen zij tot 

uitdrukking komen in de gemaakte ooleidingskeuze. De wegingscoOfficiEnt 

wk heeft in dat geval geen betrekking op de k-de vertraging, doch op de 

k+l-de. 

Als arbeidsmarktfactoren welke van invloed zijn OD het aantal 

LBO-verlaters dat een bouwooleiding heeft gevolgd, als aandeel in het 

totale aantal schoolverlaters met een LnO-diploma, kunnen worden ge- 

noemd : 

de ontwikkeling van de loonvoet van bouwvakkers. Naarmate de beloning 

van arbeid in de bouwnijverheid sterker groeit dan in andere secto- 

ren, lijken de toekomstoersoectieven voor jongeren in de bouw gunsti- 

ger en zal een groter deel van de jongeren die deelnemen aan het LBO, 

kiezen voor een bouwopleiding; 

de werkgelegenheids~ersoectieven in de bouw. Deze oersoectieven 

zullen gunstiger zijn als de tewerkstelling in de bouw relatief sterk 

groeit. Deze sterke groei zal de desbetreffende groeo jongeren het 

vertrourven geven dat het tegen de tijd dat zij afstuderen mogelijk 

zal zijn een stahiele betrekking te vinden in een bouwberoeo; 

de werkloosheid onder bouwvakkers. Het relatieve werkloosheidsoercen- 

tage van houwarbeiders geeft een indicatie van de kans OD het vinden 

van werk in de bouw: naarmate het werkloosheidsoercentage hoger is 

zal het moeilijker zijn in.deze sector werk te vinden. Jongeren die 

een LBO-ooleiding volgen kunnen daardoor ontmoedigd worden om een 

bouwooleiding te gaan volgen. neze factor lijkt hetzelfde te indice- 

ren als de vorige genoemde. Men kan de werkloosheid echter zien als 

indicator van de mogelijkheden OD de arbeidsmarkt OD de korte ter- 

mijn, terwijl de relatieve groei van de tewerkstelling eerder betrek- 

king zal hebben OD de oersoectieven ten aanzien van het vinden en 

behouden van werk OD de langere termijn. 

ne te schatten schoolverlaters-vergelijking kan nu als volgt 

worden gesoecif iceerd: 

met rl,r3>O: r2

De schattingsresul taten van deze vergeli jking zi jn: 

Deze resultaten zijn voor een deel onbevredigend. De correlatie- 

cogfficient is laag, hoewel hierhij moet worden bedacht dat de ver- 

klaarde variabele een getransformeerde grootheid is, zodat het nog maar 

de vraag is of ook Ib zelf slecht wordt voors~eld. De loonvariabele is 

niet significant en de werkloosheidsvariahele is we1 significant, maar 

heeft niet het vewachte teken. De resultaten ten aanzien van de tewerk- 

stellingsgroei en de vertragings~arameter zijn wSL acce~tahel. De DW is 

bevrediaend, hoewel deze onzuiver is omdat de vertraagde afhankelijke 

variabele in het rechterlid van (4.38) voorkomt. Er is dan ook geen 

aanleiding om uit te gaan van een langere vertragingsstructuur, zoals 

hij de aanhodvergel i jking. 

Elimineren we de loonvariabele uit de vergelijking dan zijn de 

schattingsresultaten: 

De resultaten veranderen nauwelijks en het teken van de werkloos- 

heidsvariahele bli jft positief. Yet laatste is onaanvaardbaar, zodat we 

ook deze variabele elimineren uit de verge1 i jking. De schattingsresul ta- 

ten zijn dan:

De resultaten blijven zeer mager. Het significantieniveau van de 

parameter van de tewerkstellingsgroei is sterk gedaald. De significantie 

van de vertragingsparameter is daarentegen gestegen'tot een zeer bevre- 

digend niveau. 

Bij gebrek aan betere resultaten zullen we vergelijking (4.40) 

toch aanvaarden en oonemen in het arbeidsmarktmodel. 

4.9. De tewerkstell ing 

Voor de beschrijving van de tewerkstelling van houwvakkers hante- 

ren we. een gel i jksoortige vergel i jking a1 s voor Nederland al s geheel - 

werd geschat, dus: 

We zullen trachten de f rictieparameter (8) in deze vergel i jking 

te schatten, met als resultaat: 

De "fit" is uitstekend; de DU-statistic is echter onaanvaardbaar 

laag. We vermoeden dat de frictieoarameter van de arbeidsmarkt voor 

bouwvakkers evenmin constant is als die van de arbeidsmarkt als geheel, 

en dat ook in de houwnijverheid vanaf het midden van de jaren zestig de 

fricties zijn toegenomen. We zullen dat nader onderzoeken door 8 afhan- 

kelijk te stellen van een tijdtrend t j: 

4ltj 

8= 8 Oe (4.43) 

waarin: j = aanvangsjaar van de trend, 

en vervolgens na te gaan of 8 inderdaad trendmatig is ~edaald, a1 smede 

sedert welk iaar dat vermoedelijk het geval is. 

Schatting van (4.43) levert inderdaad een significant oositieve 

81 OD. Na het onderzoeken van enkel e a1 ternatieven hl i jkt de trendmatige 

daling een aanvang te nemen in het jaar 1966, hetzelfde jaar dus als 

voor de trendmatige daling van de nationale frictieoarameter werd gevon- 

den. De gevonden schattingsresul taten luiden:

De DW is ook hij deze s~ecificatie te laag. Na correctie voor 

autocorrelatie worden de volgende schattingsresul taten gevonden. 

Deze resultaten zijn bevredigend. De correlatiecoEfficient is 

hoog en de standaardfouten der geschatte Darameters zijn klein. De auto- 

correlatie ~arameter hlijkt significant. De DW-statistic is nog we1 

laag, maar is toch niet onaanvaardbaar. 

De gevonden ~arameterwaarden wijken enigszins af van die welke OD 

nationaal niveau werden gevonden. De geschatte 00(- 43) is lager dan de 

nationale ~arameter Xo (-52) , bovendien daalt O sneller dan 

X (01 = 0,058 en Xl = 0,046). De arbeidsmarkt voor houwvakkers functio- 

neert dus slechter dan de nationale arheidsmarkt. Men zou echter het 

omgekeerde verwachten, omdat de arbeidsmarkt voor bouwvakkers relatief 

homogener is dan de nationale arbeidsmarkt. Het functioneren van de 

arbeidsmarkt voor bouwvakkers is bovendien vanaf 1965 sneller verslech- 

terd dan voor de nationale arbeidsmarkt kon worden vastgesteld. 

De nationale frictieoarameter hleek onder meer verband te houden 

met de s~reiding van de sectoriZ1 e loonvoetontwikkel ingen. Analoog 

hieraan, zou men kunnen trachten de frictieoarameter voor de bouw te 

relateren aan de s~reiding van de ontwikkeling van de loonvoeten van de 

verschillende houwheroeoen. Met ontbreekt echter aan voldoende gegevens 

om deze analvse uit te voeren. Voor het arbeidsmarktmodel zullen we 

daarom volstaan met een tewerkstellingsvergelijking waarin de frictieoa- 

rameter een dalende functie is van de tijd. 

4.10. De loonvoet 

De ontwikkeling van de loonvoet van bouwarbeiders zal voor een 

deel samenhangen met nationale en voor een deel met sectorsoecifieke 

factoren. Deze nationale factoren zullen dezelfde zijn als de factoren 

welke een rol soelen bij de beoaling van de nationale loonvoetontwikke- 

ling. Hierhij valt te denken aan factoren als de ontwikkeling van de 

consumotieorijzen (de "orijscomoensatie"), de groei van de arbeidspro- 

duktiviteit en de drukstijging van belastingen en sociale verzekeringen. 

Oo nationaal niveau blijkt ook de s~anning oo de arbeidsmarkt een 

bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van de loonvoet. Deze bijdrage 

komt er oo neer dat een toename van de werkloosheid een matigende in- 

vloed heeft oo de loonstijging, en dat een daling van de werkloosheid de 

loonstijging sterker doet zijn. Dit is het zgn. Phillios-curve effect.

Het is mogelijk dat dit effect tussen de verschillende sectoren uiteen- 

loo~t, omdat de werkloosheidsituaties verschillen. Ten aanzien van het 

Philli~s-curve effect zou dus van een sectors~ecifieke bijdrage aan de 

sectoriSle loonontwikkeling s~rake kunnen zijn. 

Ten behoeve van het arbeidsmarktmodel van de houw is het weinig 

zinvol de nationale factoren die van invloed zijn OD de loonontwikkeling 

ex~liciet te heschrijven. We gaan er van uit dat deze factoren in vol- 

doende mate tot ~~itdrukking komen in de ontwikkeling van de nationale 

loonvoet, en dat men zich bij de be~aling van de loonvoetstijging van de 

bouwnijverheid richt naar de nationale loonvoetstijging. Als bouwsveci- 

fieke factor zullen we van de verhouding tussen het werkloosheidsvercen- 

tage van houwvakkers en het nationale werkloosheids~ercentage uitgaan. 

De te schatten loonvoetvergelijking is dan: 

Gb= O@OIGn+ e2(ub/un) , met O1 > 0, 02

waarschijnlijk dat aannemers de stijging van de loonvoet doorberekenen 

in de bouw~rijs. De als gevolg daarvan ontredende stijging van de bouw- 

nrijs heeft een negatieve invloed OD de vraag naar bouw~rodukten, waar- 

door de bouw~roduktie daalt. neze daling van de bouwproduktie doet de 

verwachtingen van aannemers in henedenwaartse richting bijstellen en 

daarmede de door hen uitgeoefende vraag naar arbeid. Via een aantal 

tussenschakels kan een stijging van de loonvoet dus we1 degelijk een 

negatieve invloed hehhen op de vraag naar bouwvakkers. ne ~rijsvergelij- 

king lcan dan als een van de tussenschakels een strategische rol vervul- 

len aan de vraagzilde van de arheidsmarkt voor bouwvakkers. 

We gaan er van uit dat de bouw~rijs rechtstreeks wordt afgeleid 

uit de loonen materiaalkosten door deze kosten te verhogen met een 

opslag voor overige kosten als rente en ka~itaalkosten, ondernemersin- 

komen en winst. Deze o~slag vormt een bepaald Dercentage van de loonen 

materiaalkosten. Het is mogelijk dat dit Dercentage niet constant is, 

maar samenhangt met de hoogte van de bezettingsgraad van de produktie- 

ca~aciteit. Toename van de bezettingsgraad zou kunnen leiden tot stij- 

ging van de marginale kosten wegens vers~illing van materiaal, toeslagen 

voor overwerk enz. Als dat zo is, zal de aannemer trachten deze extra 

kosten door te berekenen in de bouw~rijs. Een ~ositieve invloed van de 

bezettingsgraad OD de hoogte van het o~slag~ercentage kan er ook op 

wijzen dat aannemers geneigd zijn bij toeneming van de bezettingsgraad 

de houwprijs te verhogen, omdat men denkt daarmede een hoger winstneil 

te kunnen behalen ondanks een te verwachten lagere afzet. 

Rovenstaande overwegingen leiden tot de volgende snecificatie van 

de bouw~rijsvergeli jking: 

waarin: pb = bouwprijs; 

D, = materiaal~rijs; 

M = materiaalverbruik; 

q = hezettingsgraad. 

De ~rijsstelling gaat veelal vooraf aan de uitvoering van de 

houw~roduktie. We nemen aan dat de aannemer bij deze ~rijsstelling 

uitgaat van he~aalde standaarden ten aanzien van het fvsieke verbruik 

van materiaal en arbeid, en deze slechts neriodiek ophoogt met de ver- 

wachte ontwikkeling van materiaal~rijzen en 1oonkoste.n. We zullen daarom 

(4.48) transfonneren naar een verge1 ijking die de ~riisontwikkeling 

beschrijf t. 

Uitgaande van (4.48), geldt voor de ~rocentuele verandering van 

de houw~rijs, bij henadering: 

met 6i.62, 63>0 en 62 + 63= 1 

en waarhij is aangenomen dat het aandeel

6, = [[ wb (E/P) ] / [w~(E/P) + om (M/P) ]I constant is. 

We nemen verder aan dat de aannemer het vef oop van de materiaal- 

prijs en van de loonkosten vrij goed weet te ramen, zodat we voor de te 

schatten ~rijsvergelijking van de gerealiseerde waarden van 

irb en bm kunnen uitgaan. 

Een volaende aanname hetreft de henodigde arbeid per eenheid 

~rodukt (E/P). Deze factor is te ontlenen aan de produktiefunctie, als 

volgt: 

' Hieruit is af te leiden: 

(t - P) = -fi - a1 

Voor de ontwikkeling van de arbeidstijd zullen we uitgaan van de 

werkel i jke ontwikkel ing . 

De procentuele ontwikkeling van de verwachte bezettingsgraad 

stellen we gelijk aan: 

Samenaevat luidt de te schatten orijsvergelijking: 

Omdat we hier te maken hebben met een benaderingsformule, zullen 

we bij het schatten niet a prior1 eisen dat 62 en 63 optellen tot 1. De 

schattingsresultaten zi jn: . 

De parameterschatting van de bezettingsgraadvariabele hlijkt niet 

significant te verschillen van 0. Ellmineren we deze grootheid uit de 

verge11 jking, dan worden de volgende schattingsresul taten gevonden. 

'7) Bij het schatten-van de prijsvergelijking is een precieze afleiding 

e-al -1 

gevolgd, n.1. (E/P) = H-l H-l

De correlatieco~ffici~nt van bovenstaande vergelijking is aan de 

lage kant. De Parameterschattingen van de loonkostenvariahele en de 

materiaalkostenvariabele zijn echter bevredigend: ze verschillen signi- 

ficant van 0 en voldoen aan de gestelde voorwaarden, ze zijn immers 

beide positief en tellen nagenoeg OD tot 1. De waarde van de DW-statis- 

tic is laag. Rij correctie voor autocorrelatie bleek de autocorrelatie- 

Darameter niet significant van 0 te verschillen, zodat wij voor het 

arbeidsmarktmodel toch van (4.55) zullen uitgaan. 

4.12 De werkloosheid en de openstaande vraag 

Er worden in het model twee endogenen onderscheiden waarvoor nog 

geen vergelijkingen zijn ougesteld. Deze grootheden zijn het werkloos- 

heidspercentage en het vacatureuercentage. Zij kunnen door middel van 

onderstaande definitievergelijkingen worden afgeleid uit andere endoge-

5. ENKE1.E SIMULATIES MET HET ARREIDSMARKTMODEL 

5.1. De werking van het model 

De vergelijkingen die in het voorgaande hoofdstuk zijn ges~ecifi- 

ceerd en geschat, vormen samen een model van de arbeidsmarkt van de 

bouwnijverheid. Voor een volledig overzicht van de vergelijkingen uit 

dit model en de betekenis der svmbolen verwijzen we naar de Bijlage. We 

zullen hier volstaan met een schematische weergave van het model: zie 

hiervoor figuur 5.1. Het schema geeft het model vereenvoudigd weer. 

Exogene variabelen welke als noemer fungeren van relatieve grootheden 

zijn weggelaten. Hierdoor ontbreken de volgende nationale variabelen: 

loonvoet (w,) , tewerkstelling (En), Drijs~eil (D,) en werkloosheid (Un) . 

Een uitzondering is gemaakt voor het nationale aanbod van arbeid (S,). 

Verder is geen onderscheid aangebracht naar niveaus, ~rocentuele muta- 

ties, enz.; vertragingen zijn als zodanig evenmin aangegeven. In het 

schema zijn zowel de aard als de richting van de verbanden aangegeven. 

Exogene variabelen zijn met een dubbel gelijnd kader omgeven. Aan de 

hand van dit schema zullen we de werking van het model toelichten. 

In het rechter deel van het schema wordt weergegeven dat het 

nationaal inkomen een ~ositieve invloed heeft OD de vraag naar ~OUWD~O- 

dukten en dat zowel de hy~otheekrente als de bouw~rijs daaro~ een nega- 

tieve invloed uitoefenen. De vraag naar bouw~rodukten omvat tevens de 

over loo^ van bouw~roduktie van het vorige jaar naar het lo~ende jaar. De 

bouwca~aciteit wordt bebaald door de tewerkstelling, de trendmatige 

arbeids~roduktiviteit en de arbeidstijd. De vraag naar bouw~rodukten en 

de bouwca~aciteit be~alen samen de omvang van de houw~roduktie. Uit de 

ontwikkeling van de bouw~roduktie wordt de verwachte bouw~roduktie 

afgeleid, die een van de determinanten van de vraag naar arheid vomt. 

Het linker deel van het schema heeft betrekking OD het s~ecifieke 

arbeidsmarktdeel van het model. In dit deel van het schema is weergege- 

ven dat de verwachte bouw~roduktie een ~ositieve invloed heeft OD de 

vraag naar arbeid, terwijl de trendmatige arbeids~roduktiviteit en de 

arbeidstijd daat-OD een negatieve invloed hebben.. Het aanbod van arbeid 

wordt ~ositief belnvloed door het nationale aanhod van arbeid, de hoogte 

van de bouwlonen en het aantal schoolverlaters dat lager beroe~s- 

onderwijs heeft genoten in een bouwrichting ten o~zichte van het totale 

aantal schoolverlaters met een lagere beroe~so~leiding. Het aanbod wordt 

negatief bePnvloed door het werkloosheids~ercentage. De vraag naar en 

het aanbod van arbeid be~alen samen de omvang van de tewerkstelling. 

Werkloosheid en o~enstaande vraag zijn res~ectievelijk gelijk aan het 

verschil tussen aanbod en tewerkstelling en het verschil tussen vraag en 

tewerkstelling. De groei van de tewerkstelling in de bouw ten o~zichte 

van de nationale gr0e.i heeft een ~ositieve invloed OD de verhouding 

tussen het aantal schoolverlaters met een lagere beroe~so~leiding in een

FICUUR 5.1 SCHEMA VAN HET ARBEIDSMARKTMODEL VAN DE ROUWNIJVERHEID 

pzyiz%rI -1 -1 Nationaal inkomm 

Y 

1.RO-verlater how t .o. 

nattonaal 5 /In 1 

rw I\ 

I 

1 . 

Rouw~apa~itelt Vraap. naar buuv- 

pr'od . . 

1 * ! 4 Veruachte bouwproduktie 

Werkloosheid Openstaande vrnag 

"b b 

houwrichting en het totale aantal schoolverlaters met een lagere be- 

roe~so~leiding. . 

De houwprijs, tenslotte, wordt positief belnvloed door de loon- 

voet en de materiaalprijs en negatief door de trendmatige arbeidsproduk- 

tiviteit en de arheidstijd. 

Aangezien het model is opgesteld om de betekenis van de hoogte 

van de loonvoet voor de afstemming van vraag en aanbod OD de arbeids- 

markt na te gaan, zullen we nu ingaan OD de rol die de loonvoet s~eelt 

in het model. Veranderingen in de loonvoet werken door naar beide zijden 

van de arbeidsmarkt. We zullen eerst de doorwerking via de aanhodzijde 

uitwerken en daarna die via de vraagzijde. 

Verhoging van de loonvoet lokt nieuw aanhod van arbeid voor de 

bouw uit. Daardoor neemt de tewerkstelling toe. Aangezien het aanhod 

sterker zal toenemen dan de tewerkstelling, stijgt het werkloosheids~er- 

centage. De stijging van het werkloosheids~ercentage ontmoedigt arbeids- 

krachten om in de bouw te gaan werken, zodat het aanbod weer enigszins 

daal t. De (relatief geringe) stijging van de tewerkstelling moedigt 

jongeren aan om een opleiding in een bouwrichting te voltooien. De 

invloeden OD de aantallen schoolverlaters werken pas met enige vertra- 

gtng door in het aanhod, zodat een stijging van de loonvoet ook aanbod- 

veranderingen OD de langere termijn oproept. Dit langere termijn effect 

werkt in dezelfde richting als het initiPle effect van de loonvoetveran- 

dering OD het aanbod. 

Wat de invloed van een verhoging van de loonvoet OD de vraagzijde 

betreft, volgt uit de structuur van het model dat deze invloed via twee 

traces kan verlo~en. Het eerste trace vindt zijn startpunt bij de door 

de loonvoetstijging oDgeroeDen toename van het aanbod van arbeid en het 

J

tweede hij de oDgeroePen ~rijsstijging. We zullen beide traces uitwer- 

ken. 

De toenarne van het aanbod leidt tot toenarne van de tew8rkstel- 

ling. Daardoor wordt de bouwca~aciteit grocer. De verruirning van de 

bouwca~a~iteit doet de bouw~roduktie stijgen, zij het in mindere mate 

dan de ca~aciteit. De stijging van de bouw~roduktie leidt tot hogere 

verwachtingen ten aanzien van de toekornstige ~roduktie. Dit leidt weer 

tot een grotere vraag naar arheid en toenarne van de tewerkstelling. 

naardoor daalt de werkloosheid, wat allerlei ~ositieve effecten heeft op 

het aanbod van arbeid. Dit trace laat zien dat een toename van het 

aanbod OD de langere termijn vraageffecten kan oDroeDen die weerleiden 

tot verdere toenarne van het aanbod. 

Het tweede trace via de vraagzi jde is vermoedeli jk helangri j k e ~ 

dan het eerste, en is in eerste instantie niet ~ositief maar negatief 

gericht. Door de stijging van de loonvoet worden de ~rijzen verhoogd. 

Daardoor daalt de vraag naar houwprodukten en neemt de ~roduktie af. 

Door de ~roduktiedaling zullen de toekornstverwachtingen in heneden- 

waartse richting worden bi jgesteld, wat een vraagverlagende invloed 

heeft. De tewerkstelling zal dan eveneens dalen en de werkloosheid zal 

toenernen. Van de werkloosheidstoename en de daling van de tewerkstelling 

zijn allerlei, reeds hes~roken, aanhodrernmende effecten te verwachten. 

zowel direct OD het aanhod als indirect via de schoolverlaters met een 

. 

A ~riori is over de uiteindelijke effecten OD de verschillende 

bouwo~leiding 

variahelen weinig te zeggen. Daarvoor is nodig dat met het verkregen 

model exercities worden uitgevoerd. Alvorens deze exercities uit te ' 

voeren, zullen we eerst ingaan OD de mate waarin het model in staat is 

de ontwikkelingen gedurende de schattings~eriode te heschrijven. Dit 

laatste kan een indruk geven van de hetrouwhaarheid van het model. 

5.2. De voors~elkwaliteit van het model 

ne voors~elkwaliteit van het model zullen we heoordelen aan de 

hand van de rnodeluitkomsten volgens de doorloopmethode. Deze methode 

houdt in dat de endogenen van jaar OD jaar met hehul~ van het model 

worden v00rSDeld op basis van de gerealiseerde exogenen en de door het 

model herekende vertraagde endogenen. Alleen voor het eerste jaar van de 

voors~el~eriode worden de gerealiseerde vertraagde endogenen gehanteerd. 

Deze exercitie zullen we uitvoeren voor de periode 1958-1978 en de 

deelperiode 1974-1978. De uitkornsten zullen we heoordelen aan de hand 

van de ongelijkheidscoEffictht van Theil en de voor de ~eriode 1958- 

1978 samengestelde grafische weergave van de jaarlijks herekende en de 

jaarlijks gerealiseerde waarden van de endogenen. De voor heide ~erioden 

berekende Theil-coEfficiEnten zijn weergegeven in tabel 5.1. De grafie- 

ken zijn weergegeven in de figuren 5.2. tlrn 5.4.

I 

De Theil co2f f icisnt is gedef inieerd a1 sl): 

waarin : vt = voorsuelde waarde; 

R = gerealiseerde waarde: 

t 

t = tijd. 

De Theil-coEfficiEnt is een relatieve grootheid: de verschillen tussen 

voorsuelling en realisatie zijn OD heuaalde wijze uitgedrukt als aandeel 

van het niveau van de ~edurende de voorsuelueriode gerealiseerde waar- 

den. 

'variabelen Periode 1958-1978 Periode 1974-1978 

Tewerkstelling 0,1034 0,0616 

Vraag naar arbeid 0,1062 0,0665 

Aanbod van arbeid 0,1028 0,0510 

Schoolverlaters bouw t .o.v.nationaal 0,2028 0,1304 

Produktie 0,1235 0,0882 

Vraag naar houwurodukten 0,0573 0,0279 

Cavaciteit 0,1051 0,0623 

Werkl oosheid 0,4062 0,4882 

Vaca tures 0,4658 0,3741 

Rouwuri js 0,0444 0,0301 

De Theil-coZfficiEnten voor de ueriode 1958-1978 zijn tamelijk 

hoog. Men dient deze resultaten echter te bezien in het licht van de 

gevolgde methode. Deze is vrij streng omdat steeds de door het model 

zelf berekende vertraagde endogenen worden ingevoerd, waardoor cumulatie 

van storingen kan outreden. Dit verklaart waarom de Theil-coEfficiEnten 

van de vraag naar houwurodukten en de bouwurijs veel kleiner zijn dan de 

overige Theil-coEficiEnten. Genoemde variabelen worden immers in hoofd- 

zaak door grootheden buiten het model verklaard, zodat cumulatie van 

storingen niet of in veel geringere mate outreedt. Het is verder hegrij- 

uelijk dat de Theil-coEfficiEnten van de vacatures en de werkloosheid 

veel hoger zijn dan die der overige variabelen uit het model, aangezien 

het hier gaat om saldo-variabelen. 

De Theil-coZfficiEnten voor de deelueriode 1974-1978 zijn veel 

kleiner, hetgeen uiteraard in helangrijke mate verband houdt met de 

kortere lengte van de voorsuelueriode. Omerkelijk is dat de Theil- 

coEfficiEnt van de werkloosheid-variabele is gestegen in ulaats van 

gedaald, zoals bij de overige variabelen het geval is. 

De voors~elkwaliteit van het model laat zich ook goed beoordelen 

I.) H. Theil, Auulied Economic Forecasting, North Holland, 

Amsterdam, 1966, blz. 26-36

endogenen zowel de met behul~ van het model berekende als de gereali- 

seerde waarden zijn weergegeven. In figuur 5.2 zijn de ca~aciteit, de 

vraag naar bouwurodukten en de ~roduktie weergegeven, in figuur 5.3 het 

aanbod van arbeid, de vraag naar arbeid en de tewerkstelling, en in 

figuur 5.4 het werkloosheids~ercentage en het VacatureDercentage. 

De vraag naar bouw~rodukten blijkt uitstekend te worden voor- 

s~eld. De voors~ellingen ten aanzien van de ca~aciteit en de ~roduktie 

zijn redelijk. Owallend is dat in de ~eriode 1964-1974 alle voors~elde 

waarden beneden de gereal iseerde bl i jven. De vermoedel i jke oorzaak 

daarvan is gelegen bij de voors~ellingen ten aanzien van de arbeids- 

markt. Zowel de vraag als het aanbod, en bijgevolg ook de tewerkstel- 

ling, worden voor deze ~eriode te laag voors~eld. Daardoor is ook de 

voors~elde ca~aciteit te laag en wordt de voors~elde ~roduktie beneden 

zijn gerealiseerde niveau gedrukt. 

Een nadere beschouwing van het verloo~ van het aanbod en van de 

vraag leert, dat een en ander het gevolg is van de gemaakte voors~elfou- 

ten voor de ~eriode 1964-1966 en voor enkele jaren na 1971. In de eerst 

FIGUUR 5.2 

VOORSPELLINCEN 1958 - 1978, in 1000 gld. 

-1 

Produktie 

Vraag noar bouvprodukten 

Capaciteit 

...... 

- realisatie 

voorspelling

VOORSPELLINCEN 1958 - 1978, in 1000 arbeidsjaren ..... voorspelling 

- realisatie 

Teverkstelling 

Vroog mar orbeid 

genoemde ~eriode wordt een daling voors~dd tewijl in werkelijkheid een 

stijging o~trad, en in de Deriode na 1971 wordt voor enkele jaren een 

st1 jging voors~eld terwi jl de werkeli jke ontwikkeling een daling ver- 

toonde. 

O~merkelijk is dat het verloo~ van het werkloosheids~ercentage en 

van het vacature~ercentage redelijk wordt voors~eld, ondanks de relatief 

hoge Theil-co8ffici8nten die voor deze variabelen werden gevonden. 

Uit voorgaande analvse van de voors~elkwaliteit van het model 

trekken wij de conclusie, dat het model in zijn huidige vorm ongeschikt 

is voor het o~stellen van toekomst~rognoses over een langere ~eriode dan 

enkele jaren. Voor het o~stellen van varianten ten o~zichte van een nog 

te definicren basisvoors~elling, kan het model echter voldoende hruik- 

haar zijn. Sij de herekening van de verschillen tussen een variant en 

een basisvoors~ellin$ vallen de gemaakte voors~elfouten immers ten dele 

tegen elkaar weg. Niettemin zijn de geconstateerde afwijkingen tussen 

voors~elling en realisatie van zodanige aard, dat de gevonden resultaten

VOORSPELLINGEN 1958 - 1978, in % van het aanbod 

-. . . VOOl'SDellinn 

- . -- 

realisatie 

Vacat uree 

bij de uitgevoerde simulaties met de nodige voorzichtigheid moeten 

worden bezien. Aan de kwalitatieve uitkomsten van deze simulaties moet 

dan ook duidelijk grotere waarde worden gehecht dan aan de gevonden 

kwantitatieve resultaten. 

5.3. Enkele simulaties met het model 

5 -3 -1. _De-_onller_scheids_"~~_~~~a_"~s_"-s_"-~e~~s1!-0L~de~!s~_eks_"1_"~_6~1~2 

Er zijn twee grootheden aan te wijzen, welke zich in het hijzon- 

der lenen voor het berekenen van varianten met betrekking tot de alloca- 

tie van arheid. Deze grootheden zijn: de relatieve loonvoet van bouwar- 

heiders en de frictieoarameter O . In hetgeen volgt zullen we nagaan 

wat de effecten van veranderingen in de relatieve loonvoet en de fric- 

tie~arameter zijn OD de endogene variabelen in het model. In het bijzon- 

der zijn wij natuurlijk geynteresseerd in de effecten OD de arheids- 

marktvariahelen tewerkstelling (E), vraag naar arbeid (D), aanbod

van arheid (S) , werkloosheids~ercentage (UB) en vacaturepercentage (vB)~). 

De effecten van veranderingen in de relatieve loonvoet en de 

frictieparameter kunnen sterk verschillen, a1 naar gelang de economische 

situatie waarin deze veranderingen plaatsvinden. Ook kunnen er grote 

verschillen optreden in de effecten OP de korte en die op de lange 

termijn. We zullen de simulaties daarom uitvoeren hij een drietal geheel 

verschillende basisvarianten en daarhij zowel de resultaten op de korte 

als die OP de lange termijn berekenen. Als varianten op deze basisva- 

rianten zullen we de volgende drie mogelijkheden onderscheiden: verla- 

ging van de relatieve loonvoet, verhoging van de relntieve loonvoet en 

constanthouding van de frictieparameter, in plaats van een voortdurende 

daling ervan. 

De uitgangspunten voor de basisvarianten en de varianten zijn 

weergegeven in tahel 5.2. We zullen de drie basisvarianten, en de drie 

varianten daarop, kort beschri jven. 

1. !n-mi!!_en-!_asisv?ri?_"I 

Deze basisvariant geeft de ontwikkeling van de arbeidsmarkt van de 

houwnijverheid weer, hinnen het kader van de macro-economische 

ontwikkeling zoals deze zich bij benadering in de jaren zeventig 

heeft gemanifesteerd. Als uitgangspunt voor deze basisvariant wordt 

dus een macro-economische ontwikkeling genomen die wordt gekenmerkt 

door lage economische groei en oplopende werkloosheid. 

11- ~e-_p_ezzim_izri_s~~_e-~~z_izv__ari:~r 

De verwachtingen omtrent de economische ontwikkeling in de jaren 

tachtig zijn uiterst somber. De groei van het nationale inkomen zal 

nog lager zijn dan in de jaren zeventig en de werkloosheid zal 

sterk stilgen. We onderscheiden daarom ook een basisvariant die als 

uitgangspunt een min of meer consistent scenario voor deze weinig 

rooskleurige vooruitzichten heeft. 

Teneinde te kunnen nagaan in hoeverre de gevolgen van veranderingen 

van de relatieve loonvoet en van de efficiency waarmee de arbeids- 

markt functioneert verschillen a1 naar gelang het macro-economisch 

kader waarbinnen deze wijzigingen worden doorgevoerd, wordt als 

2) We volgen in dit hoofdstuk hij de aanduiding van enkele variabelen 

een wat andere schrijfwijze dan in het vorige hoofdstuk, in verband 

met de beperkte schrijfrnogelijkheden van de computer.

Gmelci jfers 

Varianten 

derde basisvariant een meer optimistische ontwikkeling als uitgangspunt 

genomen. Deze optimistische basisvariant is ontleend aan de macro-econo- 

mische ontwikkeling uit de jaren zestig, die werd gekenmerkt door hoge 

economische groei en stabiele werkloosheid. . 

Bij de basisvarianten wordt aangenomen dat de relatieve loonvoet 

van bouwarbeiders constant blijft. De procentuele mutatie van de loon- 

voet van bouwarbeiders is dan gelijk aan de procentuele mutatie van de 

nationale loonvoet, zoals deze in het desbetreffende macro-economische 

scenario is aangenomen. 

Ten opzichte van elk van de in tabel 5.1 genoemde basisvarianten 

worden drie varianten berekend. Wee hebben betrekking op de loonvoet en 

een op de efficientie waarmee de arbeidsmarkt functioneert. Bij de twee 

loonvoet-varianten gaan we er van uit dat de loonvoet van bouwarbeiders 

aan het begin van de beschouwde periode eenmalig met 10% wordt verlaagd, 

d.i. variant a, dan we1 eenmalig met 10% wordt verhoogd, d.i. variant b. 

Als derde variant (variant c) onderscheiden we de situatie waarbij de 

efficientie van het functioneren van de arbeidsmarkt van de bouwnijver-

heid niet trendmatig verslechtert, zoals in het verleden werd waargeno- 

men, maar constant blijft. De frictieparameter 4 behoudt in deze 

variant dus voortdurend dezelfde waarde. 

Het karakter van beide soorten maatregelen is duidelijk verschil- 

lend. De loonaanpassingen zijn eenmalig en hebben daardoor vermoedelijk 

slechts tijdelijk effect, waardoor bij deze varianten vooral de korte 

termijneffecten interessant zijn. Het niet verder laten dalen van de 

frictieparameter vormt een blijvende maatregel, waardoor bij deze va- 

riant vooral de lange termijneffecten van belang zijn. 

Als startwaarden bij de simulaties dienen de feitelijke warden 

van de exogenen en de vertraagde endogenen in 1973. 

De basisvarianten worden berekend als de procentuele mutaties van 

de endogenen van jaar op jaar. Een uitzondering wordt gevormd door de 

werkloosheid en de vacatures die worden uitgedrukt als percentage van 

het aanbod van arbeid. 

Deze procentuele mutaties worden.van jaar op jaar berekend over 

een periode van 25 jaar. In de nog te bespreken tabellen met resultaten 

worden alleen voor de eerste 5 jaar de jaarlijkse groeicijfers weerge- 

geven; voor latere perioden wordt volstaan met de over deze perioden 

gecumuleerde groeicijfers. Deze gecumuleerde groeipercentages worden 

niet berekend door de jaarlijkse groeipercentages op te tellen, er 

zouden dan te grote afrondingsfouten kunnen ontstaan, maar door deze 

rechtstreeks te berekenen als groeipercentage over de gehele beschouwde 

periode. De berekeningswijze van de a1 dan niet gecumuleerde groeiper- 

centages is dus steeds : 

i = {(x /X )-I} x 100, 

t+k t 

waarin t het basisjaar van de beschouwde periode en k de lengte van deze 

periode weergeeft. 

Voor de werkloosheid en de vacatures wordt per periode steeds het 

gemiddelde percentage in deze periode berekend. 

De varianten worden eveneens berekend in procentuele mutaties. 

Deze procentuele mutaties worden echter berekend in afwijking van de 

procentuele mutatie volgens de desbetreffende basisvariant. 

( 5.3.2. De simulatieresultaten 

5.3.2.1. _De-basi-s~a~ia_nten 

Zoals gezegd worden er ten opzichte van elke basisvariant drie 

varianten berekend. Het totale aantal varianten is dus 3 x 3 = 9. Al- 

vorens de resultaten van deze varianten te bespreken, zullen we eerst de 

resultaten van de drie onderscheiden basisvarianten nader bezien. 

Deze basisvarianten worden weergegeven in de tabellen 5.3.1 t/m 

111, alsmede in de figuren 5.5 t/m 5.7. De weergegeven resultaten beper-

ken zich tot een achttal endogenen, waarvan er vijf op de arbeidsmarkt 

betrekking hebben. In de tabellen zijn de gegevens gegroepeerd naar 

basisvariant. In de figuren daarentegen, zijn per endogene de resultaten 

van de drie basisvarianten bij elkaar gebracht. 

Zoals reeds opgemerkt, staan in de tabellen alleen voor de eerste 

vijf jaar de jaarlijkse procentuele mutaties vermeld en is voor latere 

perioden volstaan met de over de desbetreffende periode gecumuleerde 

groeipercentages. De onderscheiden perioden zijn 0-5 jr., 5-10 jr., 

MIDDEN BASISVARIANT 

PESSIMISTISCHE BASISVARIANT 

1 2 3 4 5 

TFbFRKSTtLLING(E) -12.52 -2.83 -5.13 -4.96 4.49 

VRAAG NAAR ARBEID(D) -12.67 -2.86 -5.15 -4.97 4.49 

AAHl3OIl VAN LRBEIDIS) -1.R5 -1.94 -1.79 -1.32 -.29 

PRCDUKTIEIP) 

VPAAG ROIJUPR. (PD) 

CAPPCITETT(PC) 

UERKLOOSl+EID(UR) 

OPTIMISTISCHE BASISVARIANT 

TOTAAL 

80.47 

87.17 

76.39 

95.51 

136.10 

73.65 

6.59 

1-80 

TOTAAL 

-23 

-.01 

24.29 

5.29 

14.92 

-3.56 

28.43 

.Ill 

TOTAAL 

51 -60 

55.26 

52.14 

60.73 

328.96 

45.87 

1 .OR 

8.39 

284

FIGUUR 5.5 BASISVARIANTEN, % mutaties 

----- Midden basisvariant 

..... 

" 1 

-12 -I 

Produktie 

Vroog noor bouuprodukten 

Pessimistische basisvariant 

- Optimistische basisvariant 

I2 7 

" 

' /;p--- 

- .- .__-_ 

,,, ................................. ....................... 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

-4- 

-8 - 

-12 - 

7 ' ,.?" i ID 15 20 25 

' 

;:' 

'11 .. 

Copoclteit 

10-15 jr. en 15-25 jr. In de laatste kolom worden de totale procentuele 

veranderingen over de gehele periode van 25 jaar weergegeven. In de 

figuren zijn uitsluitend de jaarlijkse mutaties weergegeven. 

De procentuele mutaties van de endogenen geven in alle basisva- 

rianten de eerste tien jaar een meer of minder sterk fluctuerend verloop 

te zien. Daarna wordt de ontwikkeling van de endogenen stabieler. Van 

belang is dat op de zeer lange termijn de jaarlijkse veranderingspercen- 

tages niet noemenswaardig meer veranderen. Op de lange termijn wordt dus 

volledige stabiliteit bereikt. Hierdoor is de verwachting gerechtvaar- 

digd dat de nog te berekenen varianten niet zullen leiden tot onrealis- 

tische, explosieve ontwikkelingen van de endogenen. 

Bij de pessirnistische basisvariant (11) lopen gedurende de eerste 

vijf jaar de tewerkstelling en de bouwproduktie zeer sterk terug en is 

het werkloosheidspercentage zeer hoog. Bij de optimistische basisvariant 

(111) is het tegengestelde het geval; de midden basisvariant (I) ligt 

tussen de beide andere basisvarianten in. Daarna gaan opmerkelijke 

verschillen optreden. De pessimistische basisvariant herstelt zich, en

FIGUUR 5.6 BASISVARIANTEN, % mutaties 

----- nidden basisvariant 

..... Peaslmiatische basisvariant 


'= 1 

Vraag naar arbeid 

Aanbod van arbeid 

op den duur wordt de groei van de tewerkstelling en de produktie zelfs 

hoger dan bij de optimistische basisvariant. De werkloosheid blijft 

echter excessief hoog (30%). De groei van de produktie en de tewerkstel- 

ling dver de gehele beschouwde periode van 25 jaar bezien, is echter 

uiterst gering vergeleken met de beide andere basisvarianten. Ook is 

opmerkelijk dat de groei van de tewerkstelling en de produktie bij de 

midden basisvariant zowel van jaar op jaar als over de gehele periode 

bezien uiteindelijk hoger blijkt uit te komen dan bij de optimistische 

basisvariant. We1 is het werkloosheidspercentage bij basisvariant I 

steeds hoger dan bij 111 en is het vacaturepercentage steeds lager. 

Wat de knelpunten voor de ontwikkeling van de bouwnijverheid 

betreft, valt het volgende op te merken. Bij geen van de drie basisva- 

rianten vormt de vraag naar bouwprodukten een structureel knelpunt voor 

de expansie van de bouwproduktie. Slechts in de eerste vijf-jaars peri- 

ode is de groei van de vraag naar bouwprodukten een enkele maal kleiner 

dan die van de capaciteit. Aangezien de ontwikkeling van de bouwcapaci-

PIGUUR 5.7 BASISVARIANTEN, $ mutaties 

----- Hidden basisvariant 

..... Pesimistische basisvariant 


Vacat ures 

teit in belangrijke mate wordt bepaald door de ontwikkeling van de 

tewerkstelling, vormen de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt - b ij de 

gekozen basisvarianten - het kneluunt voor de exuansie van de bouwpr0- 

duktie. Dat is voor de nog te berekenen varianten van belang, omdat het 

er daarbij onder meer om gaat door middel van veranderingen in de rela- 

tieve loonvoet of verkleining van de fricties tussen vraag en aanbod, de 

arbeidsrnarkt in mindere mate een kneluunt te doen vormen voor de ontwik- 

kel ing van de bouwuroduktie. 

We zullen nu nagaan in hoeverre bij de onderscheiden basisvarian- 

ten de vraag naar dan we1 het aanbod van arbeid kneluunt vormt voor de 

ex~ansie van de tewerkstelling. Bij hasisvariant I is over de gehele 

eerste vijf-jaars ueriode bezien de groei van het aanbod iets lager dan 

de vraag. Daarna exuandeert het aanhod sterk en vormt de groei van de 

vraag de heuerkende factor voor de groei van de tewerkstelling. In de 

daarou volgende uerioden groeit de vraag echter weer sterker dan het 

aanbod: in samenhang hiermee wordt het vacatureuercentage steeds groter

25-jaars Deriode hezien vormt de groei van het aanbod het knel~unt voor 

de ex~ansie van de tewerkstelling. 

Rij basisvariant I1 daalt gedurende de eerste vijf-jaars ~eriode 

de vraag veel sterker dan het aanbod; het werkloosheids~ercentage ligt 

dan ook OD een zeer hoog neil. naarna herstelt het aanbod zich. maar 

hlijft de vraag verder dden,waardoor het werkloosheids~ercentage nog 

verder o~loo~t. In de Derioden 10-15 jaar en 15-25 jaar groeit de vraag 

weer, maar de proei komt toch nauwelijks boven die van het aanbod uit. 

Over de gehele Deriode van 25 jaar bezien vormt de groei van de vraag 

naar arheid duidelijk de be~erkende factor voor de ex~ansie van de 

tewerkstelling. 

Bij de o~timistische hasisvariant (111) lo~en de ontwikkeling van 

vraag en aanbod niet sterk uiteen. In de eerste vijf-jaars periode is de 

groei van de vraag wat sterker dan die van het aanhod. De daaro~ volgen- 

de vijf-jaars Deriode neemt het aanhod sterker toe dan de vraag. Na tien 

jaar wisselt de situatie weer en groeit de vraag weer iets sterker dan 

het aanbod. Over de gehele 25-jaars Deriode bezien is de groei van het 

aanbod iets lager dan die van de vraag en ligt het vacature~ercentage 

voortdurend OD een zeer hoog ~eil. De be~erkte groei van het aanbod 

vormt derhalve gemiddeld ges~roken het structurele knel~unt voor de 

ex~ansie van de tewerkstelling. 

5.3.2.2. De-v_aria_nten- 

De resultaten van de nepen varianten OD de drie onderscheiden 

basisvarianten zijn weergegeven in de tahellen 5.4.Ia t/m 5.6.111~. De 

varianten zijn gegroe~eerd naar basisvariant. De in deze tabellen ver- 

melde getallen geven de verschillen aan tussen de ~rocentuele mutaties 

volgens de deshetreffende variant en de ~rocentuele mutaties volgens de 

basisvariant welke als uitgangs~unt voor deze variant is genomen. 

We zullen steeds een drietal effecten bespreken, nl. de effecten 

OD de korte termijn, d.w.z. die over de Deriode 0-5 jaar, de effecten OD 

de lange temijn, r1.w.z. die over de oeriode 15-25 jaar, en de totale 

effecten, d.w.z. die over de gehele 25-jarige ~eriode. Vooraf vermelden 

we nog dat hij elke variant, evenals bij de drie basisvarianten, steeds 

stabiele eindwaarden voor de ~rocentuele mutaties der endogenen werden 

gevonden. 

Sij variant Ia blijkt over de eerste vijf jaar een verlaging van 

de relatieve loonvoet met 10X een stimulerende invloed te hebben OD de 

groei van de vraag naar en het aanbod van arbeid. bijgevolg neemt ook de 

groei van de tewerkstelling toe. Omdat de vraap naar arbeid sterker 

toeneemt dan het aanbod, blijft het aanbod de be~erkende factor vormen 

OD de arheidmnarkt. Door deze ontwikkelingen daalt het werkloosheids~er- 

centage met 1.42, en neemt het vacature~ercentage iets toe. Omdat de 

vraag naar bouw~rodukten sterker blijft toenemen dan de bouwca~aciteit,

lijft de laatste factor het knel~unt vormen OD de afzetmarkt. 

De stimulerende invloed van loonsverlaging wordt OD den duur 

steeds klelner, en slaat on de lange termijn zelf s om in een remmende 

invloed. We1 hetyint het knelpunt OD de arbeidsmarkt te verschuiven van 

het aanbod naar de vraag. OD de afzetmarkt blijft de capaciteit evenwel 

de remmende factor vormen. Hoewel de effecten van loonsverlaging OD de 

lange termijn negatief worden, zijn deze voor de gehele 25-jarige ~erio- 

de bezien toch ~ositief. Rij de effecten OD de lange termijn moet worden 

bedacht dat het om een eenmalige loonim~uls gaat, die naar men zou 

verwachten slechts tijdelijk effect heeft. Bij deze variant zijn daarom 

de korte termijneffecten het meest interessant. 

Zoals te vewachten is, geven de effecten van loonsverhoging 

(variant Ib) een tegengesteld beeld te zien aan dat bij loonsverlaging. 

/ 

nus OD de korte termijn is de invloed remmend en OD de lange termijn 

stimulerend, en zijn de effecten over de gehele 25-jarige Deriode hezien 

negatief. Verder valt op te merken dat het knelpunt op de arbeidsmarkt 

verschoven is naar de vraag en dat de capaciteit in mindere mate een 

knelpunt vormt. Dat de effecten niet exact tegengesteld zijn aan die bij 

loonsverlaging komt door het niet-lineaire karakter van het model. 

De effecten van verbetering van het functioneren van de arbeids- 

markt door de frictieparameter vanaf het basisjaar constant te houden 

(variant Ic), wijken geheel af van die van aanpassing van de relatieve 

1oonvoet.Het gaat hier dan ook niet om een eenmalige impuls, maar om een 

structurele verandering van het arbeidsmarktproces. De effecten zijn op 

zowel de korte als de lange termijn positief. Daardoor zijn de effecten 

over de gehele simulatieperiode bezien toch gunstiger dan bij verlaging 

van de relatieve loonvoet. Het aanbod blijft de beperkende factor 

vormen, maar de capaciteit gaat duidelijk sneller groeien dan de vraag 

naar bouwprodukten. Het beter functioneren van de arbeidsmarkt komt 

verder tot uitdrukking in de omstandigheid dat zowel het 

werkloosheidspercentage als het vacaturepercentage dalen en niet slechts 

66n van beide, zoals het geval is bij een verandering van de relatieve 

loonvoet . 

Het karakter van de beide loonvarianten is geheel verschillend 

van die van de frictievariant. De effecten van een eenmalige loonaanpas- 

sing zijn slechts tijdelijk: ze ebben op den duur weg. De effecten van 

een loonaanpassing op de beide discrepantie-grootheden werkloosheid en 

vacatures zijn eenzijdig gericht op de werkloosheid; de effecten op het 

vacaturepercentage zijn relatief gering. 

De effecten van verkleining van de fricties op de arbeidsmarkt 

door de trendmatig dalende frictieparameter vanaf het basisjaar constant 

te houden, zijn aanvankelijk geringer dan bij aanpassing van de loon- 

voet. Ze bewegen zich echter in 66n richting en zijn van meer blijvende 

aard. Verder lopen zowel het vacaturepercentage als het werkloosheids- 

percentage terug. 

Uit het bovenstaande mag niet de conclusie worden getrokken dat

TAHFL 5.4.Ia LOONSVERLAGING MET 10% 

TE*FPKSTELLING(E) 

VPPAG NALH ARHEID(D) 

bPkAOP VAN ARREID(S) 

PRODUKTIE(P) 

VPPb6 UOIIUPR.(PD) 

CLPACITEIT(PC) 

YFRLLI~OSHEID(NR) 

VACATllHFS(VR) 

TEbEPKSTFLLINS(E) 

VYAAG HAAR IRREID(D) 

AehRnD VPN ARBEIO(S) 

PHIlPIIKllE(P) 

V P P P ~ PniluPR.(~n) 

CAPPCIIEIT(PC) 

uEuKLonsrEID(uR) 

VI\CAlIJHFS(VR) 

VARIANTEN O? MIDDEN BASISVARIANT 

LOONSVERHOGIMG MET 10% 

CONSTANTHOUDING FRICTIEPARAMETER (0 : olg73) 

1 2 3 4 5 0-5 5-10 in-15 

.ll .ll -15 .10 .75 1.23 .44 1.64 

.I15 -07 .09 .07 .3R .66 .54 1.31 

-04 .07 -10 .1U .21 -54 -84 .R4 

.U6 .06 .09 .07 -40 .73 -53 1.26 

.I10 .(I2 .02 .03 .02 -12 .33 .41 

-11 .12 ;16 .ll .71 1.27 .45 1.60 

I -.12 -.17 -.re -.65 -.24 -.3A -.7s 

7 -.12 -.1R -.21 -.54 -.22 -.4R -.60 

TOTAAL 

1.68 

2.4U 

1.25 

2.54 

6.53 

1.62 

-.67 

.26 

TOTAAL 

-1 -85 

-2.55 

-1 -39 

-2.69 

-6.23 

-1.78 

.68 

-.22 

verkleining van de fricties op de arbeidsmarkt over het algerneen te 

prefereren is boven aanpassing van de relatieve loonvoet. Als het er om 

gaat de groei van de tewerkstelling op korte termijn te stimuleren en de 

werkloosheid zo snel mogelijk terug te dringen, dan is het op de juiste 

wijze doseren van loonvoetaanpassingen waarschijnlijk doeltreffender. 

net is dan echter van belang can tijdig ook anderssoortige maatregelen te 

nernen, die er voor zorgen dat de groei van de tewerkstelling in de bouw 

wordt gestimuleerd en de werkloosheid onder bouwvakkers daal t. Er is in

TECEHKSTELLINGIE) 

VRLAG NA1R IPREID(D) 

LANBOD VAN ARBEIn(S) 

PPODIIK~IF(P) 

VRPAG ROVUPR.(PD) 

CAPACITEIT(PC) 

YEPKLOOSHE1D(110) 

VPC.4IVPFS~VB) 

TFLFPKSTFLLINC(E) 

VRPbG NPAP ARREID(D) 

44hHllD VLN ARBEIO(S1 

pwnnllclIF(p) 

VR4AI; ROLIUPR. (PD) 

CPPAClTETT(PC) 

YEYKl OnSMEID(VH) 

VACAIUHES(VB) 

VARIANTEN OP PESSIMISTISCHE BASISVARIANT 

LOOHSVERLAGIHG MET 10% 

TOTAAL 

3.53 

3.53 

2.96 

3.71 

L.06 

3.LU 

-1.36 

.oo 

TOTAAL 

-3.29 

-3.21 

-1 .a2 

-3.L6 

-3.78 

-3.16 

1.36 

-.oo 

~OTALL 

-.1L 

-.OL 

-.nL 

-.05 

.01 

-.13 

-.01 

dat geval geen voortdurend neerwaartse beweging van de relatieve loonvoet 

nodig om de effecten van loonsverlaging ook OD de lange termijn 

gunstig te doen zijn. neze anderssoortige maatregelen zouden met name 

kunnen worden gericht OD het verheteren van het macro-economische kader 

van de houwnijverheid. OD den duur is het dan wellicht mogelijk om 

zonder grote schadelijke gevolgen de relatieve loonvoet in opwaartse 

richting.aan te Dassen. Bij de hierna te bespreken varianten zullen we 

OD deze ~roblematiek nog terugkomen en een en ander verder uitwerken. 

Bi j variant IIa zijn de resultaten op de korte termijn niet sterk 

-.01

TELERKSIELL ING(E) 

VRPAC NAPR ARREID(D) 

PPl.bO0 VAII ARREID(S) 

PPCIDLIKTIE(P) 

VPPAG BOUUPR.(PD) 

CAPPCTlEII(PC) 

UEPLI OIlSnFID(UR) 

VACATllPFS(VB) 

VARIANTEN OP OPTIMISTISCHE AASISVARIANT . 

LOONSVERLAGING MET 10% 

LOONSVERHOGING MET 10% 

CONSTANTHOUDING FRICTIEPARAMETER (0 = 01973) 

10-15 15-25 TOTAPL 

-78 1.U2 .2& 

.87 1.05 .2& 

-75 1.01 .24 

-85 1.02 .2& 

3 .72 -8.7.2 

-76 .97 -23 

-02 .OO -07 

-.06 -.OO -.25 

TOTAAL 

21.24 

21.74 

20.14 

22.54 

21-.71 

20.&4 

-.6U 

-.30 

verschillend van die bij variant Ia. Het aanbod wordt echter in mindere 

mate gestimuleerd en de werkloosheid loo~t sterker terug. Zoals we 

hebben laten zien vormde bij de Dessimistische basisvariant de vraag 

naar arbeid het knel~unt OD de arbeidsmarkt. De verlaging van de relatieve 

loonvoet sluit hier in gunstige zin bij aan, omdat het vooral de 

vraag naar arbeid is die wordt gestimuleerd. 

OD de lange termijn treden we1 duidelijke verschillen OD met 

variant Ia. Rij variant IIa zijn OD de lange termijn nauwelijks tegengestelde 

effecten te verwachten; de korte termijn effecten ebben Drak-

tisch volledig weg. Over de gehele 25-jaars oeriode beschouwd zijn de 

resultaten duidelijk gunstiger dan bij variant Ia. 

Variant IIb vomt weer het s~iegelbeeld van variant IIa. Ook hier 

zijn de effecten OD de lange termijn oraktisch te verwaarlozen en zijn 

de effecten voor de gehele 25-jaars ~ertode bezien remmend van aard. 

Ten aanzien van variant IIc treden we1 grote verschillen or, met 

variant Ic. De kwantitatieve effecten van vermindering van de fricties 

OD de arbeidsmarkt zijn bij deze Dessimistische variant zowel OD de 

korte als OD de lange termijn ~raktisch te verwaarlozen. 

De effecten van beide loonvarianten geven bij een o~timistische 

basisvariant o~merkel ijke verschillen te zien met die bi j een ~essimis- 

tische hasisvariant. De varianten IIIa en IIIb hlijken OD de korte 

termijn slechts geringe effecten te hehben voor de ontwikkeling van de 

arbeidsmarktvariabelen uit het model. We1 ondergaat de ontwikkeling van 

. de vraag naar bouw~rodukten substantiSle verandering. Rij de loonsverla- 

gingvariant (variant IIIa) resulteert de toegenomen groei van de vraag 

naar bouw~rodukten echter nauwelijks in een hogere ~roduktie aangezien 

de houwca~aciteit niet wordt uitgebreid. 

OD de lange termijn worden de effecten tegengesteld aan die op de 

korte termijn. Dit stemt dus overeen met de varianten Ia en Ib. De lange 

termijn effecten zijn bij IIIa en IIIb we1 kleiner dan bij Ia en Ib. 

De frtctievariant hlijkt bij een o~timistische macro-economische 

ontwikkeling aanzienlijk grotere effecten te hehben dan bij een ~essi- 

mistische macro-economische ontwikkeling. Rij variant IIIc ~akt con- 

stanthouding van de frictie~arameter vanaf het basisjaar zeer gunstig 

uit voor de ontwikkeling van de arbeidsmarktvariabelen. Het aanbod van 

arbeid wordt bovendien lets sterker gestimuleerd dan de vraag, zodat de 

laatste factor de rol van knel~unt voor de ex~ansie van de tewerkstel- 

ling gaat overnemen van het aanbod. Ook de ontwikkeling OD de afzetmarkt 

is gunstig, in die zin dat de ca~aciteit 

- die hier het knelpunt vomt - 

veel sterker wordt uitgebreid dan de vraag naar boumrodukten. 

O~merkelijk is dat deze gunstige effecten niet blijvend zijn. OD 

de lange termijn worden de effecten steeds kleiner en krijgen deels het 

tegengestelde teken. Het bereikte niveau der endogenen is dan echter 

zeer hoog en de jaarlijkse veranderingen zijn miniem. De effecten or, de 

vraag naar boumrodukten blijven ook or, de lange tenijn gunstig en het 

weruoosheids~ercentage handhaaft zich OD een niveau dat een half Dro- 

cent lager is dan het werkloosheids~ercentage dat or, de korte termijn 

werd bereikt. Over de gehele 25-jaars ~eriode bezien zijn de effecten 

van venindering van de fricties OD de arbeidsmarkt zeer gunstig voor 

zowel de ontwikkelingen OD de arbeidsmarkt als OD de afzetmarkt. Afge- 

zien van het werkloosheids~ercentage en het vacatureDercentage overtref- 

fen ze ruimschoots de omvang van de effecten bij de middenvariant Ic.

I 

5.3.3. Enkel e algemene cons1_~d.~e~ 

De uitgevoerde simulaties geven aanleiding tot het trekken van 

enkele algemene concl usies. De relatieve loonvoet bli jkt inderdaad een 

rol te svelen bij de allocatie van arbeid OD de arheidsmarkt van de 

houwni jverheid. Verlaging van de relatieve loonvoet heef t een stimule- 

rende invloed OD de ontwikkeling van vraag en aanbod, en daarmede OD die 

van de tewerkstelling, en doet het werkloosheidsvercentage dalen en het 

vacaturevercentage enigszins ovloven. De effecten van verhoging van de 

relatieve loonvoet zijn qua richting tegengesteld aan die van loonsver- 

laging. De absolute ornvang van de effecten is tussen beide pevallen 

evenwel weinig verschillend. Rovengenoemde stimulerende effecten van 

loonsverlaging en remmende ef fec ten van loonsverhoging gelden OD de 

korte termijn: OD de lange termijn treden qua richting tegengestelde 

effecten OD. 

Het allocatievroces blijkt ook te kunnen worden be'invloed door de 

fricties tussen vraag en aanbod meer rechtstreeks aan te passen. Con- 

stanthouding van de desbetreffende frictievarameter in de tewerkstel- 

lingsvergeli jking gedurende de gehele simulatieveriode hl i jkt stimule- 

rende effecten te hehben OD de ontwikkeling van de vraag, het aanbod en 

de tewerkstelling, en we1 zodanig dat zowel het werkloosheidsvercentage 

als het vacaturevercentage worden verlaagd. 

Er zijn enkele duidelijke verschillen aan te wijzen tussen de 

effectiviteit van loonvoetaanvassingen en van verkleining van de fric- 

ties OD de arbeidmnarkt. ne effecten van 1oonvoetaanvassingen zijn van 

meer fluctuerende aard en de effecten OD de korte termijn zijn tegenge- 

steld aan die OD de lange termijn. De effecten van constanthoudirq van 

de frictievarameter verloven meer gelijkmatig in steeds dezelfde rich- 

ting; ze zijn bovendien van meer hlijvende aard, hetgeen uiteraard met 

het feit samenhangt dat deze maatregel een structureel karakter heef t, 

terwijl het bij de loonvoetaanvassingen om een eenmalige imvuls gaat. 

Verder bl ijken de gevolgen van 1oonvoetaanvassingen voor het werkloos- 

heids~ercentage tegengesteld te zijn aan die voor het vacaturevercen- 

tage, tewijl verkleining van de fricties tussen vraag en aanbod het 

werkloosheidsvercentage en het vacaturevercentage beide in dezelfde 

richting doet veranderen. 

In het voorgaande zijn de effecten van loonvoetaanvassingen en 

van verkleining van de fricties OD de arbeidmnarkt slechts in algemene 

zin aangegeven. De simulatieresul taten laten duidelijk zien dat de 

hoogte zowel als het verloov in de tijd van de effecten van loonvoetaan- 

vassingen en van verkleining van de fricties OD de arheidsmarkt in zeer 

sterke mate worden hevaald door het macro-economische kader waarhinnen 

de houwnijverheid is gesitueerd. Gebleken is dat aanvassingen van de 

relatieve loonvoet des te effectiever zijn naarmate de macro-economische 

ontwikkeling ongunstiger is, d.w.2. a1 s de economische groei lager is, 

de werkgelegenheid sterker daalt en de rentestand OD een hoger veil 

ligt. Wat het verloov in de tijd betreft, is voorts gebleken dat bij een

ongunstige macro-economische situatie de relatief hoge effectiviteit van 

een eenmalige relatieve loonvoetaanoassing slechts voor de korte termijn 

geldt; OD de lange termijn zijn de effecten te verwaarlozen. Naarmate de 

macro-economische situatie echter gunstiger wordt neemt de hetekenis van 

relatieve loonvoetveranderingen voor het allocatieoroces OD de korte 

termijn af. 

Ook de omvang van de effecten bij verkleining van de fricties OD 

de arbeidsmarkt hli'jken sterk te verschillen naar gelang de stand van de 

macro-economische ontwikkeling. Naarmate de macro-economische ontwikke- 

ling gunstiger is, en de bouwnijverheid hijgevolg sneller groeit, blijkt 

de effectiviteit van deze categorie van arbeidsmarktmaatregelen groter 

te zijn. Bij een situatie waarin de nationale economie nauwelijks groeit 

en ten gevolge daarvan de oroduktie en de werkgelegenheid in de bouwnij- 

verheid sterk teruglooen, is de effectiviteit van het verkleinen van de 

fricties OD de arbeidsmarkt oraktisch nihil. 

Uit bovenstaande conclusies mag worden afgeleid dat als het er om 

gaat de arbeidsmarktsituatie in de bouw te verbeteren, de ene arbeids- 

marktmaatregel niet zonder meer te ~refereren is hoven de andere. Men 

zal de te nemen maatregelen steeds OD de juiste wijze moeten wegen, a1 

naar gelang de economische situatie waarin deze sector zich bevindt. Een 

doeltreffende dosering van deze maatregelen in de looo van de tijd lijkt 

daarhij van cruciaal helang. 

Uitgaande van een situatie van zeer lage economische groei, 

teruglopende werkgelegenheid en hoge rente waarin zowel de oroduktie als 

de tewerkstelling in de bouw sterk teruglooen, zou op basis van de hier 

gevonden onderzoeksresultaten een be~aald - onderstaand te schetsen - 

beleidsscenario ten aanzien van de bouwnijverheid kunnen worden gevolgd. 

Vooraf moet worden oogemerkt dat Wet te heschrijven scenario 

slechts van toeoassing is OD de relatief simoele model structuur welke 

wij in deze studie hebben ontwikkeld. Het model geeft maar een globaal 

beeld van de werkeli jkheid, en is slechts geldig binnen het raamwerk van 

de gemaakte veronderstellingen. Een belangrijke heoerking hetreft het 

oarti5le karakter van de gevolgde benadering. Zo is er geen rekening 

gehouden met uitwaaieringseffecten van loonvoetaanoassingen naar andere 

sectoren, noch met de onderlinge vewevenheid van de sectoriele ontwik- 

kelingen ten aanzien van oroduktie en verbruik. 

Het gaat er bij het te schetsen scenario alleen om de conclusies 

die uit het model en de daarmee uitgevoerde simulaties zijn getrokken 

hier OD een meer aanschouwelijke wijze aan elkaar te verbinden. Aange- 

zien het model naar onze mening een zekere emoirische geldigheid heeft, 

kunnen uit de hier getrokken conclusies we1 aanknooingsounten worden 

gevonden voor oraktisch beleid. 

U i t de simulaties volgt dat in een situatie van zeer lage econo- 

mische groei, er van verlaging van de relatieve loonvoet a1 OD de korte 

termijn stimulerende effecten te verwachten zijn voor de ontwikkeling 

van de tewerkstelling en de ~roduktie in de houwnijverheid, waardoor de

werkloosheid onder houwarheiders zal afnemen. Door deze effectiviteit OD 

de korte termijn wordt een ademoauze verkregen om maatregelen voor te 

bereiden en te doen uitvoeren die de macro-economische situatie in het 

algemeen, en de situatie in de houwnijverheid in het bijzonder, meer 

structureel verheteren. 

Mocht zich inderdaad een meer exoansieve ontwikkeling inzetten, 

dan kan worden overgegaan tot het nemen van maatregelen die de fricties 

OD de arheidmnarkt verkleinen, c.a. minder sterk doen toenemen. Derge- 

lijke maatregelen worden immers effectiever naarmate de houwnijverheid 

sterker exoandeert. Maatregelen gericht OD verlaging van de relatieve 

loonvoet kunnen nu worden afgehouwd, aangezien hun effectiviteit afneemt 

bij exoansie van de bouwsector en er OD de lange termijn nadelige effec- 

ten van zijn te verwachten. 

Zou men er in slagen de macro-economische ontwikkeling, en in 

samenhang hiermee de ontwikkeling van de bouwnijverheid, in aansluiting 

OD de ontwikkeling in de voorgaande fase nog sterker te doen exoanderen, 

dan kan worden overgegaan tot verhoging van de relatieve loonvoet. De 

nadelige effecten hiervan voor de groei van de tewerkstelling en de 

hoogte van het werkloosheidsoercentage zullen in deze situatie slechts 

gering zijn. Vet heleid zou er dan OD gericht kunnen zijn deze mogelijk 

nadelige effecten tegen te gaan door verhoogde insoanningen om de fric- 

ties OD de arbeidsmarkt te verkleinen en door het nemen van anderssoor- 

tige maatregelen die de ontwikkeling van de oroduktie en de tewerkstel- 

ling in de houwnijverheid in gunstige zin beinvloeden. 

Uiteraard is een beleid als boven is geschetst aan grenzen gebon- 

den. Een dergelijk eenzijdig sectorheleid kan imers leiden tot ernstige 

tekorten of overschotten aan arbeid in andere sectoren. Voor een nadere 

hepal ing van de beschikhare soeelruimte voor het beleid, zou de bouwnij- 

verheid in samenhang met andere sectoren moeten worden hezien. Een 

degelijke verruiming van de analvse valt evenwel buiten het hestek van 

de partizle benadering welke wij hier hebben gevolgd.

6. SAMENVATTING 

In de afgelo~en jaren zijn verschillende studies verricht naar 

het functioneren van de arheidsmarkt. Uit deze studies komt naar voren 

dat vanaf het midden van de jaren zestig de efficisntie waarmee de 

arheidsmarkt functioneert kleiner is geworden. Het gevolg hiervan is 

onder meer dat het aantal vacatures groter is dan men OD grond van het 

aantal werklozen zou mogen verwachten. Daardoor gaan Droduktieve moge- 

lijkheden verloren en is de werkloosheid hoqer dan nodig is. 

Rij deze studies zijn de oorzaken van het minder efficitnt func- 

tioneren van de arheidsmarkt nauwelijks onderzocht. Men heeft meestal 

volstaan met het oDsomen van mogelijke oorzaken, zonder deze oorzaken 

OD hun hetekenis te hehben onderzocht. O~vallend is dat een verstarde 

beloningsstructuur nauwelijks als factor wordt genoemd, hoewel deze in 

de ~ublieke discussie juist grote aandacht krijgt. 

Met behul~ van een tewerkstellingsvergelijking, welke beschrijf t 

hoe een be~aald niveau van vraag en aanbod OD de arbeidsmarkt resulteert 

in een he~aalde omvang van de tewerkstelling, hebhen wij meer svstema- 

tisch nagegaan sedert wanneer de arbeidsmarkt slechter is gaan functio- 

neren en welke factoren daarvoor verantwoordelijk zijn geweest. De 

arbeidsmarkt hlijkt inderdaad vanaf het midden van de jaren zestig 

slechter te zijn gaan functioneren. neze verslechterinp is niet nenmalig 

geweest, maar heeft zich gedurende de gehele hier beschouwde Deriode 

voortgezet. Uit ons onderzoek komt de veranderde sectorisle structuur 

naar voren als de dominerende verklarende factor voor het verslechterde 

functioneren van de arbeidsmarkt. De ontwikkeling van de sectoritle 

structuur kenmerkte zich vanaf het midden van de jaren zestig door een 

sterk ex~anderende werkgelegenheid in de dienstensector en een afkal- 

vende werkgelepenheid in de industrie. 

R i j het schatten van de tewerkstellingsrelatie werd een (zwak) 

significante invloed vastgesteld van de flexibiliteit van de loonstruc- 

tuur OD de fricties tussen vraag en aanbod OD de arbeidsmarkt. Als 

maatstaf voor de flexihiliteit van de loonstructuur werd de standaardde- 

viatie van de groei~ercentages van de sectoritle loonvoeten gebruikt. 

Uitgaande van deze maatstaf bleek de loonstructuur we1 degelijk een 

zekere mate van flexibiliteit te vertonen, maar van een hinnen redelijke 

grenzen doorgevoerde vergroting ervan mag vermoedelijk slechts een 

relatief geringe bijdrage worden verwacht aan het verkleinen van de 

fricties OD de arbeidsmarkt. 

De geschatte tewerkstellingsvergelijking, welke een alternatief 

vomt voor de veel gehanteerde uv-relatie, geeft slechts een be~erkt 

heeld van het functioneren van de arbeidsmarkt. In deze relatie vormen 

vraag en aanhod gegeven grootheden en ki~nnen terugko~~elingen van bij- 

voorbeeld loonvoetveranderingen naar het niveau van vraag en aanbod er 

niet mee worden onderzocht. Teneinde aan deze be~erking tegemoet te 

komen hehhen wij voor 6611 sector, i.c. de bouwnijverheid, een arbeids-

marktmodel ges~ecificeerd en vervolgens geschat, waarin de rol van de 

relatieve loonvoet zo volledig rnogelijk is uitgewerkt. Met behulp van 

dit model konden de effecten van veranderingen van de relatieve loon- 

voet, alsmede van verkleining van de fricties bij gegeven vraag en aan- 

bod, OD zowel de korte als de lange tennijn voor de onderscheiden sector 

worden nagegaan. 

Tlit de met hehulp van het model berekende varianten bleek dat 

aanpassing van de relatieve loonvoet, in boven- dan we1 benedenwaartse 

richting, effectief kan zijn ter belnvloeding van zowel de omvang van de 

tewerkstelling als de hoogte van het werkloosheids~ercentage. Bij een- 

mali~e loonvoetaanpassing manifesteren de effecten zich vooral OD de 

korte tennijn (d.w.2. hinnen enkele jaren). Heer rechtstreekse verklei- 

ning van de fricties tussen vraag en aanhod - i n het model nagebootst 

door de frictieaarameter constant te houden i.p.v. trendmatig te laten 

dalen - doet de tewerkstelling toenemen en leidt tot daling van zowel 

het werkloosheids~ercentage als het vacature~ercentage. 

De omvang van bovengenoernde effecten blijkt in zeer sterke mate 

te worden be~aald door het macro-economische kader waarhinnen het Dro- 

duktieproces van de houwnijverheid zich afsneelt. Aannassingerl van de 

relatieve loonvoet hli jken des te effectiever te zijn naamate de macro- 

economische ontwikkel ing , en bi jgevol g ook die van de bouwni jverheid, 

ongunstiger is. Maatregelen die zijn gericht on het meer rechtstreeks 

verkleinen van de fricties tussen vraag en wnbod, daarentegen, blijken 

in die situatie juist minder effectief te worden. 

Bij deze conclusies is het van belang zich te realiseren dat in 

ons onderzoek een ~artigle henadering is gevolgd. Voor het trekken van 

meer definitieve conclusies zouden ook andere sectoren in beschouwing 

moeten worden genomen. Niettemin hopen wij door ons onderzoek meer 

inzicht te hebhen verschaft in de wijze waarop een relatieve loonvoet- 

aan~assing het functioneren van de arbeidsmarkt kan belnvloeden en onder 

welke omstandigheden deze aan~assing effectief is.

I 

LITERATUUR 

Broeder, G. den, Between Newton and Cauchy: The diagonal variable 

metric method; theory and test results, Journal of Computa- 

tional and Applied Mathematics, Volume 6, no. 4, 1980. 

Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan, '6-Gravenhage, diverse 

jaren. 

Centraal Planbureau, Macro Economische Verkenning, 's-Gravenhage, 

diverse jaren. 

Driehuis, W., Labourmarket imbalances and structural unemployment, 

Kyklos, Vol. 31, 1978, blz.638-661. 

Federatie Nederlandse Vakbeweging, Nota over knelpunten op de 

arbeidsmarkt, Amsterdam, oktober 1979. 

Goldfeld, S.M. en R.M. Quandt, Nonlinear methods in Econometrics, North- 

Holland, Amsterdam/London, 1976. 

Groen, J., Een model voor de arbeidsmarkt van de bouwnijverheid, 

Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid, Amsterdam, septem- 

ber 1980. 

Hartog, J., Tussen vraag en aanbod, Stenfert Kroese, LeidenlAntwerpen, 

1980. 

Heijke, J.A.M., L.H. Klaassen en C.J. Offereins, Naar een 

arbeidsmarktmodel, H.D. Tjeenk Willink B.V., Groningen, 1975. 

Heijke, J.A.M., en J. de Koning, Discrepanties op de stedelijke 

arbeidsmarkt, in L.H. Klaassen. W.T.M. Molle en J.H.P. Paelinck 

(red.), De dynamiek van de stedelijke ontwikkeling in 

Nederland, Nederlands Economisch Instituut, Rotterdam, 1981, 

brz. 196-225. 

Heijke, J.A.M., J. de Koning en R.J.M. Maas, AMO-K, een 

arbeidsmarktmodel met twee categorieln arbeid, Nederlands 

Economisch Instituut, Rotterdam, binnenkort te.verschijnen. 

Holt, Charles C., How Can the Phillips curve Be Moved to Reduce Both 

Inflation and Unemployment?, in: E.S. Phelps (ed.), Micro- 

Economic Foundations of Employment and Inflation Theory, 

London, 1970, blz. 224-256. 

Klaassen, L.H., en J.A.M. Heijke, Economic growth and employment, in 

G.R. Denton en J.J.N. Cooper (red.), The European economy 

beyond the crisis: from stabilisation to structural change, 

College of Europe, Brugge, 1977. 

Kooiman, P., en T. Ktoek, Aggregation of micro-markets in diseauilihrium: 

Theorv and a~olication to the Dutch labour-market 

1948-1975, Working DaDer Econometric Institute, Erasmus Universiteit 

Rotterdam, 1979. 

KuiDerS, S.K., en F.H. Ruddenberg, Unem~lovment on account of market 

im~erfection in the Netherlands since the Second World War, in: 

The Economist, vol. 126, 1978, nr.3, blz. 390-412. 

Lange, F.G.M. de, m.m.v. B.W.M. Hivels, Sociaal beleid van bouwbedrijven 

en arheidsmarktgedrag van cao werknemers, deel IV Onderzoek bij 

bouwwerknemers, EIR/ITs, Amsterdam, maart 1981. 

Maddala, G.S., Econometrics,,McCraw-Hill, New York, 1977. 

Ministerie van Sociale Zaken, Jaarverslag Arheidsmarkt 1978, febr. 1979. 

Ministerie van Sociale Zaken, Jaarverslag Arbeidsmarkt 1979, a~ril 1980.

Ministerie van Sociale Zaken, Notitie knel~unten OD de arbeidsmarkt, 

Tweede Kamer der Staten Generaal, Zitting 1979-1980, 15960, 

nr.2, 's-Cravenhage, decemher 1979. 

Muv sken, J., en C. de Neuhourg , Qua1 itative structural unem~lovment in 

the Netherlands, 1955-1979, Research memorandum. nr.75, 

Institute of Economic Research, Faculty of Economics, 

Universitv of Groningen, Groningen, January 1981. 

Schalie, R. van der, H. van den noel en A. van der Zwan, artikelenserie 

in: NRC-Handelsblad, 16 oktober, 28 novemher en 5 decemher 1980 

Siehrand, J.C., Towards o~erational disequilibrium Macro-Economics, 

nen ~aagl~ostod~onden, 1979. 

Stevers, Prof. Dr. Th.A., Na Prinsjesdag in de Volkskrant, 

Stenfert Kroese, LeidenlAntwer~en, 1979. 

Theil, R., A~~lied Economic Forecasting, North-Holland, 

Amsterdam, 1966. 

Verbond van Nederlandse Ondernemingen, Dossier over vraag en aanbod OD 

de arbeidsmarkt, Den Haag, november 197').

BIJLAGE 

I - 

HET ARRKIDSMARKTMODRL VAN DE BOUWNIJVERHEID 

1) Rouwcapaciteit 

2) vraag naar bouworodukten 

4) vraag naar arbeid 

5) Aanbod van arheid 

6) Schoolverlaters 

7. Tewerkstell ing 

8) Bouwprijs 

In (S/(Sn-9) )=-0,229+0,217(ib/~n)-0,~233(ub/un)+0, 170( I~/I~)+ 

+1,393 In (S/(Sn-~))-1-0,4851n(S/(Sn-S))-2 

In (1~/(1~-1,))=-2,7nt 2,320 I ( i+Eb)/( l+En)l-,+ 

e=(i%s-@)-l/@ + 0,57 

0,636 lnlIb/(I~Ib)l 

-0,058t66 

waarbi j 9 = 43,46 e (tsO: 1955-1965) 

6b-0.49~(Qb+A -1-0,031)+ 0,497 Cm 

2. Def initievergel i jkinqen 

9) 9 = PIPc 

in) ub = (s-E)IS

= vraag naar arbeid 

= tewerkstell ing 

= gewerkte uren 

= schoolverlaters met LTO- of IT* di~loma 

= materiaa1ver.bruik 

= ~rijsindex 

= volume bouwroduktie 

= bouwca~acitei t 

= vraag naar bouw~rodukten 

= index materiaal~ri js 

= bezettingsgraad 

= hvpotheekrente 

= arheidsaanbod 

= werkloosheids~ercentage 

= VacatureDercentage 

= brutoloonsom oer werkende 

= volume nationaal inkomen 

b,n = indices welke duiden OD resD. "bouw" en "nationaal" 

. = procentuele mutatie 

A = berekende waarde

De auteurs van de studies in deze bundel: 

Ir. J.C. van Ours 

Stafmedewerker WRR 

Drs. C. Molenaar 

Wetenschappelijk ambtenaar, vakgroep Macro-economie, 

Erasmus Universiteit Rotterdam 

Dr. J.A.M. Heijke 

Hoofd van de afdeling Arbeidsmarktonderzoek, Nederlands 

Economisch Instituut, Rotterdam

In de reeks 'Voorstudies en achtergronden' zijn tot nu toe verschenen: 

In de eerste Raadsperiode: 

V 1. W. A. W. van Walstijn e.a.: Kansen op Onderwijs; een literatuurstudie 

over ongelijkheid in het Nederlandse onderwijs (1975)* 

V 2. 1. J. Schoonenboom en H. M. In 't Veld-Langeveld: de emancipatie 

van de vrouw (1976)* 

V 3. G. R. Mustert: Van dubbeltjes en kwartjes: een literatuurstudie over 

de ongelijkheid in de Nederlandse inkomensverdeling (1976) 

V 4. IVA/lnstituut voor Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek van de 

Katholieke Hogeschool Tilburg: De verdeling en de waardering van 

de arbeid; een studie over ongelijkheid in het arbeidsbestel (1976) 

V 5. 'Adviseren aan de overheid', met bijdragen van economische, 

juridische en politicologische bestuurskundigen (1977) 

V 6. Verslag eerste Raadsperiode: 1972-1977 

In de tweede Raadsperiode: 

J. J. C. Voorhoeve: lnternationale macht en interne autonomie 

- Een verkenning van de Nederlandse situatie (1978) 

W. M. de Jong: Techniek en wetenschap als basis voor industriele 

innovatie - Verslag van een reeks van interviews (1978) 

R. Gerritse/lnstituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven: De 

publieke sector: ontwikkeling en waardevorming - Een vooronder- 

zoek (1979) 

Vakgroep Planning en Beleid/Sociologisch lnstituut Rijksuniversiteit 

Utrecht: Konsumptieverandering in maatschappelijk perspectief 

(1 979) 

R. Penninx: Naar een algemeen etnisch minderhedenbeleid? 

Opgenomen in het rapport nr. 17 (1979) 

De quartaire sector - Maatschappelijke behoeften en werkgelegen- 

heid - Verslag van een werkconferentie (1979) 

W. Driehuis en P. J. van den Noord: Produktie, werkgelegenheid en 

sectorstructuur in Nederland 1960-1985 

Modelstudie bij het Rapport Plaats en toekomst van de Nederlandse 

industrie (1980) 

S. K. Kuipers, J. Muysken, D. J. van den Berg en A. H. van Zon: 

Sectorstructuur en economische groei: een eenvoudig groeimodel 

met zes sectoren van de Nederlandse economie in de periode na de 

tweede wereldoorlog 


industrie (1980) 

F. Muller, P. J. J. Lesuis en N. M. Boxhoorn: Een multisectormodel 

voor de Nederlandse economie in 23 bedrijfstakken 

F. Muller: Veranderingen in de sectorstructuur van de Nederlandse 

economie 1950-1 990 


industrie (1980)

ISBN 90 12 03941 X

De wisselwerking tussen schaarsteverhoudingen en ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?