Download - Rijnboutt

CH & Partners stedebouw en landschap
1979-2004

1
foto omslag: Bart Cardinaal (Tokyo)
voor scheidingswand kantoor CH & Partners

In 1997 werd ons bureau door de Rijksgebouwendienst,
de gemeente Naarden en de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg gevraagd een visie op te stellen voor de
restauratie en het beheer van het landschappelijk deel van
de vesting Naarden. De aanleiding was de gestagneerde
restauratie van de vestingwerken weer nieuw leven in te
blazen, en de teloorgang van het verdedigingswerk als
cultuurgoed te keren. De opgestelde beheervisie is tussen
begin 2003 en medio 2004 voor wat betreft de enveloppe
(de buitenste verdedigingsring) uitgevoerd. De oplevering
is gekozen als ijkmoment om dit weinig bekende aspect
van ons vakgebied nader uit te diepen.
De actualiteit is groter dan ooit: erkende cultuurlandschappen
als de Hollandse Waterlinie en de Stelling
van Amsterdam, het landschap rond de Abdij van Rolduc,
archeologische landschappen in de Utrechtse Heuvelrug,
de landgoederen van de binnenduinrand, en niet te
vergeten de waterstelsels en verdedigingswerken van onze
oude steden staan permanent onder verstedelijkingsdruk.
De toename van recreatie, verkeer en bebouwing
bedreigt deze cultuurbepalende gebieden, en het
vakgebied van stedebouw en landschapsarchitectuur
heeft er weinig antwoord op (zie het Re-urbproject
van Crimson of recenter, het Jaarboek 2002 van het
Cuypers Genootschap). De benoeming tot beschermde
stadsgezichten of cultuurlandschappen heeft meestal
slechts, en dan ook nog maar beperkt, effect op de
gebouwde omgeving, en niet op de beheeraspecten van
de openbare ruimte, de civieltechnische werken en de
groenvoorziening. De aandacht en het beschikbare budget
staan niet in verhouding tot de druk op deze gebieden.
Het volstaat niet uit te gaan van restauratie naar vroeger
tijden. Er is tenslotte nauwelijks sprake van één historisch
tijdstip, maar van een gelaagde geschiedenis. En het is
vaak ongewenst of ongepast huidige eisen en wensen
te negeren. En ook betekenissen zijn veranderd: in het
geval van Naarden bijvoorbeeld van een relatief arme en
gesloten garnizoensstad naar een rijke en toegankelijke
attractie als woon- en recreatieplek.
Er zijn verschillende manieren om met de geschiedenis
om te gaan: negeren, kopiëren, aanpassen, invoegen,
interpreteren, assimileren. In bijna elk van deze manieren
is sprake van een gelaagde ontwerpbenadering, waarbij
op verschillende manieren aan de historie wordt
gerefereerd. Zelfs de meest rigoureuze transformaties
2
Inleiding
van bestaande steden en landschappen zijn vaak slechts
metamorfoses van fragmenten. Krampachtige consolidatie
hoeft niet beter te zijn dan radicale innovatie; dergelijke
tegenstellingen hebben ook in het verleden geleid tot ons
huidige verstedelijkt landschap. Met al z´n kwaliteiten en
ruimtelijke problemen biedt de bestaande omgeving de
context voor nieuwe ingrepen.
De meest kwetsbare plekken vragen om een intelligente
benadering in een gelaagd ontwerp. Contextloze
ingrepen zijn vaak cultuurloos, maar slaafse aanpassing
is dat evenzeer. Teruggrijpen naar verworvenheden uit
het verleden zit soms dicht bij het failliet en de huidige
ideeënarmoede in het vak. Juist de verzoening van de
bestaande omgeving met z´n culturele geschiedenis,
met nieuwe eisen en wensen biedt een breed palet aan
mogelijkheden die onbenut worden gelaten.
In deze publicatie stellen we drie benaderingen aan de
orde door twee personen buiten het directe werkveld
van de stedebouw en landschapsarchitectuur aan het
woord te laten en op het onderwerp ook vanuit ons
eigen werk te reflecteren. Een aantal vragen komt bij

iedere benadering aan de orde: wat is de betekenis van
de fysieke en de culturele geschiedenis van de plek in
het hedendaagse architectuurdebat? Is dit onderwerp
modieus, immer actueel (geweest) of niet? Kun je nog
spreken van lokale of regionale kenmerken? Welke
rol speelt de geschiedenis in besluitvormingstrajecten
rond stedelijke projecten? Als behoudzucht niet het
streven is, hoe interpreteer je dan de bestaande
omgevingskwaliteiten? Wat is de status van referenties
die beeldaspecten loskoppelen van inhoudelijke aspecten?
Welke vragen stelt de moderne samenleving in relatie tot
de historische gebouwde omgeving?
De benadering vanuit de monumentenzorg wordt
behandeld door Fons Asselbergs. Steeds grotere delen
van Nederland worden beschermd stads- of dorpsgezicht
of (cultureel) beschermd landschap. Welke middelen
staan ons daar ter beschikking? Welke breedte van
ontwerpvisies tussen behoedzaam ingrijpen en grofweg
platwalsen is hanteerbaar? Hoe stelt de overheid zich
hierin op?
Op de architectonische benadering wordt ingegaan
door Kees Rijnboutt. Ook in de architectuur wordt de
bestaande bebouwde omgeving steeds meer object van
bewerking. Welke afwegingen maakt de architectuur die
steeds minder lokaal is geworden? Hoe interpreteer je
de lokale, historische en situationele gegevens? Welke
verhouding is er tussen het beeld en de ontworpen
inhoud? Is er voldoende toekomst voor de snel
verouderende gebouwen en omgevingen uit de twintigste
eeuw?
In de werkwijze van ons bureau maken we zichtbaar
welke opvatting wij huldigen. In elke opgave zoeken we
naar de vereniging van drie aspecten: de actuele vraag die
ten grondslag ligt aan een ingreep of transformatie. De
fysieke en culturele waarden die de ontwerplocatie als
startpunt stelt. En de relatie tot het uitgebreide geheugen
van ons vakgebied in ontwerpstrategieën, referenties en
voorbeelden. Zo wordt een opgave altijd ingekaderd
en gestuurd door zowel maatschappelijke vragen als
contextuele kwaliteiten.
3
De aanleiding van dit boek ligt in ons 25-jarig bestaan in
2004. Het gaf ons de gelegenheid om uit de rijke oogst aan
plannen, initiatieven, ontwerpen en realisaties een lijn te
beschrijven die ons altijd bezig houdt.
Om naast het woord de kracht van het beeld te illustreren
hebben we aan Harry Verkuylen, fotograaf van de Haagsche
Courant, gevraagd om het cultuurhistorisch kunstwerk
Naarden in een foto-journalistieke rapportage vast te
leggen. In de foto’s wordt zichtbaar hoe het verleden van
de vesting de entourage vormt bij hedendaagse gebruiken
en wisselende omstandigheden.

Hoe lang gaat een gebouw eigenlijk mee? In de regel
tussen 50 en 100 jaar, dus net lang genoeg om voor
de status van monument in aanmerking te komen. De
meeste gebouwen worden niet gesloopt gedurende het
leven van de architect en zijn opdrachtgever. Maar de tijd
dat gebouwen voor de eeuwigheid werden gebouwd, ligt
achter ons.
Toch wordt nog een belangrijk deel van de bouw als
zodanig behandeld. Stoere, duurzame structuren,
degelijke materialen, zware funderingen, alles nagelvast
verbonden met de aarde. Leidingen die de gebouwen
bedienen vanuit de grond, zijn nauwelijks flexibel te
noemen. De organisatie van de bouwwereld is ook
niet sterk gericht op transformatie en flexibiliteit.
Bijna alle bebouwing kent geen tweede leven nadat de
oorspronkelijke functie er uit is verdwenen.
Hoe anders is de stedebouwkundige discipline. In
ons vak is de planvorming gericht op het bieden van
duurzame structuren met een hoge mate van flexibiliteit.
Stedebouw is het omgaan met onzekerheden op kleine
schaal binnen het vastleggen van kwaliteit op een
grotere schaal. De basis hierin wordt gevormd door de
culturele bedding. Hieronder verstaan we een complex
geheel van sporen uit het verleden als locatiekenmerken,
planontwikkeling, de geschiedenis van de plek en de
geschiedenis van het vak.
Nog anders is het gesteld met de landschaps-architectuur,
een vak waarin het verleden een uiterst grote rol
speelt. De bodemsamenstelling, de geohydrologie,
waterstructuren, geschiedenis van het gebruik; het zijn
elk aspecten die bij een ingreep in het landschap aan de
orde zijn.
Vanwege ons 25-jarig bestaan hebben we ons werk eens
op deze manier bezien. Hoe gaan we eigenlijk om met
het verleden? Is het een inspiratiebron, gebruiken we de
historische gelaagdheid wel? Is het verleden ballast, een
hindernis in een proces van vernieuwing? Is voldoende
kennis van het verleden aanwezig, en leidt dat tot betere
ontwerpen? En over welk verleden hebben we het
eigenlijk: de nostalgische beelden, het gebruik in vroeger
tijden, het collectief geheugen of de geschiedenis van ons
eigen vak?
4
Interpretatie en assimilatie
Restauratie
Restaureren is niet hetzelfde als reconstrueren, het
terugbrengen van het verleden. De essentie van
restaureren van ruimtelijke objecten is om kwaliteiten
uit het verleden te verbinden met de wensen en eisen
van het heden. Door gewijzigde omstandigheden,
technieken, wet- en regelgeving en financiële middelen is
reconstructie van stedelijke of landschappelijke ruimtes,
maar ook van gebouwen, bijna ondoenlijk. Naar onze
mening is het ook ongewenst. Bij het verleden hoort
niet alleen een visuele kant, maar ook een culturele
achtergrond. Onze 19 e eeuwse steden bijvoorbeeld
waren geen paradijselijke plekken geënt op de menselijke
maat. Het waren zeer dicht bevolkte, vervuilde en
verarmde en bovendien ongeplande structuren die naar
huidige maatstaven onbewoonbaar waren. Verwijzingen
in projecten naar de steden van die tijd missen altijd
die culturele en sociaal-maatschappelijke aspecten; het
zijn vaak op sentiment gebaseerde verkoopverhalen; de
huidige mens komt er verweesd en verwonderd in voor,
inclusief zijn auto’s.
Interessant in een restauratievisie is hoe het verleden

zijn sporen nalaat in het heden en de toekomst.
In het spanningsveld tussen historische waarden,
huidige eisen en doelmatig gebruik is evenwicht nodig
waarbij het verleden volwaardig wordt geanalyseerd
en gewaardeerd. Dat kan leiden, zoals bij het huidige
beleid in de archeologie, tot het goed in beeld en in
kaart brengen van het verleden en het daarna letterlijk
te begraven onder nieuwe ingrepen. Sporen uit het
verleden zijn tenslotte lang niet altijd te verenigen met de
programma’s van nu; Romeinse sporen verhouden zich
bijvoorbeeld niet met tracés van snelwegen. Maar ook
de grotere schaal van de hedendaagse bouwopgave laat
zich moeilijk verenigen met kleinschalige binnensteden.
Het restauratieontwerp maakt een nieuw evenwicht
tussen oud en nieuw, in ruimtelijke, functionele en
culturele zin. Waar het primaat ligt, is afhankelijk van
de opgave, de aangetroffen situatie en het bewustzijn
van de actoren. Een inspirerend voorbeeld is het slot
Castelveggio, door Carlo Scarpa verbouwd in de jaren
’70 van de vorige eeuw tot museum voor de geschiedenis
van de streek Veneto. Het is een adembenemende
constructie van miniem gerestaureerde delen met
eigentijdse ingrepen, inpassing van beeldende kunst
en gevonden objecten uit de landstreek. De museale
inhoud is door de bouwkundige ingrepen onderdeel
van de restauratie geworden, en niet een willekeurige
toevoeging aan het interieur.
Monumentale landschappen
Geconfronteerd met de door het Bureau
Rijksbouwmeester gestelde vraag in 1997 om een
beheervisie voor de vestingwerken van Naarden
op te stellen, overkwam ons deze opgave. Ons vak
van stedebouw en landschapsarchitectuur heeft
geen pasklaar antwoord: moest een reconstructie
plaatsvinden zoals in Heusden en Bourtange was
gebeurd? Maar op welke historische periode baseer je
die reconstructie dan: die van de mobilisatie of die van
de slaperige periode daartussen, een situatie die in ieder
geval veel authentieker zou zijn dan de korte perioden
waarin de vesting zich in de ontworpen staat bevond.
En zelfs als we daar een voldragen voorstel voor
zouden ontwikkelen, zou dan voldoende geld en tijd
beschikbaar zijn? Zou er voldoende draagvlak voor zijn?
5
Maar, en dat als belangrijkste, zou men daarop zitten
wachten? De vestingwerken zijn ook een ecologische en
recreatieve voorziening van jewelste, ruim gewaardeerd
door de bevolking van Naarden. Een sterke water- en
groenstructuur, een unieke ruimtelijke ligging met
de muren, aardwerken, taluds en strakke lijnen, en
volop aanknopingspunten biedend voor een evocatieve
gelaagdheid.
Naarden moet je ook ontdekken; zijn huidige kwaliteiten
en zijn verleden moeten bij elkaar passen. Met dit
uitgangspunt is de beheervisie opgesteld. De uniciteit
van het cultuurgoed moet worden bewaard, en het
gewenste gebruik moet leiden tot meer begrip voor
en bekendheid van de ‘raison d’etre’ van Naarden, haar
reden van bestaan. Door de vestingwerken transparanter
te maken zouden de ruimtelijke vorm en de geometrie
die daaraan ten grondslag ligt, weer herkenbaar worden.
Door verbetering van paden zou de toegankelijkheid
toenemen. En door plekken, gebouwen en constructies
meer betekenis te verlenen, zou het bijzondere karakter
worden benadrukt. Toevoegingen zouden ten doel
hebben het verleden van Naarden te onthullen. Het
herstel en transformatie van de Promerskazerne is de

eerste bouwkundige ingreep in deze visie geworden.
Tussen 1999 en de winter van 2004 is de enveloppe,
de buitenste verdedigingslinie met de grachten en
aardwerken, via de beheerplannen aangepakt. Ravelijn
6 is met de oostelijke toegang naar de vesting
gerestaureerd volgens deze visie; de muren zijn
weer als vanouds, maar bomen zijn gehandhaafd. De
verbindingsdam naar de Utrechtse Poort is vrij gelegd,
maar de romantische lindelaan is gebleven. En bovenal is
de 20 ste eeuwse doorsnijding van de Kapitein Meijerweg
dusdanig aangepakt dat hij als hedendaagse snede
zichtbaar is gemaakt. Vervolgens is de hele enveloppe
in fasen opgeschoond van de wildgroei van bomen
en struiken, is nieuwe beplanting aangebracht, zijn
beschoeiingen, steigers en bruggen vernieuwd en is de
buitengracht plaatselijk uitgebaggerd. Wat in 1997 een
weinig onderscheidend groengebied dreigde te worden,
is nu onmiskenbaar een uniek vestingwerk, maar met
behoud van ecologische en recreatieve waarden.
Landschappen met een verleden
In Naarden is de geschiedenis goed overgeleverd.
Het aantal kenners van het verleden, en wat dat
verleden verklaard aan de ruimtelijke opbouw van
het vestingwerk, is groot. Zoveel lokale kennis is
echter zeldzaam. Meestal bestaan de overleveringen
uit kaartbeelden in archieven en beperkte historische
kennis bij gemeenten en geschiedkundige verenigingen.
De topografische kaarten van rond 1850 bieden een
schat aan informatie daar waar het de landschapsopbouw
betreft, maar gedetailleerde kennis van de opbouw van
landgoederen, cultuurlandschappen en stadsranden is
daaruit niet afleesbaar. Archeologisch onderzoek onthult
vooral het verre verleden, ruim voor de civilisatie van
Nederland. Voor de meer recente informatie resteert
het literatuuronderzoek en het veldonderzoek. Veel
interpretatie is nodig. Het stellen van de vraag hoe het
zou kunnen zijn geweest is belangrijker dan het exacte
weten. Die vraag laat tenslotte ruimte om de huidige
situatie ook op z’n waarde te schatten, en in te passen in
een vernieuwingsplan.
6
Op landgoed Den Engh (1997-2003) is plaats geboden
aan een jeugdgevangenis. Door deze ingreep bleek
het mogelijk het landgoed met nieuwe impulsen
te reactiveren. De ruimtelijke programma’s van de
gevangenis zijn gekoppeld aan elementen die in een
historisch landgoed kunnen voorkomen. De inpassing van
het grote nieuwbouwvolume is op een vanzelfsprekende
manier vorm gegeven.
In het ruimtelijk onderzoek in 1998 naar de mogelijkheden
tot ontwikkeling van de Grote Polder bij
Zoeterwoude ontdekten we de gelaagdheid van het
oud-Hollandse landschap als watermachine en de
eeuwenlange strategische betekenis van de loop van
de Oude Rijn als belangrijkste aanknopingspunten
voor een ontginningsstrategie voor een nieuw
woonprogramma. Niet een voorspelbare stadswijk,
maar een reeks in identiteit en landschappelijke positie
verschillende dorpen die het in de 19 de eeuw pas
gemaakte polderlandschap zou transformeren naar een
landschap met water, landgoederen, lanen, plantages,
dorpen en buurtschappen. Een landschap met de kracht
de overgang naar het Groene Hart vorm te geven. En

ovenal een landschap dat met een ander tempo en in
een andere economische situatie had kunnen ontstaan
aan de oevers van de Oude Rijn.
De herstructurering van het Stork-terrein in Amsterdam
was ook een vraag naar de intrinsieke kwaliteiten
van het binnenstedelijke landschap van de oostelijke
eilanden. De eeuwenlange occupatie als bedrijfsterrein
in de periferie van de Amsterdamse binnenstad heeft
wortels tot in de VOC-periode, en loopt door tot
in het heden. De archeologische waarde is enorm,
maar ook de overlevering heeft veel sporen op de
plek achtergelaten. De authenticiteit van de plek, de
grote schaal, de geheimzinnigheid van het gebruik en
de relatieve geïsoleerdheid zijn verenigd in een sober
maaiveldontwerp met een grote mate van flexibiliteit,
passend bij de grote schaal van de gebouwen en de
veelzijdige functies die gepland zijn. Materialen en
detailleringen leggen referenties naar het kleurrijke en
ambachtelijke verleden.
Maxwan Rotterdam
De kwaliteit van referenties
Wat te doen wanneer een leesbare of herkenbare
geschiedenis ontbreekt? In bedrijventerreinen, de
grote polders of nieuwbouwwijken die gebouwd zijn op
integraal opgespoten stukken land. Het is vaak vergezocht
om aansluiting bij een onvindbaar verleden te maken.
Daar waar historische linten zijn geïntegreerd kunnen zij
drager zijn van een inspirerende ruimtelijke structuur.
Hoewel ze ontdaan zijn van hun ontstaansreden als
ontginningsas, en de resterende bebouwing vaak
verandert naar stadsrandbebouwing, passen ze bij
de grotere schaal van het landschap, en bieden ze de
variatie die een gebied aantrekkelijk maakt.
Die attractiviteit is ook in te brengen door erkende
kwaliteiten te transponeren. Toen we de vraag kregen
het centrale gebied van de Technische Universiteit
Eindhoven om te vormen tot een verblijfs- en
flaneergebied hebben we het Haagse Lange Voorhout als
referentiebron gebruikt. Het aanwezige monofunctionele
verkeersgebied tussen de betonkolossen kon worden
omgetoverd tot een 50 meter brede allee met 6 rijen
7
bomen, kunstwerken, terrassen, gebouwentrees, etc.
Alles wat de universiteit belangrijk vond, zou aan
deze allee plaatsvinden. Zoals de greens in het Engelse
Cambridge functioneren, zo zou de nieuwe promenade
beeldmerk van de universiteit kunnen worden. Hiermee
wonnen we de prijsvraag; geldproblemen voorkomen
tot op heden de uitvoering.
Het gebruik van referenties is gevaarlijk. Vaak zijn ze
ontdaan van elke relevantie behalve het beeld. De
skyline van New York voor een flatgebouw, de tuinen
van Versailles voor een productiebos, Park Marlot voor
een doorsnee uitbreidingswijk, Paleis het Loo voor een
doorsnee appartementenblok op een golfterrein. We
zoeken en gebruiken referenties voor de dialoog, om
de beweegreden van het ontwerp beter over te dragen
of om het vooronderzoek inhoudelijk te ondersteunen.
Een referentie is geen metafoor; hiermee kunnen geen
landschappen of steden worden gemaakt. Een goed
geselecteerde referentie roept het beeld op dat op die
plek, mits in een bepaalde economische of culturele
context, zou kunnen ontstaan.

Stadsherstel
Een belangrijk deel van de hedendaagse stedelijke opgave
betreft het ingrijpen in de bestaande stad. Na de periode
die met ‘stadsvernieuwing’ werd aangeduid, kwam de
periode van stedelijke herstructurering, in wezen twee
termen voor dezelfde werkzaamheden. Vernieuwing van
de stad in structurele, ruimtelijke, sociale en culturele
zin. Waar de stadsvernieuwing soms per straat verliep,
pakte de stedelijke herstructurering het met nieuwe
inzichten meer integraal aan. Dit proces van ingrijpen in
en aanpassen van de bestaande stad heeft verschillende
aspecten, maar gezamenlijk gaan die ervan uit dat de
stad de moeite waard is om in stand te houden, om erin
te investeren.
Een stad is per definitie onvoltooid. Steeds opnieuw zijn
er maatschappelijke behoeften en onvervulde potenties
die tot transformaties leiden. Veranderingen in bewoning
en gebruik leiden tot verdichting of juist verdunning, het
eerste vooral in hoeveelheid bebouwing, het tweede
bijvoorbeeld in hoeveelheid bewoners. Voortdurend
leiden ontwikkelingen tot nieuwe inzichten in vorm en
gebruik van de stad, stedelijkheid en stedelijk leven. De
OMA Amsterdam
druk die toerisme en recreatie op de stad leggen, de
verkeersdruk, de commercialisering van het winkelen
en de horeca zijn elk ontwikkelingen die niet alleen
in bebouwing opgevangen kunnen worden. Daarnaast
blijven steden aantrekkingskracht hebben voor grote
delen van de bevolking als toevluchtsoord, als woonplek
en als werkplek.
Stedelijke transformatie is echter een traag proces,
doordat bestaande belangen taai zijn. Onder die
bestaande belangen verstaan we ook het collectief
geheugen van de stad, de kennis over de ontwikkeling
van de stad. Dit collectief geheugen bestaat uit tastbare
elementen als gebouwen, kunstwerken, structuren,
monumenten, etc, maar ook uit verhalen, schilderijen,
kaartbeelden en veel meer. En het bestaat uit de niet
zichtbare, maar wel aanwezige geschiedenis van de plek:
vroegere structuren die in de ondergrond hun sporen
hebben achtergelaten.
Stadsherstel is niet hetzelfde als het herstel van een
auto. Het gaat om het herstel van verloren gegane
samenhang, structuren, routes, beelden. Dat hoeft geen
8
Heijmans IBC Vastgoed
reconstructie te zijn, omdat dat vaak een stap terug is.
Het is vooral de interpretatie van de bestaande situatie
en zijn verleden om tot nieuwe samenhang te komen.
Nieuwe binnenstad
Soms leidt die interpretatie tot een uiterst voorstelbare
stedelijke structuur die er niettemin nooit is geweest.
De Resident in Den Haag is gebouwd in een gebied waar
vele decennia leegte na de sloop van een sloppenwijk de
herinnering aan vroeger grotendeels had uitgewist. De
ambitie om een uitbreiding van de Haagse binnenstad
te maken, was voorstelbaar en verdedigbaar, maar
kon alleen succesvol zijn wanneer de nieuwbouw zich
als vanzelfsprekend in de bestaande stad zou voegen.
In stedebouwkundige zin is aansluiting gezocht bij de
informele structuur van straten en pleintjes die de
binnenstad van Den Haag kenmerken. In de inrichting
van de openbare ruimte is die aansluiting verder
uitgewerkt, met referenties aan het Binnenhof en het
Plein, beide typisch Haagse plekken met een informele
monumentaliteit. Beslotenheid, bomen, een mooi
bestrate vloer die aansluit op de geometrie van de

ebouwing, en terughoudendheid in details zorgen voor
een goede aanhechting bij de binnenstad. De combinatie
als ‘Gesamtkunstwerk’ van stedebouw, architectuur en
openbare ruimte maakt de Resident tot een bijzondere
stedelijke plek.
De schaalvergroting die de Resident in massa
introduceerde, en in de bouwhoogte is vorm gegeven,
maakt een herinterpretatie van stedelijke structuren
noodzakelijk. In binnensteden zijn de grootste gebouwen
meestal kerken, warenhuizen of passages, van oorsprong
19 e eeuwse winkelcentra. Stedelijke vernieuwing gaat
gepaard met schaalvergroting van de programma’s
en daarmee van de bebouwing. Grote winkelblokken
verschijnen, met wonen op een niveau ruim boven de
straat. Verhoogde ‘tweede maaivelden’ als expressie van
de verdichting, als expressie van de aantrekkingskracht
van de stad. Vaak plekken met een identiteitsprobleem:
is het nog wel stad, of is het juist een soort hyperstedelijke
plek? In projecten als de Zuidpoort in Delft of
het Pieter Vreedeplein in Tilburg is de typologie van het
stedelijk hofje gebruikt om deze ontheemde plekken een
identiteit te verlenen die binnen de ruimere stedelijke
context goed voorstelbaar is.
MAB Projectontwikkeling
Bij een nog grotere schaal is het programma in zichzelf
al bijna een stad. De Haagse Hogeschool bijvoorbeeld
heeft voldoende ruimte om een klein stadje te
huisvesten. Dit soort programma’s laten zich niet meer
in de bestaande stad invoegen, maar creëren nieuwe
stedelijke centra. De belangrijkste opgave is dan het
programma dusdanig te kneden dat de kwaliteiten
van een centrum kunnen ontstaan: herkenbaarheid
van plekken, menselijke schaal, afwisseling, verrassing,
ruimte voor verandering. De stadsdeelcentra van Sloten
in Amsterdam en ’s Gravendreef in Den Haag hebben
beide deze kenmerken, waarbij we gebruik hebben
gemaakt van bekende ruimtetypes als pleinenreeksen,
hoven en stadstuinen.
De kracht van de stedelijke
structuur
De vraag naar de levensduur van gebouwen is een
belangrijke reden van de grootscheepse veranderingen
in het naoorlogse stadsgebied. Tussen 1950 en 1980
is het grootste deel van het huidige bebouwde gebied
van Nederland ontstaan. Hoe omvangrijk daarin is
9
de bebouwing die nu afgeschreven is: woonkwaliteit,
bouwtechnische kwaliteit en sociaal-ruimtelijke kwaliteit
zijn dermate laag dat vervanging de enige optie is. In deze
gebieden is de waarde van de architectuur zelden aan
de orde. De nieuwe monumenten zijn al lang herkend
en erkend, maar bedragen een fractie van de enorme
indifferente massa.
De belangrijkste kwaliteit van deze gebieden is
de stedebouwkundige kwaliteit. Ruim opgezet,
met veel nu volgroeid groen, goed aangesloten op
stedelijke netwerken, en goed gelegen ten opzichte
van werkgelegenheid, vervoer en voorzieningen.
Ingrijpen in deze wijken vergt daarom een behoedzame
stedebouwkundige en landschappelijke benadering. De
integratie van de geschiedenis is vooral de opname van in
50 jaar ontstane kwaliteiten in een nieuwe constellatie.
Architectuur is hier veel minder van belang; wel belangrijk
zijn de woningtypologie, ontsluiting, parkeeroplossingen,
en de verhouding (en overgang) tussen openbaar en
privé. Het stedebouwkundig belang in deze wijken zit
in de vernieuwing van centra en voorzieningenplekken,
schoollocaties en kleinschalige werkgelegenheid en in het
behoud van de ruimtelijke kenmerken van de openbare

uimte en groenstructuren. Ook hierin onderscheiden
deze wijken zich van de latere nieuwbouwwijken.
Met de herstructurering van de Alphons Diepenbrockhof
in het Haagse Waldeck was de opgave een hart voor deze
wijk te ontwikkelen. Het in zichzelf gekeerde deelcentrum
is uitgebreid met meer extraverte winkelvoorzieningen
en vooral meer woningen. Hierdoor werd het centrum
meer dan alleen een bestemming, het werd ook een
verblijfs- en ontmoetingsplek. Bestaand en nieuw
groen, een herindeling van de openbare ruimte door de
strategische plaatsing van een kiosk, het integreren van
de beeldende kunst, en het vernieuwen van de profielen
van de voetgangersgebieden hebben gezorgd voor een
succesvol centrum waarvan de basis bestaat uit de 40
jaar geleden neergelegde monofunctionele structuur.
Bij de herinrichting van de woondekken in Buitenwegh de
Leyens in Zoetermeer stelden we de opgave bij naar een
structurele herinterpretatie van de ontwerpprincipes
van de 70’er jaren. Als collectief gebied waren de
dekken weinig succesvol, maar als uitwerking van dubbel
grondgebruik en een veilige buitenruimte boven het
parkeren, wel. Door gerichte ingrepen zijn de dekken
tot woonhoven gemaakt met een belangrijke collectieve
kwaliteit en is het parkeren onder het dek tot openbare
ruimte gemaakt. Door de ingrepen duidelijk te laten
verschillen van de architectonische basis uit de jaren ‘70
kunnen beide perioden naast elkaar aanwezig zijn.
Dorpsidentiteit
Binnen de verstedelijking van Nederland blijven dorpen
nog immer aanwezig. Ondanks een dorpsbevolking die
steeds meer uit forensen bestaat, en werkgelegenheid
die nauwelijks meer lokaal is, blijven dorpen
aantrekkingskracht houden. De kleinere schaal, de
relatieve rust en veiligheid, en de grotere sociale cohesie
zijn de belangrijkste redenen. Dorpen staan echter ook
onder druk: bij succes door de stijgende druk op de
woningmarkt, bij stagnatie door de afname van het
voorzieningenniveau. Ook dorpen proberen bij te blijven
in het streven bevolking aan te trekken. Daarbij maken
ze gebruik van de bekende elementen van schaal, rust
en veiligheid. En een dorp moet een verleden hebben:
dorpen zonder anekdotes, overleveringen en zichtbare
10
gedenktekens zijn niet succesvol.
De grootste transformatie die dorpen doormaken is
programmatisch: concentratie van de voorzieningen,
leeg komen van school- en bedrijfsgebouwen, afname
van het culturele aanbod, en verdichting in bepaalde
woningtypen. In ruimtelijke zin is de zoektocht om de
kleine schaal vast te houden; grotere supermarkten
in de kleine dorpscentra, appartementencomplexen
waar de woningeenheid niet meer herkenbaar
is, parkeerterreinen van enorme afmetingen. De
geleidelijke verandering in de bouwmassa is een sluipend
proces, dat op een bepaald moment niet meer te
keren is. Gemeenten hebben dan alleen nog invloed
op de inrichting van het openbaar gebied, waarin de
eigenheid vorm gegeven kan worden. Daarin moet niet
worden geprobeerd stedelijkheid in te brengen, maar
de dorpse karakteristiek worden versterkt. En daarin
helpen die overleveringen, om van de inrichting een
dorps verhaal te maken. Oude structuren, zichtlijnen,
eigendommen, materialen, kunnen zichtbaar worden in
een ontwerp voor de openbare ruimte. Daarin past een
soort nonchalance, waarin een zekere mate van vrijheid

is toegestaan. In Wateringen brachten we de vroegere
groenstructuur terug, met het parkeren daarin ingepast.
Het water langs de dorpsstraat kon niet terugkeren,
maar een asymmetrisch profiel laat zien hoe de vroegere
indeling van de ruimte was. In Twello situeerden we een
groene brink op de belangrijkste plek van het dorp,
waar alle straten op uitkomen; een brink was er nooit
geweest, maar de vanzelfsprekendheid van de oplossing
zorgde ervoor dat de plek als zodanig ging leven.
Epiloog
De rol van het verleden is een rode draad door ons
werk. Niet als dogma, waar elke ingreep door het
verleden geoormerkt is, maar als inspiratiebron en bron
van kennis. We zoeken in ons ontwerpproces altijd naar
sporen uit het verleden die van betekenis zijn voor het
nieuwe ontwerp. Soms zijn die heel sterk, zodat het
terughalen van die sporen in het ontwerp voor de hand
ligt en toepasselijk is. Soms zijn ze echter nauwelijks
zichtbaar of hoorbaar, en volstaat een ontwerp dat in
zichzelf, met de referenties uit de rijke vakgeschiedenis,
goed genoeg moet zijn. Maar de meeste situaties zitten
ertussenin: sporen, lijnen, verhalen en beelden uit het
verleden roepen nieuwe beelden op. Nieuwe beelden,
die ook passen bij nieuwe programma’s, wensen en
eisen. Daarin blijft elke opgave dus weer uniek.
11

fotografie: Harry Verkuylen

Tijdens Open Monumentendag 2004 stonden
verdedigingswerken centraal. De landelijke titel Merck toch hoe
sterck refereerde aan een bekend lied uit Valerius’ Gedenckklanck
over het taaie verzet van de vesting Bergen op Zoom tegen de
‘Spaensche scharen’ in de Tachtigjarige Oorlog. Bijna een miljoen
Nederlanders beleefden aangename en verrassende uren
struinend langs wallen, bastions en bunkers. Vesting(sted)en
en linies spreken enorm tot de verbeelding. Ze roepen een
beeld op van vervlogen tijden. Door deze imponerende
verdedigingswerken beter zichtbaar te maken in het landschap,
ontstaan tal van nieuwe mogelijkheden van recreatie, educatie
en natuurontwikkeling.
Paradoxaal genoeg zijn de meeste van oorsprong robuuste
bouwwerken destijds gebouwd als weermiddel tegen aanvallen
van buitenaf, maar sinds zij hun militaire functie hebben
verloren zijn zij zelf nagenoeg weerloos geworden en als het
ware verweesd achtergelaten. Ze zijn door de tand des tijds
aangetast, verminkt, door natuur overwoekerd of gesloopt.
De Vesting Naarden is dit lot bespaard gebleven. Het is de
best bewaarde vesting van Nederland en vertegenwoordigt
een cultuurhistorische waarde van nationaal en internationaal
niveau. En daar moeten we zuinig mee omgaan. De zespuntige
Fons Asselbergs: Vesting Naarden en de kunst van het beheren
stervorm van de stad met zijn zes bastions, ravelijnen en de
dubbele grachtengordel vormt een uniek gezicht. Een prachtig
beeldmerk. Vooral in vogelvlucht. Tijdens een rondwandeling
door de historische binnenstad en over de lommerijke
stadswallen merk je pas écht hoe verrassend Naarden als
vestingstad is. De vesting is een lust voor het oog, beleefbaar
en zit boordevol verhalen. De vestingstad is een toeristische
trekpleister.
Naarden, vestingstad sinds 1442, werd in de 16 e eeuw in
toenemende mate geteisterd door Pruisen, Spanjaarden en
Fransen. Onder druk van Spaanse dreiging werd een besluit om
gemeenschappelijke defensie te gaan voeren vastgelegd bij de
Unie van Utrecht (1579). De vesting werd in de jaren 1675-1685
aangelegd naar ontwerp van Witsen en Dortsman en vormde
de sleutelvesting aan de noordkant van de Hollandse Waterlinie.
Tussen het Rampjaar van 1672 en 1794 verschoof de linie naar
het oosten en werd de vesting voorzien van wallen, ravelijnen
en bastions. In 1815 besloot koning Willem I tot aanleg van
de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Onder leiding van architect
C. Krayenhoff is het plan ‘La ligne de Naarden à Gorcum’
(1815-1885) uitgevoerd. Een sterk staaltje van Hollandse
verdedigingskunst. Zo scharnierde de ‘Ster van Naarden’ op
het strategisch knooppunt van de Hollandse Waterlinie en de
26
Stelling van Amsterdam. Aan de oostkant van Naarden werd
zand gewonnen om het maaiveld van de stad te verlagen ten
behoeve van de inundatiegebieden.
Eind 19 e eeuw moesten deze versterkingen aan de moderne
oorlogsvoering worden aangepast. De vestingwallen werden
verhoogd en men bouwde bomvrije kazernes. Pas in 1926
verloor de vesting haar functie als verdedigingswerk, maar werd
vooral door toedoen van de Stichting Menno van Coehoorn,
toen al gezien als een krijgskundig en architectuurhistorisch
bouwwerk van internationale betekenis. Vijf jaar eerder werd
daarom het complex ingeschreven op de ‘Voorlopige Lijst van
Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst’. Deze
lijst kreeg door een noodmaatregel van Generaal Winkelman in
1940 officiële status.
Naast deze vroege status van rijksmonument is de Vesting
Naarden tevens een beschermd stadsgezicht. Tot op de dag
van vandaag komt het langdurig functioneren als vestingstad
duidelijk tot uiting; niet alleen in de verdedigingsgordel rond de
stad en in een aantal specifieke militaire gebouwen, maar ook
in de geïsoleerde ligging van de gehele vesting ten opzichte van
de omgeving en in de moeilijke toegankelijkheid van de stad.
Kenmerkend voor het gebied binnen de vesting is de strakke
planmatige opzet van het stratenpatroon, waar sinds de aanleg

in de 14 e eeuw geen wezenlijke ingrijpende wijzigingen zijn
aangebracht, en het over het algemeen sobere karakter van het
ruimtelijke beeld, dat vrijwel geen opvallende accenten kent. Dit
unieke karakter van de 14 e eeuwse stad met zijn 17 e eeuwse
omwalling, vormt de achtergrond van het besluit in 1984 om
Naarden aan te wijzen als beschermd stadsgezicht. Naarden
deelt deze bijzondere positie met nog 354 andere beschermde
dorps- en stadsgezichten, die op basis van artikel 35 van de
Monumentenwet als zodanig zijn erkend.
De Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ) en de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB)
bepleiten een hergebruik van militair erfgoed in ruimtelijke
ontwikkelingsopgaven. Door een creatieve omgang met
cultuurhistorische waarden wordt getracht om het karakter
van het cultuurlandschap waar mogelijk te versterken. Ook de
85 km lange Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen Zuiderzee en
Biesbosch zal zich met behulp van het Plan Krayenhoff (2004)
ontwikkelen tot een vitaal cultuurhistorisch en landschappelijk
monument voor een breed publiek. Het plan biedt een heus
linieperspectief. Op die manier dragen linies en vesting(sted)en
bij aan het nationaal geheugen, aan groene corridors en aan
regionale identiteit.
Ook het in 2004 gepubliceerde RDMZ Jaarboek Op Weerstand
Gebouwd, Verdedigingslinies als erfgoed en ruimtelijke opgave geeft
een breed beeld van de vele facetten van militair-historisch
cultuurgoed waarmee monumentenzorg in de praktijk van
doen heeft: de militaire ontstaansgeschiedenis, inventarisatie
en waardestelling, conservering, vraagstukken van hergebruik,
ruimtelijke ordening, publiek gebruik en beleving.
De afgelopen decennia heeft de RDMZ haar kijk op het erfgoed
verbreed en richt zich niet langer uitsluitend op objecten, maar
evenzeer op ensembles en brede cultuurlandschappelijke
samenhangen. Zo worden forten en vesting(sted)en
gewaardeerd in relatie tot de linies en stellingen waarvan zij
deel uitmaken, dus samen met de hen omringende grachten,
schootsvelden en inundatiegebieden.
‘Het Rijk moet krachtig het voortouw nemen bij het veiligstellen
van cultuurhistorisch waardevolle landschappen in Nederland’,
zei onlangs Pieter van Vollenhoven bij de landelijke start van
Open Monumentendag in Alkmaar. ‘Met het schaarser worden
van de ruimte in ons land, wordt het besef steeds breder
gedragen dat wij met losse monumenten of versnipperde
stukjes natuur niets opschieten. Door toenemende druk op
de ruimte worden toch steeds vaker historische waardevolle
27
landschappen doorbroken voor nieuwe bebouwing of
infrastructuur’, aldus Van Vollenhoven. Ik deel zijn pleidooi
voor het opstellen van een ‘landschappenlijst’. Cultuur (rood)
en natuur (groen) dienen elkaar te completeren in plaats van
te beconcurreren. Samen vormen zij een direct herkenbare
biotoop die overal in ons land gekoesterd en versterkt moet
worden. Aankoop van de functieverliezende agrarische gronden
en waardevolle groengebieden, die deel uitmaken van de
ecologische hoofdstructuur, versterkt de kritische massa aan
monumentaal ‘erfgroen’ tegen het oprukkend stedelijk rood en
tegen de verrommeling van het land.
Alle vestingsteden in Nederland, zoals Gorinchem, Heusden,
Bourtange, Hulst of Den Bosch (onlangs uitgeroepen tot
Vestingstad Europa 2005), behoren sinds zo’n 10 jaar tot de
groene monumenten. Naarden, liggend binnen de Ecologische
verbindingszone en het Ecolint, beschikt over een unieke
natuurwaarde, waaronder een bijzondere muurvegetatie en
bomensamenstelling. Daar waar de unieke culturele waarde van
deze biotoop door natuurlijke wildgroei wordt bedreigd, wordt
bij restauratie voorrang gegeven aan de vesting als cultuurwerk.
Maar waar de natuur met de vesting een bijzondere en
waardevolle relatie heeft aangeknoopt, wordt deze gekoesterd.
Door verwildering kan de verbeelding van het functioneren

van de oorspronkelijke vestingfunctie onherkenbaar worden
en dreigt deze verloren te gaan. Dit leidde er toe dat
noodgedwongen veel bomen die in of dicht op de muurwerken
stonden, moesten worden gekapt. Deze boomkap bracht Rijk
en gemeente gezamenlijk als gedaagden voor de rechter, waarna
de Vrienden van het Gooi en de Vogelwerkgroep in het ongelijk
werden gesteld.
In de integrale groenbeheervisie van 1997 zijn paden,
toegankelijkheid en maai- en snoeibeheer in kaart gebracht
en aarden wallen met scherpe randen teruggebracht. De
ecologische waarden worden periodiek geschouwd als
onderdeel van het beheerplan.
Voor mij als Vestingbeheerder is het centraal geregisseerd
onderhoud van deze groene ‘Parel van het Gooi’ een pilotproject
voor de praktijk van instandhouding binnen het nieuwe
bestel (BRIM) van de toekomstige monumentenzorg. Ik nam
de inspan nings verplichting op me om Naarden in dat kader in
te zetten. Als Vestingbeheerder hecht ik veel waarde aan de
gemeenschappelijke verantwoordelijkheid van alle betrokken
partijen, te weten gemeente Naarden, Rijksgebouwendienst,
Dienst Domeinen en RDMZ, over de meerjarige aanpak van
het beheer en het planmatig onderhoud van de vesting. Dit is in
het convenant 2005-2009 vastgelegd.
Binnen de planologische monumentenzorg bestaan voor de
historische vestingstad met zijn rijke historische identiteit
en unieke cultuurhistorische kwaliteiten, zowel kansen
als bedreigingen. De afgelopen jaren werden met succes
ravelijnen en enveloppen hersteld en gerestaureerd. Gelukkig
hebben de betrokkenen na de felle discussie tussen natuur-
en cultuurbehoud rond Ravelijn 6 goede afspraken gemaakt.
Daartegenover heeft gemeente Naarden te maken met
toenemende ruimteclaims en daarmee toenemende druk op
open ruimten. Zij wil de historische factor betrekken in het
ruimtelijk beleid om haar grondgebied voor kwaliteitsverlies
te behoeden, maar is tegelijkertijd van mening dat nieuwe
ruimtelijke ontwikkelingen onafwendbaar zijn. Eind 2003
dreigden de ‘plakgronden’ even slachtoffer te worden van een
woningbouwprogramma. Maar onder druk realiseerde B&W
Naarden zich op tijd dat deze schootsvelden onlosmakelijk
deel uitmaken van de voormalige ‘verboden kringen’ in het
beschermde stadsgezicht. Een vrij doorzicht op de vesting is
en blijft van essentieel belang. De cultuurhistorische structuur
en identiteit moeten maat- en richtinggevend zijn voor nieuwe
ontwikkelingen, en deze moeten op een zorgvuldige manier
worden ingepast in de bestaande cultuurhistorische structuur
en mogen daaraan geen afbreuk doen. Het openhouden van
28
de voormalige schootsvelden wordt het best gewaarborgd
door handhaving van de bestaande situatie, namelijk een open
weidegebied met aan de randen in beperkte mate hoger opgaand
groen. Voor functies die samen kunnen gaan met behoud van
openheid zijn bepaalde natuur-, ecologische en kleinschalige
recreatieve functies denkbaar. Bij een eventuele herinrichting
van het gebied is het van belang dat naast een beheerplan een
landschapsplan wordt opgesteld waarin onder andere wordt
vastgelegd welke zichtlijnen bepalend zijn, welke beplanting en
materialen worden gebruikt, hoe wordt omgegaan met utilitaire
voorzieningen en civieltechnische werken. De cultuurhistorie,
bodemgesteldheid, de bestaande inrichting en aanwezige
ecologische waarden dienen hierbij als onderlegger.
De belangrijkste vijanden van verdedigingswerken zijn
onwetendheid en gebrek aan verbeeldingskracht. Ten onrechte,
want ik vind de Vesting Naarden meer dan het verdedigen
waard!
Fons Asselbergs is directeur van de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg en Rijksadviseur voor Cultureel Erfgoed

Vaak moet ik denken aan de uitspraak van August Willemsen
van zo’n dertig jaar geleden, Bijlmermeerbewoner van het
eerste uur: “Als iets wat nu nieuw is en dus lelijk wordt
gevonden over tweehonderd jaar oud en mooi is, kan je het net
zo goed meteen mooi vinden”. Daarna is de Bijlmermeer toch
- laten we zeggen - grondig veranderd.
In 1985 werd ik door Ypke Gietema uitgenodigd om na te
denken over een nieuwe bestemming voor het fabriekscomplex
van de uitgeverij Wolters Noordhoff in Groningen. Het
hoofdgebouw, reusachtig groot, gesitueerd midden in een
gesloten bouwblok van arbeiderswoningen opgespannen tussen
Akkerstraat en Moesstraat net buiten de oude omwalling van
De Stad, werd door Arend Beltman in 1917 ontworpen. Een
oersterke civieltechnische constructie, meer constructie dan
architectuur, maar wel met een vleugje modernisme.
De fabriek is weg, leve de nieuwe kansen! Maar kansen
waarop?
Onbekommerd ging ik dus op weg. Het was 1985, de tijd waarin
voor de negentiende – en vroeg twintigste-eeuwse gebouwen
niet veel respect bestond en er lustig op los gesloopt werd.
Niet lang daarvoor zag ik de “Willebrordus” op de hoek van
de Ceintuurbaan en de Amstel verdwijnen. Als er zich niet snel
een nieuwe functie voor het fabriekscomplex aandiende, leek
sloop (licht en lucht voor een benard bouwblok) een nieuwe
kans. Uiteindelijk waren er drie redenen om het gebouw toch
te behouden:
(1) De sloopkosten waren door de fenomenale structuur van
het gebouw extreem hoog.
(2) Het bestaande volume kon op grond van “modern”
stedenbouwkundig inzicht nooit teruggebouwd worden en dus
zou er “volumekapitaal” verloren gaan en
(3) De sterk overgedimensioneerde ruimtelijke constructie
kon helpen om, een elders in De Stad, ontstaan probleem om
cultuurfuncties te accommoderen, oplossen.
Kortom, ieder nadeel heeft z’n voordeel!
De betekenis van het complex met al z’n sociale en culturele
lagen – hier werden onze Ot en Sien en de prenten van
Jetses gedrukt, de Bos Atlas en wat al niet – speelde bij de
overwegingen het gebouw te slopen of te hergebruiken geen
rol! De betekenis van het gebouw als “sociaal monument” (ook
voor de generaties die er werkten) voor de stad is nu evident,
maar destijds nauwelijks een overweging. De constructie, de
shedkappen, de stedebouwkundige context, zijn nu meer dan
29
Kees Rijnboutt: Mummies in het veen
toen, een echo van een gerespecteerd industrieel verleden. Het
tijdens het ontwerpen, inpassen van een omvangrijk cultureel
programma, samen met woon- en werkfuncties, leek op het
intuïtief bespelen van een groot muziekinstrument dat bij
intensief op de proef stellen steeds nieuwe speelmogelijkheden
prijsgeeft.
Zo werkten we ook aan een nieuw beeld voor een veranderde
inhoud. Met enige weemoed namen wij afscheid van die
oude weerbarstige, stille uitdrukking van het fabrieksgebouw,
zoals je die ook bij vemen en pakhuizen – waar zijn ze op de
Brouwersgracht gebleven? – in alle handelssteden kon en soms
nog kan zien. Er kwamen lange balkons aan het gebouw, maar
wie gunt de nieuwe bewoner van zo’n gebouw op een zonnige
dag niet z’n parasol?
In het afgelopen decennium is de belangstelling voor de
geschiedenis na de “doodverklaring” ervan, als was het een
modegril, een klimaatswijziging, enorm gegroeid. In alle
lagen van de ruimtelijke vakbeoefening is de betekenis van
geschiedenis voor het ontwerp enorm toegenomen. Veel
publicaties getuigen ervan, alle alfadisciplines doen een duit in de
grote zak van het opnieuw tot leven gewekte verleden.

Cynisch genoeg, er is de laatste jaren bijvoorbeeld in de
commentaren van de Raad voor Cultuur herhaaldelijk op
gewezen, is de rol van algemene geschiedenis, culturele
geschiedenis, geschiedenis van architectuur, stedebouw en
landschapsontwerp in het reguliere onderwijs van zowel
middelbaar als universitair, volstrekt gemarginaliseerd. In de
mainstream van het architectonisch- en stede-bouwkundige
onderwijs, is in weerwil van prachtig gepubliceerd
onderzoekswerk over handwerk en betekenis van het
landschappelijk ontwerp in de cultuur van de “oude wereld”,
het volume en de kwaliteit gemarginaliseerd. Er is, zegt men van
hogerhand, in de rat-race naar een zo snel mogelijk en voor zo
weinig mogelijk geld behaald diploma, geen tijd voor. Maar er
zijn, weet ik uit eigen ervaring, ook later altijd herkansingsmo
gelijkheden.
In de buitengewoon hoge omloopsnelheid van onze goederen,
zo rijk zijn we nu eenmaal, verdwijnen ook gebouwen na 20
à 30 jaar in de kortzichtige gehaktmolen van de nieuwe tijd.
Vaak overstemt zo het opportunistisch luidruchtig belang van
vandaag de stille getuige van gisteren – en weg is weg – extinct
is forever. Zonnestraal werd na langdurige stervensbegeleiding
toch nog gered, maar talloze andere gebouwen zijn verdwenen.
Tegelijkertijd is er authentiek veel meer aandacht, actie en
publiek respect voor gebouwen en hun context, omgevingen,
landschappen die karakteristiek zijn voor een tijdperk, en
niet noodzakelijk 200 jaar oud en dus nog niet mooi, nog niet
gecanoniseerd en dus beschermd. De “Stadtreparatur” is niet
van de lucht, hoewel ik vaak vermoed dat een gedroomde
geschiedenis wordt gereproduceerd omwille van comfortabel
beeld.
-Terzijde, er is hier ook reden voor persoonlijke ambivalentie,
sommige van de gebouwen waar mijn tijdgenoten en ik met
hartstocht aan werkten zijn inmiddels gesloopt of minstens
verminkt. Meestal kan ik daar wel tegen, - zo bijzonder waren ze
ook weer niet-. Andere, zoals de eerste gebouwen in de Bijlmer
deel A, gaan een nieuw leven tegemoet en worden met respect
en onverwachte inspiratie verbouwd. Maar soms betreur ik de
afbraak ook hevig, wat dat betreft begrijp ik het commentaar
van Wiek Röling bij zijn gesloopte Concertgebouw in Haarlem
heel goed. (Gesloopt, gered, bedreigd. Omgaan met naoorlogse
bouwkunst – Aimée de Back, Jo Coenen, Marieke Kuipers, Wiek
Röling).
De limiet van deze situatie wordt door Janny Rodermond beschreven
in haar voorwoord bij de zeer levenswaardige verzameling opstellen
30
“één, geschiedenis en ontwerp” - Stimuleringsfonds voor Architectuur
2004. “Het beschermen van cultureel erfgoed is dan ook niet
tegengesteld aan modernisering, maar maakt er deel van uit. Nu
modernisering grote delen van de wereld omvat, komen steeds meer
gebouwtypen en landschappen in aanmerking voor een of andere
vorm van bescherming. Bovendien neemt de leeftijd waarop een
gebouw de monumentale status kan verkrijgen af. Nog even en het
verschil tussen het produceren van architectuur en het bewaren van
monumenten maken deel uit van hetzelfde proces. We naderen de
fase waarin, voorafgaand aan het ontwerpen, de vraag aan de orde
komt wat de houdbaarheidsdatum dient te zijn van het gebouw of
stadsdeel”.
Als je van de emissie van de meest onbeduidende postzegel er
maar genoeg vernietigt, worden de laatste twee overblijvende
exemplaren, net zo zeldzaam als de blauwe Mauritius zegels en
dus prachtig, hoewel waarschijnlijk toch minder waard.
Ik weet dat grote delen van de gebouwde substantie van de
negentiende eeuw zijn vernietigd. De rest begint zeldzaam te
worden. Gelukkig is er ook veel niet gesloopt, zoals stations,
koepelgevangenissen en tuinderswoningen. De geschiedenis
van de negentiende eeuw lijkt verderweg dan zijn relatief
korte afstand in de tijd doet vermoeden. De ziekte, armoede

en onbegaanbaarheid van het land maakt het tijdperk van
na de Franse bezetting vaak tot een onaangename gast om
te ontmoeten. Misschien wordt de geschiedenis van de
negentiende eeuw daarom zo uit de weg gegaan, gesloopt en
mooier herschreven. Van de Zutphense Rechtbank van W.C.
Metselaar – zijn eerste gebouw, in 1889 ontworpen zonder het
toezicht van zijn vader, dus zeer waarschijnlijk een gekoesterd
kind, was in 1990 niet meer dan een kapotte huid over. Binnen
was het gebouw uitgewoond, gelardeerd met betonnen prefab
balken, structuur en interieur vernietigd. Het gebouw stond,
wonder boven wonder, nog wel op z’n plek, zij het dat het
bolwerk waarop het na het slechten van de vestingwerken
was gebouwd, afgekalfd en verschaald was tot een onbenullig
plantsoen langs het water. Een element dat ook nog herinnerde
aan destijds was het schamele Huis van Bewaring dat in
“de achtertuin” stond, en waar ik op een zaterdagmiddag
onaangekondigd werd ontvangen. Na te hebben aangebeld,
mocht ik het gebouw tot in de uiterste hoeken compleet met
gehechten en al bezoeken alsof ik ontdekkingsreiziger, op zoek
naar gisteren, rondliep in een wereld die van koek en marsepein
gemaakt was. Kom daar vandaag nog eens om!
M. Boesveld
Niet dat de sloop overwogen werd, Zutphen was al zo lang
“stad van het Recht” en er is in ons land niet zoveel meer
zichtbaar van die eerste generatie gerechtsgebouwen van na de
tijd van spin- en rasphuizen waar de code civil en de code penal
van Lodewijk Napoleon een eind aan gemaakt had. Hier was
een gebouw, net als het prachtig gerestaureerde gerechtsbouw
in Tiel voor “het Recht” gebouwd en er was een nieuw
hedendaags programma dat de fysieke mogelijkheden van het
gebouw verre te boven ging. Na een lange studieperiode werd
besloten het gebouw zo goed mogelijk in te passen in het nieuwe
concept van een bijna vervreemdende omvang. Tenslotte
hebben wij het gebouw maar de geur van de negentiende eeuw
terug gegeven, als hommage aan dit stille provinciale anker
van het Recht, en ook een beetje als een laat eerbetoon aan
Metselaar die in Veenhuizen zijn magnum opus zou tot stand
brengen. Samen met de monumentendeskundigen, aangevoerd
door Evert Jan Nusselder van de Rijksgebouwen Dienst en
onder meer de kunstenares Karin Daan werd, moet ik eerlijk
bekennen, een fragment van de geschiedenis van de negentiende
eeuw herschreven, oppervlakkig soms, maar altijd hartelijk en
oprecht in z’n detaillering. Vaak moest ik, als referentie, denken
aan de gelooide huid, aan de binnenkant van oude handen zoals
je ze bij Permeke kan zien, gepokt en gemazeld, maar ook
31
compleet, verweerd en ongeschonden. Het Huis van Bewaring
werd gesloopt, het bolwerk gerestaureerd.
Voorzover ik bij “oude” gebouwen en landschappen betrokken
werd, was er van hun oorspronkelijke fysiek meestal helaas weinig
over. Toch was het altijd alsof ergens diep in hun lijf waardevolle
restanten achtergebleven waren die de moeite loonden om
weer zichtbaar te maken. Nooit was dat meer evident dan
bij de gevel van het grote warenhuis aan het Scheffersplein in
Dordrecht. Achter een moorddadige aluminium pui van rond
1970, 12 x 30 meter groot, kwam tot mijn grote verbazing en
vreugde de vrijwel onbeschadigde originele stalen pui – met glas
en al – van de architect Jan Kuyt uit de jaren dertig te voorschijn.
De lui die het gebouw destijds verbouwd hebben, vonden het
waarschijnlijk uit financiele overwegingen niet de moeite of
waren domweg te lui, om de oude pui te verwijderen en in de
puinbak te dumpen. Het ging ze uitsluitend om de moderne
uitstraling, “weg” was hier gelukkig “niet weg”. Het was alsof we
een vrijwel onbeschadigde mummie uit het veen opdregden.
De pui werd hersteld en staat weer pront in het eerste gelid.
Kees Rijnboutt is directeur van de Architectengroep
M. Boesveld

Begraafplaats Zoetermeer
Energiecentrale Dordrecht
32
Westerpark Zoetermeer
1979
1980
1981

1982 Shell-tunnels Den Haag
1983 Stadshart Zoetermeer
1984 Stadspark Almere Buiten
33

Amrobank Amsterdam Zuidoost
Campus Zoetermeer
34
TROP Zuid Holland
1985
1986
1987

1988 Nieuwraven Nieuwegein
1989 Haagse Hogeschool Den Haag
1990
35
Gemeente Nieuwegein
Centrum Sloten Amsterdam

Centrum Grave
Rozenburg Platen en Dalen
36
Beatrix Ziekenhuis Gorinchem
1991
1992
1993

1994 Willemspoort Den Bosch
1995
1996 Stadsterras Apeldoorn
37
Gerechtsgebouw Zutphen

Cavallilaan Eindhoven
CKJP de Jutter Den Haag
38
Park Sonswijk Arnhem
1997
1998
1999

2000
2001
2002 De Resident Den Haag
39
Park Duinwijk Zandvoort
Technische Universiteit Eindhoven

Kruidenbuurt Eindhoven
40
Situs bv
‘s Gravendreef Den Haag
2003
De Nieuwe Combinatie
2004
2005

Aadic ABC Vastgoed Ahold Vastgoed Gemeente Almere Amrobank gemeente Amsterdam Amvest Apron Tuinen van Arcen Bevasta BOAG
Bohemen Beheer Bouwfonds Woningbouw gemeente Breda Celestian Cheops Vastgoed CSG Eemkwartier Stichting Curium Ministerie van Defensie gemeente Delft
gemeente Dordrecht Dura Vermeer Vastgoed Ministerie van Economische Zaken Gemeente Eindhoven Universiteit Eindhoven gemeente Enschede Robert Fleury Stichting
Fortis Vastgoed Foruminvest Provincie Friesland Woningbouwvereniging De Goede Woning gemeente ´s Gravenhage Haagse Hogeschool Habion gemeente Heerlen
Heijmans IBC Vastgoed Heilijgers Vastgoed gemeente ‘s Hertogenbosch Hopman Interheem IMCA Vastgoed ING Vastgoed Juliana Kinderziekenhuis Stichting De Jutter
gemeente Kerkrade KLM gemeente Leeuwarden Universiteit Leiden Lithos Bouw gemeente Maastricht MAB Projectontwikkeling Johan Matser Projectontwikkeling
Medisch Centrum Haaglanden gemeente Naarden Nederlandse Rode Kruis Gemeente Neede De Nieuwe Combinatie gemeente Nijmegen Provincie Noord Holland gemeente Noordwijk
NS Vastgoed Ontwikkelingsbedrijf Leidschenveen Ontwikkelingsmaatschappij Apeldoorn gemeente Overbetuwe Patio Provastgoed Plan & Projectpartners PLC
Plegt Vos Vastgoed Proper Stok Groep Rabo Vastgoed gemeente Ridderkerk Rijksgebouwendienst Rivas Zorggroep Rode Kruis Ziekenhuis Gemeente Rotterdam
gemeente Rozenburg Shell EPiCentre Situs Vastgoed Siza Dorp groep Slokker Vastgoed Strabag Development Woningvereniging SWS Trebbe Bouw
Trimp en van Tartwijk Twijnstra Gudde gemeente Utrecht Varplan gemeente Voorst gemeente Wageningen gemeente Wassenaar gemeente Wateringen
van der Wiel Bouw Wilma Bouw Wils & Co Woningbouwvereniging Winschoten Woningstichting Rotterdam Zuid Woningvereniging Almere Woningvereniging Nijmegen
gemeente Zaanstad gemeente Zandvoort gemeente Zoetermeer Zorgcompas Provincie Zuid Holland Van Zwol Projectontwikkeling
Frank Cardinaal Willem Hermans Richard Koek Danielle Segers Bart Bordes Niels Gijselman Thomas van Eeckhout Arie van Klaveren
Mattijs van ‘t Hoff Patricia de Wit Ralph Vroeijenstijn Maaike Marechal Sandra Rozemeijer Wouter Veldhuis Tjitte de Jong Troy Wener Olga Arandjelovic Arthur Pieterman
Caroline Wigleven Annemieke Diekman Marjolein Simon Marianne Nevens Marco van Steekelenburg Inge Bobbink Imke Veltmeijer Winy Maas Marike Paauw
Andrea Boode Robert Broesi Edzo Bindels Gerrit van Houten Machteld Hendriks Rimmer de Vries Jan Harbers Marlies van Diest Henk Hartzema Siem Evenblij (†)
41

Colofon
uitgave naar aanleiding van het 25-jarig bestaan van
CH & Partners
stedebouw en landschap
Zonweg 16 2516 BM Den Haag
T: 070-365 08 39
F: 070-361 74 90
E: chp@xs4all.nl
W: www.chpartners.nl
fotokatern Naarden: Harry Verkuylen
alle andere afbeeldingen, tenzij anders vermeld:
CH & Partners
1 december 2004
42