bochure Grafelijke Zalen 2012 - Rijksgebouwendienst

ijksmonument
uniek erfgoed
Grafelijke Zalen
Visitekaartje van Nederland

Grafelijke Zalen
Visitekaartje van Nederland
Grafelijke Zalen | 1

Deel 1
Ridderzaal in ere hersteld
Halverwege de dertiende eeuw bouwde Floris IV, Graaf van Holland, een huis op de plek die we nu
kennen als het Binnenhof. Dit vorstelijk onderkomen werd een paleis en later de belangrijkste
woonplaats van de graven van Holland en het bestuurscentrum van het graafschap. Hoewel de
zogenaamde Ridderzaal tegenwoordig de grootste aandachtstrekker is, ligt het oorspronkelijke
jachtslot erachter. In dit paleis, waar verschillende graven aan hebben gebouwd, zijn de Rolzaal,
de Kelderzaal, de De Lairessezaal, de Weeskamer en de Hogerbeetskamer te vinden.
Tegenwoordig zijn deze Grafelijke Zalen het officiële ontvangstcentrum
van de regering. Buitenlandse gasten worden hier ontvangen
en ook is een aantal zalen beschikbaar voor congressen, symposia
en andere bijeenkomsten. Daarnaast spreekt het staatshoofd
jaarlijks op Prinsjesdag de troonrede uit in de Ridderzaal. Kortom:
de Grafelijke Zalen zijn het visitekaartje van Nederland.
Ridderzaal
De Ridderzaal (eigenlijk de Grote of de Hoge Zaal) is gebouwd en
ingericht voor officiële ontvangsten, maar in de loop der eeuwen
hebben er de meest uiteenlopende activiteiten plaatsgevonden. De
zaal werd gebruikt als wandelplaats, markt, winkelgalerij, wachtruimte
voor de rechtbank, exercitieruimte en zelfs voor trekkingen
van de staatsloterij. Met de derde dinsdag in september, waarop het
staatshoofd in de Ridderzaal de troonrede uitspreekt en andere
officiële bijeenkomsten die hier plaatsvinden, heeft deze zaal weer
het oorspronkelijk bedoelde vorstelijke karakter gekregen.
Graaf Floris V liet de ‘Hoge Zael’ aan het eind van de dertiende eeuw
vooral bouwen om er zijn voorname positie mee uit te drukken. Hij
was immers de zoon van Rooms-koning Willem II, beoogd keizer
van het Heilige Romeinse (Duitse) Rijk. Met zijn enorme houten kap
met een overspanning van bijna achttien meter was de zaal
imposant. De bouw van de zaal werd waarschijnlijk betaald met de
afkoopsom, die Floris V kreeg, toen hij afzag van zijn aanspraak op
de Schotse troon. Het politieke bondgenootschap met de Engelse
koning is terug te zien in de architectuur van de zaal. De grote
vrijstaande hal verwijst naar de Oude Westminster Hall in Londen.
Anders dan die koningshal, waarvan het dak toen nog werd
ondersteund door twee rijen kolommen, liet Floris V zijn zaal
2 |
zonder kolommen bouwen. De Grote Zaal is nauwelijks drie meter
smaller dan Westminster Hall en de kap was een technisch en
architectonisch wonderstuk.
De Ridderzaal is in de loop van de tijd geregeld verbouwd. De eerste
restauratie vond plaats voor Koning Lodewijk Napoleon, door
architect Noordendorp. Rijksbouwmeester Willem Nicolaas Rose
restaureerde de zaal in 1861. Rose kon niet aannemen dat de
immense kap al in de tijd van Floris V was gebouwd. Hij verving de
kap, die erg was aangetast, door een gietijzeren die op twee rijen
kolommen rustte. Daarna volgden nog twee grote restauraties. Bij
de eerste daarvan, onder leiding van architect Pierre Cuypers, werd
de voorgevel met de twee torens gerestaureerd. Een tweede, veel
grotere restauratie rond 1900, stond onder leiding van
Rijksbouwmeester Daniël Knuttel. Cuypers was een van de
architecten die eraan meewerkte. Hij ontwierp onder andere de
inrichting van de Ridderzaal. Bij die restauratie werden de Grafelijke
Zalen zo nauwkeurig mogelijk in middeleeuwse staat hersteld.
Gebouwen die er later tegenaan gebouwd waren, werden gesloopt.
De gietijzeren kap die door Rose was ontworpen, werd vervangen.
Rose had de houten kap nauwkeurig laten inmeten en tekenen.
Daardoor kon er een kopie van worden gemaakt, die bijna gelijk is
aan het originele exemplaar uit de dertiende eeuw.
In 2005 is het interieur van de Ridderzaal grondig aangepakt. Als
intensief gebruikte zaal voor bijeenkomsten voldeed hij niet meer
aan de eisen van deze tijd. Veel van het interieurontwerp van Pierre
Cuypers uit 1904 was in de loop der jaren verloren gegaan. De
conditie van de troon was slecht. Ook voldeed de zaal niet aan de
moderne brandveiligheidseisen. Daarom besloot de
Rijksgebouwendienst om de zaal een nieuwe inrichting te geven.
De meest in het oog springende veranderingen zijn de schildering op

Kelderzaal
de schouw, de vloerkleden, de verlichting, een nieuw podium en de
nieuw gestoffeerde troon met daarboven een baldakijn. Ook hangen
er sindsdien wandkleden in plaats van vlaggen. Deze wandkleden
tonen de wapens van de Nederlandse provincies, het Rijkswapen, en
de wapens van Aruba, de Nederlandse Antillen en de Eilanden. Op de
wandkleden staan delen van originele documenten, die een relatie
hebben met de geschiedenis van Nederland. De wandkleden zijn een
eigentijdse interpretatie van de Ridderzaal als middeleeuwse
ontvangsthal, zoals de zaal van oorsprong ook bedoeld was.
Kelderzaal
Achter de Ridderzaal, naast de vierkante Haagtoren, bevindt zich het
grafelijke huis. Nog voor de dood van Floris IV in 1234 vonden
bouwactiviteiten plaats, waar nu dit gebouw staat. In het rechthoekige
hoofdgedeelte van het gebouw bevinden zich de Rolzaal en de
Kelderzaal. De Kelderzaal is een statusrijke ruimte, voorzien van
kruisgewelven. Aangenomen wordt dat de Kelderzaal vroeger, toen
hij nog op straatniveau lag, een belangrijke openbare functie had.
In de loop der jaren is deze ruimte verschillende keren aangepast.
De vloer is mogelijk later opgehoogd. In de zuidwand is een
opvallend rond venster uit de dertiende eeuw te vinden. De vensters
die zich ter weerszijden bevonden zijn al in de Middeleeuwen
vervangen door de twee die nu ernaast aangetroffen worden. De
schouw is ontworpen bij de restauratie van rond 1900. In die tijd is
ook het metselwerk van de wanden zichtbaar gemaakt. Onder de
huidige vloerafwerking bevindt zich de tegelvloer die rond 1900
werd gemaakt. Tegenwoordig wordt deze zaal geregeld gebruikt
voor recepties, seminars of diners.
Rolzaal
Recht boven de Kelderzaal ligt de Rolzaal. Tijdens het onderzoek dat
kort voor de grote restauratie rond 1900 werd uitgevoerd, rees het
vermoeden dat deze etage in de dertiende eeuw veel hoger was, met
direct erboven een open kap. Of dat waar is, kan niet worden
nagegaan. Er wordt ook beweerd dat hier de privévertrekken van de
grafelijke familie waren te vinden. Ook daarover valt niets met
zekerheid te stellen.
In 1511 werd hier de Raadkamer van het grafelijk hof ingericht. Al
snel werd de naam ‘Pleitrolle van den Hove’ gebruikt, ontleend aan
de pleitrollen waarop de rechtszaken staan vermeld. Later is deze
naam verbasterd tot Rolzaal.
De schouw en een deel van de gebeeldhouwde figuren onder de
balken zijn het resultaat van verbouwingen in de vijftiende en
zestiende eeuw. Bij de grote restauratie rond 1900 werden de
vensters, de lambrisering en de huidige vloer aangebracht. Onder
Grafelijke Zalen | 3
1.

het plafond is een aantal wapenschilden afgebeeld, onder meer van
Karel V als graaf van Holland, Zeeland en West-Friesland. Ook de
letter C (Carolus) verwijst naar Karel V, de letter M verwijst naar zijn
tante Margaretha, die in 1511 als landvoogdes optrad voor de toen
nog minderjarige vorst.
Deze zaal is het toneel geweest van een belangrijke gebeurtenis uit
de Nederlandse geschiedenis. Johan van Oldenbarnevelt vernam
hier in 1619 zijn doodvonnis. Vervolgens werd hij op een schavot
voor de Ridderzaal onthoofd. De trap die van de Rolzaal naar de
Ridderzaal leidt en waar Van Oldenbarnevelt zijn laatste stappen
heeft gezet, is naar hem vernoemd.
De Lairessezaal
De De Lairessevleugel ligt aan de zuidoostzijde van het
Rolgebouwen is in de dertiende eeuw toegevoegd als uitbouw aan
de grafelijke woning. De eerste etage van de De Lairessevleugel
werd in 1688 verbouwd tot raadkamer van het Hof van Holland,
waarbij door Gerard de Lairesse verschillende schilderingen
werden aangebracht. Het schoorsteenstuk verbeeldt de gerechtigheid.
De andere schilderingen laten scènes zien uit de geschiedenis
van het oude Rome, waarbij de Deugd een belangrijk thema is.
Vanuit de De Lairessezaal voert een overloop naar de Rolzaal.
Vroeger vergaderden de rechters in de De Lairessezaal, om
4 |
Rolzaal
vervolgens in de Rolzaal hun oordeel uit te spreken. Tegenwoordig
wordt de De Lairessezaal onder andere gebruikt voor recepties.
Hogerbeetskamer
De Hogerbeetskamer – gelegen boven de De Lairessezaal is
vernoemd naar de politicus Rombout Hogerbeets. Hogerbeets
kwam in politieke problemen toen in 1617 de Bestandstwisten
uitbraken. Hij koos de kant van Johan van Oldenbarnevelt en werd
daarom in augustus 1618 gearresteerd en tot aan zijn proces
gevangengezet op het Binnenhof. De Hogerbeetskamer wordt
tegenwoordig niet gebruikt voor officiële bijeenkomsten.
Weeskamer
Net als de Hogerbeetskamer is de Weeskamer niet meer beschikbaar
voor officiële bijeenkomsten. Vroeger was in deze kamer – boven de
Rolzaal – de weeskamer gevestigd. Weeskamers moesten voorkomen
dat familieleden aan de haal gingen met de nagelaten
bezittingen van de ouder van een minderjarig kind. Johan van
Oldenbarnevelt heeft samen met Hugo de Groot maandenlang in de
Weeskamer gevangengezeten.

De Lairessezaal
Koninginnekamer
De Koninginnekamer is een zijkamer van de Ridderzaal en bevindt zich
direct naast de hoofdentree. De kamer wordt niet vaak gebruikt. Op
Prinsjesdag neemt het staatshoofd na het voorlezen van de troonrede
hier afscheid van de Commissie van in- en uitgeleide. Op Veteranendag
gebruikt de kroonprins met zijn gevolg de Koninginnekamer. De rest
van het jaar fungeert de kamer als opslagruimte voor de duizend
stoelen, die nodig zijn op hoogtijdagen zoals Prinsjesdag.
Het visitekaartje van Nederland
Het historische complex is tegenwoordig het officiële ontvangstcentrum
van de regering. Er worden buitenlandse gasten ontvangen
voor een diner of een receptie. Ook worden de zalen gebruikt voor
congressen, symposia, prijsuitreikingen en andere bijeenkomsten.
De Grafelijke Zalen zijn niet voor iedereen beschikbaar. In de
Regeling Beschikbaarstelling Grafelijke Zalen is vastgelegd waarvoor
het complex gebruikt mag worden. Voor de Ridderzaal geldt dat er
altijd een minister, staatssecretaris of een presidium van een Hoog
College van Staat als gastheer optreedt. Ieder verzoek tot beschikbaarstelling
van de Ridderzaal moet bij de algemeen directeur van
de Rijksgebouwendienst worden ingediend. Die legt het verzoek
voor aan een Commissie van Advies, waarin vertegenwoordigers
zitten van de Eerste en Tweede Kamer, van de minister-president en
Prinsjesdag: ceremonie in de Ridderzaal
Als sinds 1904 doet de Ridderzaal op de Prinsjesdag dienst
voor de jaarlijkse opening van het parlementaire jaar in een
gezamenlijke vergadering van de Eerste en Tweede Kamer.
Na aankomst in de gouden koets worden de leden van het
Koninklijk Huis bij de entree van de Ridderzaal ontvangen
door de commissie van in- en uitgeleide. Die begeleidt hen
naar hun plek in de Ridderzaal. De voorzitter van de Eerste
Kamer is ook voorzitter van de Verenigde Vergadering. Hij
kondigt de komst van het staatshoofd aan, wat voor de
aanwezigen een teken is om op te staan. Het staatshoofd
neemt vervolgens plaats op de troon om namens de
regering de troonrede uit te spreken.
van de Rijksgebouwendienst. Voor de Rolzaal, de Kelderzaal en de
De Lairessezaal zijn de regels soepeler. Het verzoek om één van deze
zalen te gebruiken, moet wel door een minister, staatssecretaris of
presidium van een Hoog College van Staat worden ingediend. Over
deze verzoeken beslist de algemeen directeur van de
Rijksgebouwendienst. De Koninginnekamer, de Weeskamer en de
Hogerbeetszaal zijn niet beschikbaar voor bijeenkomsten.
Meer informatie over de mogelijkheden om van de Grafelijke Zalen
gebruik te maken, is te vinden op de website van de Rijksgebouwendienst,
www.rijksgebouwendienst.nl (zoek op ‘grafelijke zalen’).
Grafelijke Zalen | 5

6 |
1.
3. 4.
5. 6.
1. Mei 1964: interieur Ridderzaal | 2. 2005: impressie inrichting Ridderzaal vóór renovatie | 3. 2006: nieuwe inrichting Ridderzaal zonder stoelen na renovatie
4. 1931: opening van de Staten-Generaal, interieur Ridderzaal tijdens het lezen van de troonrede door Koningin Wilhelmina, links prins Hendrik, rechts prinses Juliana
5. 2006: schilderwerkzaamheden en proeven kroonluchter tijdens renovatie | 6. Nieuwe inrichting Ridderzaal, zijde troon | 7. 2005: nieuw gestoffeerde troon
8. 2005: detail van stof troon die geweven is in Lyon | 9. 2006: overzicht nieuwe inrichting Ridderzaal
2.

De troon
Bij de herinrichting en renovatie in 2005 is ook de troon in
De Ridderzaal opnieuw bekleed. De conditie van de stof van
de troon was slecht; vooral de invloed van licht op de stof
van zijden velours is groot. De nieuw gekozen stof is een
reconstructie van de oorspronkelijke stof van donkerrode
zijden velours met een goudgeel granaatappelmotief.
Architect Cuypers had deze in 1904 gekozen uit een
bestaande collectie van een weverij in Lyon. De stof is in
Lyon gereconstrueerd op een negentiende-eeuws weefgetouw,
met een snelheid van 10 centimeter per dag. In totaal
was er bijna 25 meter stof nodig om de troon inclusief
hemel te kunnen bekleden. Daarnaast moest er stof worden
gemaakt voor de twee neventronen, die niet altijd in de
Ridderzaal staan, maar wel beschikbaar moeten zijn.
7. 8.
9.
Grafelijke Zalen | 7

Deel 2
Herinrichting per
onderdeel van dichtbij
bekeken
8 |
8.
Nieuwe inrichting Ridderzaal, zijde
troon

Wandkleden
Ontwerpers nieuwe wand- en vloerkleden
Het ontwerpteam van de wandkleden bestaat uit: beeldend
kunstenaar Marya Gasille (totaalconcept en uitvoering), beeldend
kunstenaar Liesbeth Stinissen (teksten en uitvoering) en grafisch
ontwerper Hans Bockting (wapens). De wandkleden zijn gemaakt in
het Nederlands Textielmuseum door productontwikkelaar Stef
Miero. Het ontwerpteam heeft in de wandkleden het oude, rijke
gevoel van mooie stoffen geëvenaard. Het zijn echter geen kopieën,
maar kleden met een eigentijds karakter.
Uitgangspunten voor ontwerp van wand- en vloerkleden
1. Versterkende aankleding voor ceremoniële functies van de
Ridderzaal. Hedendaags ontwerp past vanzelfsprekend in de zaal
met rijke schakeringen van kleuren: een feestzaal;
2. Geen reconstructie maar een vertaalslag naar de 21e eeuw
uitgaande van middeleeuwse bronnen;
3. Versterking door vereenvoudiging en monumentaliteit, een
visueel tegenwicht ten opzichte van de grote houten kap.
In het ontwerp van de nieuwe wandkleden is niet gestreefd naar een
reconstructie van de wandkleden van 1904. In het ontwerp van
Cuypers stonden hier oosterse motieven op. In plaats daarvan is nu
gekozen voor wapenmotieven. Dat thema sluit aan op het gebruik
van wapenkleden in de Middeleeuwen. Deze wapens zijn de wapens
van de Nederlandse provincies, het Rijkswapen, en de wapens van
Aruba, de Nederlandse Antillen en de Eilanden. De delen van
originele documenten op de kleden hebben een relatie met de
geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden. De wandkleden
hebben verschillende kleuren. Dit is een eigentijdse interpretatie
van de Ridderzaal als middeleeuwse feestzaal.
In geest van Cuypers met als uitgangspunt de
middeleeuwen
Alle onderdelen van het ontwerp houden verband met elkaar en
vormen samen een eenheid. Dit is in de geest waarin Cuypers rond
1900 het interieur ontwierp: een totaalontwerp. Het vlechtmotief is
een veelvuldig gebruikt middeleeuws motief. Ook bij de restauratie
rond 1900 is in de glas-in-loodramen een vlechtmotief gebruikt. Dit
motief is verwerkt in de randen van de wandtapijten en in de loper
en in vereenvoudigde vorm in de middenvelden van de vloerkleden.
Rozetten in de troon, in de ramen en het grote roosvenster komen
terug in de bovenhoeken van de wandkleden.
Rode draad van gekozen documenten op wandkleden
Nederland is vormgegeven. Letterlijk door het stellen van grenzen
en het zorgen voor landsbehoud ten opzichte van het water. Maar
ook de inwoners hebben zichzelf gevormd. Het zelfstandigheidsstreven
komt veelvuldig naar voren. Of het nu gevraagd wordt door
de steden aan de graven, door gewesten aan een koning, door een
bevolkingsgroep aan een andere bevolkingsgroep of door de ene
mens aan de andere. De gekozen documenten geven vooral het
succes van samenwerken aan.
Er loopt een rode draad van 700 jaar doorheen: van de situatie
waarin de lage landen zich bevonden toen de Ridderzaal voor het
eerst de plaats was waar belangrijke bestuurlijke plechtigheden
plaatsvonden tot de huidige dag, waarop deze zaal het centrum van
de democratie vormt.
Het is een rode draad die een differentiatie in groepen van de
samenleving laat zien, het bereiken van een steeds grotere mate van
inzicht en welvaart, een samenleving die zich zo ontwikkelde dat
steeds meer groepen mensen – tot het individu toe – gelijkwaardige
medeburgers konden worden. In het Koninkrijk der Nederlanden is
het Nederlands de officiële landstaal en zijn er nog drie erkende
bestuurstalen: het Fries, het Papiaments en het Engels (op Saba en St.
Eustatius). De eerste drie van deze talen komen terug in de kleden.
19 wandkleden
De positie van de verschillende wapenkleden hangt sterk samen met
de symmetrie van de zaal. Zowel de Nederlandse provinciewapens als
de wapens van de overzeese gebiedsdelen zijn gelijk verdeeld over de
linker- en rechter zaalwand. Steeds bevinden zich twee wandkleden
aan weerszijden van een halfzuil. De reeks provincies begint
halverwege de zaalwand tegenover de troon en volgt dan de wijzers
van de klok. De volgorde van deze wapens is grotendeels ontleend
aan de Grondwet van 1815, waarbij Hertogdommen voorafgaan aan
Graafschappen: Noord-Brabant, Limburg, Gelderland, Zuid-Holland,
Noord-Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Overijssel, Groningen,
Drenthe en tenslotte Flevoland. De andere wapenkleden zijn
geordend op basis van het alfabet alsmede het onderscheid tussen
benedenwindse en bovenwindse eilanden. Zodoende begint deze
reeks aan de linker zaalwand met Aruba. De status aparte van Aruba
komt tot uitdrukking in het feit dat links van de halfzuil geen ander
wandkleed mogelijk is. In de lengteas van de zaal bevinden zich het
Rijkswapen en het wapen van de Nederlandse Antillen.
Grafelijke Zalen | 9

De wandkleden in de juiste volgorde te beginnen op de linkerwand, gezien vanaf de
zijde van de hoofdingang met de klok mee:
Limburg
“Verdrag van Maastricht (1992)”
Groningen
“Verzoekschrift Aletta Jacobs (1871)”
10 |
Gelderland
“Plakkaat van Verlatinghe (1581)”
Drenthe
“Bataafse Republiek (1795)”
Zuid-Holland
“Privilege Graaf Floris V, vroege charter
Heemraardschap (1286)”
Flevoland
“Zuiderzeewet (1918)”
Noord-Holland
“Oprichting VOC (1602)”
St. Maarten
“Afschaffing slavernij (1863)”

Aruba
“Status Aparte (1986)”
Zeeland
“Groot Privilege (1477)”
St. Eustatius “Saluutschot aan Andrew Doria (1776)”
Saba“Lustrumacte Saba Days (1999)
Bonaire
“Malinda, Cola Debrot (1970)”
Utrecht
“Unie van Utrecht (1579)”
CuraÇao
“Eigen volkslied ‘Himmo die kòrsou
(1978)”
Friesland
“In Nije tijd, Pieter Jelles Troelstra
(1890)”
Rijkswapen zonder wapendragers
“Vrede van Munster (1648)”
Noord Brabant
“De blijde Inkomst (1356)”
Overijssel
“Pamflet aan het Volk (1781)”
Nederlandse Antillen
“Koninkrijksstatuut (1954)”
Grafelijke Zalen | 11

12 |
Colofon
Uitgave Rijksgebouwendienst
Rijnstraat 8 | Postbus 20951 | 2500 ez Den Haag
Fotografie:
Thijs Wolzak, Siebe Swart, Haags Gemeentearchief,
Nienke de Boer, Roger Dohmen, Martijn Beekman,
Piet Gispen, Christel Nijland, DPW Animation House
Ontwerp:
Vijfkeerblauw | Rijswijk
Oplage:
2000 stuks
September 2012

Deze brochure is een uitgave van:
De Rijksgebouwendienst
Rijnstraat 8 | 2515 xp | Den Haag
www.rijksgebouwendienst.nl
September 2012 | B05-610764