Erratum ISSO-publicatie 91 (2009): Ventilatiesystemen met ...

Erratum ISSO-publicatie 91 (2009): 

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in 

woningen en woongebouwen 

Algemene wijzigingen (tenzij anders vermeld): 

Tekst: 

Bouwbesluit 2003 

Wijzigen in: 

Bouwbesluit 

Teksten verwijderen: Afdeling/Artikel 1.xx, 3.xx en 5.xx 

Tekst: 

NEN 5128 / NEN2916 

Wijzigen in: 

NEN 7120 

Pag.11 

Toevoegen: 

Functiegebied 

Gebruiksgebied of een gedeelte daarvan, waar de voor die gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten, niet 

zijnde het verblijven van personen, plaatsvinden. 

Functieruimte 

In een functiegebied gelegen ruimte. 

Gebruiksgebied 

Vrij indeelbaar gedeelte van een gebruiksfunctie waar voor de gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten 

plaatsvinden, dat bestaat uit een of meer op dezelfde bouwlaag gelegen ruimten gelegen in een 

brandcompartiment die niet door een dragende scheidingsconstructie van elkaar zijn gescheiden en die 

geen toiletruimte, badruimte, technische ruimte of verkeersruimte zijn, tenzij die ruimte zelf een 

functieruimte is. 

Pag.14 

Wijzigen: 

Verblijfsgebied 

Gebruiksgebied of een gedeelte daarvan voor het verblijven van personen. 

Verblijfsruimte 

In een verblijfsgebied gelegen ruimte voor het verblijven van personen. 

Pag.21 

Tekst: 

De eerstvolgende wijziging van het Bouwbesluit wordt verwacht in 2011. Deze omvat ook 

ventilatieaspecten, zoals het maximale geluidniveau t.g.v. installaties in de eigen woning. Voorliggende 

publicatie anticipeert zoveel als mogelijk op deze wijzigingen. 

Versie augustus 2012 1

Wijzigen in: 

Voorliggende publicatie geeft de eisen van het Bouwbesluit 2012 met alle vigerende wijzigingen tot en met 

juli 2012 (in deze publicatie weergegeven als Bouwbesluit of Bouwbesluit 2012). 

Pag.22 

Bouwbesluit 2003 wijzigen in: Bouwbesluit 2012 

Pag.26 

Tekst: 

Aan het geluidniveau in een verblijfsgebied ten gevolge van installaties in de eigen woning worden in het 

Bouwbesluit momenteel geen eisen gesteld. Naar verwachting worden hiervoor wel eisen opgenomen in het 

Bouwbesluit vanaf 2011. 

Wijzigen in: 

Het geluid veroorzaakt door de eigen installaties mag volgens het Bouwbesluit niet meer zijn dan 30 dB bij 

de capaciteiten als vereist door het Bouwbesluit. 

Pag.34 

Tekst: 

Volgens het Bouwbesluit moet een voorziening voorde toevoer van verse lucht door de gebruiker regelbaar 

zijn in het gebied van 0 tot 25% van de vereiste capaciteit. 

Wijzigen in: 

Volgens het Bouwbesluit moet een voorziening voorde toevoer van verse lucht door de gebruiker regelbaar 

zijn in het gebied van 0 tot 30% van de vereiste capaciteit. 

Pag. 63 e.v. 

Specificatieblad I.3-1 Binnenluchtkwaliteit vervangen door nieuw SBI.3-1 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.3-2 Thermisch comfort vervangen door nieuw SB I.3-2 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.3-3 Geluid van buiten vervangen door nieuw SB I.3-3 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.3-4 Geluid van installaties vervangen door nieuw SB I.3-4 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.3-5 Energie vervangen door nieuw SB I.3-5 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.4-1 Luchtdoorlatendheid vervangen door nieuw SB I.4-1 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.4-6 Energieprestatie vervangen door nieuw SB I.4-6 (zie bijlage) 

Specificatieblad I.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten vervangen door nieuw SB I.8-2 (zie bijlage) 

Specificatieblad II.3-2 Comfortaspecten en regelbaarheid vervangen door nieuw SB II.3-2 (zie bijlage) 

Pag. 217 

Wijzigen: 

[1] Bouwbesluit 2003 vervangen door Bouwbesluit 2012 

[33] NEN 1068 'Thermische isolatie van gebouwen. Rekenmethoden' (2012). 

[41] NEN 2778 'Vochtwering in gebouwen' (1991 + A4:2011). 

[44] NEN 5077 'Geluidwering in gebouwen - Bepalingsmethoden voor de grootheden voor geluidwering van 

uitwendige scheidingsconstructies, luchtgeluidisolatie, contactgeluidisolatie, geluidniveaus veroorzaakt 

door installaties en nagalmtijd' (2006 + C3:2012). 

Toevoegen: 

[75] Bepalingsmethode Milieuprestatie Gebouwen en GWW-werken (2011). 

[76] NEN 7120 'Energieprestatie van gebouwen. Bepalingsmethoden' (2011 + C2:2011). 


[77] NEN 8088-1 'Ventilatie en luchtdoorlatendheid van gebouwen - Bepalingsmethode voor de 

toevoerluchttemperatuur gecorrigeerde ventilatie- en infiltratieluchtvolumestromen voor 

energieprestatieberekeningen - Deel 1: Rekenmethode' (2011 + C1:2011) 

[78] NEN-EN 15804 'Duurzaamheid van bouwwerken - Milieuverklaringen van producten - Basisregels voor 

de productgroep bouwproducten' (2012). 

[79] NPR 5272 'Geluidwering in gebouwen - Aanwijzingen voor de toepassing van het rekenvoorschrift voor 

de geluidwering van gevels op basis van NEN-EN 12354-3' (2003 + C1:2005). 

[80] NVN 7125 'Energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (EMG) – Bepalingsmethode' 

(2011). 


Projectfase I. Programma II. Ontwerp III. Uitwerking IV. Realisatie V. Beheer 

Beheeraspect 3. Eisen 

Binnenluchtkwaliteit SPECIFICATIEBLAD: I.3-1 

01-07-2012 

WETTELIJKE EISEN NIEUWBOUW 

Bouwbesluit: Luchtverversing van een verblijfsgebied, verblijfsruimte, toiletruimte en badruimte 

Een te bouwen bouwwerk heeft een zodanige voorziening voor luchtverversing dat het ontstaan van een 

voor de gezondheid nadelige kwaliteit van de binnenlucht wordt voorkomen. 

In een verblijfsgebied, verblijfsruimte, toiletruimte en badruimte moet een voorziening aanwezig zijn voor de 

toevoer van verse lucht en de afvoer van binnenlucht. 

De eisen m.b.t. capaciteit volgen uit tabel I.2. 

Tabel I.2 Prestatie-eisen ten aanzien van capaciteit (woningen) 

Ruimte Capaciteit ventilatievoorziening 

Verblijfsgebied 0,9 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlak met een minimum van 7 dm 3 /s 

Verblijfsruimte 0,7 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlak met een minimum van 7 dm 3 /s 

Verblijfsgebied met kooktoestel < 15 kW 0,9 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlak met een minimum van 21 dm 3 /s 

Toiletruimte Minimaal 7 dm 3 

Badruimte Minimaal 14 dm 3 /s 

Gemeenschappelijke verkeersruimte Minimaal 0,5 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlak (niet afsluitbaar) 

Ruimte met opstelplaats gasmeter Minimaal 1 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlak met een minimum van 

2 dm 3 /s (niet afsluitbaar) 

Opslagruimte afval (vloeroppervlak > 1,5 m 2 ) Minimaal 10 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlak 

De capaciteit van de voorziening voor toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht moet bepaald 

worden overeenkomstig NEN 1087. 

Tabel I.3 Prestatie-eisen ten aanzien van de hoedanigheid 

Ruimte Hoedanigheid ventilatielucht 

Verblijfsruimte 

Geen eis 

Verblijfsgebied Tenminste 50% van de totale toevoercapaciteit direct van 

buiten1) Verblijfsgebied met kooktoestel < 15 kW Afvoer rechtstreeks naar buiten 

Toiletruimte Afvoer rechtstreeks naar buiten 

Badruimte Afvoer rechtstreeks naar buiten 

Gemeenschappelijke verkeersruimte Toevoer rechtstreeks van buiten, Afvoer rechtstreeks naar buiten 

Opslagruimte afval (vloeroppervlak > 1,5 m2 ) Toevoer rechtstreeks van buiten, Afvoer rechtstreeks naar buiten 

1) In het Bouwbesluit is aangegeven dat de toevoer van verse lucht naar een in een woning gelegen 

verblijfsgebied moet plaatsvinden vanuit een ander in die woning gelegen verblijfsgebied, een tot de woning 

behorende verkeersruimte of van buiten, met dien verstande dat tenminste 50% van de capaciteit van de 

toevoer naar de in de woning gelegen verblijfsgebieden rechtstreeks van buiten moet plaatsvinden. 

In juridische zin wordt hiermee elk van de verblijfsgebieden bedoeld. 

Een voorziening voor luchtverversing voor meer dan één verblijfsgebied heeft een capaciteit die niet kleiner 

is dan de hoogste waarde die volgens de verblijfsgebiedseis geldt voor elk afzonderlijk verblijfsgebied. In 

aanvulling daarop is de capaciteit niet kleiner dan 70 % van de som van de waarden die volgens de 

verblijfsgebiedseis, rekening houdend met kooktoestellen voor de op die voorziening aangewezen 

verblijfsgebieden. 

1



Binnenluchtkwaliteit VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.3-1 

01-07-2012 

Een instroomopening en een uitmonding van een voorziening voor luchtverversing, liggen op een afstand 

van ten minste 2 m van de perceelgrens, gemeten loodrecht op de uitwendige scheidingsconstructie van de 

gebruiksfunctie. Dit geldt niet voor een in een dak gelegen instroomopening of uitmonding. 

Indien het perceel waarop de gebruiksfunctie ligt, grenst aan een openbare weg, openbaar water of 

openbaar groen, wordt die afstand aangehouden tot het hart van die weg, dat water of dat groen. 

Bouwbesluit: Toevoer van verbrandingslucht en afvoer rookgas 

Een ruimte met een opstelplaats voor een verbrandingstoestel heeft voorzieningen voor de toevoer van 

verbrandingslucht en de afvoer van rookgas met een zodanige capaciteit dat een voor de gezondheid 

nadelige kwaliteit van de binnenlucht wordt voorkomen. Een opstelplaats voor een kooktoestel met een 

nominale belasting van ten hoogste 15 kW, gelegen in een verblijfsruimte, blijft hierbij buiten beschouwing. 

Tabel I.4 Prestatie-eisen ten aanzien van capaciteit t.b.v. verbrandingstoestellen met totale capaciteit ≤ 130 kW 

Verbrandingstoestel Brandstof Benodigde capaciteit van de toevoer 

van verbrandingslucht per kW nominale 

belasting [dm3 /s] 

Gesloten vuur met trekonderbreker Aardgas/butaan/ 

propaan 

0,78 

Open vuur (blokkenvuurtoestel type II) Aardgas 3,35 

Gesloten vuur, met ventilator, zonder Aardgas/butaan/ 0,38 

trekonderbreker 

propaan 

Gesloten vuur Olie 0,32 

Gesloten vuur Kolen 0,52 

Open vuur, vaste brandstof (open haard) Vaste brandstof 2,8 

De capaciteit van de voorziening voor toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht moet bepaald 

worden overeenkomstig NEN 1087. 

Een instroomopening van een toevoervoorziening voor verbrandingslucht en een uitmonding van een 

afvoervoorziening voor rookgas, liggen op een afstand van ten minste 2 m van de perceelgrens, gemeten 

loodrecht op de uitwendige scheidingsconstructie van de gebruiksfunctie. Dit geldt niet voor een in een dak 

gelegen instroomopening of uitmonding. Indien het perceel waarop de gebruiksfunctie ligt, grenst aan een 

openbare weg, openbaar water of openbaar groen, wordt die afstand aangehouden tot het hart van de weg, 

dat water of dat groen. 

Een instroomopening van een toevoervoorziening voor verbrandingslucht en een uitmonding van een 

afvoervoorziening voor rookgas, gelegen boven een constructieonderdeel of het aansluitende terrein, 

liggen, ter voorkoming van gehele of gedeeltelijke afsluiting van de opening door ophoping van vuil of 

sneeuw, ten minste 0,3 m boven de bovenzijde van dat constructieonderdeel of dat terrein. 

2




01-07-2012 

WETTELIJKE EISEN BESTAANDE BOUW 

Bouwbesluit: Luchtverversing 

De eisen t.a.v. luchtverversing voor bestaande bouw zijn overeenkomstig met die van nieuwbouw, met de 

volgende uitzonderingen: 

De capaciteit voor verblijfsruimte en verblijfsgebied bedraagt 0,7 dm³/s per m² vloeroppervlakte, de 

minima zijn gelijk aan nieuwbouw; 

Voor verblijfsruimten met een opstelplaats voor een kooktoestel of met een opstelplaats voor een open 

warmwatertoestel met een nominale belasting van maximaal 15 kW moet een voorziening voor 

luchtverversing van tenminste 21 dm³/s aanwezig zijn. 

Er is geen eis t.a.v. de positie van de instroomopening; 

T.a.v. de hoedanigheid van de ventilatielucht geldt alleen de eis voor de afvoer. 

Bouwbesluit: Toevoer van verbrandingslucht en afvoer rookgas 

De eisen t.a.v. verbrandingsluchttoevoer voor bestaande bouw zijn overeenkomstig met die van nieuwbouw, 

met de volgende uitzondering: Er is geen eis t.a.v. de instroomopening. 

In plaats van NEN 1087 is NEN 8087 aangewezen voor bestaande bouw. 

KWALITEITSEISEN NIEUWBOUW 

Ventilatiebalans 

Voor een correct ontwerp zal een ventilatiebalans gemaakt moeten worden. Geadviseerd wordt de 

ventilatiebalans op woningniveau te maken. De 50%-regel mag hierbij worden toegepast. 

Bij toepassing van decentrale ventilatie-units met wtw wordt de woning in zones verdeeld. Om een goede 

werking van het ventilatiesysteem te verkrijgen wordt per zone een ventilatiebalans opgesteld. 

Zone met decentraal gebalanceerd ventilatiesysteem (gevelventilatie-unit) 

De ruimten die voorzien zijn van een gevelventilatie-unit vormen elk een aparte zone. Permanente 

overstroomvoorzieningen vanuit deze ruimten zijn niet toegestaan. Indien in de ruimte een opstelplaats 

voor een kooktoestel aanwezig is, is extra afzuiging in de vorm van een motorwasemkap (of een afsluitbare 

motorloze wasemkap) noodzakelijk. Deze extra afzuiging is slechts tijdelijk in gebruik. 

Zone met centraal ventilatiesysteem 

De ruimten die aangewezen zijn op een centraal ventilatiesysteem vormen samen één zone. Om een goed 

werkend ventilatiesysteem te verkrijgen wordt de ventilatiebalans betrokken op alle ruimten die op het 

centrale ventilatiesysteem zijn aangesloten. Overstroomvoorzieningen tussen de diverse ruimten zijn 

noodzakelijk. Indien geen verblijfsruimten zijn aangewezen op het centraal afzuigsysteem t.b.v. de natte 

ruimten (keuken, badkamer en toilet), waaruit de af te voeren lucht betrokken kan worden, dan zijn extra 

toevoervoorzieningen t.b.v. de natte ruimten noodzakelijk. 

Basis luchtvolumestroom bij vraaggestuurde ventilatie 

Om hygiënische en bouwfysische redenen (emissies uit bouwmaterialen en vochthuishouding) dient te 

worden voorkomen dat de luchtvolumestroom volledig wordt uitgeschakeld bij een lage CO2-concentratie, 

als een ruimte langere tijd niet door personen gebruikt wordt. 

3




01-07-2012 

Bij vraaggestuurde ventilatie moet een minimale luchtvolumestroom van 0,36 m³/h per vierkante meter 

vloeroppervlak worden gerealiseerd. 

Ruimten met opstelplaats voor een wasapparaat 

Uit het oogpunt van functionaliteit moet een ruimte die is bedoeld als opstelplaats voor een wasapparaat 

worden voorzien van een mechanische luchtafvoer van tenminste 7 dm³/s. 

Motorwasemkap 

Bij het toepassen van een afzuigkap met een capaciteit van 83 dm³/s (300 m³/h) of meer moet een extra 

(afsluitbare) luchttoevoeropening aangebracht worden (bijv. een klepraampje). 

Gebruik van de voorziening 

De kwaliteit van de binnenlucht is sterk afhankelijk van de wijze waarop de ventilatievoorziening gebruikt 

wordt. Het gebruik van de ventilatievoorziening is weer sterk afhankelijk van het thermisch comfort. Daarom 

zijn alle eisen ten aanzien van thermisch comfort en betrouwbaarheid van toepassing. 

Onderhoud van de voorziening 

De ventilatievoorziening moet zodanig zijn uitgevoerd dat deze goed onderhouden en gereinigd kan 

worden. 

Open haard / houtkachel 

Indien in een woning een open haard of houtkachel wordt aangebracht, moet: 

Het schoorsteenkanaal voorzien zijn van rookgasventilator en afsluitbaar zijn; 

Een afsluitbare luchttoevoer in de nabijheid van de open haard worden aangebracht. 

KWALITEITSEISEN BESTAANDE BOUW 

Geen. 

AANVULLENDE KWALITEITSEISEN NIEUWBOUW 

Bergruimte 

Een bergruimte (niet zijnde een trapkast) moet geventileerd worden met een capaciteit van tenminste 7 

dm³/s. 

Ventilatiecapaciteit installatie 

De installatie moet in staat zijn de vereiste ventilatiecapaciteit tegelijkertijd in alle ruimten te realiseren. 

Acceptatie van gelijkwaardigheidsverklaringen 

Gelijkwaardigheidsverklaringen die tot doel hebben de geïnstalleerde ventilatiecapaciteit te beperken zijn 

niet toegestaan. 

AANVULLENDE KWALITEITSEISEN BESTAANDE BOUW 

Geen. 

4




01-07-2012 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

Bouwbesluit. 

NEN 1087 'Ventilatie van gebouwen. Bepalingsmethoden voor nieuwbouw' (2001). 

NEN 8087 'Ventilatie van gebouwen. Bepalingsmethoden voor bestaande bouw' (2001). 

Normen en richtlijnen 

NPR 1088 'Ventilatie van woningen en woongebouwen. Aanwijzingen voor en voorbeelden van de 

uitvoering van ventilatievoorzieningen' (1999 + C1:2000). 

NEN-EN 15251 'Binnenmilieu gerelateerde input parameters voor ontwerp en beoordeling van 

energieprestatie van gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, het thermisch comfort, de verlichting en 

akoestiek' (2007). 

Ondersteunende literatuur 

GIW/ISSO-publicatie 'Ontwerp- en montageadviezen, nieuwbouw, eengezinswoningen en appartementen' 

(2008). 

IEA Annex 27 'Evaluation and Demonstration of Domestic Ventilation Systems' (1998), hoofdstuk 7. 

ISSO, NOVEM, TVVL 'Handboek installatietechniek' (2002 met aanvullingen 2012). 

ISSO Kleintje Ventilatie (2012). 

Specificatiebladen 

I.3-2 Thermisch comfort 

I.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 

II.4-1 Luchtvolumestroom en regelbaarheid 

II.4-4 Principe uitvoering ventilatiesystemen 

II.4-33 Ventilatiebalans 

5



Thermisch comfort SPECIFICATIEBLAD: I.3-2 

01-07-2012 


Bouwbesluit: Luchtverversing 

De toevoer van lucht mag in de leefzone van een verblijfsgebied, een volgens NEN 1087 bepaalde 

luchtsnelheid veroorzaken die niet groter is dan 0,2 m/s. Het aantal te verwachten ontevredenen (PD) 

bedraagt dan 25%. 

De leefzone is dat deel van het verblijfsgebied dat zich bevindt binnen: 

1,0 m vanaf de buitengevel; 

0,2 m vanaf de binnenwanden die het verblijfsgebied omgrenzen; 

1,8 m vanaf de vloer. waarin personen worden geacht te verblijven bij normaal gebruik van de ruimte. 

WT61 

1,0 m 

Afb. I.3 Leefzone 

leefzone 

Bouwbesluit: Toevoer van verbrandingslucht 

De toevoer van verbrandingslucht mag in de leefzone van een verblijfsgebied, een volgens NEN 1087 

bepaalde luchtsnelheid veroorzaken die niet groter is dan 0,2 m/s. 


Voor bestaande bouw worden in het Bouwbesluit geen eisen gesteld aan het thermisch comfort. 


0,2 m 

1,8 m 

Inblaastemperatuur 

De temperatuur van de ingeblazen lucht moet bij centrale mechanische luchttoe- en afvoer tenminste 16 °C 

bedragen, zodat geen klachten ontstaan over tocht door het ventilatiesysteem. Deze eis is geformuleerd 

onder de conditie dat de binnentemperatuur 20 °C en de buitentemperatuur 0 °C bedraagt. 

Thermisch comfort (PMV) 

De PMV geeft aan hoe een grote groep mensen zal reageren op een bepaald klimaat. PMV staat voor 

Predicted Mean Vote, deze geeft aan wat de gemiddelde beleving van het thermisch comfort is. 0 is de 

neutrale situatie waarin (statistisch gezien) het minste aantal mensen klaagt. Omdat mensen het thermisch 

comfort verschillend ervaren, zullen ook dan klachten voorkomen. 

1



Thermisch comfort VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.3-2 

01-07-2012 

De PPD (Predicted Percentage Dissatisfied) geeft aan wat het percentage is van klagers. Er wordt gestreefd 

naar een PMV die tussen -0,5 en +0,5 ligt, dit geldt als 'tevreden'. De PPD is dan kleiner dan 10%. 

Tabel I.5 7-puntsschaal voor PMV 

+3 Heet 

+2 Warm 

+1 Lichtelijk warm 

0 Neutraal 

-1 Lichtelijk koel 

-2 Koel 

-3 Koud 

Het percentage klagenden over het thermisch comfort ten gevolge van luchttoevoer in de leefzone mag niet 

meer dan 10% bedragen. Dit onder de volgende condities: 

Buitentemperatuur in de winter (0 °C); 

Ontwerpbinnentemperatuur (20 °C); 

Nominale luchtvolumestroom; 

Metabolisme: lichte activiteit, zittend: 70 W/m 2 ; 

Kledingweerstand: winter 0,9 clo. 

Tocht algemeen (PMV – PD) 

Voor de beoordeling van het thermisch comfort is met name de beoordeling van tocht van belang. Het 

thermisch comfort is goed als geldt: 

PD < 15% (PD = Percentage Dissatisfied). 

De PD geeft het percentage ontevredenen als gevolg van tochtverschijnselen op hoofdniveau. De PD is altijd 

minimaal 5%, dit wil zeggen dat er altijd 5% ontevredenen zijn. 

Tochtklachten op enkelniveau 

Het percentage klagenden over tocht op enkelniveau ten gevolge van koudeval in de leefzone moet bij de 

ontwerpbuitentemperatuur in de winter niet meer dan 20% bedragen. 

Bypass 

Om oververhitting in de zomer te voorkomen/beperken is een bypass noodzakelijk. Hierdoor wordt 

voorkomen dat toegevoerde buitenlucht niet onnodig wordt opgewarmd door de binnenlucht bij hoge 

binnentemperaturen en/of nachtventilatie. 


Geen. 

2




01-07-2012 


Inblaastemperatuur 

De temperatuur van de ingeblazen lucht moet bij centrale mechanische luchttoe- en afvoer tenminste 16 °C 

bedragen, zodat geen klachten ontstaan over tocht door het ventilatiesysteem. Deze eis is geformuleerd 

onder de conditie dat de binnentemperatuur 20 °C en de buitentemperatuur -10 °C bedraagt. 

Thermisch comfort (PMV) 

Het percentage klagenden over het thermisch comfort ten gevolge van luchttoevoer in de leefzone mag niet 

meer dan 10% bedragen. Dit onder de volgende condities: 

Buitentemperatuur in de winter (-10 °C); 

Ontwerpbinnentemperatuur (20 °C); 

Nominale luchtvolumestroom; 

Metabolisme: lichte activiteit, zittend: 70 W/m 2 ; 

Kledingweerstand: winter 0,9 clo. 

Tocht algemeen (PMV – PD) 

Voor de beoordeling van het thermisch comfort is met name de beoordeling van tocht van belang. Het 

thermisch comfort is zeer goed als geldt: 

PD < 10% (PD = Percentage Dissatisfied). 

Tochtklachten op enkelniveau 

Overeenkomstig NEN-EN-ISO 7730 mag het aantal tochtklachten op enkelniveau in de leefzone maximaal 

10% bedragen. 

Vrije koeling met verse lucht (automatische zomernachtventilatie) 

In de zomer is het wenselijk dat de ventilatielucht niet extra wordt opgewarmd door de warmtewisselaar in 

de gevelventilatie-unit. Hiertoe dient de gevelventilatie-unit van een bypass te zijn voorzien. In de normale 

situatie stroomt alle lucht over de warmtewisselaar. Afhankelijk van de binnen- en buitenluchttemperatuur 

wordt de lucht handmatig of automatisch van buiten door de bypass gevoerd, zodat vrijwel geen warmte 

wordt overgedragen aan de toevoerlucht en de woning met koele, nachtelijke buitenlucht kan worden 

doorspoeld. 

Als alternatief voor een bypass is de gevelventilatie-unit voorzien van een handmatige of automatische 

regeling die de afvoerventilator tijdelijk uitschakelt. De luchtafvoer dient dan via te openen geveldelen of 

centrale luchtafvoer mogelijk te zijn. 


Geen. 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

Bouwbesluit. 

3




01-07-2012 



ISSO-publicatie 19 'Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen' (1991). 

NEN-EN 15251 'Binnenmilieu gerelateerde input parameters voor ontwerp en beoordeling van 

energieprestatie van gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, het thermisch comfort, de verlichting en 

akoestiek' (2007). 

NEN-EN-ISO 7730 'Klimaatomstandigheden – Analytische bepaling en interpretatie van thermische 

behaaglijkheid door berekening van de PMV- en PPD-waarde en lokale thermische behaaglijkheid' (2005). 

NEN-EN-ISO 7726 'Ergonomie van de thermische omgeving; Instrumenten voor het meten van fysische 

grootheden' (2001). 








4



Geluid van buiten SPECIFICATIEBLAD: I.3-3 

01-07-2012 


Bouwbesluit: Bescherming tegen geluid van buiten 

Een te bouwen bouwwerk biedt in een verblijfsgebied bescherming tegen geluid van buiten. 

Tabel I.6 Bescherming tegen geluid van buiten 

Situatie Vereiste karakteristieke geluidwering GA,k [dB] 

Verblijfsgebied Minimaal het verschil tussen de geluidbelasting* en 35 dB(A) (industrielawaai) of 

33 dB (weg-, spoorweglawaai) met een minimum van 20 dB (basisvoorschrift) 

Verblijfsruimte Minimaal het verschil tussen de geluidbelasting* en 37 dB(A) (industrielawaai) of 

35 dB (weg-, spoorweglawaai) met een minimum van 18 dB (basisvoorschrift) 

Onbenoemde ruimte Geen eis 

(geen verblijfsgebied) 

* Geluidbelasting conform de Wet Geluidhinder of de Tracéwet 

De geluidwering van de uitwendige scheidingsconstructie (gevel) moet worden bepaald conform NEN 5077. 

Als richtlijn kan de rekenmethode volgens NPR 5272 gebruikt worden. 


Op het gedeeltelijk vernieuwen, veranderen of vergroten van bestaande bouw zijn de eisen voor nieuwbouw 

van toepassing. 

Opmerking: In sommige gevallen kunnen burgemeester en wethouders bij het veranderen van een bestaand 

bouwwerk ontheffing van het nieuwbouwvoorschrift verlenen tot het rechtens verkregen niveau. 


Geen. 


Geen. 


Geen. 


Geen. 

1



Geluid van buiten VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.3-3 

01-07-2012 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

Bouwbesluit. 

Wet Geluidshinder. 


NEN 5077 'Geluidwering in gebouwen - Bepalingsmethoden voor de grootheden voor geluidwering van 



NPR 5272 'Geluidwering in gebouwen - Aanwijzingen voor de toepassing van het rekenvoorschrift voor de 

geluidwering van gevels op basis van NEN-EN 12354-3' (2003 + C1:2005). 


I.4-5 Geluidwering gevel 

II.4-9 Geluid van buiten 

2



Geluid van installaties SPECIFICATIEBLAD: I.3-4 

01-07-2012 


Bouwbesluit: Bescherming tegen geluid van installaties 

Een te bouwen bouwwerk biedt bescherming tegen geluid van installaties. 

Tabel I.7 Eisen installatiegeluid verblijfsgebied aangrenzend perceel, bij geluid veroorzaakt door eigen 

gebouwinstallaties 

Situatie Toegestaan karakteristiek installatiegeluidniveau LI,A,k * 

Verblijfsgebied Maximaal 30 dB 

Geen verblijfsbied Geen eis 

* Geldt voor een toilet met waterspoeling, een kraan, een mechanische voorziening voor luchtverversing, een 

warmwatertoestel, een installatie voor verhoging van waterdruk of een lift 

Tabel I.8 Eisen installatiegeluid verblijfsruimte zelfde perceel, bij geluid veroorzaakt door installaties van 

aangrenzende woning 


Verblijfsruimte Maximaal 30 dB 

Geen verblijfsruimte Geen eis 

* Geldt voor een toilet met waterspoeling, een kraan, een mechanische voorziening voor luchtverversing, een 

warmwatertoestel, een installatie voor verhoging van waterdruk of een lift 

Tabel I.9 Eisen installatiegeluid verblijfsruimte zelfde perceel, bij geluid veroorzaakt door eigen gebouwinstallatie 


Verblijfsgebied Maximaal 30 dB 

Geen verblijfsbied Geen eis 

* Geldt voor (mechanische) voorziening voor luchtverversing, warmteopwekking en warmteterugwinning. De 

eisen gelden voor elke installatie afzonderlijk. Het betreft het geluidniveau dat optreedt wanneer de 

luchtverversing werkt in de stand van de door het Bouwbesluit voorgeschreven ventilatiecapaciteit. 

Het installatiegeluidniveau, de karakteristieke isolatie-index voor luchtgeluid en de isolatie-index voor 

contactgeluid moeten bepaald worden conform NEN 5077. 


Bouwbesluit: Bescherming tegen geluid van installaties 

Op het gedeeltelijk vernieuwen, veranderen of vergroten van bestaande bouw zijn de eisen voor nieuwbouw 

van toepassing, waarbij in plaats van het bij nieuwbouw aangegeven eisen-niveau wordt uitgegaan van een 

niveau van eisen dat 10 dB lager is. 

1



Geluid van installaties VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.3-4 

01-07-2012 


Geen. 


Geen. 


Geluid van installaties 

NEN 1070 geeft verschillende kwaliteitsniveaus voor geluid van installaties binnen de eigen woning. 

Tabel I.10 Kwaliteitsniveaus voor geluid van installaties binnen de eigen woning 

Ruimte Kwaliteitscijfer1) k = 1 k = 2 k = 3 k = 4 k = 5 

Verblijfsruimte LI;A [dB(A)] 20 25 30 35 40 

Andere ruimte2) LI;A [dB(A)] 25 30 35 40 45 

1) De kwaliteitscijfers bestrijken globaal de kwaliteitsniveaus van net haalbaar met de huidige technieken (k=1), 

conform de huidige bouwpraktijk (k=3) tot minimaal noodzakelijk bij woningverbetering (k=5). 

2) Voor ruimten waarin installaties staan opgesteld gelden de eisen niet. 

Het kwaliteitscijfer (k) is gerelateerd aan de geluidweringsklasse (GK) van een woning volgens: 

GK = maximum (kale ruimten, alle aspecten). 

GK I: hoge mate van bescherming en rust; gehinderden < 5% 

GK II: onder normale omstandigheden goede bescherming; gehinderden 5% tot 10% 

GK III: bescherming tegen ontoelaatbare storing; gehinderden 10% tot 25% 

GK IV: regelmatig storing; gehinderden 25% tot 50% 

GK V: geen bescherming; gehinderden > 50% 

Kwaliteitscijfer 2 moet gerealiseerd worden bij een zodanige instelling van het ventilatiesysteem dat in de 

woonkamer/slaapruimten aan de ventilatie-eisen volgens het Bouwbesluit wordt voldaan. Hiermee is het 

mogelijk om 's nachts zonder geluidhinder voldoende te ventileren. De geluidniveaumetingen moeten 

conform NEN 5077 verricht worden. 

Opmerking: Bij LI,A duidt de index A op een A-weging. Voorheen werd dit aangegeven met als eenheid dB(A). 

In de huidige normen worden alle geluidseisen weergegeven met als eenheid dB; in de grootheid wordt de 

index A opgenomen om aan te geven dat het een A-gewogen grootheid is. 

Bij toepassing van meerdere toe- en/of afvoerventielen per ruimte moet, om aan de eisen te blijven voldoen 

het geluid van ieder ventiel lager zijn dan de toegestane 30 dB. Bij toepassing van 2 ventielen met een gelijk 

geluidsniveau neemt het totale geluidsniveau 3 dB toe. Bij 3 gelijke niveaus is de toename 4,5 dB! 


Geen. 

2



Geluid van installaties VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.3-4 

01-07-2012 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

Bouwbesluit. 


NEN 1070 'Geluidwering in gebouwen. Specificatie en beoordeling van de kwaliteit' (1999 + C2:2003). 

NEN 5077 'Geluidwering in gebouwen - Bepalingsmethoden voor de grootheden voor geluidwering van 




IEA Annex 27 'Evaluation and Demonstration of Domestic Ventilation Systems' (1998). 


I.3-7 Duurzaam bouwen 


II.4-7 Geluid van installaties 

II.4-9 Geluid van buiten 

3



Energie en milieu SPECIFICATIEBLAD: I.3-5 

01-07-2012 


Bouwbesluit: Beperking van luchtdoorlatendheid 

De volgens NEN 2686 bepaalde luchtvolumestroom door de scheidingsconstructie van een gebruiksfunctie 

(verblijfsgebieden, toiletruimten en badruimten) mag niet meer bedragen dan 200 dm³/s per 500 m³ 

gebouwinhoud. 

Bouwbesluit: Energieprestatie 

De energieprestatiecoëfficiënt EPC van een niet in een woongebouw gelegen woning of een woongebouw 

mag maximaal 0,6 bedragen. De energieprestatiecoëfficiënt voor woningen en woongebouwen moet 

bepaald worden conform NEN 7120 en bij gebieds-gebonden maatregelen tevens conform NVN 7125. 

Bouwbesluit: Duurzaam bouwen 

Van de samenstelling van constructieonderdelen van een woonfunctie is de uitstoot van broeikasgassen en 

de uitputting van grondstoffen gekwantificeerd volgens de Bepalingsmethode Milieuprestatie Gebouwen en 

GWW-werken. 

Van de samenstelling van constructieonderdelen van een gebouw met uitsluitend kantoorfuncties en 

nevenfuncties daarvan met een totale gebruiksoppervlakte van meer dan 100 m² is de uitstoot van 

broeikasgassen en de uitputting van grondstoffen gekwantificeerd volgens de Bepalingsmethode 

Milieuprestatie Gebouwen en GWW-werken. 

Bij de aanvraag van de Omgevingsvergunning dient de milieuprestatieberekening te worden ingediend 

(vanaf 2013). De benodigde materiaalgegevens zijn opgenomen in de Nationale Milieudatabase (NMD). De 

score kan bepaald worden met GreenCalc+ of GPR gebouw. 


Bouwbesluit 

Voor de bestaande bouw worden met betrekking tot energie geen eisen in het Bouwbesluit gesteld. 

Europese richtlijn energieprestatie van gebouwen (EPBD) 

Op grond van de Europese Richtlijn energieprestatie van gebouwen moeten gebouweigenaren bij bouw, 

verkoop, verhuur en ingrijpende renovatie een energieprestatiecertificaat van maximaal tien jaar oud 

overleggen. Dit certificaat geeft inzicht in de energetische kwaliteit van het gebouw. Een label zal deel 

uitmaken van dit certificaat. Voor de klassenindeling van het label voor de bestaande bouw wordt gebruik 

gemaakt van de energie-index. Voor bestaande gebouwen zal het certificaat ook een standaardadvies 

bevatten voor verbetering van de energieprestatie van het gebouw. 

Voor het maken van het EP-certificaat voor woningen moet de EPA-adviseur gecertificeerd zijn conform de 

BRL 9500 deel 1 Energieprestatiecertificaat, bestaande woningen. 


In verband met de energieprestatie van de woning of het woongebouw dient, in geval van toepassing van 

decentrale mechanische luchttoe- en afvoer met warmteterugwinning, hoog rendement 

warmteterugwinning toegepast te worden. 

1



Energie en milieu VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.3-5 

01-07-2012 

Beperk het elektrisch vermogen van de ventilatoren door een kanalensysteem met lage luchtweerstand en 

de toepassing van energiezuinige ventilatoren/regelingen. 


Geen. 


Extra energiebesparing is te realiseren door het toepassen van vraagsturing. 


Geen. 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

Bepalingsmethode Milieuprestatie Gebouwen en GWW-werken (2011). 

Bouwbesluit. 

www.nationalemilieudatabase.nl 

NEN 1068 'Thermische isolatie van gebouwen. Rekenmethoden' (2012). 

NEN 2686 'Luchtdoorlatendheid van gebouwen. Meetmethode' (1988 + A2:2008). 

NEN 7120 'Energieprestatie van gebouwen. Bepalingsmethoden' (2011 + C2:2011). 

NVN 7125 'Energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (EMG) – Bepalingsmethode' (2011). 


NEN-EN 15804 'Duurzaamheid van bouwwerken - Milieuverklaringen van producten - Basisregels voor de 

productgroep bouwproducten' (2012). 

SBR 'Luchtdicht bouwen. Deel A: Ontwerpaanbevelingen. Deel B: Uitvoeringsaanbevelingen' (2001). 

SBR Referentiedetails Woningbouw (2008). 




I.4-1 Luchtdoorlatendheid 

I.4-6 Energieprestatie 


II.3-6 Luchtdoorlatendheid 

II.3-7 Energiegebruik ventilatoren 


II.4-13 Energieprestatiecoëfficiënt 

2


Beheeraspect 4. Middelen 

Luchtdoorlatendheid SPECIFICATIEBLAD: I.4-1 

01-07-2012 

ALGEMEEN 

Definities 

De termen 'luchtdichtheid' en 'luchtdoorlatendheid' geven beide de lekvolumestroom aan door de 

gebouwschil, de termen hebben een tegengestelde duiding. Aan het beperken van de luchtdoorlatendheid 

van de woning zijn wettelijke eisen gesteld. Deze zijn bedoeld voor het beperken van energieverliezen en 

voor het beperken van toetreding van (vochtige) lucht uit de kruipruimte. Kwaliteitseisen met betrekking tot 

de luchtdichtheid van woningen hebben enerzijds betrekking op het beperken van de luchtdoorlatendheid 

voor het beperken van energieverliezen, en anderzijds op het realiseren van een minimale 

luchtdoorlatendheid om praktische problemen te voorkomen en bij het uitschakelen van het 

ventilatiesysteem toch enige infiltratie te realiseren. 

Energieprestatienormering 

Bij het vaststellen van de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) volgens NEN 7120 wordt rekening gehouden met 

de luchtdoorlatendheid van de woning. Dit gebeurt door de bepaling van de luchtvolumestromen door 

infiltratie via de, direct aan NEN 7120 gekoppelde, norm NEN 8088. 

In de norm NEN 8088 wordt de totale toevoerluchtvolumestroom door infiltratie (qve;inf) bepaald door het 

product van de specifieke luchtvolumestroom door alle luchtlekken bij een uniform drukverschil van 10 Pa 

(qv10;spec), correctiefactoren (fwind, ftype, finf) en de gebruiksoppervlakte (Ag) van de woning: 

qve;inf = fwind · ftype · finf · qv10;spec · Ag [dm³/s] 

Waarin: 

qve;inf = totale toevoerluchtvolumestroom door infiltratie [dm³/s] 

fwind = een correctiefactor voor de door de winddruk geïnduceerde infiltratie en hangt af van de 

gebouwafmetingen. Anders gezegd: Hoe hoger het gebouw hoe hoger deze correctiefactor [-] 

ftype = een correctiefactor die de geïnduceerde infiltratie bijstelt naar de voor het gebouwtype 

karakteristieke winddrukverdeling en thermiek [-] 

finf = een correctiefactor voor de invloed van de ventilatievoorziening op de geïnduceerde infiltratie [-] 

qv10;spec = specifieke luchtvolumestroom door alle luchtlekken bij een uniform drukverschil van 10 Pa 

[dm³/s·m²] 

= gebruiksoppervlakte [m²] 

Ag 

Opmerking: Als de specifieke luchtvolumestroom bij 10 Pa (qv10;spec) op basis van meting is vastgesteld, mag 

deze waarde voor de berekening van de luchtvolumestroom door infiltratie gebruikt worden in de EPCberekening. 

In alle andere gevallen moet worden gewerkt met forfaitaire rekenwaarden. 

De forfaitaire rekenwaarden voor de specifieke luchtvolumestroom bij 10 Pa zijn in NEN 8088 afhankelijk van 

het bouwjaar en het woningtype. In tabel 3.9b staat een overzicht van de aan te houden forfaitaire 

rekenwaarden. 

1



Luchtdoorlatendheid VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.4-1 

01-07-2012 

Tabel Specifieke luchtvolumestroom voor infiltratie bij 10 Pa [dm³/s·m²] (forfaitaire waarden NEN 8088) 

Gebouwtype Bouwjaar 

Voor 1970 1980 1990 2000 Na 

1970 - - - - 2010 

1980 1990 2000 2010 

Grondgebonden Met een kap Tussenwoning 4,3 2,8 1,9 1,3 1 0,7 

woningen 

Hoekwoning 5,2 3,4 2,3 1,6 1,2 0,8 

Vrijstaande woning, 

punt dak 

6 3,9 2,7 1,8 1,4 1 

Vrijstaande woning, half 

plat dak 

5,2 3,4 2,3 1,6 1,2 0,8 

Met een plat Tussenwoning 3 2 1,3 0,9 0,7 0,5 

dak 

Hoekwoning 3,6 2,4 1,6 1,1 0,8 0,6 

Vrijstaande woning 4,2 2,7 1,9 1,3 1 0,7 

Meerlaagse Etage van flat- Tussenligging op 

2,2 1,4 1 0,7 0,5 0,4 

woningen /portiekwoning onderste of 

tussenverdieping 

Kop-, eind- of 

hoekligging op onderste 

of tussenverdieping 

2,8 1,8 1,2 0,8 0,7 0,5 

Tussenligging op 

bovenste verdieping 

2,6 1,7 1,1 0,8 0,6 0,4 

Kop-, eind- of 

hoekligging op 

bovenste verdieping 

3 2 1,3 0,9 0,7 0,5 

TOEPASBAARHEID VENTILATIESYSTEMEN 

Bij mechanische afvoer en een te kleine luchtdoorlatendheid zal het verschil tussen de buiten- en 

binnenluchtdruk te groot zijn waardoor tocht, geluidhinder en schade aan het ventilatiesysteem kan 

ontstaan. Derhalve mogen in verband met het functioneren van ventilatiesystemen met mechanische 

afzuiging én om ook bij afwezigheid van bewoners geen onaanvaardbare situatie te laten ontstaan de 

minimale waarden voor de luchtdoorlatendheid (qv;10) van de omhulling van een gebouw, zoals 

aangegeven in onderstaande grafiek, niet worden onderschreden. In verband met beperking van 

energieverliezen moet de luchtdoorlatendheid van de omhulling van een gebouw tussen de in de grafiek 

aangegeven minimum en maximum waarden liggen: 

2




01-07-2012 

Afb. I.4 Globale indicatie toepasbaarheid ventilatiesystemen als functie van de luchtdichtheid (Bron: Techniek 

inventarisatie ventilatie 

UITWERKING 

Om aan de vereiste luchtdichtheid van de woning te voldoen dienen de ontwerpaanbevelingen volgens 

klasse 2 uit SBR-publicatie 'Luchtdicht bouwen. Deel A: Ontwerpaanbevelingen' te worden gevolgd. Bij het 

bepalen van de qv;10-waarde van de woning is de luchtdichtheidsklasse van de details van belang. 

UITWERKING GESTAPELDE BOUW 

Bij toenemende hoogte van een gebouw nemen de drukverschillen over de gevel toe waardoor het debiet 

door naden en kieren in de gebouwschil toeneemt. Behalve een groter energieverlies leidt dit ook tot 

comfortproblemen vanwege tocht. Daarnaast wordt het drukverschil over de woning, en daarmee de 

luchttoevoer, beïnvloed. Bij toepassing van decentrale gebalanceerde ventilatie in gestapelde bouw dient 

derhalve extra aandacht besteed te worden aan het luchtdicht uitvoeren van de gevel. 

DUURZAAM BOUWEN 

In het kader van duurzaam bouwen gelden de volgende variabele en vaste maatregelen, welke leiden tot 

een hoge luchtdichtheid van de gebouwschil: 

Bewegende delen in kozijnen te voorzien van dubbele kierdichting en meerpuntsluiting (S019) 

(variabele maatregel); 

Vloersparingen en aansluitingen in de begane grondvloer luchtdicht uitvoeren (S021) (vaste maatregel); 

Kruipluik voorzien van een goede afdichting (S022) (vaste maatregel). 

VERWIJZINGEN 


SBR 'Referentiedetails Woningbouw' (2008). 

SBR 'Luchtdicht bouwen. Deel A: Ontwerpaanbevelingen' (2001). 

'Spoorboekje Bouwbesluit voor Installateurs'. 


Op 't Veld, P.J.M. Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs B.V., De Gids W.F. TNO-Bouw 

'Techniekinventarisatie ventilatie. Ontwikkelingen, trends en concepten', nr. 981113 (november 1999). 

3




01-07-2012 

SBR 'Duurzaam bouwen: Nationaal pakket woningbouw' (2004). www.sbr-info.nl 


I.3-5 Energie 

I.3-7 Duurzaam bouwen 

I.4-6 Energieprestatie 



4



Energieprestatie SPECIFICATIEBLAD: I.4-6 

01-07-2012 

BEPALINGSMETHODE NIEUWBOUW 

NEN 7120 'Energieprestatie van gebouwen. Bepalingsmethode' 

De energieprestatienorm geeft een methode voor het berekenen van de energieprestatie van gebouwen, 

waaronder woningen en woongebouwen. De energieprestatie is een grootheid waarin de energiewinsten 

(bijv. door benutting van zonnestraling en interne warmte) en het energiegebruik ten gevolge van 

bouwkundige en installatietechnische aspecten zijn samengebracht. 

De energieprestatie wordt uitgedrukt in de energieprestatiecoëfficiënt (EPC); de EPC geeft een 

karakterisering van de energieprestatie van het gebouw en de gebouwgebonden installaties. Er bestaat geen 

directe relatie tussen de bepaalde energieprestatie en het werkelijke energieverbruik. 

Berekening EPC 

De energieprestatiecoëfficiënt EPC van een niet in een woongebouw gelegen woning of een woongebouw 

mag maximaal 0,6 bedragen. De energieprestatiecoëfficiënt voor woningen en woongebouwen moet 

bepaald worden conform NEN 7120 en bij gebieds-gebonden maatregelen tevens conform NVN 7125. 

BEPALINGSMETHODE BESTAANDE BOUW 

Europese richtlijn energieprestatie van gebouwen (EPBD) 

Op grond van de Europese Richtlijn energieprestatie van gebouwen moeten gebouweigenaren bij bouw, 

verkoop, verhuur en ingrijpende renovatie een energieprestatiecertificaat van maximaal tien jaar oud 

overleggen. Dit certificaat geeft inzicht in de energetische kwaliteit van het gebouw. Een label zal deel 

uitmaken van dit certificaat. Voor de klassenindeling van het label voor de bestaande bouw wordt gebruik 

gemaakt van de energie-index. Voor bestaande gebouwen zal het certificaat ook een standaardadvies 

bevatten voor verbetering van de energieprestatie van het gebouw. 

Voor het maken van het EP-certificaat voor woningen moet de EPA-adviseur gecertificeerd zijn conform de 

BRL 9500 deel 1 Energieprestatiecertificaat, bestaande woningen. 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

BRL 9500-01 Energieprestatiecertificaat, bestaande woningen (2011). 

BRL 9500-02 EPA-maatwerkrapport, bestaande woningen (2011). 

NEN 7120 'Energieprestatie van gebouwen. Bepalingsmethoden' (2011 + C2:2011). 

NVN 7125 'Energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (EMG) – Bepalingsmethode' (2011). 


ISSO-publicatie 82.1 Handleiding EPA-W 'Energieprestatiecertificaat' (2011). 

ISSO-publicatie 82.2 Handleiding EPA-W 'Maatwerkadvies' (2011). 

1


Beheeraspect 8. Documentatie 

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten SPECIFICATIEBLAD: I.8-2 

01-07-2012 

VRAAGSPECIFICATIE 

Tijdens de programmafase worden diverse keuzes gemaakt m.b.t. de eisen die door de opdrachtgever aan de 

kwaliteit van het ventilatiesysteem worden gesteld. 

Dit vraagspecificatieblad is bedoeld om alle gemaakte keuzes met betrekking tot het ventilatiesysteem te 

specificeren, en dient als middel om de eisen en wensen van de opdrachtgever door te geven naar de 

ontwerpfase. 

Per kwaliteitsaspect is de vet gemarkeerde keuzemogelijkheid als een hoger kwaliteitsniveau 

(comfortabeler, energiezuiniger en/of duurzamer) aan te merken. 

Invulblad en uitgangspunten 

Project 

Plaats 

Contactpersoon / 

Eisen Middelen 

ventilatiedeskundige 

Offerte nummer 

Datum vaststelling 

uitgangspunten 

I.2-1 I.8-1 

Luchtkwaliteit Eisen Middelen 

1. Regeling binnenluchtkwaliteit O Handmatig 

O Automatisch 

I.3-1 I.4-10 

2. Gevelventilatie-unit in: O Woonkamer 

O Hoofdslaapkamer 

O Alle verblijfsruimten 

I.3-1 I.4-2 

Akoestiek Eisen Middelen 

3. Installatiegeluid woonkamer Kwaliteitscijfer NEN1070: 

O 3 (max. 30 dB = eis BB) 

O 2 (max. ________ dB) 

I.3-4 II.4-7 

4. Installatiegeluid slaapkamer Kwaliteitscijfer NEN1070: 

O 3 (max. 30 dB = eis BB) 

O 2 (max. ________ dB) 

I.3-4 II.4-7 

5. Buitengeluid O Ga;k = 20 dB(A) 

O Ga;k ≥ 20 dB(A) 

I.3-3 II.4-7 

Comfort aspecten Eisen Middelen 

6. Type ruimteverwarming O Radiator HT 

O Radiator LT 

O Vloerverwarming 

O Anders, _______________ 

I.3-2 I.4-2 

7. Naverwarming ventilatielucht 

(na wtw) 

O Geen 

O Radiator 

I.3-2 I.4-4 

8. Tochtklachten algemeen O PD < 15 % bij 0 °C buiten 

O PD < 10 % bij -10 °C buiten 

I.3-2 I.4-4 

1


Beheeraspect 8. Documentatie 

Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: I.8-2 

01-07-2012 

9. Tochtklachten enkelniveau O PD < 20 % bij 0 °C buiten 

O PD < 10 % bij -10 °C buiten 

10. Bypass en voorwaardelijke O Nee 

nachtkoeling 

O Handmatig 

O Automatisch 

2 

I.3-2 I.4-4 

Energiezuinigheid Nieuwbouw Eisen Middelen 

11. Energieprestatiecoëfficiënt O ≤ 0,6 

O ≤ 0,4 

O ≤ ________ 

I.3-5 I.4-6 

12. Luchtdoorlatendheid O qv;10 ≥ 1,0 dm³/s·m² 

O 0,4 ≤ qv;10 ≤ 0,8 dm³/s·m² 

O qv;10 < 0,4 dm³/s·m² 

I.3-5 I.4-1 

13. Thermische isolatie 

scheidingsconstructies 

O Rc ≥ 3,5 m²K/W 

O Rc ≥ 5,0 m²K/W 

I.3-5 

I.4-4 

I.4-6 


beglazing 

O Uglas ≤ 1,6 W/m²·K 

O Uglas ≤ 1,2 W/m²·K 

O Uglas ≤ ________ W/m²·K 

I.3-5 

I.4-4 

I.4-6 

15.Dubo-maatregelen O Nee 

O Ja 

I.3-7 Fase I en II 

Energiezuinigheid Bestaande 

bouw 

16. Energielabel O A 

O E 

O B 

O F 

O C 

O D 

O G 

17. Luchtdoorlatendheid O qv;10 ≥ 200 dm³/s 

O qv;10 ≤ 200 dm³/s 

O qv;10 ≤ 100 dm³/s 

O qv;10 ≤ 50 dm³/s 


O Geen isolatie 

scheidingsconstructies 

O Rc < 1,3 m²K/W 

O Rc ≥ 1,3 m²K/W 

O Rc ≥ 3,5 m²K/W 


O Enkel glas 

beglazing 

O Standaard dubbel, Uglas ≤ 3,2 W/m²·K 

O HR-glas, Uglas ≤ 1,8 W/m²·K 

O HR++-glas, Uglas ≤ 1,2 W/m²·K 

I.3-2 

Eisen Middelen 

I.3-5 I.4-6 

I.3-5 I.4-1 

I.3-5 

I.3-5 

I.4-4 

I.4-6 

I.4-4 

I.4-6



Comfortaspecten en regelbaarheid SPECIFICATIEBLAD: II.3-2 

01-07-2012 


Bouwbesluit: Luchtverversing van een verblijfsgebied, verblijfsruimte, toiletruimte en badruimte 

De toevoer van lucht veroorzaakt in de leefzone van een verblijfsgebied voor het verblijven van mensen een 

volgens NEN 1087 bepaalde luchtsnelheid die niet groter is dan 0,2 m/s. Dit voorschrift betreffende de 

luchtsnelheid van de ventilatielucht is opgesteld met het doel tochtverschijnselen tot een minimum te 

beperken. 

De capaciteit van een voorziening voor luchtverversing van een verblijfsgebied of verblijfsruimte is 

regelbaar. De voorziening heeft, bepaald volgens NEN 1087, naast een laagste stand van ten hoogste 10% 

van de capaciteit en een stand van 100% van de capaciteit ten minste twee standen in het regelgebied 

tussen de laagste stand en 30% van de capaciteit. 

Deze twee standen verschillen in capaciteit ten opzichte van de nulstand en onderling ten minste 10%. 


In het Bouwbesluit zijn voor de bestaande bouw geen eisen aan het comfort en de regelbaarheid van een 

ventilatievoorziening opgenomen. 


Temperatuur toevoerlucht (mechanische luchttoe- en afvoer) 

De (aanvullende) kwaliteitseisen met betrekking tot de inblaastemperatuur zijn in de programmafase 

opgenomen in specificatieblad I.3-2 en I.8-2. 

Luchtsnelheid in de leefzone 

De (aanvullende) kwaliteitseisen met betrekking tot de luchtsnelheid zijn in de programmafase opgenomen 

in specificatieblad I.3-2 en I.8-2. Tevens moeten snelheidsfluctuaties voorkomen worden. Een te hoge 

luchtsnelheid in de leefzone en een te grote variatie in luchtsnelheid wordt ervaren als tocht. 

Inblaashoogte gevelventilatie-unit 

Bij toepassing van voorverwarmde ventilatielucht is de inblaashoogte minder kritisch dan bij onverwarmde, 

natuurlijke luchttoevoer (waarbij de opening op tenminste 1,8 meter boven vloerniveau moet zijn 

gepositioneerd). 

Overstroomvoorzieningen 

Overstroomvoorzieningen zijn noodzakelijk voor intern luchttransport bij gesloten binnendeuren. 

Overstroomvoorzieningen kunnen als (geluidgedempt) overstroomrooster in de wand of binnendeur 

worden uitgevoerd of als luchtspleet onder de binnendeur. Bij de bepaling van de spleethoogte moet 

rekening worden gehouden met een later aan te brengen vloerbedekking (hout, tapijt). Een 

overstroomvoorziening mag niet afsluitbaar zijn en moet ook na het aanbrengen van de vloerbedekking 

voldoende vrije doorlaat hebben. 

Verticale temperatuurgradiënt 

Als richtwaarde voor de maximale verticale temperatuurgradiënt in de ruimte moet 3 K tussen vloer en 

hoofdhoogte worden aangehouden. Een grotere verticale temperatuurgradiënt in de ruimte moet 

voorkomen worden. De verticale temperatuurgradiënt is afhankelijk van de temperatuur van de 

1



Comfortaspecten en regelbaarheid VERVOLG SPECIFICATIEBLAD: II.3-2 

01-07-2012 

toevoerlucht, de luchtsnelheid in de leefzone en de wijze waarop de ventilatielucht met de ruimtelucht 

vermengd wordt. 

Indien de eisen ten aanzien van bovengenoemde aspecten (temperatuur, luchtsnelheid en inblaashoogte) 

worden overgenomen, zal aan de richtwaarde voor de verticale temperatuurgradiënt worden voldaan. 

Regelbaarheid van de ventilatievoorziening 

Uit energiebesparingoverwegingen is het vereist dat de bewoner de mogelijkheid heeft om ook de 

volumestroom van de afvoer van mechanische systemen te kunnen regelen. De afvoer moet voorzien zijn 

van de volgende standen: 

Tabel II.4 Afvoerstanden 

Stand Richtwaarden luchtvolumestroom 1) 

1. Laagstand 30 - 50 % van de hoogstand 

2. Middenstand 50 - 65 % van de hoogstand 

3. Hoogstand 100 % 

1) De luchtvolumestroom moet in één van de standen overeen komen met de nominale volumestroom conform 

het Bouwbesluit. GIW/ISSO 2008 adviseert op de middenstand te voldoen aan de capaciteitseis volgens het 

Bouwbesluit. 

Het uitschakelen van de ventilatievoorziening, anders dan met een calamiteitenschakelaar, moet voorkomen 

worden. 

Vraaggestuurde ventilatie 

Bij vraaggestuurde ventilatie op basis van de binnenluchtcondities moet het setpoint vrij instelbaar zijn. Voor 

CO2-geregelde systemen betekent dit dat een setpoint van 1200 ppm of lager door de gebruiker op het 

toestel ingesteld moet kunnen worden. 

Aan sensoren ten behoeve van vraagsturing op binnenluchtcondities worden nadere voorwaarden gesteld 

om een betrouwbaar automatisch regelend ventilatiesysteem te krijgen: 

De sensoren voor vraagsturing moeten dusdanig gepositioneerd zijn dat een representatieve meting 

van de luchtkwaliteit in de te ventileren ruimte wordt verkregen. Niet in de toevoerluchtstroom, 

eventueel wel in de afvoerluchtstroom met voldoende afstand tussen toe- en afvoerpunten; 

De gebruiker kan de actuele luchtkwaliteit aflezen op een centraal display; 

Sensoren moeten tenminste 15 jaar betrouwbare waarden genereren; 

Nauwkeurigheid: 

o CO2: 60 ppm bij 1.200 ppm absoluut; 

o RV: 7 - 10 %; 

o Temperatuur: 0,5 °C. 

Het meetbereik moet overeenkomen met de normaliter optredende CO2-concentraties in de 

binnenlucht (circa 300 - 3000 ppm). Voor de aansturing van vraaggestuurde ventilatie kan worden 

volstaan met: 

o Absolute waarde: 400 - 2.000 ppm; 

o Relatieve meting: 0 - 1.600 ppm boven achtergrondconcentratie; 

De sensoren moeten tenminste 1x per minuut een meetwaarde geven; 

De afwijking in de meetwaarde van de sensor mag niet meer dan 5 % bedragen t.o.v. een gekalibreerde 

meter of ijkgas. 

2




01-07-2012 


Geen. 


Vraaggestuurde ventilatie 

Het setpoint voor de luchtkwaliteit kan door de gebruiker ingesteld worden. Voor CO2-geregelde systemen 

betekent dit dat een setpoint van 1000 ppm of lager door de gebruiker op het toestel ingesteld moet 

kunnen worden. 

Aan de sensoren ten behoeve van vraagsturing op binnenluchtcondities kunnen de volgende extra 

voorwaarden worden gesteld: 

Sensoren moeten zelfkalibrerend zijn; 

Sensoren zijn te herijken zonder te vervangen; 

Zelfcorrigerend en zelfcorrigerend op storingen (onlogische meetwaarden); 

De gebruiker kan de actuele luchtkwaliteit aflezen op een display in de betreffende verblijfsruimte. 

Calamiteitenschakelaar 

Om bij calamiteiten buitenshuis de luchttoevoer door de bewoners eenvoudig te kunnen uitschakelen, moet 

afhankelijk van de situatie, één van de volgende voorzieningen getroffen worden: 

Tabel II.5 Voorzieningen luchttoevoer 

Eengezinswoningen met individuele ventilatieinstallatie 

Bestaande bouw goed bereikbare netaansluiting van de 

gevelventilatie-unit en afzuigunit, waarbij in geval 

van calamiteiten de stekker snel en eenvoudig uit de 

wandcontactdoos kan worden gehaald. 

Nieuwbouw elektrische voeding van de gevelventilatie-unit(s) op 

een aparte, gemarkeerde elektragroep in de 

meterkast aansluiten 


Geen. 

VERWIJZINGEN 

Regelgeving 

Bouwbesluit. 



3 

Meergezinswoningen met 

collectieve ventilatie-installatie 

bedienknop voor aan- en 

uitschakeling collectieve 

ventilatie-installatie in 

appartementen of technische 

ruimte 

bij voorkeur wordt de ventilatieinstallatie 

door een schakelsignaal 

op het lichtnet op afstand 

uitgeschakeld.




01-07-2012 






II.4-1 Luchtvolumestroom en regelbaarheid 

4

Erratum ISSO-publicatie 91 (2009): Ventilatiesystemen met ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?