Groene Schatkamer - Hortus Arcadië

ISBN/EAN: 978-90-8942-016-9
De natuur als inspiratiebron! Een beeldverhaal in 52 weken
over één van de meest verborgen schatten van Nijmegen.
Een boek met elke week een verrassend verhaal over zeldzame
planten en alledaagse bloemen, over hun fascinerende eigenschappen,
over hoe soorten samen groeien en zo ons landschap aankleden.
Een boek vol foto’s zoals je ze zelf nooit zou maken. Kleuren en
geuren spatten er vanaf; ze zijn bijna tastbaar.
Een boek dat je van de wonderbaarlijke schoonheid van de natuur
laat genieten. Bloemen komen tot leven.
Een boek dat uitnodigt om zelf op ontdekkingstocht te gaan.
Leuke tips wijzen jong én oud de weg.
Hortus Arcadië: De Groene Schatkamer van Nijmegen
Antoon Kuhlmann Hortus Arcadië De Groene Schatkamer
Hortus Arcadië
De Groene Schatkamer
Antoon Kuhlmann
Fotografie: Floor Zonnerijck

inhoud
inhoud
arcadië:
gedroomde natuur
passie en
plek van betekenis
plattegrond, symbolen
en QR-codes
6 8 10 13
hazelaar gaspeldoorn bekervaren winterakoniet mansoor
16 20 24 28 32
sneeuwklokje speenkruid krokus gele kornoelje hoefblad
36 40 44 48 52
maarts viooltje muskuskruid bosanemoon gewone pellia bosbingelkruid
56 60 64 68 72
dotterbloem aronskelk daslook vingerhelmbloem nagelkruid
76 80 84 88 92
salomonszegel ruige weegbree gele morgenster echte koekoeksbloem centaurie
96 100 104 108 112
- 6 -
cistroos kroonkruid holpijp toorts hartgespan
116 120 124 128 132
wespenorchis egelskop hop kruidvlier blauwe knoop
136 140 144 148 152
guldenroede herfsttijloos cyclaam wilde judaspenning mispel
158 162 166 170 174
gele salie engbloem vliegenzwam moeraswolfsmelk klimop
178 182 186 190 194
knotsgek kardinaalsmuts karmozijnbes veenmos moerascypres
198 202 206 210 214
hulst kerstroos
218 222
- 7 -
namenregisters adresgegevens
226 228

inleiding
Over passie en
plek van betekenis
De geschiedenis van de Botanische Tuin in Nijmegen gaat ver terug. Al rond 1650
werd aan de Kwartierlijke Hogeschool kruidkunde gedoceerd. In 1821 legden
plaatselijke apothekers midden in de stad een Medicinale Kruidentuin aan op de plek
waar nu theater Lux en de bibliotheek staan. In 1833 kwam een Hortus Botanicus tot
stand achter Huize Doddendaal, vlakbij het huidige Kronenburgerpark. Met enige trots
mag Nijmegen zich er dus op beroepen al bijna vierhonderd jaar ruimte te bieden aan
plantenverzamelingen.
Sinds 1999 beheert de Stichting Hortus Arcadië de Botanische Tuin met beroepskrachten
en - de laatste jaren - ook met een grote groep vrijwilligers. In ruim tien jaar werd de
sterk verwaarloosde tuin in oude luister hersteld en verder ontwikkeld. Steeds meer
bezoekers, naar schatting ongeveer 100.000 per jaar, weten de tuin te vinden. Ze komen
niet alleen uit omliggende wijken of van de nabijgelegen universiteit, maar uit het hele
land, vaak als onderdeel van dagtochten of korte vakanties. De Hortus draagt zo bij aan
de aantrekkelijkheid van Nijmegen en maakt deel uit van haar economische motor.
Verbinding natuur en cultuur
Direct naast de Botanische Tuin is de Arcadische Tuin aangelegd. In deze tuin vindt
een reeks activiteiten plaats. De inkomsten hieruit zijn van levensbelang voor het in stand
houden van beide tuinen. De Arcadische Tuin fungeert ook als decor voor publieksactiviteiten
die zich richten op verbinding van natuur en cultuur. Zo worden daar
bijvoorbeeld tuinconcerten gehouden, hedendaagse beeldende kunst geëxposeerd en
programma’s verzorgd over natuur- en milieueducatie. Het terras bij de vrolijk geelwitte
reuzenparasol mag terecht Bloemrijk worden genoemd. Dit alles zou onmogelijk zijn
zonder de grote liefde voor de natuur en de inzet van al die medewerkers - betaald en
- 10 -
vrijwillig - die van de Hortus de mooiste plek in Nijmegen hebben gemaakt. Dé plek bij
uitstek voor liefhebbers van rust, schoonheid, natuurkennis, muziek en kunst.
De oorsprong
e toenmalige Katholieke Universiteit legde rond 1970 de Botanische Tuin aan in park
Brakkenstein. De 3,5 ha grote tuin vormde een belangrijke ondersteuning van
wetenschappelijk onderwijs en onderzoek. De opzet wijkt sterk af van ‘traditionele’
botanische tuinen elders. Er staan geen grote kassen met planten die vanuit de hele
wereld zijn aangevoerd. Ook staan de planten niet op alfabetische volgorde gerangschikt
of per familie bij elkaar. Hier is sprake van een natuurlijke tuin met plantengemeenschappen
als basis. De initiatiefnemers, prof. V. Westhoff en prof. H. Linskens, kozen
ervoor om planten in hun samenhang te laten zien, in gemeenschappen en
landschapstypen die kenmerkend zijn voor (oost) Nederland.
De Botanische Tuin herbergt een enorme soortenrijkdom. Ruim achthonderd soorten zijn
er te vinden. Hiervan zijn zeventig soorten zo zeldzaam - en zo bedreigd - dat ze op de
zogenaamde Rode Lijst staan. Deze grote diversiteit hangt samen met de variatie in meer
open landschapstypen zoals water, moeras, heide, struwelen en bloemrijke graslanden.
Ook herbergt de Botanische tuin enkele bostypen zoals het eiken-berkenbos, het eikenhaagbeukenbos,
het essen-iepenbos met elk hun eigen kenmerkende onderbegroeiing.
Bij het uitgraven van de vijver ontstond een heuvel, die met rotsblokken werd
omgetoverd in een Alpinum met veel Midden-Europese soorten. De beek met waterval
blijkt een magneet voor kinderen en jongeren, verliefde stellen en mediterende
bezoekers.
Een gezonde toekomst
Anno 2013 is Hortus Arcadië veel meer dan een prachtige plantencollectie.
Het is een oase van rust, stilte en ruimte naast een drukke universiteitscampus, in een
drukke stad, in een drukke wereld. Deze betekenis van de Hortus als rustpunt in een
hectische samenleving bouwen we in de komende jaren extra uit.
In de theekas en het terras Bloemrijk kan iedereen rustig iets heerlijks en gezonds
gebruiken dat zoveel mogelijk afkomstig is uit eigen tuinen of omgeving. Er is een
ruim aanbod aan activiteiten gericht op groepen die - al dan niet tijdelijk - behoefte
hebben aan de helende werking van een groene oase. Dit alles wil niet zeggen dat
er in de Hortus Arcadie echt sprake is van iets nieuws onder de zon. We weten ook
al eeuwenlang dat werken en verblijven in een groene omgeving ons goed doet.
- 11 -

Heden, verledenen toekomst gecombineerd
De Botanische Tuin is en blijft een plantenverzameling. Natuurlijk zullen
we de ‘kruidkunde’ blijven doceren, maar dan wel iets anders dan 400 jaar
geleden. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van nieuwe media en via nieuwe
samenwerkingsvormen. Centraal staat voor ons daarbij dat we aan de studenten,
scholieren en aan de allerkleinsten kennis en inspiratie en liefde voor alles wat
groeit en bloeit willen doorgeven. De kern van een duurzame ontwikkeling is
immers om de aarde veilig te stellen voor volgende generaties. We zijn immers
allemaal “groen geboren” maar dit bewustzijn soms een beetje kwijtgeraakt.
Onze Hortus Arcadië wil graag een kleine maar onmisbare schakel blijven in
het doorgeven van deze groene genen. Op naar de komende 400 jaar! •
Kim van der Leest
directeur Hortus Arcadië
Na een wandeling door de Botanische tuin is het goed toeven op het Bloemrijk terras
of in de romantische kas van de Arcadische Tuin. U kunt kiezen uit een groot aanbod:
> een (h)eerlijke kop koffie of thee, een
stuk taart of een biologisch sapje
> in het winkeltje bijzondere planten,
zaden en bloemen uit de Hortus zelf.
Deze verkoop draagt bij aan het behoud
en beheer van de Hortus
> boeken, kaarten en andere bloemrijke
geschenken in het Hortuswinkeltje
> prachtige bloemenborders
> tuinconcerten
> beeldende kunst midden tussen de bloemen
> workshops zoals beeldhouwen, fotografie
of het tekenen van planten, taichi
> leuke activiteiten en speelmogelijkheden
voor kinderen
> rondleidingen - ook op verzoek - met een
van onze gidsen door beide tuinen.
Hierbij spelen we in op specifieke wensen
Wij vernieuwen onze activiteiten regelmatig.
Voor het complete aanbod en meer informatie
verwijzen we u naar www.hortus-arcadie.nl.
Voor direct contact zijn de gegevens te
vinden op de laatste bladzijde.
- 12 -
plattegrond
Waar
in de
tuin?
Botanische Tuin
Tijdens uw ontdekkingstocht
door de tuin kunt
u op de kaartjes aan het
eind van elk hoofdstuk
van dit boek zien waar de
planten in de Botanische
Tuin te vinden zijn.
Arcadische Tuin
Op de grote plattegrond
hiernaast is ook
de Arcadische tuin
aangegeven.
Lees in het kader op de
linkerbladzijde waarvan u
hier kunt genieten.
- 13 -
Park
Brakkenstein
alpinum
heide
moeras
∆ Botanische Tuin
d’Almarasweg 22d
Arcadische
Tuin
terras
BLOEMRIJK

december januari februari
Op het eerste gezicht lijkt de manier, waarop
planten zijn samengesteld en vervolgens op
naam zijn gebracht, systematisch in elkaar te
zitten. Planten hebben wortels en een stengel. Het blad
aan die stengel kan allerlei vormen hebben. De stengels
dragen bloemen die elk weer bestaan uit groene
kelkbladeren en een specifiek aantal meestal fel
gekleurde kroonbladeren. Deze opzet lijkt eenvoudig,
maar lang niet alle soorten houden zich hieraan.
Winterakoniet bijvoorbeeld zorgt voor nogal wat
verwarring. Het begint al bij de naamgeving. De
wetenschappelijke naam luidt Eranthis hyemalis.
Vertaald uit het Grieks betekent dit lentebloem. Hoezo
lente? In Nederland gebruiken we de aanduiding
Winterakoniet
winter, dus winterakoniet. Maar ook akoniet is als
aanduiding misleidend. De soort Aconitum draagt nu
eenmaal de Nederlandse naam monnikskap.
Winterakoniet en monnikskap behoren beide gelukkig
wel tot dezelfde familie, namelijk die van de
Ranunculaceae, de boterbloemachtigen.
kokertjes
Ook de plantjes zelf leiden tot enige verwarring. Ze
blijven klein, niet hoger dan vijf tot tien centimeter.
Dicht onder de botergele bloemetjes zit een kraagje
met diep ingesneden groene blaadjes. Deze hebben
geen bladsteel en lijken op kelkblaadjes, maar in werkelijkheid
zijn het gewone stengelbladeren. Vervolgens
- 28 -
blijken de zes gele bloemblaadjes in werkelijkheid
kelkbladeren te zijn. En de kroonblaadjes dan? Die zijn
omgebouwd tot gele kokertjes, midden in de bloem,
tussen de meedraden in. Deze kokertjes zitten vol met
nectar, bedoeld om in het vroege voorjaar de eerste
bijen en hommels te lokken. Deze soort heeft zich
duidelijk aangepast aan minder gunstige omstandigheden.
Wetmatigheden moesten daarvoor wijken.
energiezuinig
‘Eén zwaluw maakt nog geen zomer’ is een bekend
gezegde. En een eerste bloempje van winterakoniet
betekent ook niet dat de lente begonnen is. Als voorjaarsboden
zijn ze beslist niet betrouwbaar. Soms bloeit
winterakoniet al na een paar warmere dagen in januari.
In de weken erna kan er nog best een dik pak sneeuw
vallen. Winterakonieten blijken uiterst effectief te
profiteren van zonlicht en iets hogere temperaturen.
Ze beschikken snel over voldoende energie om hun
bloemstengels door een laag met afgevallen blad heen
te steken. In het begin buigt de bloemknop nog naar
beneden, maar kort daarna staan de bloemetjes naar
boven opengespreid. Met een beetje zon vouwen de
bloemblaadjes zich open om aan het eind van de dag
weer dicht te klappen. Schijnt de zon een dag niet, dan
blijven de bloemen gesloten. Dit voorkomt energieverspilling.
Voor bijen en hommels is het op zo’n
bewolkte dag immers toch te koud om te vliegen.
In de loop van de bloeiperiode wordt de bloemstengel
iedere dag een stukje langer. Hierdoor steken de plantjes
steeds een stukje uit boven de omringende vegetatie. Ze
blijven telkens een streepje voor. Ook dit is een vorm van
effectief energiegebruik. Aan het eind van het voorjaar
houdt winterakoniet het voor gezien. Het bladerdek van
de bomen is dan te dicht. De plantjes kunnen het zonlicht
dan niet meer maximaal benutten. Het blad sterft in korte
tijd af. Alle verzamelde groeikracht wordt afgevoerd naar
kleine ondergrondse wortelstokjes, in afwachting van het
volgende voorjaar.
- 29 -
∆ bloemstengel wordt tijdens bloei steeds langer
kelkblaadjes zijn geel; kroonblaadjes zijn omgevormd tot kokertjes