Onderzoek naar vondsten uit een laat 19e eeuwse vuilstortplaats in ...

Afval met
achtergrond
Onderzoek naar vondsten uit een laat
19e eeuwse vuilstortplaats in Arnhem
Overzicht van een deel van de enorme
vondstmassa. Naar verwachting meer dan
ruim 10.000 objecten zijn aangetroffen
tijdens het onderzoek.
6 monumenten 11-2012

Aan de Rijnkade in Arnhem is bij graafwerkzaamheden naar
bommen uit de Tweede Wereldoorlog een vuilnisbelt aangetrof-
fen. Even onder het maaiveld lag een pakket grond met daarin
massa’s huisraad uit het einde van de 19e eeuw.
Onderzoek naar afval Archeologisch onderzoek richt zich
doorgaans op het bestuderen van voorwerpen die in het verleden
zijn weggegooid. Aan de hand van deze studie proberen
archeologen een beeld te schetsen van de ontwikkeling van
een bepaald gebied.
In steden worden vaak beerputten aangetroffen. Dit zijn houten
of stenen constructies waar men zijn behoefte deed en
waarin men ook afval stortte. Onderzoek naar de inhoud van
beerputten wordt binnen de stadsarcheologie veel toegepast.
Zo kan op perceelsniveau een uitspraak worden gedaan over
het dieet en de sociale positie van de bewoners.
Ontstaan van stedelijke vuilstortplaatsen Het begraven van
mensen en overal dumpen van afval in een betrekkelijk klein
en drukbevolkt gebied heeft de hygiënische toestand in steden
niet bevorderd. Ziektes waren aan de orde van de dag, maar
men kon niet rationeel verklaren waardoor deze ziektes ontstonden.
Door wetenschappelijk onderzoek werd in de late 18e
en begin 19e eeuw de relatie gelegd tussen slechte hygiëne en
het uitbreken van ziektes. In veel Nederlandse steden is men er
in het tweede kwart van de 19e eeuw toe overgegaan om het
begraven in de kerken te staken, de waterlopen door de steden
te overkluizen en alle bestaande beerputten te legen en op te
vullen met zand en puin. Gemeentelijke diensten werden in het
leven geroepen om het vuil uit de stad naar één of meerdere
vuilstortlocaties vlak buiten de stadsgrenzen te transporteren.
In het verleden kwam niet alles op de vuilstort. Schillen, oude
metalen en andere zaken werden opgehaald. Riolen voerden
de ontlasting af. Alleen wat niet verbrand, gecomposteerd of
op een andere wijze hergebruikt kon worden, werd weggegooid.
De Arnhemse vuilnisbelt bevat dan ook vooral keramieken
voorwerpen. Eenmaal kapot of van hun inhoud ontdaan
waren deze niet te repareren of te hergebruiken en werden ze
weggegooid. Het gaat om grote hoeveelheden flessen, inktpotjes,
kinderpoppen, spaarvarkens, potten, pannen, borden,
kopjes, schotel.
Producten uit de fabrieken van Petrus Regout uit Maastricht
voeren de boventoon. Door de merkvoering kan de fabricagedatum
van veel objecten herleid worden. Voor zover nu herkend
dateren de vondsten hoofdzakelijk uit de jaren ’90 van
de 19e eeuw. Het archeologisch onderzoek is echter zo recentelijk
uitgevoerd dat een groot deel van de vondsten nog
Tekst en beeld Kasper van den Berghe
schoon gemaakt en gedateerd moet worden. Twee typen voorwerpen
worden in dit artikel uitgelicht.
Steengoedkruiken Bijna 500 vrijwel gave kruiken voor mineraalwater
en voor jenever of andere alcoholische dranken zijn
geborgen.
De kruiken zijn voor het merendeel vervaardigd in Westerwald
en het omliggende ‘Kannenbäckersland’. Daar waren in de 19e
eeuw meer dan 150 grotere en kleinere pottenbakkerijen
actief. De voorwerpen zijn van kleisoorten gemaakt die zeer
hoge baktemperaturen aankunnen. Tijdens het bakken versmelten
de kleideeltjes met elkaar zodat de voorwerpen na
het bakproces vloeistofdicht zijn. Dergelijke keramiek is
bekend als steengoed of gres.
Overzicht van de
steengoedkruiken.
Naar merk en grootte
opgesteld in het
archeologische depot
van de gemeente
Arnhem.
Een van de merken
op de mineralwaterkruiken.
Tekstband
Emser Kraencheswasser
rond een
gekroonde N van
Nassau
monumenten 11-2012 7
THEMA Archeologie

De meeste kruiken zijn voorzien van een stempel met de
naam van de mineraalwaterbron. Bekende merken als Selters,
Apollinaris, Victoria zijn aanwezig met meerdere exemplaren.
Maar ook de minder bekende merken zijn vertegenwoordigd,
zij het in veel kleinere aantallen. Naast mineraalwater zijn er
ook kruiken gevonden die jenever of andere alcoholische
dranken hebben bevat. Wed. Foppen, Het Lootsje en Erven
Lucas Bols zijn de meest voorkomende merken.
Tijdens het sorteren en splitsen van de kruiken op merk en
dranksoort viel op dat de mineraalwaterkruiken vrijwel allemaal
extra ribbels om de hals hebben, de jeneverkruiken hebben
dit niet. Omdat bronwater koolzuurhoudend is, is extra
houvast aan de hals bij de bevestiging van de afsluiting noodzakelijk.
Bij de jeneverkruiken ontbreekt deze extra ribbel
vanwege het stabiele karakter van de vloeistof; jenever
schuimt niet bij stoten.
Japansche soja Naast de grote massa steengoedkruiken vallen
de ruim 80 porseleinen flessen Japanse Sojasaus op,
gemerkt met Japanschzoja net onder de schouder en de letters
CPD iets boven de bodem. Enkele flessen hebben een groter
stempel met een aanwijzing voor de plaats van verhandelen
van de saus: Deshima, van 1641 tot 1859 de Nederlandse
handelspost in de haven van Nagasaki.
Sojasaus is een gefermenteerde saus van sojabonen, geroosterd
graan, water en zout en wordt gebruikt als smaakmaker
bij het koken en op tafel. De saus is in China ontstaan en kent
een wijd gebruik in de Aziatische keuken. Met de inmenging
van Nederlandse handelaren in de Aziatische handelsnetwer-
handelsnetwer-
ken ten tijde van de VOC kwamen ook Nederlanders in aanraking
met deze smaakversterker. Nederland wist het monopolie
te verwerven op de handel in sojasaus. Hierbij kochten zij in
via zogenaamde Compradores, een soort gilde speciaal voor
de handel in sojasaus. Deze Compradores lieten de letters CPD
op de kruiken plaatsen
De sojaflessen zijn dubbelconisch van vorm, hebben een vrij
korte hals en een gekraagde mondopening. Geen ervan is
gelijk. Ze zijn gemaakt van een wat mindere kwaliteit klei uit
Hasami. Dit kenmerkt zich door hun wat grijs-grauwige uiterlijk.
De in Arnhem aangetroffen exemplaren hebben vrijwel zonder
uitzondering een met transferprint aangebracht opschrift. De
datering ervan moet, zoals blijkt uit onderzoeken naar misbaksels
op ovenlocaties in Japan, gezocht worden in de periode
1870-1900. Door de bijvondsten uit Arnhem zijn de flessen
nog iets strakker dateren: in de jaren ’90 van de 19e eeuw.
Terugblik Naast wetenswaardigheden over individuele objecten
geeft het onderzoek naar de vuilstortplaats aan de Rijnkade
zeer veel informatie over de Arnhemmer in het algemeen.
De late 19e eeuw en jonger was in Arnhem nog niet zo
belicht als nu. De informatie uit dit onderzoek sluit aan bij de
onderzoeken naar vormenspectra en handelscontacten in
Nederland in het algemeen en Arnhem in het bijzonder. Voor
wat betreft de jonge archeologische tijdvakken geeft het
onderzoek vele nieuwe inzichten.
Kasper van den Berghe is bestuursadviseur Erfgoed &
Archeologie van de gemeente Arnhem.
Foto links:
Merken van Jeneverkruiken.
Beroemde
namen die nog steeds
in de handel te verkrijgen
zijn.
Overzicht van een
deel van de Sojaflessen.
Op de voorgrond
een horizontaal liggende
Sake fles
Detailfoto van het
grote ovale merk.
Compradoor Deshima.
In het schrift
onder staat een
gelijkduidende tekst:
Royaal porselein,
Hotel Pais Bas.
monumenten 11-2012 9