De ene tuiniert, de andere frontiert, Francis Smets - Labo

De ene tuiniert, de andere frontiert
Francis Smets
Om de activiteit van Het Labo te kenschetsen,
ben ik verplicht een nieuw werkwoord uit
te vinden: frontieren. Ik weet dat het verboden
is neologismen te creëren. Maar als het ooit toegestaan
is iets ongeoorloofds te doen, is het wel
in verband met Het Labo.
‘Frontieren’ bestaat enkel als zelfstandig
naamwoord. Het is het Oudnederlands voor
landsgrenzen, telkens die bedreigd, versterkt,
aangevallen of verdedigd worden. Maken we
van ‘frontieren’ een werkwoord, dan betreft het
alle verontrustende of ongewone activiteiten
rondom, op en over de grenzen van het eigen
territorium.
In het geval van Het Labo is de agressor terzelfdertijd
de surveillant. Dat wijst er op dat het
hier om een spel gaat.
Om de diepere betekenis van het begrip
‘spel’ te vatten, moeten we te rade gaan bij
Johan Huizinga’s concept van de homo ludens.
Het vermogen om te spelen was van bij de aanvang
cultuurscheppend. De mens werd volwaardig
mens van zodra hij spelende mens werd.
Georges Bataille heeft deze gedachte opgenomen
en uitgewerkt. In de loop van de menselijke
evolutie hebben zich twee grote etappen
voorgedaan. De eerste is het ontstaan van het
werktuig. Werk en tuig zijn samen het teken van
de homo faber, gericht op nuttige activiteiten
in functie van het overleven. Het tweede grote
moment doet zich voor wanneer de mens hiertegenover
een activiteit introduceert die geen doel
buiten zichzelf heeft. Hij beschildert de grotten.
Vanaf dan is hij ook en vooral een homo ludens.
Hij affirmeert zijn vrijheid als een protest tegen
de gedwongen activiteit die hem begrenst. Zo
concentreert hij in zich een tegenstrijdigheid. Hij
bevestigt en overtreedt in een adem de grens.
Men kan met andere woorden wel beweren
dat de natuurlijke wereld de beste aller werel-
den is. Maar als mensen zijn we verplicht de
natuur te ‘verbeteren’ door artefacten in het
leven te roepen. ‘Il faut cultiver notre jardin’,
we moeten tuinieren, besluit Candide aan het
slot van zijn misavonturen. De boer verbouwt
het land, de timmerman verzaagt de boom, de
wever knoopt draden tot stoffen... Zij zijn allen
uitingen van de dingmakende mens, de homo
faber. Ook de ontwerper is een tuinier. Dat is de
afbakening van zijn werkterrein.
Het spanningsveld waarin Het Labo nu al 20
jaar opereert is derhalve fundamenteel. Het is
de dialectiek tussen de homo faber en de homo
ludens. Hoewel ze met mekaar in tegenspraak
zijn, zijn beide polen even noodzakelijk als essentieel
voor het menselijke bestaan. Als de
mens dan toch zulk een hybridisch wezen is, is
het beter dat gegeven maximaal uit te spelen.
Geen van beiden mag de andere verdringen.
En dat risico is toch reëel in een vertechniseerde
maatschappij die de nuttige (?) voorwerpen
overaccumuleert – iets waarin de designer niet
helemaal vrijuit gaat. De geste van de mens van
het Aurignacien moeten we ons blijven herinneren.
Hij heeft niet voor niets de grotten beschilderd
en zijn eerste Venussen gebeeldhouwd.
Slechts zo kan de tuinier zijn oorspronkelijke
onschuld hervinden.
Wanneer het maken omslaat in spelen
houdt dit geenszins een misprijzen voor de ‘fabrikerende’
mens in. De deelnemers aan een
Labo-gebeuren zijn overwegend designers die
hun vak met ernst beoefenen. Het respect voor
het artefact zit hen in het bloed. Ook de betrokken
kunstenaars stellen zich bij die gelegenheid
op als ontwerpers. Het onderscheid valt
gewoon weg. Het is opmerkelijk dat Het Labo
er steeds moeiteloos in slaagt achter ieder project
een schare ontwerpers te verzamelen. Geen
van allen laten ze een kans voorbijgaan om te

frontieren. Doorheen zijn twintigjarig bestaan is
Het Labo voorbeeldig trouw gebleven aan het
oorspronkelijke opzet om aan weerszijden van
de grens te opereren, nu eens meer faber, dan
weer meer ludens, of liever nog beide door mekaar.
Het objectief is nooit een eenzijdige ontkenning
van het utilitaire voorwerp. Het Labo
blijft geworteld in de wereld van de homo faber,
die ook de eigen wereld van de betrokkenen is.
Wanneer ze hun eigen territorium schenden,
zijn ze altijd milde agressoren.
Met grote vanzelfsprekendheid steekt Het
Labo de grens over van de ene zijde naar de
andere en terug. Zo kan het zowel gebeuren
dat een manifestatie volledig overhelt naar het
bruikbare serieproduct als naar het betekenisvolle
object. Het spel bestaat precies in de gelijktijdigheid
van bevestiging en ontkenning.
Een voorbeeld van een project dat de dingmakende
mens aan zet laat, is 15 x 15 (2003,
Donum, Hasselt). Vijftien ontwerpers creëerden
in opdracht van een designwinkel elk een (min
of meer) bruikbaar of prettig ding in een oplage
van 15 stuks. Toch was zelfs in deze context U
GENE, the eggman van Jochen Cypers niet te
vergelijken met Je suis innocent van Weyers &
Borms, het ene een heel praktisch serieproduct,
het andere een hinderlijke doordenker.
Een voorbeeld van een tegengesteld project
was One Minute (2005, Design Vlaanderen,
Brussel). Hier was een abstract thema het
uitgangspunt: de tijd, geconcretiseerd tot 1 minuut.
De opdracht aan de ontwerpers was op
eender welke manier 1 minuut te verbeelden.
De schaal van de tijd van Gaetan Coolen, waar
per minuut een druppel in een waterbekken
viel, was een poëtische reflectie die herinnerde
aan de woorden van Gaston Bachelard: ‘staren
in het water is zelf wegvloeien, ontbinden, sterven’.
Maar ook binnen eenzelfde project lopen
beide dimensies kriskras door elkaar. Ter gelegenheid
van Weerlicht (1996, galerie MU, Antwerpen)
werd aan ontwerpers gevraagd een armatuur
voor de subminiatuurfluorescentielamp
T2 te ontwikkelen. Zo zagen zowel de U-line
van Maarten Van Severen als Verlichte despoot
van Gaetan Coolen het licht. De U-line is een volwaardig,
industrieel, functioneel product (waarvan
we sedertdien het grote commerciële succes
kennen). We vinden er het wondere samengaan
van ascetisme en raffinement in terug dat
zo vaak de ontwerpen van Maarten Van Severen
kenmerkt. Gaetan Coolen maakte een gedachtensprong
van technologie naar theologie. Van
lumen, de eenheid van lichtstroom, naar Lumen
Christi. Christus die van zichzelf zegt ‘ik ben het
licht’, ziet eindelijk zijn wens in vervulling gaan.
De bruuske overgang van het ene narratieve
veld (technologie) naar het andere (theologie),
zodat een botsing tussen beide ontstaat, is het
grondprincipe van alle humor. We ontmoeten
deze semantische structuur van confronterende
U GENE, the eggman, Jochen Cypers Je suis innocent, Weyers & Borms Schaal van de tijd, Gaetan Coolen

BA11, Maarten Van Severen Verlichte despoot, Gaetan Coolen Wees gegroet, Ick Reuvis
scenario’s en de eruit resulterende humor vaak
bij Het Labo.
De ‘blijvers’ onder de Labo-creaties vertonen
eenzelfde disparaatheid.
Wees gegroet van Ick Reuvis kwam tot stand
ter gelegenheid van 015 (2003, CIAP, Hasselt).
Het is een in jeansbroek en zware schoenen gestoken
figuur waarvan het bovenlichaam ontbreekt.
Een lichaam is netjes doormidden gesneden.
Het snijvlak geeft als een geografie van het
middenrif het profiel van de organen weer die
zich op die plaats bevinden. Blijkbaar is een persoon
‘ontrompt’, een nog radicaler ingreep dan
alleen maar onthoofd. Hij is gereduceerd tot wat
hij onder de gordel is. Hij is niet alleen hersenloos
maar ook harteloos en desondanks lijkt hij
nog echt menselijk. De geknielde houding laat
tevens veronderstellen dat hij aan het bidden is,
toch een van de meest nederige, onthechte en
spirituele handelingen van alle tijden en plaatsen.
Komt religie dan toch uit de onderbuik voort?
Het samengaan van gruwel en schoonheid, van
banaliteit (een jeansbroek) en ontreddering, van
natuurlijke lichamelijkheid en klinische prothese
maakt van Wees gegroet in de eerste plaats een
enigmatisch object – terwijl het toch mogelijk is
het als zitbankje te gebruiken.
Aan het andere eind van het spectrum zouden
we Stacked van Huub Berger kunnen plaatsen,
dat deel uitmaakte van Laddders zat (2002,
Design Vlaanderen, Brussel). Ook een rek in zijn
meest elementaire vorm is een getrapt object.
Door beide functies, ladder en legplank, naadloos
in elkaar te laten overvloeien, bekomen
we een elegant, eenvoudig en praktisch ding.
Ongezien en toch helder, ongebruikelijk en toch
gebruiksklaar zou het een perfect serieproduct
kunnen zijn.
In de activiteiten van Het Labo is het probleemloos
toegestaan ‘aan deze kant van de
grens’ te blijven. Het respect voor de homo
faber blijft altijd intact, hoe vaak zijn regels en
geplogenheden ook overtreden worden. Het
is dus onnodig de Labo-leden ‘kunstenaars’ te
noemen. Zij hebben dat label niet nodig. Hun
verdienste doorheen al hun projecten is precies
dat ze niet te etiketteren zijn. Met een been blijven
zij binnen de krijtlijnen van het rijk der dingen.
Het andere been is zwevend. Het is steeds
onvoorspelbaar waar het zich zal neerzetten.
Dat de ‘laboranten’ in alles wat zij doen een
beetje homo faber blijven of toch tenminste
hun liefde voor de makende mens niet kunnen
verloochenen, blijkt uit de thema’s die in
de loop van twintig jaar als uitgangspunt hebben
gediend. Overwegend richt Het Labo zijn
pijlen op gebruiksvoorwerpen. Zo kwamen onder
andere aan bod: de strijkplank (Labo strikes
again, 1995), de tl-buis (Weerlicht, 1996), de
ladder (Ladders zat, 2002), de veiligheidshelm

10
Stacked, Huub Berger Groot bereik ladder, Roel Vandebeek Met zicht op zee, Rudi Respeel
(MijnLamp, 2003), de strandstoel (Labo on the
beach, 2004), de bril (Take a look, 2006-2007).
Beschouw deze voorwerpen goed. Zij hebben
alle één eigenschap gemeen. Het Labo
omschrijft ze zelf terecht als ‘de anonieme klassiekers
van de vormgeving’. Het zijn voorwerpen
die, eenmaal in die vorm bedacht, in wezen
voor geen enkele verandering, laat staan
verbetering, vatbaar zijn. In hun elementaire
gedaante vervullen zij moeiteloos hun taak. Alles
kan beter, behalve dit. Een wijze designer
blijft er derhalve af. Hij respecteert ze. Wanneer
Het Labo zich desondanks met hen inlaat, is het
precies vanuit dit ontzag voor wat misschien
wel de mooiste vormgeving is, omdat idee en
vorm er perfect verenigd zijn.
Een ladder is een ladder, de simpelste en efficiëntste
manier om verticaliteit en horizontaliteit
te verbinden en zo handen en voeten steun
geven om in de hoogte te klimmen. Wat ga je
daar nog aan knoeien zonder te verknoeien?
Roel Vandebeek heeft dit gegeven precies slim
geëxploiteerd in zijn Groot bereik ladder (Ladders
zat). Een tekortkoming van de ladder is
dat hij de reikwijdte beperkt. Wil men zijn functionaliteit
optimaliseren, dan wordt hij op slag
onbruikbaar, tenzij als rekwisiet in een slapstick.
Een overmoedige designer die meent dat hij
een strijkplank nog kan verbeteren, verbrandt
er zich evenzeer aan. En een strandstoel is een
Francis Smets
van de meest ingenieuze dingen die ooit werden
bedacht: hij is elementair, neemt weinig
plaats in, gebruikt een minimum aan materiaal
en dient voor wat hij moet dienen. Fantastisch
toch: voorwerpen die, zoals ze zijn, zo oud zijn
als de straat (zeker vergeleken met de huidige
veranderingsmanie) en die toch ‘niets aan relevantie
ingeboet hebben’.
Deze voorwerpen zijn ‘persoonlijkheden’. En
toch zijn ze onpersoonlijk: aan hun oorsprong
ligt altijd een anonieme homo faber. Daarom is
het goed dat de Labo-leden een gezonde mate
van anonimiteit hebben weten te bewaren. Het
zou verraad zijn aan de anonieme ontwerper
wanneer men zijn voorwerpen als een springplank
zou gebruiken om een eigen vedettenstatus
te verwerven.
Wij leven in een consumptie-maatschappij.
Geen enkel voorwerp wordt in een enkel type
ter consumptie aangeboden. Niet alleen vermenigvuldigen
de voorwerpen zich (wanneer
komt hier eens een non-proliferatieverdrag?).
Ieder voorwerp zelf deelt zich bovendien op in
een schier oneindig aantal varianten. Een ladder,
een strandstoel, een veiligheidshelm, een
strijkplank zijn uitzonderingen. Zij hebben zich
weinig of niet gediversifieerd.
Voorwerpen die op het lichaam gedragen
worden, doen dat vaak wel en tot op zekere

hoogte mag dat. Zij hebben te maken met
onze verschijningswijze in de wereld, een beetje
dus met wie we zijn. Dat dit ontspoort in de
consumptiemaatschappij tot een vertoon van
schijnpersoonlijkheden, is onvermijdelijk. Maar
ook dan is het mogelijk stroomopwaarts te gaan
naar het ‘moederobject’, dat een theoretisch
of een reëel bestaand voorwerp kan zijn. Voor
een bril zou dat het ‘ziekenkasbrilletje’ zijn. Een
bril is in wezen even onveranderlijk als een ladder:
twee glazen (we hebben nu eenmaal twee
ogen), twee steunen (voor onze twee oren).
Dat Het Labo steeds de tendens tot proliferatie
omkeert en stroomopwaarts gaat, zegt
voldoende over zijn weigering het spel van de
consumptie mee te spelen. Hier wordt het voorwerp
het teken van een authentieke vrijheid.
Een ander spel komt aan bod, waarin de homo
faber zichzelf vrolijk tot homo ludens kroont.
In andere gevallen vertrekt Het Labo niet
van een voorwerp, maar van een materiaal. Dat
is een andere, eventueel zelfs radicalere manier
om naar de moederschoot van de voorwerpen
terug te keren. Zo was in Waar in bronsgroen eikenhout
(1994, Galerie Bonjour Antoine, Mechelen)
eikenhout het uitgangspunt. Hier geldt dezelfde
regel van eerlijkheid. Want wie zou aan
een eik zijn bestaan willen verwijten? In Flock
you (2004, Donum, Hasselt) ging het om het
procédé waarbij men zeer korte textielvezels via
een magnetisch veld in een met lijm behandeld
voorwerp schiet waardoor het fluweelachtig
aanvoelt.
Een product is steeds een samenstelling van een
aantal factoren. Het is nooit een loutere functie,
die ergens abstract in het ijle zou bestaan als
een platoonse idee. Wil ze een reëel nut hebben,
dan moet ze gematerialiseerd zijn in een
materiaal en een vorm. Die zijn op hun beurt
afhankelijk van productietechnieken. Maar dan
nog is de functie waardeloos als ze zich niet tot
een gebruiker richt. Ze communiceert een beeld
van zichzelf dat allerlei betekenissen meevoert.
De functie is tevens een gebruik, in de zin dat
ze een bepaalde wijze om ermee om te gaan
uitlokt, maar ook in de zin dat ze in een traditie
of een voorgeschiedenis ingebed is.
Design is een discipline. Letterlijk. ‘Goed’ ontwerpen
streeft naar een integratie van al deze
facetten. Hét principe, naar het Griekse archè,
dat gezaghebbend is omdat het zo basaal is,
vereist dat de diverse deelaspecten tot een synthese
gebracht worden.
Maar wie tegen dit principe ingaat of het
verloochent, met andere woorden an-archè
bedrijft, ontdekt een onaangeboorde en onuitputtelijke
bron van mogelijkheden. De gelegenheid
maakt de dief, zegt men, in dit geval de
overtreder. Het is opmerkelijk dat designers, telkens
ze daartoe uitgenodigd worden, gretig de
kans aangrijpen om on-gedisciplineerd te zijn.
Daarin zijn ze heel goed te begrijpen. Onder die
JR-osaurus, Jeff Rutten Flock Shoe, Nienke van der Reijden Flock You, workshop 2004

12
Boekenkast, Eddy Fliers Wingcommander, Simon Jones Dolfijn, Ignaas Vanhulst
bereidwilligheid schuilt een nostalgie naar een
spontane, natuurlijke, ongerepte vrijheid. Deze
nostalgie is een zeer waardevolle factor, niet alleen
voor de designer, maar ook op algemeenmenselijk
vlak. De Homo ludens mag zich nooit
laten bedwingen.
Het beeld kan losgekoppeld worden van de
functie zodat het er niet meer mee overeenstemt
of er zelfs in tegenspraak mee komt. Zo
ontstaan humor en poëzie. Voor humor zagen
we reeds dat het op elkaar enten van tegenstrijdige
scenario’s de semantische structuur van
een grap vormt. Ook metaforen ontstaan door
een verschuiving van paradigma. Het binnensmokkelen
van een vorm of een betekenis uit
het ene paradigma in het andere waar het niet
thuishoort, genereert wondere nieuwe beelden
of betekenissen. Smokkelen is trouwens een
van de oudste praktijken van frontieren.
Door haar vorm geeft een strijkplank aanleiding
tot talloze verrassende associaties, zo bleek
in Labo strikes again (1995, CIAP, Hasselt). Ze kan
een doodskist/kast worden (Eddy Fliers, Boekenkast),
een wegwijzer (Ick Reuvis, Doehetz 11),
een dolfijn (Ignaas Verhulst, Dolfijn strijkplank) of
een dubbeldekker (Simon Jones, Wingcommander).
Ze wordt dan wel ongeschikt om te strijken,
maar laat onverwachte invalshoeken ontdekken.
Francis Smets
Een dolfijn doet aan zuiverheid denken. Naar gelang
het enthousiasme dat bij het strijken aan de
dag gelegd wordt, zal een dubbeldekker bij de
ene ‘in de wolken zijn’ oproepen en bij de andere
‘Wereldoorlog I’. Een wegwijzer stelt de vraag
wie de aangewezen persoon is om te strijken
(man of vrouw? Jij of ik?), maar het kan ook een
diepe zucht zijn ‘tot wat dient al die moeite waar
ik toch nergens mee kom’.
In Take a look (2006, Bree; 2007, Tongeren)
wordt de verbeelding op de bril losgelaten. Als
de glazen weggenomen worden, blijven twee
ronde openingen over waar toevallig heel andere
dingen in passen. Worden ze gedicht met
lavabostoppen (Huub Berger, Stop watching),
laten ze onze tranen niet de vrije loop. Worden
er theelichtjes ingezet (Jo Klaps, Wax-see-ne,
wax tear machine), wordt tenminste iemand
het licht in de ogen gegund. Als daarentegen
op het glas wordt ingespeeld, dan is een bril in
feite een glasraam in lood (Jochen Cypers, Lead
it be). Gaat de aandacht naar de tweeledigheid
van de (oog)bollen, denkt iedere normale man
al vlug aan twee borsten en wordt de bril een
beha, wat er ons attent op maakt dat de bril het
instrument bij uitstek van de voyeur is (Peter De
Meyer, Le voyeur 85C).
De verbinding tussen functie en beeld kan
ook zonder meer losgekoppeld worden. Ieder

functioneel voorwerp kan zich dan verzelfstandigen
tot een autonoom beeld. Een mouw van
een jeans-jasje wordt de muil van een opgezette
hertenkop (Jo Klaps, Basil voor Labo 015), een
bril wordt een vlinder (Anke Akerboom, Vlinderbril),
messen en vorken worden een vogel
(Bruno Van Son Pelican Bird voor Fast Forward,
1997, Provinciaal Museum Begijnhofkerk, St Truiden).
In Tour de farce (Houthalen, 2006) wordt
een fiets omgetoverd in een spin, een hond,
een slang, een stier…
Wanneer functie en context tegen elkaar
worden uitgespeeld, inspireert dit tot weer heel
andere verhalen. Een voorwerp staat nooit alleen.
Een functie is steeds een maatschappelijk
gebeuren. Ze is verbonden met een situatie,
een omgeving, een context, een bepaalde wijze
van gebruik.
Wat dat betreft is een strandstoel een dankbaar
onderwerp, zoals blijkt in Labo on the beach
(2004, Cultureel Centrum, Genk). Zandzakjes
geven de zonnebader uitstel tegen de opkomende
zee en dus een gerokken genot (Marcel
Hoeben, Last minute). Een maximaal verband
tussen ding en omgeving ontstaat wanneer het
canvas van de zitting door een golfplaat vervangen
wordt, zodat de stoel als een kameleon
de vorm van de zee aanneemt (Luc Vanlessen,
Nouvelle vague). Zonnen is leuk, ware het niet
dat het erbij horende overvloedige transpireren
hinderlijk was, maar ontwerpers hebben voor
alles een oplossing (Weyers & Borms, Absolute
sweat). De baadster die zich op een strand vol
voyeurs snel van een lapje stof moet voorzien,
hoeft zich voortaan niet meer te schamen (Linde
Hermans, Be my guest).
Maar zelfs gewoon tussen functie en vorm
kan een speling ontstaan wanneer de vorm in
opstand komt en radicaal weigert de functie te
volgen. Een vormentaal die verbonden is met
de traditie van een bepaald voorwerp kan overgedragen
worden op een voorwerp waar het
absoluut niet bij past. Een Vlaamse salonzetel is
de antipode van een strandstoel (Johan Walraevens,
Het Mechelse Ku(n)stmeubel).
Iets gelijkaardig doet zich voor wanneer een
bevatter subtiel de vorm aanneemt van datgene
wat hij bevat of van iets dat refereert naar datgene
wat hij bevat, zoals in het condoomkastje
van Casimir (Condoomkastje JP II voor Waar in
bronsgroen eikenhout).
Moeten we deze opsomming nog verder-zetten?
Kijk zelf en ontdek. Laten we dit overzicht
van 20 jaar Het Labo besluiten met de gevleugelde
woorden van Jan Kenis, die op deze wijze
in dit hommage betrokken wordt: ‘kijken is de
kunst’. Ik zou er alleen aan toevoegen: de kunst
om te spelen, dat wil zeggen vrij te zijn.
Be my guest, Linde Hermans Last Minute, Marcel Hoeben Basil, Jo Klaps