raad van state - Rijksgebouwendienst

04 | Hoog College van Staat vergroeid met Den Haag
08 | Architecten streefden naar ‘modern chic’
26 | De Raad van State eindelijk als een geheel
32 | Hoe logischer de tuin, hoe beter het ontwerp
38 | Kosuth printte Spinoza op de gevel
blad voor de rijkshuisvesting | oktober 2011 | jaargang 11 | special raad van state
raad van state

08 | Een gang van 180 meter als ruggengraat
18 | Hoe voegt de kunst zich in het gebouw?
20 | Herman Tjeenk Willink zeer betrokken bij bouwproces
26 | De medewerkers van Raad van State kunnen
elkaar nu ontmoeten
32 | Michael van Gessel over zijn tuinen
35 | Het laatste traditionele bouwproject voor de
Rijksgebouwendienst
38 | Spinoza inspiratiebron voor Joseph Kosuth
40 | Subtiel draaiende ramen van Job Koelewijn
43 | Monumentenzorg was kritisch maar is nu overtuigd
47 | Nasmaak: Peter Meijer, bouwcoö derdinator
TeksT: jAAp HuiSmAn
smaak, blad voor de rijkshuisvesting, is een
uitgave van de Rijksgebouwendienst. smaak
verschijnt vijf maal per jaar. Het aanvragen van
nummers kan schriftelijk via de Rgd-Infofoon
(IPC 465), Postbus 20952, 2500 EZ Den Haag
of per email info.infofoon@rgd.minbzk.nl
Via deze adressen zijn ook vorige nummers
van smaak te bestellen.
Meer info bij de Rgd-Infofoon 0800-899 11 03
of op www.rijksgebouwendienst.nl.
Abonneren op smaak kan via
info.infofoon@rgd.minbzk.nl, via
smaak@pondres.nl, via nummer
0800-899 11 03 of via www.rgd.nl
Prijs voor een jaargang is 25 euro,
losse nummers 5 euro.
smaak is te koop bij Selexyz (Amsterdam,
Den Haag, Rotterdam), Atheneum Nieuwscentrum
(Amsterdam) en de NAi Bookshop
(Rotterdam).
hoofdredacteur
Jaap Huisman
medewerkers aan dit nummer
Xandra de Jongh, Barbara van Male, Carien
Overdijk, Frank van de Poll, Marianne Schijf,
Floor Tinga, Michiel Zonneveld.
fotografie
Roger Dohmen, Cary Markerink, Michiel van
Nieuwkerk, Roelof Pot en Janine Schrijver.
vormgeving
Barlock.be
druk
DeltaHage, Den Haag
verspreiding
Pondres, Tilburg
Noblesse oblige
In de reeks grote projecten die de Rijksgebouwendienst
op zijn agenda heeft en heeft gehad, neemt
de restauratie en uitbreiding van de Raad van State
in Den Haag een bijzondere plaats in. Ten eerste
duurde het meer dan tien jaar voordat de ‘Knoop’
kon worden ‘ontknoopt’ – de knoop is in dit geval
de symbolische sleutel waarmee het complex werd
geopend. Het was de ontbrekende schakel tussen
de twee gebouwdelen. Ten tweede heeft de grootscheepse
verbouwing zich grotendeels onttrokken
aan het zicht van de passerende Hagenaars.
Ogenschijnlijk geruisloos heeft er een knappe
metamorfose plaats gevonden. Ten derde: dit was
voor zover we kunnen overzien, de laatste van de
traditionele projecten, dat wil zeggen: geen pps, een
traditionele aanbesteding en uitgevoerd met een
bepaalde allure die hoort bij het Hoge College van
Staat. Intussen hebben staatsraden en medewerkers
in de zomer van 2011 een gebouw betrokken
dat eruit ziet alsof het altijd zo is geweest. Logisch,
overzichtelijk, ruimtelijk, intiem en ja, in een stijl die
je modern chic zou kunnen noemen.
Dat is een hele prestatie want er zijn weinig
gebouwen in Nederland die zijn opgebouwd uit zo’n
allegaartje als de gebouwen van de Raad van State.
Noblesse oblige. Als je als gemeentelijke en rijksoverheid
wil dat het instituut in het centrum van
Den Haag blijft, waar het al eeuwen is gehuisvest,
moet er moeite voor worden gedaan. Die moeite
was de combinatie van jong oud met modern, en
van heel oud met eigentijds, van oorspronkelijke
woonhuizen met kantoren, en dat alles gerangschikt
rondom nieuwe en bestaande tuinen.
Om deze operatie soepel te laten verlopen werd het
verbouwings- en nieuwbouwproces opgeknipt in
twee fasen, de eerste waarin een rij woonhuizen
werd aangepakt en aangevuld met lobben aan de
achterzijde, de tweede met de metamorfose van het
gebouw dat de architect C. Wegener Sleeswijk
tussen 1978 en 1983 had neergezet. Dat was
weliswaar niet zo oud en ook niet zo sleets, maar
onhandig in het gebruik. En het was, zoals dat zo
mooi heet, niet meer van deze tijd. Dit vulde bijna
tien jaar bijna volledig de agenda van architectenbureau
Merkx + Girod.
Merkx + Girod werd door de toenmalige Rijksbouwmeester
Wytze Patijn uit een competitie gekozen
omdat ze ervaring hadden getoond met het smaakvol
restaureren en bijsturen van monumentale
interieurs. Het Concertgebouw, de Trêveszaal waren
onder hun hoede subtiel van schets veranderd in
driedimensionale wondertjes met aandacht voor
licht en detaillering. Het lag in de lijn der verwachting
dat dit ook ten goede zou keren bij de Raad van
State waarin immers drie monumenten zijn verborgen,
het Witte Paleisje, het Huis van Van der Mijle en
het Huis van Van Oldenbarnevelt.
Waarschijnlijk het meest frappant aan de verbouwing
is de manier waarop het gebouw binnenstebuiten
is gekeerd. Nu laat een 17e-eeuws monument
niet zo gemakkelijk bij zich naar binnenkijken – dat
euvel wordt opgelost met de foto’s in deze speciale
editie van SMAAK – maar de binnenkant van de 20e
en 21e-eeuwse architectuur ligt bij wijze van
spreken op straat. Toch was dit niet zo. De vleugel van
Wegener Sleeswijk was zo gesloten dat het wel een
langwerpig transformatorhuis leek. Nu is het
opengegooid en heeft Den Haag er een ‘achterkamer’
bij maar dan een met etalages. Achterkamers,
en het bedissel daarin, zo wordt de residentie wel
verguisd. Een instituut als de Raad van State mag en
kan daar niet aan voldoen. Transparantie, ook zo’n
modewoord, is omgezet in architectuur. En terecht.
‘Het recht laat bij zich naar binnenkijken’, zegt
Patrice Girod in deze SMAAK. De Raad van State
staat nu met het gezicht naar de stad en de
samenleving waar het vroeger wellicht te veel van
was afgekeerd.
Dwalend door het gebouw raak je meegesleept
door de afwisseling van licht en donker, de besloten
en stemmige vertrekken die weer uitkomen op
gangen en zalen. Perspectieven te over. Je kunt je
terugtrekken voor contemplatie en concentratie,
maar je kunt ook hangen in de lobby bij de zeven
zittingszalen. Je stapt moeiteloos over van de 21e
eeuw in het empiretijdperk, en als je de bibliotheek
binnengaat, waan je je weer in de 17e-eeuw.
Monumenten zijn niet bedoeld om onder een
glazen stolp gezet te worden, ze zijn er om voort te
leven, levende organismes in een dynamische stad.
Het complex van de Raad van State is er het bewijs
van – en hoe dat heeft vorm gekregen wordt in deze
stedenbouw monumenten architectuur architectuurbeleid
kunst
3

aad
van state
de historie
TeksT: CARien oveRDijK
FoTo: ARCHief RAAD vAn StAte en
CARy mARKeRinK
Een van de zittingszalen.
satelliet
van de macht
Centrum van bestuursrechtspraak en advisering
De behuizing van de Raad van State cirkelde
altijd rond de macht. Eerst in Brussel, maar al
snel ook in en rond het Binnenhof. Eeuwenlang
kon het ‘Hoge College van Staat’ toe met een
vergaderzaal en enkele werkruimtes. Er was niet
of nauwelijks een personele staf. Pas veertig jaar
geleden beleefde de organisatie een explosieve
groei, culminerend in de jaren tachtig en
negentig.
Weinig buitenstaanders hebben een
beeld van de omvang van de huidige
Raad van State en zijn behuizing. De
een vergaapt zich misschien eens
aan de imposante gevels langs de
Kneuterdijk, een ander neust eens
rond in de paleistuin aan de achter-
zijde, vlakbij het monument voor
koningin Wilhelmina.
Maar de ware schaal van de organi-
satie is niet afleesbaar aan het samen-
stel van historische panden en
moderne elementen dat nu zo fraai
is ingepast in de Haagse binnenstad.
De talrijke zalen, werkkamers en
inpandige ‘snelwegen’ zijn uiteraard
niet alleen bemeten op de huis-
vesting van de ruim zeshonderd
personeelsleden, maar ook op de
dagelijkse instroom van bezoekers
die als partij of toehoorder een
rechtszitting bijwonen. Een van
de ruim 3500 zittingen per jaar.
Aan zijn mega-productie van
rechterlijke uitspraken (13.000
per jaar) ontleent de huidige Raad
van State zijn volume én primaire
bekendheid. Omstreden bouw- en
milieuvergunningen voor wegen
of bedrijven halen de meeste
publiciteit, maar dat is slechts het
topje van de ijsberg.
De leden van de Afdeling bestuursrechtspraak
en de 225 juristen die
– samen met 60 administratieve
krachten – de directie Bestuursrechtspraak
bemannen, zijn verdeeld over
drie zogeheten Kamers. Er is een
Kamer voor Ruimtelijke Ordening,
een Kamer voor zaken die onder de
Vreemdelingenwet vallen, en een
Algemene Kamer die uitspraken doet
in bestuursrechtelijke geschillen die
eerst bij de rechtbank zijn geweest.
Deze Afdeling bestuursrechtspraak is
eigenlijk een piepjong onderdeel van
de Raad. Een van de voorlopers van
de Afdeling bestuursrechtspraak, de
‘Afdeling voor geschillen van bestuur’
had uitsluitend een adviserende rol
aan de Kroon bij de oplossing van
bestuursgeschillen. Pas in 1976 werd
de Wet Arob (Administratieve
rechtspraak overheidsbeschikkingen)
van kracht, waardoor de andere
voorloper, de Afdeling rechtspraak,
de rechtsprekende instantie werd in
bestuursrechtelijke geschillen tussen
burgers en overheid.
LAwine AAn weRK
De Wet Arob genereerde al gauw een
lawine aan werk voor de Raad van
State, met forse achterstanden in de
rechtspraak tot gevolg. Had de Raad
in 1971 nog slechts 113 medewerkers
in dienst voor al zijn taken, in 1979
stond de personeelsomvang al op
442 arbeidskrachten, om in 1985 te
pieken naar 672. Het was ook in de
jaren tachtig dat de Raad uitwaaierde
naar steeds meer locaties in de
Haagse binnenstad (zie kadertekst
‘Van Brussel naar Binnenhof’). Vanaf
het jaar 2000 zijn de achterstanden
zo goed als weggewerkt en lukt het
de Raad om bijna alle zaken af te
doen binnen de wettelijke termijn.
Vorig jaar is deze rechtspraakmachine
organisatorisch op één lijn gezet
met de veel oudere, maar beduidend
minder arbeidsintensieve adviesrol
van de Raad van State door het
vormen van twee gelijkwaardige
‘Afdelingen’.
De Afdeling advisering, voortgekomen
dus uit de eerbiedwaardige
adviesrol van eeuwen her, is tegen-
woordig helemaal toegespitst op de
beoordeling van nieuwe wet- en
regelgeving en geeft op verzoek van
zowel het kabinet als de Eerste en
5

6
Tweede Kamer voorlichting in zaken
van wetgeving en bestuur. De leden
van de Afdeling advisering (staatsraden)
bepalen deze zwaarwegende
adviezen. Zij laten zich in de voor-
bereidingsfase ondersteunen door
de veertigkoppige directie Advisering,
bemand door onder meer
25 wetgevingsjuristen.
StAAtSHoofD
Elke woensdagmiddag stelt de
Afdeling advisering haar adviezen
plenair vast. Deze woensdagvergaderingen
spelen zich traditiegetrouw
af in een vleugel van het Binnenhof.
Daar, in de fraai gemoderniseerde
Volle Raadzaal, hamert de vice-
president (van 1997 tot februari 2012
Herman Tjeenk Willink), na het
bereiken van consensus van de leden,
per jaar zo’n zeshonderd adviezen af.
De formele voorzitter van de Raad
van State is het staatshoofd, maar in
de praktijk vervult koningin Beatrix
deze rol alleen ceremonieel. In haar
hele ambtstijd is ze pas zesmaal
aanwezig geweest bij vergaderingen
van de Raad van State, bijvoorbeeld
in 1985, toen kroonprins Willem-
Alexander officieel zitting kreeg in de
Raad (overigens zonder stemrecht),
en in 2004 toen prinses Máxima
dezelfde positie kreeg. De kroonprins
woont wel regelmatig de ver-
gaderingen bij, ter voorbereiding op
het koningschap.
De huidige Afdeling advisering van
de Raad rust op het oorspronkelijke
fundament van de Raad van State. In
1531 stelde keizer Karel V, die half
Europa onder zijn hoede had, de
Raad in voor de Nederlanden.
Daarmee kreeg de toenmalige
landvoogdes Maria van Hongarije
(een zus van de keizer) een adviesraad
die in veel buurlanden al
gangbaar was.
De aanvankelijke – Franstalige -
taakomschrijving van het adviescollege
was vaag. De allereerste Raad
van State moest de landvoogdes
terzijde staan in ‘de belangrijkste
zaken en alles wat betrekking had
op de actualiteit, de regering, de
veiligheid en de verdediging van de
lage landen.’
De huidige taakomschrijving voor de
wetgevingsadviezen van de Raad
van State is beduidend specifieker.
De Afdeling advisering adviseert over
alle wetsvoorstellen, alle internationale
verdragen die de regering wil
tekenen, alle zogeheten ‘algemene
maatregelen van bestuur,’ en over
elke andere juridische kwestie die de
regering haar voorlegt. Ook moet
de Raad advies geven over initiatiefwetsvoorstellen
van de Tweede
Kamer.
k
De bibliotheek
g
Een van de zuilen in de hal bij de
zittingszalen waarin teksten uit de
Grondwet en andere belangrijke
wetten zijn ‘gebeeldhouwd’,een
grafisch ontwerp van René Knip.
Van Brussel naar Binnenhof
en daaromheen
De eerste decennia van zijn bestaan, van 1531 tot 1584, zetelde de Raad van
State in Brussel. Van daaruit immers werden de toenmalige Nederlanden
meestentijds geregeerd. In 1584 richten de Noordelijke Nederlanden – na het
overlijden van Willem van Oranje – een eigen Raad van State op. Die nam zijn
intrek op het Binnenhof, waar nu het Ministerie van Algemene Zaken is
gehuisvest.
Het adviescollege bestond destijds, behalve uit juristen en geestelijken, ook
uit leden van de hoogste adel. Laatstgenoemden werden slechts ‘op afroep’
geconsulteerd, maar ook de eerstgenoemden kwamen soms jarenlang niet
aan bod.
Dit onregelmatige optreden had verschillende oorzaken. Menig landvoogd(es)
dacht het wel zonder de Raad te kunnen stellen, en in 1567 namen
de staatsraden zelf – bij gebrek aan erkenning - collectief ontslag. In 1795
werd de Raad simpelweg afgeschaft. Deze knipperlichtrelatie met het
staatshoofd herhaalde zich in 1805 (weer opgericht), en in 1810 (weer
afgeschaft, bij de inlijving van Nederland door Frankrijk).
Pas onder koning Willem I, met de komst van de Nederlandse Grondwet
(1814), kreeg de Raad van State een stabieler bestaan.
Van 1815 tot 1830, het jaar van de Belgische opstand, hield de Raad om het
jaar zitting in Brussel en Den Haag. De Raad heeft sindsdien altijd een
onderkomen op het Binnenhof behouden, al bleef dat soms jarenlang
onbenut. Momenteel behoort de vleugel van het Binnenhof tussen de Eerste
en Tweede Kamer aan de Raad van State. De meeste ruimtes daarvan zijn
uitgeleend aan andere gebruikers.
De zwerftocht van de Raad door het Binnenhof waaierde zo’n veertig jaar
geleden uit naar omliggende historische panden in de Haagse binnenstad. De
drie monumenten aan de Kneuterdijk kwamen in 1975 voor de Raad
beschikbaar, na het vertrek van het daar gevestigde Ministerie van Financiën.
In de jaren tachtig betrok de Raad een reeks 19e-eeuwse panden aan de
Parkstraat en een gebouw aan de Oranjestraat. Deze panden waren toen al
binnendoor met elkaar verbonden, via een inefficiënte wirwar van trappen en
gangetjes.
Ook elders, maar steeds op comfortabele loopafstand, vond de uitdijende
Raad onderdak: aan de Mauritskade 29 en 37, het Noordeinde 43, Plein 2,
Paleisstraat 9 en Prinsessegracht 28. Het grootste deel van deze panden werd
ruim voor de eeuwwisseling alweer afgestoten.
In 2001 kwam het statige pand Lange Vijverberg 3 voor de Raad beschikbaar.
In juni 2008, de start van bouwfase 2, betrok de Raad ook Lange Voorhout 3,
het pand schuin tegenover de Kneuterdijk. Hier werden van juni 2008 tot juni
2011 de zittingen van de Afdeling bestuursrechtspraak gehouden. Ook Lange
Vijverberg 3 en Paleisstraat 9 waren tot voor kort nog bij de Raad in gebruik.
Vanaf juni zijn vrijwel alle functies van de Raad ondergebracht in het geheel
vernieuwde Kneuterdijkcomplex. Het gedeelte aan het Binnenhof blijft
echter een essentieel onderdeel van de behuizing.
7

8
Merkx en Girod verbeterden ruimte en verkeerscirculatie in
een lappendeken van een gebouw:
‘Het moest optimistisch en
transparant worden’
h Evelyne Merkx, Herman Tjeenk Willink
en Patrice Girod in de Balzaal.
Gang met pantry’s en kamers in het k
kantoorgedeelte.
raad
van state
de architecten
TeksT: jAAp HuiSmAn
FoTo: RogeR DoHmen (poRtRet p.8)
miCHieL vAn nieuwKeRK (poRtRet p.10 )
en CARy mARKeRinK
In twee fasen werd de uitbreiding en vernieuwing van de Raad van State
aangepakt. Lag in de eerste fase de nadruk op de panden aan de Parkstraat
en Oranjestraat, in fase 2 kwamen de zittingszalen en de monumenten aan
de Kneuterdijk aan bod. Voor beide fasen was het bureau Merkx + Girod
verantwoordelijk. Die maakte er een stemmig complex van dat opvalt door
zijn heldere indeling.
Over de inwijding van de gang van
de Raad van State aan de zijde van
de Parkstraat zijn al grappen gemaakt.
Laat Usain Bolt, de onverslaanbare
honderdmetersprinter het
traject afleggen. Maar Bolt zal dan
wat extra meters moeten maken,
want de gang meet maar liefst
180 meter. Het is een afstand die je
zeldzaam tegenkomt in kantoorge-
bouwen. Ooit was dit, zeggen de
architecten Evelyne Merkx en Patrice
Girod, een aaneenschakeling van
dertien woonhuizen met verschillende
verdiepingsniveaus. De Rijksgebouwendienst
kocht de huizen eind
jaren negentig op, bedoeld voor de
uitbreiding van de Raad van State.
Maar de hoogteverschillen tussen de
panden onderling zijn niet bepaald
handig om de karren met dossiers te
vervoeren. Vandaar dat de architecten
die hebben weggewerkt in een
geëgaliseerde gang van waaruit de
kantoren van de staatsraden en
medewerkers bereikbaar zijn. Dat
gebeurt overigens per unit met een
bordes of trap. Tussen de gang en
het kantoor is een lichtstraat
aangebracht die op een subtiele
manier licht werpt tot onder in het
souterrain. Evelyne Merkx noemt
het een snelweg, zowel de gang als
de lichtstraat, een snelweg met een
paar afslagen naar kantoorlobben
van 10 bij 10 meter aan de tuinkant.
Zo is er een kamgebouw geschapen,
dat in ieder geval aan een voorname
behoefte heeft voldaan: meer ruimte
scheppen voor het apparaat van de
Raad van State.
Een ingewikkeld complex is het.
Een lappendeken van panden. De
dertien woonhuizen (met voor- en
achterhuis in het verleden) gaan
over in een vleugel van de architect
Wegener Sleeswijk, die op zijn beurt
begin jaren tachtig weer een
9

10
h Getekend zijaanzicht van de gevels aan de Parkstraat-kant
i De interne gangenstructuur
verbinding maakte met drie oude
monumenten aan de Kneuterdijk.
Wegener Sleeswijk bouwde dat
gedeelte rondom een binnenplaats.
Dit was de erfenis waarmee Merkx
en Girod aan de slag gingen. De
opdracht luidde: maak er een geheel
van dat aansluit bij de stedenbouwkundige
context. Dat mag er van
buitenaf strak uitzien, aan de
achterzijde was het, zoals Patrice
Girod het treffend formuleert,
verkruimeld.
Een andere complexiteit is de status
van de Raad van State. Toen Merkx
en Girod op 9 januari 2000 de
opdracht kregen voor de eerste fase,
was een van de grootste zorgen dat
de Raad zelf niet verwikkeld zou
raken in procedures. Te denken valt
aan de aantasting van het beschermd
stadsgezicht, monumentale onderdelen
of een inbreuk op het bestemmingsplan.
Om de voortgang van de
organisatie zo min mogelijk te schaden,
werd besloten de verbouwing in
twee fasen te verdelen. In de eerste
fase werden de dertien woonhuizen
aan elkaar geschakeld en voorzien
f Evelyne Merkx en Patrice Girod
De pantry’s in het gebouw zijn fel rood m
van lobben aan de achterkant, en in
de tweede fase werd de vleugel van
Wegener Sleeswijk onder handen
genomen en de monumentale delen
gerenoveerd. Het opmerkelijke is dat
de werkzaamheden zich grotendeels
aan het zicht van buitenstaanders
heeft onttrokken. Betrekkelijk geruisloos
zijn medewerkers verplaatst
en teruggeplaatst in hun kantoren, is
in de tussentijd het perceel bebouwd
en het interieur aangepast aan de
nieuwe eisen van techniek, beveiliging
en organisatie.
ZonSopgAng
Een complicerende factor van het
Raad van State-complex is de
overgang van de Kneuterdijk – een
heuse dijk – en de lager gelegen
Parkstraat: maar liefst 2,5 meter.
Wegener Sleeswijk loste dat begin
jaren tachtig op met een vrijwel
gesloten gevel en een colonnade die
de stoep inpikte. Omdat de hoogte
over de hele lengte een verdieping
verschilt, spreekt men niet van
eerste, tweede of derde etage,
maar van laag A tot en met E. Hield
Wegener Sleeswijk nog vast aan
niveauverschillen in het gebouw zelf,
Merkx en Girod effenden laag B met
die 180 meter lange gang en lieten
het niveauverschil intact in de plint.
Dat herbergt de technische ruimte
(met een belangrijke kopieerafdeling)
en de ingang tot de parkeergarage.
Om de doodse pui aan de Parkstraat
tot leven te wekken moest het
metselwerk in de woorden van
Girod ‘de kleur van een zonsopgang’
krijgen. ‘Ik wilde het aan die kant
optimistisch maken. Het was te somber.’
Verder braken ze de gevel open
met grote ramen. Merkx: ‘Je kon je
niet oriënteren.’ Girod: ‘Het was
zo’n zwaar, gesloten gebouw. Het
moest transparanter en vrolijker.
Om die transparantie te bereiken
was het enige dat we konden doen,
de structuur open te zagen. De
betonnen wanden van Wegener
Sleeswijk zijn gebleven, daartussen
hebben we kastenwanden geplaatst.
Nieuw zijn de lobben aan de
tuinkant.’ Merkx: ‘Wij dachten aan
vleugels als open velden die flexibel
te gebruiken zijn. Maar de Raad van
State heeft gekozen om er kamers
van te maken. Men werkt hier nu
eenmaal autonoom op een kamer.’
Overigens beschikt men, dankzij de
oorspronkelijke layout van Wegener
Sleeswijk, in bovengemiddelde
riante kamers en aan ruime gangen.
Ze liggen qua maatvoering boven de
norm die tegenwoordig per ambtenaar
wordt aangehouden. En de
kasten tussen de kantoren zijn
meanderend, dat wil zeggen voor
de helft ter beschikking van de ene,
voor andere helft voor de andere
medewerker. Ze staan bovendien
haaks op de gevel om zoveel
mogelijk licht in de kantoren te
brengen. In de voormalige dertien
woonhuizen zijn in enkele gevallen
stijlkamers gespaard gebleven als
herinnering aan de vroegere voor-
en achterhuizen, die mooi contrasteren
met de eigentijdse toevoegingen
eromheen.
11

12
f De lobby van de zittingszalen-vleugel.
Zicht op de St. Jacobus-kerk g
vanuit de ‘Knoop”
KLeuR
Het bureau Merkx + Girod heeft
naam gemaakt met zeer uiteenlopende
interieurs, voor zowel retail,
cultuur- als kantoorgebouwen. De
inrichting van Hema hoort daarbij
maar ook de Trêveszaal op het
Binnenhof en het Concertgebouw, de
Philipsvleugel van het Rijksmuseum
en de Hermitage in Amsterdam. Als
we het expressieve kleurgebruik van
Evelyne Merkx ter sprake brengen,
veert ze op. ‘Ik sta kennelijk altijd
bekend als de vrouw met de kleurdoos,
terwijl ik veel meer terughoudende
interieurs heb gemaakt. Bij
presentaties laat ik die verschillen
zien. Hema is het tegenovergestelde
van de Raad van State.’ Het interieur,
zegt ze, moest cachet krijgen, met
ingetogen materialen en kleuren
waarbij sommige accenten eruit
springen.
Omdat de zittingszalen in de oude
opzet verspreid lagen door het
gebouw, kregen de architecten de
opdracht ze te concentreren rondom
een centrale hal. Daarvoor werden
zware tussenwanden van de architectuur
van Wegener Sleeswijk weggezaagd
of ingekort. De ‘wachtruimte’
voor de zeven zittingszalen heeft het
karakter van een hotellobby met een
koffiecorner waar het publiek snacks
en drankjes kan kopen. Een lobby is
een associatie waar Merkx mee kan
leven. ‘Een hotellobby is de nieuwe
mooie ontmoetingsplaats, waar
mensen op een laptop werken of met
elkaar afspreken. Daarom wilden we
asymmetrisch geplaatste banken
met hoge rugleuningen, zodat ook
de privacy gewaarborgd. Door die
banken ten opzichte van elkaar te
laten verspringen, overbrug je een
afstand van 65 meter. Deze hal is
echt wat anders dan die in een
rechtbank.’ Er is daarnaast een
subtiel detail dat bezoekers afleidt.
Op vier zuilen in de publieksruimte
zijn in haut-relief belangrijke wetsteksten
gestanst, uit de Grondwet,
het Koninkrijksstatuut, het Handvest
van de grondrechten van de Europese
Unie en de Universele Verklaring van
de Rechten van de Mens: een ontwerp
van grafisch ontwerper René Knip.
Dat de Raad van State een ander
soort rechtscollege is, blijkt uit het
gedempte overleg van advocaten
met hun cliënten, vertegenwoordigers
van gemeenten die hier een
bestuurlijk geschil voorleggen – over
het milieu, over een bestemmingsplan.
Het interieur moest daar op
aansluiten. De vice-president van
de Raad van State, Herman Tjeenk
Willink, die nauw betrokken was bij
de bouw, had de architecten meegegeven
dat hij ‘geen Haagse deftigheid’
wenste. Merkx: ‘Maar ook geen
hip gedoe. Het gebouw moest openheid
en onafhankelijkheid uitstralen.’
Vandaar het rigoureuze zagen,
breken en slopen in de schepping
van Wegener Sleeswijk.
‘Waar ik me zorgen over maakte,
was of de hal met de zittingszalen
niet te laag zou uitvallen’, bekent
Merkx tijdens een rondwandeling.
Het is haar en haar partner meegevallen,
maar dat komt door een
belangrijke ingreep, een vide aan het
eind van de 65 meter lange lobby die
uitzicht biedt op drie bomen. Ze wijst
vervolgens op een architectonische
oplossing die Girod bedacht om
bepaalde zalen en kantoren een
ruimtelijk effect te geven. Girod
verdubbelde de gevel rondom de
binnentuin. Voor het skelet van het
oorspronkelijke gebouw liet hij op 30
centimeter afstand een nieuwe
buitengevel plaatsen, de uitsparing
werd met een glazen vloer afgedekt.
Deze verdubbelde pui ligt aan een
binnentuin, onherkenbaar veranderd.
Het was een betonnen plaats.
Knoop
De verbouwing en uitbreiding van de
Raad van State gebeurde in twee
fasen om de medewerkers de gele- 13

14
genheid te geven zolang mogelijk in
het eigen gebouw te blijven. De
knoop laste de twee fasen aan elkaar,
de dertien woonhuizen en het jaren
tachtig-gedeelte. De ontknoping was
de finale. Merkx had er rekening
meegehouden dat materialen,
dessins, kleurgebruik en belijning
precies op elkaar zouden afstemmen,
zodat het complex een eenheid zou
gaan vertonen. Nauwgezet stuurde
ze de leveranciers en aannemers aan.
‘En toen kwam de ontknoping. Die
knoop was nodig om het bouwstof
tussen de verschillende bouwfasen
te weren. Heel spannend toen ze
met elkaar werden verbonden, maar
het bleek tot in detail te kloppen.’
De vleugel aan de Parkstraat is
grondig binnenstebuiten gekeerd,
van donker naar licht, van introvert
naar extravert. Parallel daaraan ligt
een binnentuin met verhoogde
perken die aan de zuidkant wordt
omsloten door het compartiment
met zittingszalen. Het bedrijfsrestaurant
kijkt zowel uit op de Parkstraat
als op de binnentuin, wat voor voor-
bijgangers en medewerkers een
grote verbetering betekent. Merkx
en Girod hebben zoveel mogelijk
natureltinten gebruikt. Om de
geringe hoogte op sommige plaatsen
te compenseren zijn er niet alleen
vides, maar ook lichtschalen in het
plafond verwerkt.
Aan de kant van de Kneuterdijk zijn
de ingrepen in de drie monumentale
panden beperkt tot abstracte
patronen van een gebloemd behang
of een streep op de wanden, een
extra trap voor de verkeerscirculatie,
het openen van weggetimmerde
trappen en doorgangen, en het toevoegen
van pantry’s. Een andere,
onlogisch geplaatste, trap verdween
en maakte plaats voor een vertrek.
Het gebouw is nu, tot genoegen van
Monumentenzorg, veel overzichtelijker
dan het in het verleden was. De
overgangen tussen de monumenten
en de nieuwe vleugels springen nu
duidelijk in het oog. De Raad van
State mag dan nog steeds labyrintisch
zijn, Hans en Grietje kunnen er nu
hun weg in vinden. Merkx: ‘Hoe
langer je hier aan werkt, hoe beter je
de plattegrond in je vingers krijgt.’
BRonS
Girod legt uit hoe ze de prioriteiten
in het ontwerp hebben behandeld.
‘Het Witte Paleisje was door Wegener
Sleeswijk al grondig gerestaureerd,
waardoor we daar minder hoefden
te doen.’ Merkx: ‘Ja, maar hij had de
deuren wel geschilderd in oudroze
en blauw. Voor die tijd kan het, nu
paste dat niet meer in het geheel.’
Er is in het paleis en de twee huizen,
van Van der Mijle en Van Oldebarnevelt,
gekozen voor een terughoudend
palet, roomwitte of juist grijsbruine
muren, en accenten van bladgoud in
het paleisje. Met Monumentenzorg
Den Haag werd korte tijd gebakkeleid
over de kleur van de lambrisering
en de voet van de zuilen. Merkx
wilde ze donker, bronskleurig, en
stuitte daarbij op een aarzeling bij de
verantwoordelijke ambtenaar.
Totdat die overstag ging en in een
brief bekende dat hij het resultaat
‘verschrikkelijk mooi’ vond. ‘Zo’n
brief heb ik van Monumentenzorg
nog nooit gehad’, lacht de architect.
Ze ging zelf op onderzoek in het pand
van Van Oldebarnevelt omdat ze het
allegaartje van kamertjes en lage
kantoortjes in de nok niet begreep.
‘Toen ik het dak ben opgegaan, zag
ik achter de deuren een geweldige
spanten-constructie. Vervolgens heb
ik de Raad van State gevraagd of ik
de vloeren eruit mocht halen, zodat
die constructie werd blootgelegd. In
al mijn enthousiasme en voortvarendheid
had ik dat natuurlijk eerst aan
de Rijksgebouwendienst moeten
vragen. Maar beide partijen voelden
er gelukkig voor. Toen ik er een kleine
maquette van had gemaakt, ging
iedereen overstag. Zo is er voor de
bibliotheek een prachtige ruimte
ontstaan met twee haarden aan
twee kanten.’
Dat de schitterend gerestaureerde
Balzaal, Eetzaal en andere vertrekken
niet gebruikt worden voor zittingen,
heeft een technische reden. Ze
voldoen niet aan de strenge eisen
van beveiliging en moderne eisen
van dataverkeer. De bekabeling en
de camera’s hadden het monumentale
karakter beslist aangetast. Ze
krijgen nu een functie als vergaderzaal,
auditorium of ruimte voor
recepties en culturele evenementen.
Voor de facilitering van die activiteiten
is er een speciaal tapijt in Duitsland
gemaakt, met een patroon van
pauwen dat terugkeert in de gordijnen.
Het is een eigentijdse interpretatie
van empire, de stijl waarin
het paleis is opgetrokken. Daarnaast
beschermt het ook nog eens het
parket. Het moeilijkste was om een
luchter voor deze zalen te ontwerpen,
vertelt Merkx. ‘Er is maar één elektrisch
punt in het plafond, dat je kunt
gebruiken. Verder ben je gehouden
aan de eis van de Rijksgebouwendienst
over het lichtniveau. Er zijn al
snel stroken langs de wanden waar
te weinig licht valt. Voor mijn gevoel
zijn sommige armaturen aan de
dikke kant, maar er moest een
downlight en een uplight in, en dan
heb je niet zoveel keus.’ Dit zijn de
moderne dilemma’s voor een
interieurarchitect, schipperen met
ruimte voor trafo’s, gestuukte
plafonds, de minimale hoeveelheid
lux en uiteraard de energiebesparing.
Ruim tien jaar duurde de ‘make-over’
van de Raad van State. Kregen de
architecten gaandeweg andere
inzichten en zouden ze nu bepaalde
ingrepen uit de eerste fase anders
hebben gedaan? Merkx + Girod zijn
hierover heel beslist. ‘Nee, alles lag
meteen vast, in de plattegrond, in de
manier waarop de verschillende
onderdelen op elkaar aansluiten, en
in de detaillering. Ook de Rijksgebouwendienst
en Raad van State
veranderden in de tussentijd niet van
mening.’ Dat het ontwerp vrijwel
onaangetast is gebleven, is te
danken aan de verkeerscirculatie.
Medewerkers kunnen nu rondlopen,
gangen komen logisch uit op
trappen of liften en vrijwel overal
heeft men uitzicht op de straat of de
tuin – dit was in het verleden niet het
geval. Nu kunnen ze dwalen, terwijl
het vroeger verdwalen was. Dat de
efficiency is vergroot is vooral voor
de leden van de Raad van State een
belangrijke winst, voor Den Haag telt
dat 180 meter gevel aan de Parkstraat
zijn doodsheid heeft verloren.
Bolt kan rennen – desnoods aan de
buitenkant.
f Nieuwe kroonluchters en wand-
decoraties in de Eetzaal van het
Witte Paleisje.
i Beelden van de ‘snelweg’ in de
kantoorvleugel.
15

16
f Het complex voor de ingreep. De
rommelige achterzijde die uitkijkt
op het gebouw van de Staatsloterij.
VooR NA
De nieuwe binnentuin g
De kantoorlobben m
17

18
Met de renovatie en nieuwbouw van de
Raad van state is ook de bestaande
kunstcollectie grondig onder de loep
genomen. Het resultaat is een
evenwichtige verzameling die een relatie
aangaat met de vernieuwde locatie.
De kunst van de
rijksdienst
beschouwd
Verbouwing noopte ook tot
heroverweging collectie
raad
van state
de kunst
Bewegend raam van Job Koelewijn bij
de kantoren.
Het is bepaald geen geheim dat de
gemiddelde kunstcollectie waar een
rijksdienst over beschikt prima zou
passen in het museale circuit. Ook de
Raad van State heeft in de afgelopen
decennia een indrukwekkende ver-
zameling kunstschatten verworven
die ze deels zelf bezit, maar voor een
groot deel in bruikleen beheert. Bij
TeksT: fLooR tingA
FoTo: CARy mARKeRinK
de renovatie en nieuwbouw van het
instituut is de bestaande collectie
opnieuw geïnventariseerd en een
tweetal nieuwe kunstopdrachten
uitgeschreven voor de eerste en
tweede fase van de verbouwing.
nieuwe SituAtie
Om zorgvuldig te kunnen afwegen
welke kunst in de nieuwe situatie het
beste tot zijn recht zou komen, werd
een speciale kunstcommissie samengesteld.
Naast leden van de rijks-
dienst zelf, zoals vice-president
Herman Tjeenk Willink en enkele
staatsraden, hadden de architect
Evelyne Merkx, een projectmanager
van de Rijksgebouwendienst en een
adviseur van Atelier Rijksbouwmeester
zitting in deze commissie.
Hans van den Ban, coördinerend
kunstadviseur bij Atelier Rijksbouwmeester,
legt uit welke criteria
gehanteerd zijn bij het herijken van
de kunstcollectie. ‘Toen ik voor het
eerst een rondgang maakte door het
gebouw viel mij op over hoeveel
kunstwerken de Raad beschikte,
variërend van schilderijen en
abstracte sculpturen tot klassieke
borstbeelden. Door de grote
hoeveelheid en diversiteit aan stijlen,
werd mij al snel duidelijk dat niet alle
kunst aansluiting zou kunnen vinden
bij de herinrichting van Merkx +
Girod,’ vertelt Van den Ban. ‘Nu het
architectenbureau de gebouwen van
een geheel nieuw gezicht ging
voorzien, was het dus een uitgelezen
kans om de collectie eens grondig
onder de loep te nemen. Niet zozeer
om alles terug te brengen tot een
homogene stijl, maar juist om een
evenwichtig en kwalitatief overzicht
te brengen van de verschillende
tijdsperiodes die deze verzameling
juist zo kenmerken.’
mAAtweRK
Een criterium dat werd gehanteerd
was in welke mate de kunstwerken
een relatie hebben met het Koningshuis
en de vroegere bewoners van de
monumentale gebouwen. Daarnaast
werd ook de nieuwe architectonische
situatie richtinggevend voor de
definitieve selectie van de kunst. Dit
laatste criterium had bijvoorbeeld
Franse tuin achter het Witte Paleisje.
tot gevolg dat een enkel werk zelfs
vernietigd moest worden. ‘De
plafondschildering van Peter John
Voormeij van het voormalige
Sleeswijk-complex kon bijvoorbeeld
niet achterblijven. De open structuur
die het complex na de ingreep van
Merkx + Girod zou krijgen, maakte
het onmogelijk om de schildering op
die plek te behouden. Het meterslange
werk integreren in een nieuwe
situatie was ook niet logisch omdat
het werk specifiek voor die locatie
bestemd was. Bij de plafondschildering
zijn we in overleg met de kunste-
naar tot de conclusie gekomen dat
de beste optie was om het werk te
laten vernietigen,’ aldus Van den
Ban. Voor andere werken die door de
verbouwing hun plek kwijtraakten,
kon gelukkig een nieuw thuis
gevonden worden. De abstracte
sculptuur De boom der Wijzen van
Jan de Baat is bijvoorbeeld aan een
tweede leven begonnen in de
beeldentuin van het Walterbos
Complex (Belastingdienst in Apel-
doorn). Voor kunstwerken die wel bij
de Raad konden blijven geldt in
sommige gevallen dat ze een interne
verhuizing hebben doorlopen, zoals
het abstracte ruiterstandbeeld
De Zon van Wessel Couzijn dat nu
een ander plekje in de tuin heeft
bemachtigd.
toegAnKeLijKe CoLLeCtie
Hoewel de Raad van State in uiterlijk
getransformeerd is van een gesloten
verzameling gebouwen tot een
transparant en uitnodigend complex,
is lang niet alle kunst even fysiek
toegankelijk voor bezoekers. Zo zijn
de draaiende ramen die Job
Koelewijn tijdens de eerste fase van
de verbouwing realiseerde slechts
zichtbaar voor medewerkers.
Ook zijn er in het gebouw van het
Paleis Kneuterdijk kunstschatten
aanwezig die doorgaans alleen door
hoogwaardigheidsbekleders en
leden van het Koningshuis kunnen
worden bekeken. Het schilderij
Ruiterstandbeeld Willem van Oranje
van Felix Cottreau uit 1847 bijvoorbeeld,
of de serie Russisch-Orthodoxe
schilderijen uit het nalatenschap
van Anna Paulowna die samen
met haar man koning Willem II in het
paleis woonde. Om deze bijzondere
kunstwerken meer publiek toegankelijk
te maken zal de communicatieafdeling
van de Raad van State op
gezette tijden rondleidingen
verzorgen in deze besloten delen van
het gebouw.
LiefDe en AfKeeR
De kritische reflectie op de kunstcollectie
bij de Raad van State speelt
volgens Hans van den Ban een rol
voor de gehele collectievorming van
de Rijksgebouwendienst. De vraag
welke kunst de tand des tijds kan
doorstaan is vooraf niet zomaar te
voorspellen. ‘Je moet je als adviseur
altijd bedenken dat liefde en afkeer
elkaar door de jaren heen afwisselen.
Waar we de ene keer verlaagde
plafonds willen, zijn we er tien jaar
later van overtuigd dat ze weer
weggehaald moeten worden.
Zo gaat dat ook met kunstwerken.
Een bepaald beeld kan soms ook
tijdenlang verguisd worden, maar
decennia later weer enorm geliefd
zijn. Neem het werk van de Cobra-
beweging: niet zo lang geleden werd
dat helemaal niet zo geapprecieerd.
Deze visie is in de loop der jaren
gekanteld, getuige het feit dat ze bij
het Walterbos Complex een tegel-
tableau van Karel Appel uit de jaren
’60 hebben gerestaureerd en her-
plaatst in de nieuwe architectuur.
Een proces dat zeer kostbaar en
moeizaam was, maar wel tot een
waardevol resultaat heeft geleid. Te
snel overgaan op het verwijderen
van kunstwerken wanneer het ons
even niet meer aanspreekt kan dus
heel gevaarlijk zijn. Het auteursrecht
zie ik dan ook als een ingebouwde
veiligheidszone om kunstwerken
door dit soort tumultueuze periodes
heen te loodsen.’
DuuRZAAmHeiD
Een duurzame collectie beheren is
het streven van adviseurs zoals Van
den Ban. De nieuwe kunstwerken die
worden opgeleverd dienen dan ook
meerdere betekenislagen in zich te
dragen die verstaanbaar zijn voor
zowel medewerkers als bezoekers.
Dit zegt overigens niet dat het
kunstwerk alle betekenislagen direct
hoeft prijs te geven. De meerwaarde
van kunst bij rijksgebouwen gaat
echter wel verder dan een esthetische
beleving alleen. Via de kunst
wordt vaak een groter verhaal
verteld over de achtergronden van
de organisatie of de locatie waar het
werk is gesitueerd. ‘Of het nu de
verbeelding is van een verbindende
factor, een reflectie op wat er
inhoudelijk op die plek gebeurt of
een beeldende ingreep die bijdraagt
aan de bijzondere uitstraling van het
gebouw, kunst geeft op allerlei
manieren de droge abstractie die we
overheid noemen een concrete
gestalte, een gevoel en een diepere
betekenis,” aldus Van den Ban.
Hoe de collectie van de Raad van
State over een aantal decennia
wordt gewaardeerd, is aan de
volgende generatie om te beoordelen.
Duidelijk is dat de kunstwerken
voorlopig nog stevig op hun plek
staan.
19

20
Vice-president Tjeenk Willink wilde
per se bouwproces begeleiden:
‘Dit gebouw moest
uitstralen wat de
Raad van state is’
raad
van state
interview
TeksT: miCHieL ZonneveLD
FoTo: RogeR DoHmen (poRtRetten) en
CARy mARKeRinK
De officiële opening van het geheel
vernieuwde onderkomen van de
Raad van State zal niet lang na dit
interview plaatsvinden. Maar in de
kamer van de vice-president Herman
Tjeenk Willink lijkt de laatste eeuwen
weinig veranderd. ‘Een van de
factoren die de hele verbouwing tot
zo’n complexe zaak maakte,’ legt
Tjeenk Willink uit, ‘is dat er een
evenwicht gevonden moest worden
tussen de noodzaak fors te vernieuwen
en het behoud van delen van
het complex die tot ons erfgoed
behoren.’ Tot dat laatste behoort
zeker de oude stijlkamer van Tjeenk
Willink. Hoge plafonds en klassieke
schilderijen domineren hierbinnen
het beeld. De kamer is zelf weer
onderdeel van Het Witte Paleisje, het
Vlak voor zijn vertrek als vice-president van de Raad van State
maakt Herman Tjeenk Willink nog mee dat ‘zijn’ gebouw na
een verbouwing van ruim tien jaar is voltooid. Hij heeft er al die
tijd met zijn neus op gezeten, geïnteresseerd als hij is in architectuur.
Tegelijk waakte hij over de relatie tussen het gebouw
en de status van de Raad van State. Met voldoening stelt hij
vast dat het een geheel is geworden en dat de staatsraden bij
wijze van spreken niet meer in een bezemkast hoeven te
werken.
h Zitje in het Huis Van der Mijle.
k Rij banken in de gang op de Parkstraat
tussen de lobben in, met uitzicht op
één van de daktuinen.
f De vice-president in zijn werkkamer.
oude woonhuis van de latere koning
Willem II, dat onderdeel is van het
nationale erfgoed.
Dit zijn uw laatste maanden als vice-
president. Maakt het u niet een beetje
weemoedig dat u afscheid moet nemen
van dit gebouw?
‘Als ik door het gebouw van de Raad
van State loop, voel ik toch in de
eerste plaats voldoening omdat het
zo’n mooi geheel is geworden,
hoewel het complex uit verschillende
panden bestaat. Verder is het heel
bijzonder om, na alle discussies over
de nieuwbouw, te zien hoe alles er in
de praktijk uitziet.’
Maar het is dan toch spijtig dat u na zo’n
lange verbouwing plaats maakt voor een
opvolger?
‘Toch voel ik geen weemoed.
Waarom zou ik dat voelen? Mijn
afscheid komt niet als een verrassing.
Ik word zeventig in januari. Ik kan
niet anders dan tevreden zijn dat, in
de veertien jaar dat ik vice-president
mocht zijn, dit deel van mijn werk
echt af is.’
Was het eigenlijk vanzelfsprekend dat u
persoonlijk leiding gaf aan de stuurgroep
die de verbouwing begeleidde?
‘(lachend:) Ik geloof dat ik uit uw
vraag moet afleiden dat dit blijkbaar
niet zo is? Nou, laat ik om te
beginnen bekennen dat dit iets was
waarbij ik vanaf het begin dacht: hier
laat ik me de kaas niet van het brood
eten. Ik ben mijn hele leven zeer
geïnteresseerd geweest in architectuur.
De mogelijkheid om als voor-
zitter van de stuurgroep bij de hele
verbouwing betrokken te zijn,
beschouwde ik daarom als één van
de zeer aantrekkelijke aspecten van
mijn functie. Ik heb het al die tijd ook
echt met heel veel plezier gedaan.
Maar belangrijker was de inhoudelijke
reden om me persoonlijk met het
hele proces bezig te houden. Als
vice-president wilde ik er voor
zorgen dat het gebouw zou uitstralen
wat de Raad van State wil (en
moet) zijn: één instituut met twee
taken, open naar de buitenwereld,
op samenwerking gericht, met oog
voor het detail.’
SAmenHAng
Is dat dan nodig?
‘Ik denk dat het nodig is omdat het
beeld van de Raad van State toch
vaak een ander is en de samenhang
tussen de beide taken vaak niet meer
wordt begrepen. De verschillen
worden geaccentueerd tussen aan
de ene kant de Raad als het hoogste
adviesorgaan van regering en parle-
ment over wetgeving en bestuur en
beoordelaar van de kwaliteit van
wetten, en aan de andere kant de
Raad als hoogste algemene
bestuursrechter die geacht wordt
een definitief oordeel te vellen in
de meest uiteenlopende geschillen
tussen burger en overheid. De Raad
van State is echter één waar het
betreft de beginselen van de demo-
cratische rechtsstaat. Beide taken
dragen bij aan de legitimiteit en
kwaliteit van het openbaar bestuur
in die democratische rechtsstaat.
Binnen de organisatie is het mijn
verantwoordelijkheid als vice-president
die eenheid en dat gemeenschappelijke
doel te bewaken.’
21

22
Op welke wijze komt die eenheid dan tot
uiting in het gebouw?
‘Om te beginnen doordat we als
Raad van State nu bijna geheel in
één gebouw zitten. Ons kantoor op
het Binnenhof vormt daarop een
uitzondering. Verder is het belangrijk
dat er voor de staatsraden en de
medewerkers één gezamenlijk
bedrijfsrestaurant is en een centrale
hoofdingang. Maar het zit ook in de
subtiele manier waarop de verschillende
gebouwen van het complex
met elkaar verbonden zijn. De architecten
(het Amsterdamse architectenbureau
Merkx+Girod, mz) zijn er
erg goed in geslaagd om de oorspronkelijke
gebouwen tot één
geheel te maken. Een erg mooi
voorbeeld is de centrale publieksruimte.
Die is zo gesitueerd dat het
meteen het hart van het gedeelte
met de zittingszalen vormt. Het is
bovendien zo ruim bemeten dat het
een verbinding vormt. Vanuit de
ingangzijde loop je er zo naar binnen.
Maar ook de medewerkers die in de
kantoren aan de Oranjestraat en de
Parkstraat werken, aan de andere
zijde, zitten op loop-afstand van de
zittingszalen.
Tegelijkertijd komt ook de verscheidenheid
van de organisatie in het
complex tot uitdrukking. In tegenstelling
tot vroeger zitten de staatsraden
en de medewerkers van Advisering
respectievelijk Bestuursrechtspraak
in elkaars nabijheid. Zij kunnen
dus makkelijk bij elkaar binnenlopen
om over een bepaalde zaak te praten.
Zeker in historisch perspectief is dit
laatste van betekenis.’
DoSSieRS
Hoezo?
‘Ik heb bij mijn aantreden als vice-
president in 1997 nog het staartje
meegemaakt van een tijd dat de
staatsraden geacht werden thuis te
werken. In de ochtend kregen ze dan
per ‘motorordonnans’ de dossiers
uitgereikt, ze moesten daarom wel in
de omgeving van Den Haag wonen.
Het was niet vanzelfsprekend dat je
als staatsraad een eigen kamer in het
gebouw had. Diegenen die parttime
betrokken waren bij de bestuursrechtspraak
hadden samen slechts
De nadruk is steeds
meer komen te liggen
op samenwerken
een lange kamer met vijf bureaus tot
hun beschikking. Ik heb ook nog
meegemaakt dat de medewerkers
de mooie kamers hadden en de
staatsraden na hun benoeming zo
ongeveer in de bezemkast moesten
beginnen.
Pas in het midden van de jaren
negentig is dat veranderd. Vooral de
invoering van de Algemene wet
bestuursrecht in 1994 markeerde de
omslag. Daardoor zijn de staatsraden,
veel meer dan vroeger, vanaf het
allereerste vooronderzoek bij de
voorbereiding van zaken betrokken.
Het is veel meer samenwerken
geworden. Eén van de eisen aan het
nieuwe gebouw was daarom dat de
staatsraden en hun directe medewerkers
bij elkaar in buurt zouden
zitten.’
BiBLiotHeeK
Zijn er vanuit de Raad van State nog meer
specifieke eisen aan het gebouw gesteld?
‘Je moet daarbij denken aan de eisen
die aan de zittingszalen worden
gesteld en faciliteiten als de
bibliotheek. Maar het meest
specifiek is toch de combinatie
tussen geschiedenis en moderniteit.
De Raad van State is de oudste
staatsinstelling (De eerste Raad van
State werd in 1531 opgericht door
Keizer Karel de Vijfde voor de
Nederlanden als adviesraad voor zijn
zuster Maria van Hongarije die de
Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden
vanuit Brussel bestuurde, mz).
Een instituut als de Raad vraagt om
een gebouw met stijl en dat heeft
het nu onmiskenbaar. Tegelijkertijd
moet het een gebouw zijn dat
praktisch is en waarin de mede-
werkers én de bezoekers zich thuis
voelen. Wat dat laatste betreft vind
ik het publieksgedeelte dus een van
de meest geslaagde gedeelten. Dan
doel ik niet alleen op de zittingszalen
en de entree, maar vooral de
wachtruimte voor het publiek.
Het gaat erom wat je wilt uitstralen.
De Raad moet gezag uitstralen door
kwaliteit van zijn werk, niet door te
willen imponeren.’
Is de centrale publieksruimte uw
favoriete plek?
‘Over een paar maanden kan ik daar
pas echt een antwoord op geven.
Maar de publieksruimte maakt een
goede kans. Ik betrap me er op dat ik
‘s ochtends regelmatig met opzet de
hoofdingang aan de Kneuterdijk
neem, omdat het zo’n genoegen is
even door de hal te lopen. Zij is architectonisch
buitengewoon geslaagd
en zij straalt iets heel rustgevends
uit. Zeker als je het vergelijkt met de
publieksruimte op onze tijdelijke
locatie aan het Lange Voorhout,
waar het een kakofonie van geluid
was als partijen hun opwachting
maakten voor de zittingen. Bovendien
is de nieuwe hal zeer publieksvriendelijk.
Je ziet overal mensen
zitten die rustig hun stukken doornemen,
een zitting bespreken of na
afloop nog een kopje koffie drinken.
Het is allemaal buitengewoon verzorgd.
Maar zonder overdreven
Haagse deftigheid.’
BiBLiotHeeK
Wat was de rol van de stuurgroep?
Drongen jullie aan op wijzigingen?
‘Oh nee, de discussies waren meestal
veel praktischer. De meeste eisen
aan het gebouw waren al in de
voorbereidende fases vastgelegd.
Bovendien moet je niet de neiging
hebben om op de stoel van de
architect te gaan zitten.’
Er zijn toch wel discussies geweest?
‘Een van de kwesties waar we lang
over hebben gesproken is de plaats
van de bibliotheek. Architecte
f Fragmenten uit de oprichtingsakte van
1531 op de tussenwanden, ontworpen
door René Knip.
i Cognackleurige banken in het
bedrijfsrestaurant.
Evelyne Merkx kwam op een gegeven
moment met het idee de oorspronkelijke
plannen te wijzigen. Ze wilde
de bibliotheek naar de voorkant van
de Kneuterdijk verplaatsen. Deze
was eerst midden in het gebouw
gepland. Op de zolder aan de voorkant
boven een drietal kamers werd
een prachtige, oude balkenconstructie
ontdekt. Ze stelde voor de wanden
tussen de kamers en de lage plafonds
te slopen. Zo ontstond een grote en
lichte ruimte. Er was wel enige twijfel
of het verstandig was de plannen zo
rigoureus aan te passen. De aanbestedingen
aan de aannemers waren
toen al verleend. Maar gelukkig
hebben we het toch gedaan, want
het heeft allemaal schitterend
uitgepakt.’
Waarom duurde het bouwproces
bijna elf jaar?
‘Het was nu eenmaal een grote en
buitengewoon complexe operatie. Je
staat er werkelijk versteld van wat er
bij komt kijken. Dan heb ik het niet
alleen over het bouwproces bij een
complex van meer dan 25.000 vierkante
meter. Eén van de dingen waar
je tegen aanloopt, zijn de Europese
aanbestedingsregels. Verder heb je
te maken met vergunningen van de
gemeente Den Haag, de afdeling
monumentenzorg van de gemeente,
de Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed, de regels van de brandweer,
noem maar op.
Wat ook niet valt te onderschatten,
is wat de tijdelijke verhuizing van het
personeel allemaal betekende. Medewerkers
moesten op verschillende
locaties in de binnenstad worden
ondergebracht. De verbouwing ging
in twee fasen, dus bij elke stap
moest weer worden bedacht welke
afdelingen waar kwamen te zitten.’
23

24
BeveiLiging
De Raad wilde vanwege zijn publieksfunctie
een open gebouw zijn. Hoe
verhoudt zich dat tot de beveiliging?
‘In het nieuwe gebouw zijn het
publieksgedeelte en het besloten
gedeelte veel strikter gescheiden dan
vroeger. Dat is niet alleen uit veiligheidsoverwegingen,
maar dat speelt
zeker een rol. In de discussies over
de nieuwbouw kwamen er verder
wel dilemma’s naar voren.
De eisen die aan de beveiliging van
gebouwen als die van ons worden
gesteld, zijn fors toegenomen.
De vraag is dan hoever je gaat. De
veiligheidsdeskundigen gaan soms
heel ver. Dat heeft natuurlijk ook
met de neiging te maken zich vooraf
tegen alle mogelijke risico’s in te
dekken. Dan kom je als verantwoordelijke
voor de organisatie voor de
lastige situatie te staan dat je soms
moet zeggen dat je iets niet doet
omdat het disproportioneel is.’
Denkt u dat er anno 2011 net zo veel geld
voor de nieuwe huisvesting van de Raad
zou worden uitgetrokken als destijds is
gebeurd?
‘Misschien dat in de huidige eco-
nomische omstandigheden minder
geld beschikbaar zou zijn geweest.
Overigens bestrijd ik dat de nieuwbouw
overdreven duur is. Wat
uiteindelijk voor extra kosten heeft
gezorgd, is dat we voor een deel
in een rijksmonument zitten en
gebonden zijn aan allerlei beperkingen.
In het oorspronkelijke ontwerp
zou de Balzaal in het Witte Paleisje
bijvoorbeeld relatief eenvoudig
gerenoveerd worden. Maar de
Rijksdienst voor het Cultureel Erf -
goed adviseerde anders. Die zagen
liever dat de Balzaal en daarmee het
Paleisje in oude luister werden
hersteld. De Balzaal is namelijk een
van de weinige empirezalen die ons
land rijk is. Zonder al dat soort
specifieke aanpassingen is de prijs
voor de nieuwbouw, gemeten naar
de vierkante meter, niet boven het
gemiddelde voor kantoorruimten
uitgestegen.
f De kapverdieping in het Huis van Van
Oldenbarnevelt is opengewerkt zodat
er een ruime en sfeervolle bibliotheek
is ontstaan.
Frontaanzicht Kneuterdijk,g
rechts ‘Het Leugentje’ (een historiserend
pand), daarnaast het voormalige
woonhuis van Van Oldenbarnevelt.
Wegener sleeswijk
en Het Leugentje
Hij was hoogleraar bouwkunde in
Delft, prof. ir. Cornelis Wegener
Sleeswijk waar hij met grote zwier
op het bord tekende, zo herinnert
Patrice Girod zich. Uitgerekend de
leerling zou de meester corrigeren
– want het was Girod die de
schepping van Wegener Sleeswijk
binnenstebuiten keerde. Tussen
1978 en 1983 verbouwde de
hoogleraar-architect de panden
op de hoek van de Parkstraat en
Kneuterdijk en maakte er een
geheel van. De naam Wegener
Sleeswijk valt daarom veelvuldig in
deze speciale editie.
Zijn architectuur staat bekend als
degelijk en robuust, afgaande op
de gebouwen en verbouwingen die
hij op zijn naam heeft staan. Het
politiebureau IJtunnel is zo’n stevig
gebouw, bestand tegen bommen
en granaten. Daarnaast verbouwde
hij een deel van het interieur van
Paleis op de Dam en restaureerde
hij de Oude en Nieuwe Kerk in
Amsterdam. Net als de Raad van
State zijn veel van zijn ingrepen nu
weer ongedaan gemaakt. Een
belangrijke en omstreden keus was
begin jaren tachtig de sloop van
een historisch pand op de hoek van
Kneuterdijk/Parkstraat. Dat verving
hij door historiserende nieuwbouw
met een onderdoorgang voor
voetgangers, in de wandeling Het
Leugentje genoemd. Het effende
weliswaar het pad om de naast
gelegen woonhuizen van Van
Oldenbarnevelt en Van der Mijle
met elkaar te verbinden – in dat
opzicht intern gezien misschien
begrijpelijk – maar aan de
buitenkant was het minder
geslaagd. Voor voetgangers was
er nauwelijks ruimte en de
onderdoorgang ontwikkelde zich
als openbaar toilet. Van de grote
poort aan de Parkstraat zijn nu drie
bogen gemaakt en de onderdoorgang
is dichtgemaakt.
Wegener Sleeswijk liet bij zijn
overlijden in 1991 niet alleen de
Raad van State na, maar ook het
gemeentehuis van Bussum, de
Jaarbeurshal aan de Croeselaan in
Utrecht en woningen in de
Amsterdamse wijk Geuzenveld.
25

26
raad
van state
de medewerkers
TeksT/TexT: miCHieL ZonneveLD
FoTo/pHoTo: miCHieL vAn nieuwKeRK
Claus Schouwenburg praat enthousiast
over het totaal vernieuwde
gebouw van de Raad van State.
Maar als we hem vragen wat nu
zijn favoriete plek is, aarzelt hij een
moment. ‘Weet u wat ik eigenlijk het
mooiste deel van het gebouw vind?’,
begint hij op een toon die toch een
tikkeltje schroom lijkt te verraden.
‘Het Witte Paleisje.’
Schouwenburg doelt op het paleis
aan de Kneuterdijk dat ooit door
koning Willem I voor zijn zoon, de
latere koning Willem II, is aangekocht.
Het is een gedeelte met hoge
plafonds, statige trappen, de oude
Balzaal, de Gotische zaal en de
monumentale werkkamer van
Het gevoel dat je makkelijker bij elkaar kunt binnenlopen. Het gevoel dat je
kunt rondlopen in het gebouw. Dat de kamers ruimer ogen en van alle
kanten licht ontvangen. Dat de bibliotheek op een centrale plek ligt en ook
nog in een fraai vertrek. De medewerkers van de Raad van State zijn er in
hun ogen zeer op vooruit gegaan. Niet langer met dossiers over straat en
uitkijken voor voorbijrazende fietsers. Niet langer in gescheiden gebouwen
zodat je niet weet of de ander een collega of een bezoeker is. Een impressie
van indrukken van vijf medewerkers.
Groter is het complex misschien niet
maar veel ruimer voelt het beslist
Medewerkers prijzen
symbiose tussen oud en
nieuw
vice-president Herman Tjeenk
Willink. Ook op deze plekken is veel
gerenoveerd. Toch lijkt het hier het
meest of de tijd heeft stil gestaan.
‘Ik bedoel helemaal niets ten nadele
van de andere delen, hoor,’ zegt
Schouwenburg, ‘maar elke keer als
ik in dat gedeelte moet zijn, ben ik
weer onder de indruk.’
Hij denkt dat het ook komt vanwege
de persoonlijke herinneringen. Toen
hij in 1985 in dienst kwam van de
Raad van State, zag hij er bijvoorbeeld
nog prinses Juliana (de voor-
malig vorstin) rondlopen. Verder
verschijnen af en toe prominenten
als koningin Beatrix, prins Willem-
Alexander en prinses Máxima in de
gangen. En als ‘medewerker
zittingen’ was de 52-jarige Schouwenburg
nauw betrokken bij de
(praktische) organisatie en voorbereidingen
van spraakmakende zaken,
waarbij zo veel ‘appellanten’ waren
dat de zitting in de grote Gotische
zaal van het Witte Paleisje moesten
worden gehouden. Schouwenburg:
‘Denk aan de procedures die tegen
het boren van gas onder de Waddenzee,
de aanleg van de Betuwelijn en
de HSL zijn aangespannen.’
BeStuuRSReCHtSpRAAK
Met eenzelfde toon van lichte
nostalgie praat staatsraad Hanna
Sevenster (48) over de eerste
werkkamer die ze na haar aantreden
Hanna Sevenster
Claus Schouwenburg
in 2007 kreeg toebedeeld. ‘Een oude
stijlkamer was het. Misschien wel
de mooiste van de Raad van State.
Jarenlang was die voorbehouden
geweest aan staatsraad Ernst Hirsch
Ballin. Die had de kamer toegewezen
gekregen als voorzitter van de
Afdeling bestuursrechtspraak,
één van de meest vooraanstaande
functies binnen de Raad van State,’
vertelt Sevenster. In het jaar vóór de
benoeming van Sevenster vertrok
Hirsch Ballin om in het kabinet
Balkenende III minister van Justitie
te worden. Haar werkplek zou slechts
tijdelijk zijn, tot ze vanwege de ver-
bouwing naar een ander pand ver-
huisde. Maar het begin van de bouw-
werkzaamheden liet langer op zich
f
Claus Schouwenburg (52) is zittingsmedewerker.
Zijn afdeling is verantwoordelijk
voor het logistieke deel van de rechts-
zittingen van de Afdeling bestuursrechtspraak
van de Raad van State. Het gaat
daarbij om de beschikbaarheid van
dossiers, de aankleding van de zittingszalen,
het instellen van audio- en
videosystemen en het binnenlaten van
procespartijen. Hij heeft binnen zijn
afdeling de functie van assistent-teamleider
wat betekent dat hij uitvoerende
en leidinggevende verantwoordelijkheden
heeft. Hij werkt sinds 1985 bij de
Raad van State.
l
Hanna Sevenster (48) is lid van de Raad
van State. Zij houdt zich bezig met de
beide taken van de Raad van State:
wetgevingsadvisering en bestuursrechtspraak.
De voormalig hoogleraar heeft
het europees milieurecht als specialisme.
Ze is in 2007 in de Raad van State
benoemd.
De zittingszalen hebben
nu vaste beamers en een
geweldige akoestiek
wachten dan was voorzien. Ondertussen
genoot de jonge staatsraad
(‘Ik gold met mijn 44 jaar in het gezel-
schap van staatsraden als het ‘jonge
broekie’) van een kamer die past bij
een zeventiende-eeuwse regent.
Zelfs de jongste medewerker van de
Raad van State die we spreken kan
een gevoel van nostalgie niet onder-
drukken. ‘Eén van de mooiste plekken
vind ik het deel waar raadspensionaris
Van Oldenbarnevelt heeft gewoond,’
zegt Ben den Tuinder (27), werkzaam
als jurist bij de directie Bestuursrechtspraak.
‘Vooral de oude, houten
trap spreekt mij wel aan.’ De trap is
overigens niet helemaal origineel.
Deze werd na een brand vervangen
door één uit een ander herenhuis.
27

28
g
Ben den Tuinder (27) is jurist bij de
directie Bestuursrechtspraak. In die
functie ondersteunt hij de leden van
de Afdeling bestuursrechtspraak in hun
werkzaamheden als hoogste bestuursrechter.
Hij werkt in één van de vier units
die geschillen op het gebied van de
ruimtelijke ordening behandelen.
Den Tuinder werkt sinds 2009 bij de
Raad van State.
m
Marloes van Loon (41) is medewerker van
de bibliotheek. Ze behandelt aanvragen
om documentatie die staatsraden en
juristen nodig hebben in hun werk op het
gebied van wetgevingsadvisering en
bestuursrechtspraak. Ze werkt sinds 2001
bij de Raad van State.
De reacties maken veel duidelijk over
de grote uitdaging waar het Amster-
damse architectenbureau Merkx+
Girod voor stond. Het bureau moest
een ontwerp maken voor een modern
gebouw dat van binnen aan alle
eisen van functionaliteit voldoet en
tegelijkertijd oog houden voor de
historische componenten. Niet alleen
omdat de behuizing van de Raad van
State voor een deel bestaat uit offi-
ciële rijksmonumenten als het Witte
Paleisje, het huis van Van Oldenbarnevelt
en dat van zijn schoonzoon
Cornelis van der Mijle (alle in het
verleden zelfstandige woningen aan
de Kneuterdijk). Maar misschien wel
vooral omdat dat past bij het eeuwen-
oude instituut en zijn niet ouderwetse
werkwijze en medewerkers.
SymBioSe
De medewerkers die we spreken
vinden allemaal dat hun kantoor
(complex is wellicht een beter woord)
een geslaagde symbiose van nieuw
en oud is geworden. ‘Ik moet wel
bekennen dat ik even moest wennen,
hoor,’ zegt Hanneke Luijendijk (37) ,
Ben den Tuinder
Marloes van Loon
één van de sectorhoofden Advisering.
‘In het begin vond ik het alle-
maal nog net wat té steriel. Je kan
het vergelijken met het gevoel dat
je krijgt als je in een nieuwe of net
gerenoveerde woning trekt. Maar al
heel snel viel het me juist op hoeveel
‘oud’ er nog in het gebouw zit.’ Om
de symbiose tot stand te brengen
zijn de architecten een forse stap
verder gegaan dan het conserveren:
ze hebben overal met oud en nieuw
getoverd. In het gebouw hangen
kroonluchters die in moderne
lampen zijn verwerkt en meubels die
eigentijds en toch klassiek zijn.
Een heel mooi voorbeeld van deze
tovertruc van de architecten is de
bibliotheek, vindt Marloes van Loon
(41). De bibliotheekmedewerkster
praat met trots over haar nieuwe
werkplek. ‘Het lijkt wellicht een oude
ruimte,’ zegt Van Loon, wijzend op
de houten balkenconstructie die het
hoge vertrek sieren, ‘maar deze
bibliotheek is nieuw. Ze bestond
eerst uit drie kantoorkamers, door
wanden van elkaar gescheiden en
met een laag plafond. Daarboven zat
een zolder waar oude kantoormeubels
stonden opgeslagen. Door het
plafond weg te halen, werd die
prachtige, eeuwenoude dakconstructie
zichtbaar.’
Wat ze in haar nieuwe werkkamer,
die ze met twee collega’s deelt, ook
weet te waarderen is het gevoel van
ruimte. ‘Dat komt niet alleen door de
verhoogde plafond,’ zegt Van Loon,
maar ook door de lichtinval via de
grote ramen die boven in het dak zijn
aangebracht. Eén van de bezoekers
sprak, heel toepasselijk, over
denkruimte’. De woorden licht en
ruimte keren telkens terug in de
gesprekken met de andere mede-
werkers van het gebouw. Luijendijk:
“Ik zou niet eens weten of er met de
renovatie en nieuwbouw zo veel
oppervlakte bij is gekomen, maar
door het wit in de nieuwbouw, de
ramen, de lange open gangen, voelt
het vooral veel ruimer. Dat gevoel
heb ik zeker in mijn kamer. Die is
lekker ruim en wat ik echt heel
bijzonder vind, is het systeem
waarmee de lichtinval wordt
geregeld. In de middag valt hier elke
straal zonlicht naar binnen. Als ik
mijn stoel bij het raam zet, kan ik
tussen de middag zelfs even in de
zon zitten om mijn koffie te drinken
en naar de mooie grote nieuwe
binnentuin te kijken.’
inDeLing
Het gevoel van ruimte wordt in de
nieuwere gedeeltes van het complex
ook veroorzaakt door de strakke,
moderne indeling, realiseert
Sevenster zich. Maar als ze dan toch
iets kritisch mag opmerken, dan is
het dat ze het gevoel heeft dat dit
een enkele keer ‘wat al te sterk’ is
doorgevoerd. Waarop doelt ze? Op
De steriliteit uit het begin is
geleidelijk aan verdwenen
haar eigen kamer staat een grote
donkerbruine kast voor een witte
muur. Sevenster lachend: ‘Ik weet
niet of die daar wel mag staan.’ Het
verhaal gaat verder dat de architecten
van Merkx+Girod zouden
hebben bedongen dat in de
werkkamers geen planten zouden
mogen staan. Bij navraag blijkt dit
overigens niet meer dan een gerucht
(en een rondgang leert dat nogal wat
medewerkers eigen potplanten
hebben meegenomen).
Over de rijksmonumenten moet
gezegd worden dat niet alle aspecten
even functioneel zijn. De trap in het
oude huis van Van Oldenbarnevelt
neemt bijvoorbeeld veel ruimte in.
Het inpassen van nieuw in oud vereist
aanpassingen die bij de bouw van
een geheel nieuw gebouw niet nodig
zouden zijn. Misschien is het juist
vanuit de noodzaak om de nadelen
die daaruit voortkomen, te overwinnen,
dat bij het ontwikkelen van de
plannen voor de nieuwbouw en
renovatie extra scherp is nagedacht
over de praktische en functionele
kanten.
Schouwenburg is in elk geval zeer
enthousiast over alle aanpassingen
in de zalen waar de Afdeling
bestuursrechtspraak van de Raad
van State haar zittingen houdt. Als
assistent teamleider van zijn afdeling
houdt hij een scherp oog op de
functionaliteit van de werkomgeving.
‘Vóór de bouw is er veel tijd
besteed om die op papier te zetten,’
vertelt Schouwenburg. Zelf heeft hij
tijdens de besprekingen enkele
punten onder de aandacht
gebracht.’“Ik heb toen gevraagd of
er in de zittingszalen vaste beamers
en projectieschermen konden komen.
Die staan er nu. Ik weet natuurlijk
niet zeker of die er vanwege mijn
inbreng zijn gekomen. Er is sowieso
erg goed nagedacht over de
inrichting van de zittingszalen.’
toeKniKKen
Een voorbeeld van wat Schouwenburg
bedoelt, is de toegang die de
staatsraden tot de zalen hebben.
‘Die hebben achterin de zaal hun
eigen ingang,’ vertelt hij. Staatsraad
Sevenster daarover: ‘Dat betekent
bijvoorbeeld dat we ons makkelijker
kunnen terugtrekken voor beraad.
Er hoeft dan niet eerst een zaal met
tachtig mensen te worden ontruimd.’
Verder blijken veel staatsraden
het niet altijd prettig te vinden
om te midden van het publiek de
zaal binnen te komen. ‘Dat heeft
twee redenen,’ meent plaatsvervangend
landsadvocaat Eric Daalder die
al sinds 1981 een ‘vaste bezoeker’
van de Raad van State is. ‘Veel
staatsraden willen zo veel mogelijk
afstand houden, ook fysiek. Het gaat
zelfs zo ver dat een staatsraad die ik
al sinds mijn studententijd ken, altijd
aarzelt of hij me voor een zitting
moet toeknikken. Een tweede reden
is dat de staatsraden liever in de
luwte hun werk doen. Zeker als er bij
zittingen fotografen aanwezig zijn,
komen ze liever niet via het publieksgedeelte
de zalen binnen.’
Schouwenburg somt nog meer
praktische voordelen van de nieuwe
zittingszalen op. ‘De akoestiek is
werkelijk geweldig.’ Hij vertelt ver-
volgens over een moderne ‘dovenlus’,
een apparaat waardoor slecht-
horenden de zittingen met hun
gehoorapparaat beter kunnen horen.
‘We werken met infraroodapparatuur
waarvan de signalen buiten de
zittingszaal niet zijn op te vangen.’
Een andere bijzonderheid is een wifi-
systeem waardoor het mogelijk is na
binnenkomst op je smartphone te
zien waar en wanneer een zitting is.
De architecten zijn er verder in
geslaagd het gebouw zo in te delen
dat geen medewerker het gevoel
heeft dat het complex van 25.000
vierkante meter erg groot is. ‘Op de
één of andere manier zit het gebouw
zo in elkaar dat alles dichtbij lijkt’,
vertelt Den Tuinder. ‘Als jurist woon
ik zittingen bij waarbij mijn zaken
aan de orde komen. En dan is het
nooit meer dan een minuut of vijf
lopen voor ik bij een zittingszaal
ben.’ Dat is wel een verschil met
bijna twee jaar geleden toen Den
Tuinder als nieuwe medewerker
begon op een tijdelijke werkplek in
een ander gebouw, op de Lange
Vijverberg. Den Tuinder: ‘Niet dat het
loopje in de buitenlucht naar een
zittingszaal vervelend was, maar
praktisch was het niet met de
dossiers in je hand en de langsrijdende
fietsers.’
twee funCtieS
‘Bij de verdeling van de ruimtes is
rekening gehouden met de twee 29

30
g
Hanneke Luijendijk (37) is sectorhoofd bij
de directie Advisering. Als sectorhoofd
stuurt ze een aantal wetgevingsjuristen
aan dat zich bezighoudt met wetsvoorstellen
van de ministeries van I&M en
EL&I. Zij ondersteunt en adviseert
staatsraden als de advisering over
wetgeving van deze ministeries aan de
orde is. Zij werkt sinds 2006 bij de Raad
van State.
g
Erik Daalder (54) is sinds 1981 advocaat
bij Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn.
Hij is als plaatsvervangend landsadvocaat
(waarbij hij dus namens de rijksoverheid
optreedt) een regelmatig bezoeker van de
Afdeling bestuursrechtspraak van de
Raad van State.
verschillende functies van de Raad
van State, die van belangrijkste
adviesorgaan over wetgeving en
bestuur en die van hoogste
bestuursrechter’, zo vertelt Den
Tuinder. Zelf is hij betrokken bij de
bestuursrechtspraak. ‘Als ik een
conceptuitspraak moet schrijven, is
het makkelijk als ik voor overleg
meteen even bij een collega langs
kan lopen die één of twee kamers
verder zit.’ Luijendijk deelt deze
ervaring: ‘Wat bijzonder prettig is, is
dat ik op een etage zit met de
medewerkers van mijn sector.’ Als
sectorhoofd stuurt ze een aantal
wetgevingsjuristen aan dat zich
bezighoudt met wetsvoorstellen van
de ministeries van I&M en EL&I. Zij
ondersteunt en adviseert de staats-
raden als de advisering over wetgeving
van deze ministeries aan de
orde is. ‘Het is handig dat je snel
even kan binnenlopen bij een collega
op de gang.’
Eén van de staatsraden met wie
Luijendijk veel contact heeft, is
Sevenster. Hun beider expertise ligt
op het gebied van het Europees
recht. Ze zitten niet samen op een
gang, maar via een trap zijn ze in nog
geen minuut op elkaars kamer. De
werkzaamheden van de staatsraad
vinden in het hele gebouw plaats.
Niet alleen adviseert ze over nieuwe
wetgeving, maar ze spreekt ook
recht in verschillende bestuursrechtelijke
geschillen. Sevenster: ‘ Dat
vind ik echt één van de meest
geslaagde operaties van de nieuwbouw:
er zijn zoveel verschillende
mogelijkheden om binnen in het
gebouw op de plaats van bestemming
te komen.’
ontvAngSten
Nog sterker dan voorheen hebben de
Hanneke Luijendijk
vertrekken in het Witte Paleisje een
representatieve taak. Hier ontvangt
de vice-president zijn gasten. De
Balzaal, geheel gerenoveerd en
ingericht met een nieuw tapijt,
nieuwe gordijnen en kroonluchters is
zeer geschikt voor grote ontvangsten.
Dat laatste geldt ook voor de
Gotische zaal, maar daar zal ook af
en toe nog een heel grote rechts-
zitting worden gehouden.
Verder is de scheiding tussen de
besloten gedeelten voor de mede-
werkers en de centrale publieksruimte
achter de hoofdingang die
toegang geeft tot de zittingszalen,
veel scherper geworden. Door de
nieuwe indeling zullen bezoekers
niet meer verloren tussen de
Eric Daalder
31
een heel goede restauratie. Wat ik elk geval niet zo maar de kantoren contact met de andere staatsraden, socialer en de omgang veel gemak-
persoonlijk een grote vooruitgang binnenlopen. Helaas moet je tegen- maar het kon gebeuren dat ik
kelijker geworden,’ concludeert
vind is, dat het nu nog slechts één woordig met van alles rekening sommige medewerkers heel weinig Schouwenburg. ‘Doordat we de
centrale wachtruimte is, waarom- houden.’
zag. Je komt elkaar nu vaker tegen. afgelopen jaren op verschillende
heen zich de zeven zittingszalen
Bijvoorbeeld omdat je in het
locaties in de binnenstad van Den
bevinden. Vroeger had je voor
ReStAuRAnt
restaurant samen een broodje gaat Haag zaten, vervreemdden we wat
verschillende zalen, afzonderlijke De medewerkers vinden het grootste eten. Niet onbelangrijk daarbij is dat van elkaar. Sommige collega’s die de
wachtruimtes. Als je iemand die bij voordeel van het vernieuwde
het restaurant een fijne en mooie afgelopen jaren bij de Raad zijn
een andere zaak was betrokken vóór gebouw dat ze elkaar regelmatig plek is: licht en ruim.’
komen werken, leerde ik pas kennen
de zitting wilde spreken, kwam het tegenkomen. Zo bleek het bijvoor-
toen ze van de tijdelijke locaties aan
kantoren rond kunnen lopen, aldus
voor dat er niets anders opzat achter beeld een gouden greep om de Het is niet alleen de indeling van het de Lange Vijverberg en aan het
Luijendijk. Ook het eigen bedrijfs-
hem of haar aan te lopen. Maar ja, bibliotheek te verplaatsen naar het gebouw en het bedrijfsrestaurant Lange Voorhout naar de Kneuterdijk
restaurant heeft een voordeel.
dan moest je wel in de gaten houden gedeelte waar de meeste kantoren dat er voor zorgt dat de medewer- verhuisden. Het is me zelfs overko-
Luijendijk: ‘Je hoeft als medewerker
dat je het begin van de zitting waar- van de medewerkers zich bevinden. kers elkaar meer zien. Sevenster men dat ik één van de staatsraden
iets minder op te letten met wat je
voor je was gekomen, niet miste.’ ‘Voor de verbouwing zaten wij in het vertelt: ‘Het gebouw lijkt je uit te vroeg waarmee ik hem van dienst
over een zaak tegen een collega zegt.
Het gedeelte van het complex waar Witte Paleisje vlakbij de vice-presi- dagen om rond te lopen en even bij kon zijn. Ik veronderstelde namelijk
Toen medewerkers en publiek nog
de kantoorkamers van de staatsdent,’ vertelt Van Loon. ‘We zaten een collega binnen te stappen. Dat dat hij een bezoeker was. We zitten
de kantine deelden, moest je erop
raden en medewerkers zich bevin- daar op verschillende kamers. Het ligt aan verschillende dingen. Tussen nu niet alleen in één gebouw als
bedacht zijn dat er kon worden
den, grenst grofweg aan de kant van was een mooie ruimte, hoor, maar de gang en de meeste kamers zit Raad van State, maar we zijn nu ook
meegeluisterd.’
de Parkstraat en loopt door vanaf de voor veel collega’s toch in een
alleen maar glas, wat een enorm meer één organisatie geworden.’
zijde van de Kneuterdijk tot die aan uithoek van het gebouw. Wat je gevoel van transparantie geeft.’ Van
De bezoeker hoeft zich niet tekort
de Oranjestraat. Onder dit gedeelte meteen na onze verhuizing merkte, Loon: ‘Het is gewoon heel prettig om
gedaan te voelen. De bezoekers gaan
bevindt zich een eigen parkeergara- is dat mensen gemakkelijker bij ons door de open en lange gangen te
er erg op vooruit, zegt Daalder. ‘Je
ge en andere faciliteiten. De mede- binnenlopen.’
lopen. Als ik naar het magazijn van
voelt je meteen welkom als je door
werkers noemen verscheidene
de bibliotheek in de Oranjestraat
de hoofdingang de publieksruimte
voordelen van dit afgesloten deel Sevenster: ‘Mijn contacten met de (waar meer dan 50.000 banden zijn
binnenloopt. Je kunt kiezen of je op
van het gebouw. Schouwenburg medewerkers zijn sinds de ver- opgeslagen, mz) werken, moet
één van de fauteuils terugtrekt of
heeft het gevoel dat de indeling huizing toegenomen. Vóór de
lopen, dan doe ik dat met alle plezier.’
aan één van de tafels. Er is verder veiliger is. ‘Je kan als bezoeker in verhuizing had ik natuurlijk wel veel ‘De sfeer in het gebouw is een stuk

32
Landschapsarchitect Michael van Gessel
ontwerpt de tuinen bij de Raad van State
Een tuin moet eruitzien alsof
die altijd zo is geweest
Na zijn studie Tuin- en landschapsarchitectuur
aan de
landbouwuniversiteit in Wageningen,
werkte Michael van Gessel
van 1979 tot 1997 bij Bureau B+B
– vanaf 1991 was hij er directeur.
Sinds 1997 heeft hij een eigen
praktijk als adviseur landschapsarchitectuur
en stedenbouw.
Enkele opdrachten als ontwerper,
supervisor of meedenker: het
Oranjepark in Vlaardingen, de
tuinen en het park van Kasteel de
Haar, de Waterlinie, de Zuidelijke
IJ-oevers in Amsterdam, het
Ministerie van Financiën en de
openbare ruimte op IJburg en de
binnenstad van Almere. Recent
ontwierp Van Gessel de tuinen
van de Hermitage Amsterdam en
nu werkt hij onder meer mee aan
een nieuw ontwerp voor het
Amsterdamse Museumplein.
www.michaelvangessel.com.
De Franse Tuin achter het Witte
Paleisje, de daktuinen, de binnentuin
aan de Parkstraat en de groenstrook
langs de Paleisstraat: Michael van
Gessel ontwierp de tuinen van de
gerenoveerde Raad van State. Hij gaat
uit van de zogeheten genius of the place:
‘Ik onderzoek wat de mogelijkheden
en wat de beperkingen zijn, ruimtelijk,
historisch en zelfs in onderhoud.
Zo praktisch ben ik wel met mijn
ontwerpen: hoe bereikbaar is de tuin
voor een hovenier bijvoorbeeld, met
welke bodem heb je te maken?’
In het ontwerpproces vindt Van Gessel
dat hij zich als landschapsarchitect
moet voegen naar de bestaande
situatie en moet luisteren naar de
context. De ligging, de gebouwen
eromheen, het materiaal, de
geschiedenis, die begrenzen zijn
ontwerp én bieden mogelijkheden.
‘Respecteren wat voor je ligt, in de
geschiedenis en op de locatie zelf.’
Hij benadrukt dat zijn ingrepen vaak
op het eerste oog niet opvallen. ‘Als
iemand me zegt ‘ik zie helemaal niet
wat je gedaan hebt’, beschouw ik dat
juist als een compliment. Alsof het
landschap, de tuin, het park altijd zo
geweest is – dan vind ik mijn
ontwerp geslaagd.’
StRAK en SymmetRiSCH
Sommige ingrepen dienen zich
meteen aan. ‘Zoals de groenstrook
bij de Paleisstraat. Een haag en een
hek? Dat zie ik meteen, die haag mag
weg. Geeft meer lucht en ruimte, en
je maakt er, in dit geval, een heldere
afscheiding van.’
Datzelfde – transformeren wat er al
is – geldt ook voor zijn ingrepen in
de Franse Tuin bij het Witte Paleisje.
Het ontwerp, voor Van Gessels
ingrepen, stamt uit de jaren vijftig.
Na tot eind jaren zeventig dienst te
hebben gedaan als geasfalteerde
parkeerplaats voor het Ministerie
van Financiën, is de Franse tuin in de
jaren tachtig hersteld. ‘Strakke, symmetrische
lijnen zijn kenmerkend voor
Franse tuinen. En die waren juist
onderbroken.’ Van Gessel bracht de
twee gazonnen met elkaar in lijn,
verlengde de tuin met een derde
raad
van state
de tuin
TeksT: BARBARA vAn mALe
FoTo: miCHieL vAn nieuwKeRK (poRtRet)
en CARy mARKeRinK
gazon tot onder het bordes, en gaf
de leilinden een groen ‘voetstuk’. ‘Zo
versterk je die lijnen, je benadrukt de
eigenschappen die de paleistuin al in
zich heeft. En je bewaart de historische
uitstraling, net als het gebouw, de
context waar de tuin bij hoort.’ Zijn
oog voor de geschiedenis betekent
niet dat de landschapsarchitect een
‘nostalgicus’ is. Integendeel: ‘Je
moet je eigen tijd neerzetten en niet
teruggrijpen. Ik zie mezelf als deel
van de keten ontwerpen en ontwerpers
voor en na mij.’
muuR vAn gRoen
‘Wat is een tuin? Een plek om naar te
kijken? In te zijn? Je moet denken
“Hoe gedraagt een gebouw zich? Een tuin, een
park? Wie zijn de gebruikers? Wat doen ze er?”
Voordat landschapsarchitect Michael van Gessel
aan het tekenen slaat, gaat hij kijken en veel
fotograferen. Alleen. Zonder gezelschap van
opdrachtgevers of experts. ‘ Je moet niet afgeleid
worden door een gesprek. Je moet onbevangen
kijken en luisteren naar wat een plek nodig heeft.’
Bij de restauratie en nieuwbouw van de Raad van
State zijn ook de tuinen onder handen genomen
– Van Gessel is de ontwerper.
vanuit meervoudig gebruik: mensen
gebruiken een tuin, een landschap
allemaal op hun manier. En je kunt
niet alle wensen opstapelen, je moet
ze integreren.’ Zoals het asfalt in het
Vondelpark – hij was een van de
meedenkers in het masterplan – dat
het park geschikt maakt voor skeelers,
rolstoelers en fietsers.
Dat meervoudig gebruik wordt heel
duidelijk bij zijn nieuwe ontwerp
voor de binnentuin aan de Parkstraat,
bij het voormalige Sleeswijkcomplex.
Een plek waar staatsraden
en medewerkers vanuit hun restaurant,
en bezoekers vanaf de andere
kant op uit kijken, vanachter de glazen
gevels – en alle ‘kijkers’ hebben behoefte
aan privacy. ‘Daar moet je geen
muur van groen neerzetten, maar de
tuin juist ruimtelijk en open houden,
en tegelijk die privacy bieden.’ Hij
koos voor terras met grint, speciaal
ontworpen metalen bakken waarin
krentenbomen en een tapijt van
vaste planten en bollen zijn geplant.
‘Die krenten lijken heel achteloos
over de tuin te zijn verdeeld, maar ze
zijn zo neergezet dat ze het zicht op
de andere kant beperken.’
Hij is een man van de seizoenen,
elk jaargetijde mag gezien worden.
Ook in deze tuin heeft hij dankbaar
gebruik gemaakt van het vakmanschap
van zijn vaste beplantingsdeskundige
Jacqueline van der Kloet.
‘Ik zeg hoe hoog het moet zijn, hoe
groen, wat ik wil terugzien in de
seizoenen en zij zoekt daar feilloos
de juiste planten en bollen bij.’
BoKSBAL
Het architectenbureau Merkx+Girod
dat de restauratie en de nieuwbouw
van de Raad van State onder de hoede
nam, vroeg Van Gessel al tijdens het
aanbestedingstraject. Ze kennen
33

34
elkaar goed van eerdere klussen: ‘We
inspireren elkaar.’ Al drie decennia
laat de landschapsarchitect zijn
sporen achter in publieke ruimtes,
historische locaties, nieuwe en oude
parken en privétuinen. ‘Elke klus
heeft z’n eigen moeilijkheidsgraad.
En ik blijf op alles letten: tot en met
naadlengtes in de metalen bakken
en de plaats van de putdeksels. Zelfs
of de planten wel goed gemengd
zijn. Bij de tuin van het toenmalige
Ministerie van LNV heb ik het er weer
uit laten halen, dat stond veel te
netjes in groepen.’
Van jongs af aan lonkte hij naar
architectuur. Toch deed hij eerst de
“Als mijn werk klaar is,
dan begint ’t pas: de natuur
neemt het over.”
studie Tropische Plantenteelt in
Wageningen waarna hij stiekem
het vak landschapsarchitectuur ging
volgen. ‘Míjn vak, ontdekte ik. Ik
ben er nooit meer weg gegaan.’
Inmiddels heeft hij met een behoorlijk
staat van dienst zijn eigen weg
gevonden in de samenwerking met
opdrachtgevers, architecten, aan-
nemers, uitvoerders, bouwers, hoveniers,
… ‘Dan kun je heel makkelijk
een boksbal worden, of je juist heel
hard en star opstellen. De kunst is
het evenwicht te bewaren, in jezelf
en met alle partijen.’
HARD en ZACHt
In zijn ontwerpen is tijdloosheid een
gegeven. ‘Als mijn werk klaar is, dan
begint ’t pas: de natuur neemt het
over.’ Een gegeven dat hij volop
gebruikt heeft bij de ontwerpen van
de drie daktuinen die mogen
verwilderen en waar zaden mogen
aanwaaien. ‘Ook daar gebruik ik wat
er al is. De omstandigheden zijn er
hard, het groen krijgt de volle laag
van zon, wind, regen en kou. Dat
biedt ruimte voor een soort rotskust,
met contrasten van hard en zacht.’
Tussen de harde Noorse leisteen en
chips groeien ijzerhard, zwarte toorts
en herfstanemoon en ‘aanwaaiers’
– van januari tot ver in de herfst
staat er altijd wel iets in bloei.
Dat tuinen, parken, landschappen,
zeker in een bebouwde omgeving,
geen losgezongen eiland zijn, staat
voor hem buiten kijf. In al zijn
ontwerpen – de renovatie van het
park van kasteel Groeneveld, het
Valkenbergpark in Breda, dierentuin
Artis, landgoed Twickel, de herinrichting
van Nationaal Monument Kamp
Vught, de tuin van de Hermitage is
maar een kleine greep – gaat hij
sereen en meegaand te werk, zo
omschrijft hij zelf zijn stijl. ‘Meegaand
betekent de context laten
spreken en goed luisteren naar
opdrachtgevers. Welk ontwerp past
hier, op deze plek, bij de Raad van
State, tussen deze gebouwen, bij
deze bakstenen, deze glazen gevel,
dit uitzicht? Sereen gaat over
weghalen, sober houden. Want elke
plek moet zichzelf zijn.’
TeksT: jAAp HuiSmAn
FoTo: CARy mARKeRinK
paul Hoppenbrouwers
trok zes jaar lang de
Raad van state
‘Dit is het einde van een tijdperk’
raad
van state
de rol van de rgd
Facade aan de Parkstraat. De inspringende glazen verbinding werd tijdens het
bouwproces de Knoop genoemd. Nu bevindt zich hier op straatniveau de ingang
naar de parkeergarage.
Op de kop af elf jaar heeft de verbouwing van het complex van de Raad van
State geduurd, maar projectleider van de Rijksgebouwendienst, Paul Hoppenbrouwers,
spreekt liever van een make-over. De transformatie van een labyrint
aan panden en monumenten was veel gecompliceerder en ingrijpender
dan verwacht. De make-over verliep nog traditioneel, geen dbfmo, gewoon
een openbare aanbesteding. Daarom kan gesproken worden over ‘het einde
van een tijdperk’.
Op 1 september 2005 nam Paul
Hoppenbrouwers een project over,
wat hem precies zes jaar zou bezighouden:
de renovatie en nieuwbouw
van de Raad van State aan de Parkstraat/Kneuterdijk
in Den Haag. Hij
weet nog dat hij twijfelde. Zou hij
niet liever kiezen voor de nieuwbouw
van het Paleis van Justitie aan het
WesterIJdok in Amsterdam? Maar er
was een detail dat hem intrigeerde.
‘In de gevel van het gebouw van de
Raad van State zag ik een wit
geglazuurde loodsteen. Ik ben in
periode als avond docent aan de BOB
(bijzondere Opleidingen Bouwnijverheid)
in Delft behoorlijk geïnteresseerd
geraakt in bouwmaterialen.
Die steen, dacht ik, was vóór 1985
nog toegestaan en daarna niet meer,
omdat het loodglazuur bevat, een
milieuverontreinigende stof. De toenmalige
architect Wegener Sleeswijk
mocht het materiaal nog toepassen.’
Natuurlijk was het zaak hiermee zo
zorgvuldig mogelijk om te springen.
Er was nog een aspect dat hem
boeide. De bouwenvelop, de term
die wordt aangeduid voor de ruimte
op de kavel en het bestemmingsplan,
was beperkt. Er moest, met
andere woorden, ingenieus worden
omgesprongen met de behuizing
van de Raad van State in dit stukje
van Den Haag. Drie monumenten
maken deel uit van het complex, die
vanwege hun historische status niet
35

36
veel mogelijkheden bieden. Vandaar
dat expansie in de eerste plaats
gezocht moest worden in het bouwdeel
aan de Parkstraat. Die uitbreiding
heette in de hele operatie fase 1. De
tweede mogelijkheid werd geboden
door de kap waaronder de archieven
waren opgeborgen. Die werd
vervangen door een volwaardige
kantooretage. Dat was de oplossing
die Hoppenbrouwers namens de
Rijksgebouwendienst bij opstelling
van de budget (de input claim) voorstelde.
Alleen zo kon de gewenste
uitbreiding gestalte krijgen.
Het werd voor Hoppenbrouwers zijn
“laatste jeugdzonde”. Eerder werkte
hij aan het Paleis van Justitie in
’s-Hertogenbosch, het Nederlands
Forensisch Instituut in Rijswijk en de
PPS-renovatie van het Ministerie van
Financiën in Den Haag. Jeugdzondes,
noemt hij ze allemaal. Niet omdat hij
niet tevreden is over het resultaat,
maar omdat ze allemaal zijn afge -
rond. Budgettair en bouwtechnisch
zijn ze tot een goed einde gebracht.
‘De Raad van State is hoogstwaarschijnlijk
mijn laatste jeugdzonde.
Zoiets zou nu nooit meer worden
ondernomen. Dit was nog een echt
traditioneel bouwproces. We kiezen
nu voor dbfmo, we hadden nu een
andere contractvorm genomen en
we zouden het misschien soberder
hebben aangepakt. Het markeert
echt het einde van een tijdperk.’
De klant, vertegenwoordigd in de
figuur van vice-president Herman
Tjeenk Willink, was heel invloedrijk.
Hij sprak zich uit over de inrichting,
over het verwachte eindresultaat en
liep regelmatig rond door het
complex waarbij hij duidelijk liet
blijken wat hem wel en niet zinde.
mAKe-oveR
Hoppenbrouwers nam fase 2 over
van zijn collega’s Louise Cuperus en
Sou-Fen Kao. Ze lieten een dossier
achter, dat hij nog steeds in de kast
heeft staan. Daarin stond van alles
geregeld, behalve de financiën. Er
was wel een aanloopkrediet, maar
geen overzicht of onderbebouwing
van de verdere kosten. Bovendien
werd de opdracht bijgesteld. De
Raad van State zou niet worden
gerenoveerd, de juiste term was een
complete make-over. De aangestelde
architecten Merkx + Girod, in feite
meer geselecteerd op hun kwaliteiten
op gebied van interieurarchitectuur,
moesten een aanvullende opdracht
krijgen en assistentie waar nodig. Op
17 oktober 2005 ging die opdracht
naar de adviseurs en de architecten,
zodat er gewerkt kon worden aan
ontwerp en een afgerond bestek.
‘De druk op gebied van tijd en budget
was groot’, herinnert Hoppenbrouwers
zich. ‘Bij de aanbesteding
kregen we als dienst te maken met
aannemers die sky-high inschreven,
vanwege de overspannen markt. Een
van de drie aannemers viel ook nog
eens af. Wat dat betreft vertoonde
dit project gelijkenis met het Rijksmuseum.
Verder moest ik zorgen
voor een tussentijdse, tijdelijke
huisvesting. Zodra fase 1 was afgerond,
maar de tweede fase nog niet
was aange broken, moesten onderdelen
van de Raad nog elders
gehuisvest worden. De winkel blijft
open. De zittingen gaan gewoon door.
Omdat de eerste fase uitliep, was er
meer tijd voor het regelen van de
aanbesteding van fase 2. Je moet
winst halen uit je verlies, zeg ik altijd
maar. Tot ons groot geluk kwam de
ING-bank op de hoek van de Lange
Voorhout leeg en dat bood een kans
om de zittingzalen uit te plaatsen. In
februari 2008 werd de eerste fase
opgeleverd, zodat de medewerkers
daar kantoor konden houden. In dat
voorjaar werden de zittingszalen in
het ING-gebouw geopend en werd
de nieuwe kantoren in de 13 verbouwde
woonhuizen betrokken. Het sloot
uiteindelijk prachtig op elkaar aan.
Wat we al eerder hadden besloten
was dat de knoop, het verbindende
element tussen de bouwdelen, niet
in fase 1 maar in fase 2 zou worden
voltooid.’ Het zou uiteindelijk de
laatste schakel worden tussen de
verschillende compartimenten van
de Raad van State. De knoop is de
spreekwoordelijke aansluiting gaan
heten voor de verbinding, niet alleen
in het gebouw zelf maar ook in
stedenbouwkundig opzicht. Vanaf de
Parkstraat, die het voorheen moest
doen met een gesloten, introverte
gevel, is er nu een glazen ‘doorbraak’,
waardoor voorbijganger de
achtergelegen tuin kunnen zien.
DooLHof
Aanleiding voor de make-over van
de Raad van State was de toename
van het aantal zaken en taken, waarop
het gebouw niet was berekend. Het
was een doolhof van gangen en verdiepingen,
niet afdoende beveiligd
en logistiek gezien niet volmaakt,
om het eufemistisch te zeggen.
Hoppenbrouwers: ‘Het leek niet op
een rechtbank maar dat hoeft ook
niet. Van belang was wel een scheiding
tussen publiek en medewerkers.
Hoewel het niet heel sleets was, was
het pand uit de jaren tachtig toe aan
modernisering. Nu hoeft de Raad van
State niet te voldoen aan de strenge
eisen die gesteld worden aan een
rechtbank. Daar heb je een cellenblok
nodig en een aparte aanvoer
van de verdachten. Dan krijg je ook
te maken met sluizen en gescheiden
tracés.’ Over een integrale verhuizing
naar een nieuw gebouw op een
nieuwe locatie werd niet gesproken.
De Raad hoort van oudsher in dit
stukje van Den Haag.
De nadruk bij de verbouwing in
zowel fase 1 als fase 2 lag op de
nieuwe vleugels en voorzieningen,
aan de kant van de Parkstraat en
naast de formele tuin. De drie monumenten,
het voormalige woonhuis
van Van Oldebarnevelt, het tussengelegen
pand van Van der Mijle en
het witte paleisje van Willem II en
Anna Paulowna bleven, afgezien
van enkele ingrepen, zoals nieuwe
lambrisering, gordijnen en tapijten,
buiten het project. Begin jaren
tachtig waren van de twee statige
woonhuizen de achtergevels
verwijderd, iets wat je nu niet meer
zou doen, denkt Hoppenbrouwers.
‘Ik ontdekte op tekeningen dat toen
de topgevel van het Huis van
Oldenbarnevelt is gesneuveld. Je
kunt overwegen dat te herstellen,
maar om te beginnen zijn Merkx +
Girod geen restauratiearchitecten.
De intentie was niet er een historiserend
project van te maken, de keus is
gemaakt voor een eigentijdse touch
in de oude gedeeltes.’
empiRe
De Gemeentelijke Monumentendienst
stuurde aan op een rijkere
afwerking van belangrijke delen van
het Witte Paleis. De Rijksgebouwendienst
bood deze mogelijkheid in de
Balzaal en Eetzaal van het Witte Paleis.
Door accenten met bladgoud en een
geabstraheerd patroon van pauwen
en bloemen op de gordijnen en
wanden slaagde Merkx daar prachtig
in. De kleuren van de stoffering zijn
geïnspireerd op de empire-stijl, de
periode waarin het Witte Paleisje tot
stand kwam. Waar Hoppenbrouwers
minder gelukkig mee is, zijn de glasbladen
in de ramen aan de Kneuterdijk.
Ze zijn het resultaat van een
intense discussie in het Ontwerpteam.
Er was een bijzondere beglazing
nodig om de problemen met het
gerinkel van de trams, de zonnewarmte
en de beveiliging uit te
bannen. Technisch mogen de ruiten
thans voldoen, ze zijn naar de smaak
van Hoppenbrouwers en vooral de
Monumentendienst te uniform waardoor
ze de identiteit van de drie gebouwen
miskennen. Het had minder
strak, minder gepolijst moeten zijn.
Daar valt nu niet zo veel aan te doen,
tenzij de overheid bereid is zes ton te
investeren, maar Hoppenbrouwers
verwacht dat zoiets in deze tijd een
onhaalbare kaart is. Een enorme
stedenbouwkundige verbetering is
de gevel aan de Parkstraat in zijn ogen,
die helemaal is opengewerkt. Zo beantwoordt
de Raad van State aan een
moderne wens dat het recht zichtbaar
is, letterlijk en figuurlijk. De parkeergarage
is bovendien vriendelijk toegankelijk
gemaakt voor avondbezoekers
van het nabijgelegen theater
Diligentia.
Hoppenbrouwers is ervan overtuigd
dat dit stuk van Den Haag er mooier
op geworden is. Dat komt vooral
door de opengewerkte gevel en de
door Merkx ingebrachte mensvriendelijke
invulling. En natuurlijk
beantwoordt de make-over van de
Raad van State aan de behoefte aan
meer kantoren voor de ongeveer
700 medewerkers, en aan modern
geoutilleerde zittingszalen met een
feilloze akoestiek. Dat zijn er zeven,
alle uitgerust met aansluitpunten
voor beeldschermen en laptops,
zodat hier ook de papierloze rechtszaak
in de toekomst werkelijkheid
wordt.
Voor Hoppenbrouwers is het
waarschijnlijk zijn laatste tour de
force als projectmanager, hoewel hij
nog niet met pensioen gaat. De
veranderde opgave aan de Rijksgebouwendienst
en de halvering van
het apparaat zullen projecten als de
Raad van State niet meer in deze
vorm mogelijk maken. Als je het hem
op de man af vraagt, ligt zijn hart
eerder bij geheel nieuwe complexen
zoals het Nederlands Forensisch
Instituut. Een renovatie als deze
staat toch verder van hem af, omdat
bestaande bouw beperkingen oplegt
en keuzes beperkt. Wat vergoelijkend,
een renovatie vraagt weer veel
improvisaties en dat heeft ook wel
iets. Intussen verheugt hij zich op
een wapenfeit. De Raad van State
zal het derde project zijn dat de
koningin zal openen. Dat lag voor de
hand. De koningin is immers de
voorzitter van de Raad van State.
j Lichte gangen, witte trappen en glazen
balustrades in de kantoorvleugel.
f Uitzicht op de Kloosterkerk.
37

38
Joseph kosuth luisterde
achtergevel op met
principes spinoza
raad
van state
de kunst
TeksT: fLooR tingA
FoTo: CARy mARKeRinK
Op het eerste gezicht zal het de
meeste passanten niet eens
opvallen. De zachtgele neonletters
op de gevels die grenzen aan de
achtertuin van de Raad van State
schreeuwen niet om aandacht.
Ontdek je eerst één zin, na langer
kijken komen er steeds meer bij.
De onbetwistbare regels
van de Raad
Sinds kort dragen de achtergevels van de Raad van State
een werk van Joseph Kosuth. Via een lang lint van woorden
smeedt de conceptueel kunstenaar de monumenten
en nieuwbouw van de Raad letterlijk tot een geheel.
De regels die de Amerikaanse
kunstenaar Joseph Kosuth (1945)
voor deze locatie koos, strekken zich
uit over de klassieke gevels van de
Gotische zaal, het voormalig Paleis
Kneuterdijk en de nieuwbouw van
de architecten Merkx + Girod. Deze
axioma’s, zoals ze ook wel worden
genoemd, citeerde Kosuth uit de
Ethica van Spinoza. Het is een serie
onweerlegbare principes waarvan de
17e-eeuwse filosoof meende dat
iedereen het er over eens kon zijn.
BeteKeniS vAn Het wooRD
Dat de kunstenaar zich met zijn werk
in de tuin van de Raad van State
baseerde op de beroemde Nederlandse
filosoof is niet zo gek
wanneer je bedenkt dat Kosuth zich
naast zijn artistieke carrière ook
heeft verdiept in wijsbegeerte.
In het rijke oeuvre van de kunstenaar
is die interesse goed af te lezen.
Geïnspireerd door taalfilosofen
zoals Ludwig Wittgenstein, speelt de
betekenis van het woord een belangrijke
rol in zijn werk. Zo zette Kosuth
zich in de jaren zestig internationaal
op de kaart met zijn werk One and
Three Chairs. Hiermee toonde hij een
drieluik, bestaande uit een houten
stoel, een foto van diezelfde stoel en
een afbeelding uit het woordenboek
van de definitie stoel. Want hoewel
we allemaal begrijpen wat een stoel
betekent, kan het in fysieke zin heel
uiteenlopende vormen aannemen.
Met een werk als dit maakte hij het
begrip belangrijker dan het object
zelf. Dit leidde ertoe dat hij tegelijk
ook vragen opriep over de betekenis
van kunst. Net zoals Marcel Duchamp
in 1917 een aardverschuiving ver -
oorzaakte binnen de kunstwereld
door een urinoir de status van een
kunstwerk te geven, wordt het werk
van Kosuth gezien als invloedrijk
voor de conceptuele kunst.
Voor de kunstopdracht die via de
Rijksgebouwendienst werd afgegeven
bij de start van de tweede fase
van de nieuwbouw, werd Kosuth uit
een longlist van tien nationale en
internationale kunstenaars geselecteerd.
Het gebruik van taal dat het
oeuvre van Kosuth de afgelopen
veertig jaar heeft gekenmerkt, sprak
de kunstcommissie die voor deze
gelegenheid was samengesteld aan.
Het interpreteren van tekst speelt
immers een grote rol binnen de
taken van het rechtscollege. Met de
keuze van Kosuth heeft de Raad van
State een kunstenaar van naam aan
de kunstcollectie toegevoegd. Naast
de vele prijzen die de kunstenaar al
in de wacht sleepte, is hij meermalen
vertegenwoordigd op de Biënnale
van Venetië en de Documenta in
Kassel. Bovendien realiseerde Kosuth
eerder neonregels op monumentale
gevels van onder meer het Louvre in
Parijs, waarmee hij had bewezen een
hedendaagse invulling te kunnen
geven aan een klassieke omgeving.
SuBtieLe AAnweZigHeiD
In Den Haag heeft Kosuth een
neonkunstwerk tot stand gebracht
dat door de combinatie van de
handgeschreven letters en het
zachte licht een subtiele aanwezig-
heid kent. Het werk dringt zich
nergens op, maar stelt zich juist
dienstbaar op ten opzichte van de
bestaande architectuur. Dit gaat zelfs
zo ver dat de woorden soms om een
hoek gevouwen zijn, waardoor de
kijker zich in allerlei bochten moet
wringen om de axioma nog te
kunnen lezen.
Voor Kosuth is het overigens niet het
eerste werk dat hij in de openbare
ruimte van Nederland aanbracht.
In opdracht van de Universiteit van
Amsterdam bevestigde hij spreuken
van wetenschappers in grijs
hardsteen op de gevels van het
Universiteitsterrein en ook op het
station Ommen is in de wachtruimte
een wandvullend kunstwerk van de
kunstenaar te aanschouwen.
SymBoLiSCHe ReLAtie
Waar Kosuth met zijn werk meestal
naar niets anders verwijst dan naar
het kunstwerk zelf, zou je kunnen
zeggen dat hij in Den Haag wel
degelijk een relatie heeft gelegd met
de taken waar de organisatie voor
staat. Zo luidt axioma nummer drie
‘Uit een gegeven, bepaalde oorzaak
vloeit noodzakelijk een gevolg voort
en omgekeerd: zonder een bepaalde
oorzaak kan het gevolg onmogelijk
optreden’. Dit is voor de gemiddelde
kijker die het gebouw passeert
misschien niet direct goed te
begrijpen, maar wie moeite doet om
zich verder te verdiepen in de
betekenis van de axioma’s heeft al
snel een relatie met de rechtspraak
gelegd. Zoals de letter van de wet
bepaalt waarnaar iedereen zich dient
te gedragen, hebben de stellingen
van Spinoza ook een onbetwistbaar
karakter. Ze staan als het ware
symbool voor de staatsrechtelijke
continuïteit die de Raad waarborgt.
Zelfs de diversiteit aan gebouwen
waarin het instituut is gehuisvest zou
je kunnen beschouwen als een
stapeling van wetten die Kosuth
letterlijk met elkaar heeft verbonden.
39

40
kunstwerk van
Job koelewijn bij
Raad van state is
zintuiglijke beleving
raad
van state
de kunst
In het stille, en nog lege gebouw van
de Raad van State waar de laatste
puntjes op de i worden gezet van
een grootscheepse renovatie, ogen
de vijf ramen als een gewoon onder-
deel van het interieur. Alsof het
bouwplastic er nog maar net afge-
trokken is. Weinig tot niets doet
vermoeden dat de ramen een
kunstwerk vormen van Job Koelewijn.
Een draaiend kunstwerk nog
wel. Een keer te veel knipperen met
je ogen en je mist het. Zag ik nu iets
bewegen of niet? Maar een scherpe
blik met een scheut geduld wordt
beloond: de ramen, ieder gevat in
een cirkelvormig frame, draaien op
uiterst minieme wijze rondjes in de
muur.
Het werk van Job Koelewijn behoeft
eigenlijk nauwelijks nog introductie.
Dat voorkomt meteen omslachtige
exercities. Niet omdat het werk
nodeloos ingewikkeld is, verre van
dat. Maar Koelewijns werk – hoewel
vaak weggezet als conceptueel –
komt nu eenmaal het best tot zijn
recht als je er in levende lijve
tegenaan loopt. Hoe moet je anders
Ramen die het eeuwig
nu reflecteren
de zintuiglijke ervaring omschrijven
die je overvalt bij het opsnuiven van
een muur opgebouwd uit 120
duizend bouillonblokjes (verpakt in
met poëzie bedrukt papier) of kilo’s
zoetgeurende babypoeder. Hoe leg
je iemand de vreemde, stiekeme
sensatie uit van het lopen over een
met spaghetti bedekte vloer, waarbij
de kunst letterlijk onder je voeten
vermorzelt. Om van de adrenalinerush
na een juist getimede sprong
langs een heen en weer zwiepend
klokkenwinkeltje in een nauwe gang,
maar te zwijgen.
fRiSSe BLiK
Hoe gevarieerd het werk van Koele-
wijn ook mag zijn – ruimtevullende
installaties, objecten, foto’s, films,
architectonische constructies – ze
zijn allemaal doordrenkt van een
sterk zintuiglijke prikkeling. Niet
zonder reden. Koelewijn lag als
jonge twintiger na een ernstig auto-
ongeluk maanden aan de beademing.
Hij overleefde het en besloot kunste-
naar te worden. Zijn letterlijk her-
wonnen leven werd de (anekdotische)
raison-de-être van zijn kunstenaarschap,
zijn (ge)snak naar frisse lucht
de voedingsbodem van zijn werk.
‘Ademen is belangrijker dan zien’, zo
luidt een veel aangehaald citaat van
hem. Het verklaart de voorkeur voor
ongebruikelijke materialen als euca-
lyptusolie, deodorant en bouillonblokjes
(het geconcentreerde goedje
TeksT: xAnDRA De jongH
FoTo: RoeLof pot
De werkelijkheid is voor Job Koelewijn kunst. Zo boorde hij een gat in
de wand van galerie Fons Welters waardoor je naar de tuin kon kijken.
Zo kon je over droge spaghetti lopen in De Paviljoens te Almere. Voor de
Raad van State maakte hij vijf ramen die heel minimaal rondjes draaien.
Even met je ogen knipperen en je hebt de beweging gemist.
geldt voor Koelewijn als een meta-
forisch levenselixer), die inhalerende
werken opleveren. De geest van de
beschouwer wordt letterlijk opge-
schoond, klaar voor een frisse blik op
de werkelijkheid.
Het genereren van zo’n frisse blik is
ook de inzet van Koelewijns ramen
in de Raad van State. In 2006 was
een prototype te zien in een solo-
tentoonstelling van de kunstenaar
bij de Amsterdamse galerie Fons
Welters. Koelewijn plaatste een
draaiend raam in de achtermuur van
galerieruimte, en gaf het publiek
zicht op de tuin van de achterburen.
Tien jaar eerder maakte hij op precies
dezelfde plek het werk ‘The World is
my Oyster’. Een gat in de galeriemuur
zo groot als een voetbaldoel
(een voetbal opgebouwd uit peper-
muntjes lag er schietklaar voor) bood
uitzicht op dezelfde tuin. Het is
duidelijk: voor Koelewijn is de
werkelijkheid kunst genoeg.
Het werk met de draaiende ramen
ligt duidelijk in het verlengde van
‘The World is my Oyster’ uit 1996.
Koelewijn: “Het is een voortzetting
van een manier van denken over de
werkelijkheid, dat eigenlijk alles er al
is. En dat door middel van ingrepen,
in dit geval van kozijnen die lang-
zaam ronddraaien, de waarneming
van de werkelijkheid, zoals je die
doorgaans kent, even verstoort
wordt en de waarneming even op
scherp zet.”
In tegenstelling tot de tentoonstelling
destijds in Amsterdam stelt
Koelewijn in Den Haag niet de
waarneming van de werkelijkheid
buiten, maar binnen het gebouw op
scherp. De vijf ramen bevinden zich
afzonderlijk van elkaar op de begane
grond en de vier verdiepingen van
het gebouw. Ze zijn aangebracht in
de blinde muren van vijf werkkamers
en geven uitzicht op de lange, open
gangpaden van de verdiepingen, die
in de vernieuwde opzet van Evelyne
Merkx (Merkx + Girod Architecten)
het architectonische zenuwstelsel
vormen van het gebouw. In relatie
tot de functie van het gebouw biedt
Koelewijn de staatsraden, de
bewoners van de vijf werkkamers,
een introspectief venster op hun
professionele werkelijkheid. De
draaiende ramen herinneren hen
dagelijks aan de noodzaak van een
wisselend perspectief, om hun
voortdurende taak van wikken en
wegen goed te kunnen uitvoeren.
HieR en nu
Koelewijns draaiende ramen zijn een
schoolvoorbeeld van een in de
architectuur geïntegreerd kunstwerk.
Het werk gaat letterlijk en figuurlijk
naadloos in zijn omgeving op (‘Denk
erom Koos, niet kitten dat raam’).
Van achteraf aangebrachte, statische
‘decoratie’ is geen sprake. Om meer
dan de voor de hand liggende reden.
Koelewijn: ‘Een ander belangrijk
aspect van het werk is dat het kunst-
werk niet de herinnering aan een
bepaalde tijd oproept, maar het
verstrijken van tijd zelf weer geeft.
Hoe simpel dit ook klinkt, dit is een
enorme breuk met het hele westerse
denken over de perceptie van kunst.
Wat ervaren wij als we een kubistisch
schilderij van Picasso zien? We zien
een prachtig schilderij over het
kubisme – maar het kubisme zoals
dat was in die tijd. Het uiteindelijke
onderwerp van het schilderij is
geworden de herinnering aan een
bepaalde tijd – in dit geval het
kubisme. Loop maar door een
museum en je zult zien dat al die
schilderijen en kunstwerken niet het
verstrijken van de tijd zelf weergeven,
maar de herinnering aan een
bepaalde tijd. De ramen die in de
Raad van State geïnstalleerd zijn –
wanneer je daar op bezoek gaat,
al is het over 10 jaar, je zult altijd
ervaren wat zich nu afspeelt.’
De uitspraak doet denken aan een
ander ‘vensterwerk’ van Koelewijn:
‘Cinema on Wheels’. In deze
verrijdbare containerbioscoop, die
momenteel tijdelijk voor de ingang
van Museum De Pont staat geparkeerd,
kun je in opperste concentratie
genieten van een doorlopende
voorstelling. In plaats van naar een
filmdoek kijkt de bezoeker door een
groot raam hoe de werkelijkheid zich
aan hem voorbij trekt. In tegenstelling
tot het werk in de Raad van
State, dat zich in het niet-publieke
gedeelte bevindt, is Koelewijns
bioscoop wél voor iedereen
toegankelijk. Ga dat zien dus.
41

42
Een gestreept tapijt in de kantoorvleugel,
een modern empire-tapijt in
de Balzaal van het Witte Paleisje,
een geabstraheerd bloemenbehang
in het Huis van Van der Mijle,
strepen in het pand ernaast, ooit het
woonhuis van raadspensionaris
Johan van Oldenbarnevelt. De
vernieuwing en de verbouwing van
de Raad van State kent met andere
woorden subtiele accenten in de
stoffering en decoratie. Merkx +
Girod hebben een palet aangehouden
van pasteltinten, variërend van
lichtbruin, crème, lichtgroen en
gebroken wit.
Het oorspronkelijke veekleurige
bloemendessin in het Huis van Van
der Mijle is dankzij sjablonen bijna
onherkenbaar opgeblazen tot
slingerende en krullende abstracte
patronen. Hetzelfde is gebeurd met
het pauwenmotief in de Balzaal dat
terugkeert in de gordijnen en het
tapijt. Dat tapijt is vervaardigd door
de Duitse fabrikant Trautlein naar
een ontwerp van textieldesigner
Edith van Berkel. Zij bouwde het
uitbundige karpet op uit verschillende
vlakken waarbij ze aansluit bij de
naastgelegen gereconstrueerde
Franse tuin. Het karpet is verdeeld in
drie (bijna) vierkanten die in tint licht
van elkaar verschillen en reageren
op de kroonluchters erboven.
Als basis gebruikte Van Berkel
Nieuw-Zeelandse wol die ze
mengde met viscose, zijde en
bamboo. Het karpet dekt een
visgraatparket af dat een oorspronkelijk
strokenparket heeft vervangen.
De gordijnen in de Balzaal
komen uit Frankrijk – hierin is als
patroon de pauw terug te vinden die
symbool staat voor integriteit,
bescherming en waakzaamheid.
Er is lang gezocht naar een juiste
gordijnstof die de soepelheid van
zijde moest benaderen maar
ook brandveilig moest zijn. Die
bovendien zijn kleur zou kunnen
behouden.
In de kantoorvleugels overheerst
een streeppatroon in het tapijt dat is
geweven bij de Moquetteindustrie
Deventer. Tapijt en parket wisselen
elkaar af – het patroon van het tapijt
versterkt de samenhang tussen de
kantoren, brengt eenheid op elke
verdieping.
Ten slotte de banken, poefs, sofa’s
en fauteuils in de wachtruimte van
de zittingszalen. Ook hier overheersen
vlakken en strepen in verschillende
kleuren groen en beige het
beeld die de lengte van de lobby
accentueren. Bekleding dient
natuurlijk niet alleen ter decoratie,
ze dempt ook het geluid in de
openbare ruimtes, waardoor de
lobby een besloten en tegelijk open
sfeer heeft gekregen.
Over de strepen als wanddecoratie
in het Huis van Van Oldenbarnevelt
is de uitleg van Evelyne Merkx: ‘De
streep is wat je het meeste ziet in de
kleding van de medewerkers. Die
moest dus ergens terugkeren in het
interieur.’
42 Van bloemen, pauwen en strepen
Restauratie
Witte paleisje
weerspiegelt
nieuwe opvatting
Monumentenzorg
raad
van
state
TeksT: fRAnK vAn De poLL
FoTo: CARy mARKeRinK
Monumentenzorg Den Haag moest even slikken toen
de plannen voor restauratie en renovatie van het
Raad van State-complex op tafel kwamen. Men
had aanvankelijk moeite met de amputatie van de
monumenten aan de Parkstraat. Uiteindelijk zegevierde
de architectonische ontwerpoplossing die een
beter gebruik van het complex waarborgde. Speciale
aandacht ging uit naar de Balzaal in het Witte Paleisje
omdat het een van de zeldzame empire-interieurs in
Nederland is.
Jongleren met de werkelijkheid
en verbeelding
Niet dat men ontevreden is met het
eindresultaat, dat zeker niet, maar
als het aan Monumentenzorg Den
Haag had gelegen dan zou de
renovatie en nieuwbouw van de
Raad van State-gebouwen er toch
een tikkeltje anders hebben uitgezien
dan nu het geval is. Senior
adviseur Rolf de Booij herinnert zich
de moeilijke vergaderingen tijdens
fase 1 van het traject, waarbij de
panden aan de Parkstraat onder
handen werden genomen, nog
levendig. ‘Waar wij vooral moeite
mee hadden was dat de panden aan
de Parkstraat, tien gemeentelijke
monumenten, voor de helft geamputeerd
zouden worden,’ zegt De Booij
in zijn kantoor op de zesde verdie-
ping van het Haagse stadhuis.
De Raad van State had deze panden
in 1999 aangekocht vanwege uitbreidingsplannen
maar ze werden
bouwkundig zo slecht bevonden dat
men opknappen niet meer verantwoord
vond. ‘Toen is er voor gekozen
om de achterzijde van de panden te
slopen en te vervangen door nieuwbouw,
die voor een groot deel uit
een brede gang bestaat en over de
gehele lengte van Parkstraatpanden
loopt. De Raad van State wilde nu
eindelijk wel eens een goede verbinding
in dit deel van het complex
tot stand brengen. In het verleden
was nu juist één van de grote
ergernissen dat er geen efficiënte
routing was. Daar kwam nog een
43

44
andere eis bovenop: de nieuwe
gang moest toegankelijk zijn voor
invaliden.’ Zodat nu alleen nog de
monumentale gevel en de direct aan
de voorzijde gelegen stijlkamers
gehandhaafd zijn gebleven.
Alles is weer keurig gerestaureerd en
ook de nieuwbouw erachter is helder
en transparant. Een mooi ontwerp,
maar het verlies van de oorspronkelijke
achterzijde van de panden gaat
De Booij toch aan het hart. ‘In dit
soort processen is vaak van doorslaggevend
belang: hoe wordt er
geredeneerd? Vanuit een architectonische
visie of vanuit een monumentenvisie?
En er zijn natuurlijk
verschillende partijen bij betrokken
die allemaal hun eigen belangen
hebben. In dit geval is de architectonische
ontwerpoplossing doorslaggevend
geweest.’
DooRmiDDen geZAAgD
Opvallend is dat architect Wegener
Sleeswijk in 1982 ook al de door hem
verbouwde huizen aan de Kneuterdijk
doormidden heeft gezaagd. Ook
Een nieuw tapijt in de Balzaal.
Rond vertrek voor de Eetzaal,
daar werden alleen de stijlkamers
achter de gevel behouden terwijl de
rest van de panden gesloopt werd en
vervangen door nieuwbouw. Maar
renoveren in de jaren tachtig van de
vorige eeuw was een heel ander
verhaal dan nu. Zo liet Wegener
Sleeswijk bij de restauratie van het
Witte Paleisje rustig alle verf van het
houtwerk verwijderen waardoor
kleuronderzoek, om te bepalen
welke kleuren in het verleden precies
zijn gebruikt, bij de huidige renovatie
niet meer mogelijk was. Gelukkig is
men tijdens de huidige restauratie
van de historische interieurs in de
gebouwen aan de Kneuterdijk, het
Witte Paleisje en de woningen van
Van der Mijle en van Van Oldenbar-
Nieuwe luchter in de Tuinzaal.
nevelt, een stuk omzichtiger te werk
gegaan dan destijds.
Het was in het begin wel even
slikken voor Monumentenzorg Den
Haag toen de architecten Merkx +
Girod en de Rijksgebouwendienst
met het voorstel kwamen om een
geheel nieuwe historische laag over
de oorspronkelijke architectuur te
leggen. ‘Ons standpunt is dat nieuwe
toevoegingen in veel gevallen een
enorme verrijking betekenen voor
een gebouw, maar dat er ook
situaties denkbaar zijn waarbij het
verleden dermate zwaar weegt dat
slechts ondergeschikte wijzigingen
kunnen plaatsvinden’, zegt De Booij.
‘We hebben daarom wel enkele
stevige discussies met de architect
gevoerd. Maar het moet gezegd, de
restauratie van deze panden, en het
gaat hier om topmonumenten, heeft
uiteindelijk toch geleid tot een
bijzonder interessante combinatie
van uiterst gewaagde en eigentijdse
interieuronderdelen, in een afwerking
die is gebaseerd op de oorspronkelijk
aanwezige stijlkenmerken’.
empiRe
Zo zijn er verschillende fraaie
empireruimtes aanwezig zoals de
Balzaal in het Witte Paleisje, dat
Willem II, toen nog kroonprins, voor
zijn vrouw Anna Paulowna aan het
begin van de 19e-eeuw door architect
Jan de Greef liet bouwen. De empire-
stijl was door Lodewijk Napoleon uit
Frankrijk meegenomen naar
Nederland en werd vooral onder
Willem I toegepast om de positie van
de kersverse monarchie extra te
benadrukken. Het waren meestal
bestaande gebouwen die inwendig
compleet werden heringericht in deze
typisch Franse interieurstijl die zeer
verfijnd was en daarom ook heel
kostbaar. De empirestijl straalde een
grandeur uit die in Nederland
nagenoeg onbekend was; de Franse
hang naar uiterlijk vertoon was boven
de grote rivieren nooit erg populair
geweest. Vandaar dat hoogwaardige
empire-interieurs in Nederland dan
ook zeer zeldzaam zijn.
45

46
Entree in het monumentale deel aan de Kneuterdijk.
Bewogen geschiedenis in en om de Balzaal
De Tweede Wereldoorlog was nog nauwelijks afgelopen of de functie van het
Witte Paleisje veranderde op slag van functie. Huisvestte het paleisje tijdens
de bezetting het Departement voor Volksvoorlichting en Kunsten (DVK) – een
vehikel voor de Duitse propaganda – tussen 30 augustus 1945 en 30 juni 1949
werden er de processen gevoerd tegen personen die van oorlogsmisdaden
werden verdacht. Mussert, Rauter en Blokzijl, zij stonden terecht in de Balzaal
die groot genoeg was om niet alleen de rechters maar ook het toegestroomde
publiek een plaats te geven. Foto’s uit die tijd laten zien hoe er tussen de
zuilen recht gesproken werd, met de verdachte achter een katheder, en het
publiek aan weerszijden.
Maar eerst de oorlogstijd: op Kneuterdijk 20 was naast het DVK ook de
Presse- und Propagandadienst beim Amt des Reichskommissars gevestigd.
Het was dus bij uitstek een bolwerk dat probeerde de media (radio en
kranten) te beïnvloeden. Bij dat departement werkten 237 ambtenaren van
wie er 34 lid waren van de NSB. Dit departement was verantwoordelijk voor
de gehate Kultuurkamer, het instituut dat ervoor zorgde dat joodse hoogleraren
van universiteiten werden geweerd en dat kunstuitingen pasten binnen
de nazi-filosofie. Wie wilde optreden, schrijven of musiceren moest zich
aanmelden bij de Kultuurkamer. De Kultuurkamer zaaide in dat opzicht grote
tweedracht in cultureel en onderwijzend Nederland.
Na de oorlog werden de bordjes verhangen. Het Bijzonder Gerechtshof nam
zijn intrek in het Witte Paleisje. Het parket ontving in die vier jaar 51.000
dossiers over de wan- of misdaden tijdens de bezettingstijd. 13.000 daarvan
werden geseponeerd. De eerste die terecht stond, eind augustus 1945, was
de radiopropagandist Max Blokzijl die vlak voor het uitbreken van de oorlog
Nederlanders opgeroepen had zich te bekeren tot het nationaal-socialisme.
Een belangrijke verdachte betrad in 1948 de volgepakte Balzaal, Hans Albin
Rauter, hoofd van de SS, die van ernstige oorlogsmisdrijven werd verdacht.
Rauter was verantwoordelijk voor martelingen en de dood van vele Nederlanders.
Hij was het die 661 mannen en jongens uit Putten liet oppakken
nadat er in de omgeving een mislukte aanslag op hem was gepleegd. In 1949
werd hij in de duinen bij Scheveningen gefusilleerd.
Dit gerechtshof was tijdelijk. Nadat de dood- of gevangenisstraffen waren
opgelegd, veranderde het Witte Paleisje en de aanpalende panden weer van
functie: als Ministerie van Financiën.
De Booij: ‘We moeten dus zuinig
met deze interieurs omspringen. Ik
geloof dat alleen Paleis Soestdijk en
Paleis Noordeinde een zelfde
empire-balzaal hebben. Daarom
vonden wij dat er hier zoveel
mogelijk gekeken moest worden
naar de oorspronkelijke afwerking.
Maar Evelyne Merkx heeft ook hier
een geheel eigen interpretatie van
empire gemaakt.’
toevoegingen
Uitgangspunt bij restauraties is de
gelaagdheid van het monument.
Latere toevoegingen moeten op hun
eigen waarden beoordeeld worden
want ze zijn net zo goed onderdeel
van het gebouw. En natuurlijk,
benadrukt De Booij, het mogen ook
rustig eigentijdse toevoegingen zijn.
Het zijn moderne restauratieopvattingen
die in Den Haag worden
beleden. Sinds de modernisering van
de monumentenzorg, de MoMo, die
vorig jaar van start is gegaan, wordt
er veel breder naar monumenten
gekeken en gaat het bij restauraties
niet alleen meer om conservering en
reconstructie. Kijk naar de recente
renovatie van het Paleis op de Dam
waar twee afzonderlijke historische
tijdperken in het nieuwe interieur
zijn samengebracht: de vorstelijke
paleisarchitectuur uit de 17e-eeuw
en het empire-interieur uit de tijd
van Lodewijk Napoleon. Waarbij een
groot aantal interieuronderdelen
met de modernste technieken opnieuw
zijn gemaakt en nu staan te
pronken tussen het authentieke
meubilair.
Het is jongleren met de werkelijkheid
en de verbeelding, het vrijelijk
interpreteren van de geschiedenis,
die opnieuw tot leven wordt gewekt
maar wel met het oog ferm gericht
op de toekomst. Het Paleis op de
Dam, maar ook de gebouwen van de
Raad van State, zijn na hun ingrijpende
renovaties niet alleen voorzien
van een nieuwe historische laag
maar ook levensloopbestendig
gemaakt en aangepast aan de
individuele wensen van de moderne
gebruiker. Daarin liggen tegenwoordig
de uitdagingen van de huidige
renovatieprojecten, om een goede
balans te vinden tussen behoud en
ontwikkeling.
wAAS vAn veRnieuwingen
Wie nu door het gerenoveerde Raad
van State-complex loopt kan met
eigen ogen zien hoe de gebouwen
zijn klaargestoomd voor de 21e-
eeuw maar waar toch de waas van
het verleden door alle vernieuwingen
heen schemert. De moderne bloemmotieven
in het huis van Van der
Mijle, geïnspireerd op oude
behangfragmenten, de gestileerde
kroonluchters in de Balzaal, het
streeppatroon op de muren in het
huis van Van Oldenbarnevelt, de
wandtapijten met de verschillende
kleurpatronen in sommige vertrekken
van het Witte Paleisje, en natuurlijk
het nieuwe visgraatparket dat in
de plaats komt van het oude strokenparket.
Alles sober en ingetogen,
met misschien nog een vleugje
statigheid, die niet alleen herinnert
aan de deftigheid van het empiretijdperk
maar die ook recht doet aan
de huidige functie van het gebouw.
In Den Haag is men dan ook zeer
tevreden met de restauratie van de
panden aan de Kneuterdijk, hoewel
men hier en daar misschien tot
andere keuzes was gekomen. ‘Bij
restauraties is het gekozen uitgangspunt
nu eenmaal essentieel voor het
resultaat’, besluit De Booij. ‘Je kunt
twee dingen doen. Of je kiest er
voor om het bestaande gebouw te
conserveren waarbij nieuwe functies
zich geheel aanpassen aan dat
gebouw, wat resulteert in behoud
van zeer veel authentiek materiaal.
Of je kiest er voor om de nieuwe
functie leidend te laten zijn en in de
gebouwen ook ingrijpende vernieuwingen
toe te staan. De architecten,
de gebruiker en de Rijksgebouwendienst
hebben, vooral in de eerste
fase, gekozen voor de laatste aanpak.
Binnen dit gekozen uitgangspunt
is het resultaat dan ook heel
bijzonder te noemen.’
nasmaak
TeksT: mARiAnne SCHijf
FoToGRAFie: jAnine SCHRijveR
Toen ik hier in 1986 kwam werken,
dacht ik direct: wat een prachtige
panden zijn dit. Ja, ik heb mijn hart
aan deze gebouwen verpand. Het
Witte Paleisje, de Balzaal, de
stadsherenhuizen aan de Parkstraat.
Dit is een toplocatie met een lange
geschiedenis. Koning Willem II heeft
er indertijd zijn stempel op gedrukt.
Hij wilde aan de kant van het Noordeinde
een stadspaleis creëren, maar
die gebouwen zijn, op de Gotische
zaal na, allemaal verdwenen. Dat ik
nu zoveel van de geschiedenis van
deze locatie weet, is in de loop der
jaren vanzelf gegroeid.
De Raad van State is een aaneenschakeling
van gebouwen van de
Kneuterdijk, de Parkstraat tot de
Oranjestraat en de Paleisstraat aan
toe. Dat is wel eens minder geweest.
Ik heb de afgelopen 25 jaar veel
bewegingen van de organisatie
meegemaakt. Krimpen en uitdijen
betekende ruimte afstoten of juist
ruimte erbij. Toen we omstreeks
2000 aan de vooravond stonden
van een groot pakket onderhoudswerkzaamheden,
bedachten we
samen met de Rijksgebouwendienst
dat de huisvesting van de Raad
grootschalig aangepakt moest
worden. Er waren allerlei mankementen,
en vooral de panden aan
de Parkstraat waren hoognodig
aan vernieuwing toe. Die panden
werden verbonden door kruip-
door-sluip-door- gangen met
niveauverschillen. Dat moest één
samenhangend en flexibeler geheel
worden.
‘Dat zou fase 1 van de renovatie
worden. We hebben aan de hand
van het organogram de huisvestingsbehoeftes
in kaart gebracht en
peter Meijer,
bouwcoördinator bij de Raad van state,
is ruim tien jaar betrokken geweest bij de
grootscheepse opknapbeurt van de
gebouwen van de Raad.
het programma van eisen opgesteld.
Er werken hier hoofdzakelijk juristen
en die hebben niet zoveel met
kantoortuinen. Zij moeten geconcentreerd
en ongestoord kunnen
werken, dus daar is een traditioneel
cellenkantoor voor bedacht. Voor de
andere functies, zoals de postkamer,
archief, automatisering hebben we
bepaald wat de handigste manier
van huisvesten is. In de oude
situatie zat de repro-afdeling op
zolder, erg onhandig weet ik uit
ervaring, want alle papier komt
beneden binnen. De Raad van
State is een “papierverwerkende”
organisatie; er is een grote dossierstroom
en er wordt veel gekopieerd.
De repro zit nu op een centraal,
logistiek handig punt op de begane
grond. De centrale computerruimte
zit middenin het ganggebied op de
eerste verdieping. De vloer in die
ruimte is gelijk aan die van de gang,
in de laag eronder zijn alle netwerkkabels
weggewerkt. Dat zijn de
smaakmakende voorbeelden.’
Testalarm
‘Ik was tijdens het bouwproces de
spil tussen de Raad van State en
alle partijen die met de bouw bezig
waren. Of ik wel eens slecht heb
geslapen? Nee, wat wel even lastig
was, was de brandinstallatie. Die
kreeg bij de afronding van fase 1 ook
na de test nog geen goedkeuring
van de brandweer. Wat bleek?
De leverancier had een softwareupdate
ingevoerd zonder het ons te
laten weten. Daardoor deed niets
het toen het testalarm afging. De
sirene ging niet, de brandwerende
deuren bleven open. Dat was een
pittig weekje. Voor fase 2 hebben
we de brandweer vanaf het begin
meegenomen in het bouwproces en
afspraken gemaakt over de
voorschriften en eisen. Het is
allemaal goed gekomen.
‘Dit soort projecten maak je maar
eens in je leven mee. Tijdens de
verbouwing hebben we tijdelijk
andere panden in de binnenstad
moeten huren en heb ik dus nog een
paar verhuizingen georganiseerd.
Mijn belangrijkste zorg tijdens de
bouw was dat de eisen uit het
programma van eisen ook echt
gerealiseerd zouden worden. Ik
moest beoordelen of het goed
werd uitgevoerd en eventuele
aanpassingen voorstellen. Een
voorbeeld? De architect had met het
nieuwe ontwerp voor het Wegener
Sleeswijk-complex geen rekening
gehouden met de glazenwasser. Er
is veel glas in het pand en dat moet
je schoonmaken, maar de glazenwasser
kon er op de oorspronkelijke
manier niet efficiënt bij. Dat is nu
veranderd. Je moet kritisch naar het
ontwerp blijven kijken. Je kunt
misschien niet in alles je zin krijgen,
maar je moet het wel samen doen.
We hadden nu de kans om het goed
te doen. Zo was er aanvankelijk voor
een standaard klimaatinstallatie
gekozen voor deze gebouwen. Op
mijn aandringen is overgestapt op
koude-warmte-opslag in de bodem.
Een duurzame oplossing voor een
gebouw dat toch voor minstens 25
jaar is neergezet.
‘Of er iets fout is gegaan? Er gaan
altijd dingen fout tijdens een
bouwproces.. Het is een utopie te
denken dat je bij de overdracht de
sleutel in handen krijgt en alles
piekfijn in orde is. Er is altijd wel
Foto op achterkant SMAAK
>>
wat, dus nazorg is belangrijk. De
vuistregel hierbij: in elk nieuw
gebouw moet je een jaar leven
voordat het klimaat goed geregeld
is. Ik kan niks verzinnen wat we
beter hadden moeten doen. We
hebben sinds de ingebruikname
weinig klachten gekregen. Het kan
ook niet anders, het is zo mooi
geworden.
Ook het meubilair is vernieuwd.
Dat was nodig omdat anders de
Raad van State een “mooi kostuum
met oude schoenen” was geworden.
We zijn er volgens mij samen in
geslaagd om er een goed samenhangend,
flexibel en modern
gebouw van te maken. Of ik blij ben
dat het klaar is? Ja en nee. Ja, want
er is een mooi project afgerond op
een unieke plek in Den Haag. Ik heb
er een aardige bijdrage aan geleverd
en daar ben ik trots op. Nee, omdat
ik het jammer vind dat de mensen
met wie ik heb samengewerkt en
lief en leed gedeeld, nu uit elkaar
gaan. Ik ben mijn spullen al aan het
pakken. Niet om weg te gaan hoor,
maar ik ga intern verhuizen.’
47

los nummer € 5,-
Peter Meijer: interview p. 47
smaak is een uitgave van:
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Rijnstraat 8 | 2515 XP Den Haag | www.rgd.nl
© Rijksoverheid | Oktober 2011 | Publicatie-nr. 0022