Historisch Brouwleerpad Hoegaarden

Historisch
Brouwleerpad Hoegaarden
Jules Delmotte alias Juul Pruus aan het stuur,
daarnaast Mil Swellen alias Mil Van Laene. Minerva 1934
“Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling:
Europa investeert in zijn platteland”

Het historisch brouwleerpad brengt je langs
een paar geschiedkundige bakens van het rijke
Hoegaardse brouwverleden. Het is onmogelijk
om volledig te zijn, daarvoor is de geschiedenis
te omvangrijk. Slechts een beperkt aantal
van de 39 vroegere brouwerijen hebben een infobord
gekregen. Het brouwleerpad is niet in
chronologische volgorde opgebouwd. Het pad
leidt je langs de brouwerijen van alle tijden.
Een overzichtelijke tijdstabel vind je achteraan.
De inhoud van het brouwleerpad is gebaseerd
op de manuscripten van Albert Guilluy.
Het brouwleerpad wil de individuele wandelaar
een beeld geven van het bierverleden in al
zijn dimensies. Hoe komt het dat Hoegaarden
zo’n rijke brouwgeschiedenis heeft? Welke gevolgen
had dit op economisch en politiek vlak
voor Hoegaarden ? We maken kennis met een
stukje cultureel erfgoed in onze kleine landelijke
gemeente.
Tijdens deze wandeling kan je de sfeer opsnuiven
van de rijke brouwcultuur die er hier altijd
is geweest. En mocht je dorst hebben, kan je
altijd een ‘bierstop’ houden aan één van onze
authentieke cafés.

Het brouwleerpad begint aan de beek (Brouwerij Loriersstraat).
1
Vruchtbare landbouwgrond, de aanwezigheid van de beek en van de
vele bronnetjes waren van fundamenteel belang voor onze brouwgeschiedenis.
Reeds van het begin van de 14de eeuw werd in Hoegaarden
bier gebrouwen.
Naast water is graan een ander belangrijk ingrediënt van het bier.
Het brouwen gebeurde meestal in boerderijen, bij de boer-brouwers,
in een apart gebouwtje.
De grote bloeiperiode van het Hoegaards bier was tussen 1750 en
1794. Rond 1760 waren er in totaal in Hoegaarden 39 brouwerijen
en ook enkele mouterijen, want de meeste boeren moutten zelf.
Als we de huurbrouwers meetellen,
waren er in de 18de eeuw zelfs 110
brouwers - op een inwonersaantal
van 2000. Huurbrouwers hadden
zelf geen brouwerij, maar mochten
in een andere brouwerij gaan brouwen.
Het grote gebouw tegenover de beek
is de voormalige Brouwerij Loriers.
2
De familie Loriers was de belangrijkste brouwersfamilie. Zij brouwden
sinds 1832, eerst als huurbrouwer bij een andere boer-brouwer.
Vanaf 1837 werd er ambachtelijk in een eigen brouwerij gebrouwen.
Pas in 1930 was de brouwtoren klaar en werd het brouwproces gemoderniseerd.
Het brouwen gebeurde industrieel en verticaal. De
inhoud van de kookketel was 41.250 liter.
In 1960 werd de brouwerij overgenomen door Artois (nu AB Inbev).
In 1972 werd ze gesloten. Nu is de brouwerij herbestemd tot woongelegenheid.
In de brouwtoren Loriers werden nog
22 andere biersoorten gebrouwen. In
1931 zag de Hoegaardse Das het daglicht,
een amberkleurig bier dat tot onlangs
door AB Inbev werd gebrouwen.
Loriers had ook een (jenever)stokerij en
een afdeling waters en limonades. Al
wat geen bier was, werd in de fabriek
Hougardia in de Stoopkensstraat gefabriceerd.
Brouwerij Loriers
Brouwzaal met accijnzentafeltje
in Brouwerij Loriers

We steken het kruispunt over en komen in de Stoopkensstraat.
In de Stoopkensstraat ter hoogte van huisnummer 10 bevond zich de brouwerij
van Gustaaf Cipers . Het Kouterhof (huisnummer 24) was vroeger de oude
brouwerij Dumont. Links ervan, tussen Café Brem en taverne Kouterhof werd
de kleine brouwerij van Louis Vanhagendoren uitgebaat.
5
Brouwerij Dumont
Brouwerij Gustaaf Cipers
De Stoopkensstraat, waar de beek in 1919 werd overwelfd, heette
vroeger de Beekstraat. Water is er in deze straat overvloedig aanwezig,
zowel in de beek als in talrijke bronnetjes.
Het was de hoogstraat van de Hoegaardse brouwers. De echte ‘witte’
van Hoegaarden wordt er na 7 eeuwen nog steeds gebrouwen:
eerst door Pierre Celis en nu door AB Inbev. Het Kouterhof (huisnummer
24) was vroeger de oude brouwerij Dumont (18de eeuw)
De huidige brouwerij Hoegaarden is niet meer toegankelijk voor het grote publiek.
In het bezoekerscentrum ’t Wit Gebrouw kom je echter alles te weten over
het brouwproces van ons wereldberoemde witbier.
‘t wit gebrouw
Brouwerij
Louis Vanhagendoren
Tot 1957 vulden de brouwerijen niet af in flessen, maar wel in vaatjes, waar
dan een stoop van afgetapt werd. Een stoop is een aarden bierkruik, die het
bier langer koel houdt. Landbouwers namen de bierstoop mee naar het veld
en staken hem in de grond om het bier nog frisser te houden. De naam van de
Stoopkensstraat verwijst naar de stoop.

6
Vanaf 1925 startte in de Stoopkensstraat nr. 46 Hougardia,
een limonadefabriek en stokerij van sterke
dranken. De familie Loriers verhuisde de fabricatie
van alle dranken die geen bier waren van Brouwerij
Loriers naar de Hougardia.
In 1978 kocht Pierre Celis de gebouwen en vestigde
er brouwerij De Kluis. In 1985 verwoestte een brand
grote delen van de brouwerij en werd ze door het huidige
AB Inbev overgenomen.
Limonadefabriek Hougardia
Aan de overkant van de straat, ter
hoogte van huisnummer 53, stond
de brouwerij van Ferdinand Van Hagendoren
en later van Jules Van Hagendoren.
Al deze brouwerijen ontstonden
in de 18de eeuw, de gouden
brouwtijd.
Brouwerij Oscar Vanhagendoren
Limonadefabriek Hougardia met daarnaast
alcoholstokerij (hoog gebouw)
Brouwerij Ferdinand Vanhagendoren
Tegenover de brouwerij van Ferdinand Van Hagendoren
(later van Jules) was de eerste eigen
brouwerij van Loriers. Voordien was hij huurbrouwer
op de hoek van de Tiensestraat en de
Vroentestraat.
Loriers brouwde hier van 1837 tot 1885. Hij
woonde te Outgaarden waar hij burgemeester
was.
Ter hoogte van huisnr 79 bevond zich brouwerij
Oscar Vanhagendoren, afgebroken in
1993.(Nu flatgebouw, “Hoegaardenhof”)
Zijn brouwketel bevatte 2260 liter.

9
‘t Paenhuys. (Stoopkensstraat 82)
Zo werden vroeger alle brouwerijen genoemd. Paenen betekent brouwen.
Paenheren zijn brouwers.
Dit Paenhuys was eigendom van brouwer Alexander Nijs (18de
eeuw). Op de moutzolder werd het graan gekiemd en gedroogd
(= geëest, op den ast). Mout is een belangrijke grondstof bij het
bierbrouwen. Mout is gekiemde en daarna gedroogde gerst. Tijdens
het kiemen worden in elke graankorrel enzymen geactiveerd.
Deze zetten het zetmeel reeds gedeeltelijk om in suiker.
Tijdens het gisten wordt die suiker omgezet in alcohol en CO2.
Brouwen is eerst versuikeren en dan gisten.
Onder dit Paenhuys borrelen nog steeds verschillende bronnetjes.
Tegenwoordig zijn een aantal verenigingen gevestigd in dit gebouw,
waaronder de Hoegaardse wijn- en biergilde. De geschiedenis herhaalt
zich: er wordt opnieuw aan huurbrouwen gedaan.
Brouwerij ‘t Paenhuys
De fiscaal gunstige ligging speelde een belangrijke rol in de brouwgeschiedenis.
Hoegaarden was tot 1794 een Luikse enclave binnen Brabant. De Hoegaardiers
leefden in een ‘vrije heerlijkheid’. Zij konden vrij handel voeren zowel in
Brabant als in Luik, zonder tolrechten of accijnzen te betalen. Het bier werd
uitgevoerd met paard en kar. Een transport naar Antwerpen vergde in die tijd
4 dagen.

11
Even voorbij ’t Paenhuys brouwde
Arnold Cipers. Na zijn dood zette zijn
weduwe de zaak verder. Hun zoon Felicien
volgde op. Cipers woonde in de
hoeve Cruysbloc (gelegen kruispunt Tiensestraat
– Tommestraat). Felicien Cipers
en Louis Tomsin ijverden steeds om de
beste ‘Oghet’ te brouwen en gingen daarom
elkaars bieren proeven. Brouwerij Cipers
sloot de deuren in 1940. De brouwerij
werd omgebouwd tot 3 garages.
We vervolgen de tocht langs de Stoopkensstraat.
Zowat de hele bevolking van Hoegaarden leefde in de 18de eeuw van het bier
brouwen en de bijhorende ambachten (kuipers, timmerlieden, ketelmakers, mulders,
zeeldraaiers, ..). Ook de landbouw, nodig voor het brouwen, zorgde voor een
grote tewerkstelling.
In 1789 brak de Franse revolutie uit en Hoegaarden verloor haar voorrechten
als belastingvrije Luikse enclave. De inlijving bij Brabant bracht de teloorgang
van de biernijverheid mee.
Reeds in 1560 verenigden de Hoegaardse brouwers zich in de biergilde ‘Die Edele
orde van den Moutstock’. Deze gilde moest de kwaliteit van het bier bewaken en
de fiscale belangen van de brouwers verdedigen.
In de glorietijd van de 18e eeuw was er een protectionistisch beleid om de kwaliteit
van het bier (en de macht van de brouwers) te beschermen. Het recht om
te brouwen ging over van vader op zoon. Wie geen brouwerszoon was, kon met
een brouwersdochter trouwen. De schepenen van Hoegaarden kwamen in die
tijd altijd uit de grote brouwersfamilies.
12
Brouwerij Cipers
In de Stoopkensstraat nr. 113 bevond zich in volgorde brouwerij
Coenegras – Brasseur – Ladeuze. Deze brouwerij werd gebouwd in
de gouden jaren, rond 1750 door de familie Coenegras en bezit nog
een authentieke brouwerijschouw. Na de eerste wereldoorlog werd
de brouwersfamilie opgevolgd door brouwer Victor Brasseur en later
door diens schoonbroer Ladeuze.
bierbekers van Brasseur & Ladeuze
Brouwerij Coenegras

Brouwerij Lorierstraat
1
5
2 3 4
S
29
28
Gasthuisstraat
H. Dotremontstraat
27
6
7
toopkensstraat
Dumontstraat
26
8
25
10
9 11
Stoopken straat
Kalverstraat
K. Astridstraat
Doelstraat
24
22
Pastorijstraat
23
12
Tommestraat
Tiensestraat
21
13
Ernest O

14
Klein Overlaar
Vroentestraat
15
16
17
Beukenlaan
urystraat
18
20
Vroentestraat
Kloosterstraat
Stationsstraat
19
1. Start brouwleerpad
2. Brouwerij Loriers
3. Brouwerij Gustaaf Cipers
4. Brouwerij Louis Vanhagendoren
5. Brouwerij Dumont (nu Kouterhof)
6. Hougardia, limonadefabriek
7. Eerste eigen brouwerij van Loriers
8. Brouwerij Jules Vanhagendoren
9. Brouwerij ‘t Paenhuys
10. Brouwerij Oscar Vanhagendoren
11. Brouwerij Felicien Cipers
12. Brouwerij Coenegras
13. Brouwerij In Den Enghel
14. Brouwerij Dotremont
15. Eerste brouwerij van Pierre Celis
16. Brouwerij Tomsin
17. Brouwerij Paters Beggaarden
18. Brouwerij Carolus Van Nerum
19. Brouwerij Collart
20. Brouwerij De Grote Molen
21. Het Nieuwhuys
22. De Cruysblokhoeve
23. Brouwerij Vandermolen
24. Herenwoning brouwer
Carolus Van Nerum (pastorij)
25. Sint-Gorgoniuskerk
26. Het Arendsnest
27. Paradijshoeve
28. Brouwerij Brasseur
29. Brouwerij Pot
(voormalige) brouwerij
(voormalige) brouwerij
(zonder infobord)

Op het kruispunt wandelen we 20 m naar links richting Tienen.
De leegstaande hoeve gelegen
aan het einde van
Tiensestraat ter hoogte van
huisnummer 82, was brouwerij
In Den Enghel, daterend
uit 1727. Er is nog
steeds een engel te zien,
uitgebeiteld in een witte
steen en ingemetseld op de
oorspronkelijke plaats.
We wandelen terug naar het kruispunt en steken over.
Aan de andere overkant van het kruispunt, Tiensestraat nr.105 (wit hoekhuis)
was de brouwerij-hoeve van de familie Dotremont, Den ‘Duc’, waar Philippe
Loriers in 1832 begon te brouwen als huurbrouwer (tot 1837).
Na de Franse revolutie (eind 18de eeuw) vielen alle (fiscale) voorrechten weg
voor de brouwers. Eén voor één verdwenen de brouwerijen. Na de eerste wereldoorlog
waren er nog slechts 4 : Brasseur, Cipers, Loriers en Tomsin.
16
Brouwerij Den Engel
Ter hoogte van Vroentestraat nr.5 stond de voormalige brouwerij
van Louis Tomsin; hij was de laatste brouwer en stopte ermee in
1957. Vanaf 1923 had Hoegaarden elektriciteit en Tomsin beschikte
over zijn eigen elektrisch gedreven molen om zijn mout en andere
granen te malen.
De melkventer Pierre Celis had in zijn jonge jaren geholpen bij Tomsin
en begon begin jaren ’60 te experimenteren in een koperen wasketel.
In 1966 was de Witte van Hoegaarden herboren. De woning in
de Vroentestraat met huisnummer 1 is de woning van Pierre Celis,
de man die in 1966 Hoegaarden zijn witbier teruggaf.
Brouwerij Tomsin

17
Pierre Celis aan de roerkuip
Rond 1450 kwamen de paters
Beggaarden, dit zijn mannelijke
begijnen, naar Hoegaarden. Zij
startten in 1460 met een eigen
brouwerij en hadden ook een eigen
molen op de Gete, de Kleine
Molen. Na de Franse Revolutie
werden de paters in 1795 uit
hun klooster verdreven. Later
zouden de zusters van het Heilig
Hart dit klooster in hun bezit
nemen.
Celis verhuisde in 1978 naar Brouwerij
de Kluis in de Stoopkensstraat, waar nu
nog steeds het witbier wordt gebrouwen.
In 1986 werd zijn brouwerij na een hevige
brand overgenomen door de multinational
Interbrew, nu AB Inbev.
Brouwerij de Beggaarden
Waar de Vroentestraat naar rechts draait, stroomt de beek de Grote Gete in. We
draaien met de Gete mee naar rechts en vervolgen de wandeling.
18
Ter hoogte van de huisnummers 81 – 85 in de Vroentestraat werd
in 1724 de grote Sint-Cornelishoeve, de boerderij-brouwerij van Carolus
Van Nerum, gebouwd. Nu staan op deze plaats enkele burgerhuizen.
Carolus Van Nerum was de belangrijkste paenheer en
was een zeer invloedrijke gezagsdrager (schepen). Hij woonde in de
Pastorijstraat (huidige pastorij).
Brouwerij Van Nerum

Aan de overkant van de brug, waar er nu een winkel is, was
vroeger de Zwaluwhoeve. Er werd in 1765 gebrouwen door
Sieur Anthoen Collart Meyer.
20
21
De Grote Molen van Hoegaarden
in de Ernest Ourystraat,
op de Grote Gete, is
nu een wooncomplex. Molens
waren belangrijk voor
brouwers, omdat het mout
moest gemalen worden.
De Grote Molen werd reeds
gebouwd in 1249 en heeft
een lange geschiedenis achter
de rug. Hij is nog in het
bezit geweest van de paters
van de Abdij van het Park
in Leuven.
De Grote Molen was in de
18de eeuw ook een brouwerij.
wooncomplex ‘in de Grote Molen’
Op het einde van de straat wandelen we naar rechts. We bevinden ons in de
Ernest Ourystraat. We lopen door tot op het einde van de straat.
Het Nieuwhuys, Ernest Ourystraat 2, is waarschijnlijk het oudste
huis van Hoegaarden. Oorspronkelijk was het een pachthof met
stallingen en koetshuis. Op de resten werd in de 17de eeuw na
een brand een ‘nieuw huys’ gebouwd. Vroeger was het een cabaret,
waar doortrekkende troepen en reizigers het nodige vertier, bier en
andere vormen van amusement vonden. In de kelder is er een Gallo-
Romeinse waterput.
Nu is het een café met een eigen huisbrouwerij (op nr 16).
‘t Nieuwhuys

We steken het kruispunt over richting Tommestraat
22
De Cruysblokhoeve is de woonst van een oud brouwersgeslacht Cipers,
waarvan de brouwerij in de Stoopkensstraat lag. De hoeve
stamt uit de 18de eeuw en is een mooi voorbeeld van de welstand
van de boerbrouwers van Hoegaarden. Ook de schepenen waren in
die tijd allemaal welstellende brouwers.
De Cruysblockhoeve had een strategische ligging. “Block” = perceel grond gelegen
op een kruispunt van de Romeinse heirbaan Tienen-Nijvel en de Middeleeuwse
weg Helecine-Meldert.
Langs de muur van de hoeve wandelen we verder en draaien rechts de Pastorijstraat
in.
23
De Refugie van de Elf Duysent Maeghden
op de hoek van de Pastorijstraat en de
Tommestraat is een voorbeeld van een imposante
Brabantse vierkantshoeve van de
rijke families van boerbrouwers-schepengeslachten.
Deze hoeve met duiventil werd
in 1739 gebouwd door schepen-brouwer
Bernardus Vandermolen. Hij installeerde
er een brouwerij die in 1748 werd ingehuldigd.
Let op de prachtige steen boven de inrijpoort.
24
Brouwerij Vandermolen
Carolus Van Nerum, schepen en brouwer, bouwde in 1747 de herenwoning
in de Pastorijstraat. Op de verdieping van de poort is een
duiventil, wat een bewijs is van de macht van deze rijke brouwersfamilie
in de 18de eeuw. Het gebouw is de huidige pastorij. In de
tuin die uitkomt in de Doelstraat staat een gloriëtte, een speelhuis
of pronkgebouw waarin de brouwers bijeenkwamen.
De brouwerij van Carolus van Nerum was in de Vroentestraat.
Alleen de honorabele ingezetenen genoten vertrouwen van de Oostenrijkse bewindvoerders
en ze kregen daarom het uitzonderlijk voorrecht duiven te mogen
houden. Duiven waren van groot militair belang. In oorlogstijden waren zij de
enige snelle en betrouwbare boodschappers voor verre afstanden.

25
De Sint-Gorgoniuskerk, gebouwd tussen 1754 en 1759, is de belangrijkste
getuige van de pracht en praal van de brouwers in de
18de eeuw. Het moest een prestigegebouw worden om de rijkdom
van de Hoegaardse boer-brouwers te benadrukken. De periode van
de bouw van de kerk was de meest glorierijke periode van de brouwers.
De 18de eeuw was voor Hoegaarden de gouden eeuw.
Sint Gorgoniuskerk
Naast het Kapittelhuis bevindt zich de hoeve Arendsnest. Deze majestueuze
hoeve behoorde toe aan de rijke familie Sweerts, een historisch invloedrijk
brouwersgeslacht in de glorierijke 18de eeuw, tijdens het Oostenrijkse regime,
dat zo gunstig was voor de Hoegaardse brouwers.

In 1765 werd de inhoud van de ketels en kuipen van alle Hoegaardse brouwerijen
geregistreerd. Er werden niet minder dan 39 brouwerijen gemeten, het
grootste aantal dat Hoegaarden ooit gehad heeft.
Guilliam Janssens, Jacobus Delgré, E.H. Pastoor van Overlaar, Nicolaes Van
der Molen, Everard Dumont, Weduwe Bernard Vandermolen, Jean-Baptist
Dumont, Jan Babtist Van Ex den Jongen, Servaes Nijs, Jacobus Philippus
Cypers, Sieur Hendrick Coenegras, Weduwe Hendrik Nijs, Weduwe Marcelis
Geerts, Weduwe Jan Doutremont, Weduwe Louis Doutremont, Peeter Calu,
Bernaert Prinsmel, Bartholomeus Bukens, Jan Babtist Van Ex de ouden,
Jacobus Doutremont, Sieur Servaes Sweerts, Sieur Hendrick Struys, Weduwe
Carolus Van Nerum, Francis Van Autgaerden, Sieur Hubertus Sweerts,
Sieur Anthoen Collart Meyer, Anthoen Stockmans, Peeter Taverniers, Jouf
die weduwe Jan Francis Schepers, Francis Labours, Jouf die weduwe Nijs,
Sieur Jacobus Nijs, Gilbert Tossyn, Anthoen Loos, Lamber Dems, Sieur Servaes
Sweerts, Servaes Van Hagendoren, Christian Groetaers, Sieur Hendrick
Struys.
Bierkar

Historische mijlpalen in de Hoegaardse brouwgeschiedenis
1318
1460
16 e E
tot
1794
1789
1794
1914
1918
1957
1966
1979
1986
2005
2006
Er zou reeds een brouwerij in werking geweest zijn.
Broeders Beggaarden startten hun eigen brouwerij in Mariadal of Val Virginal
infobord 9
Hoegaarden leefde in de ‘Vrije Heerlijkheid’, met de fiscale voordelen voor de
brouwers.
Keizer Karel (16 e E) verklaarde de brouwers van Hoegaarden vrij van
toltarieven. Hoegaarden kon als Luikse enclave in Brabant vrij han-
del drijven. Hoegaarden was een belastingsparadijs voor de brou-
wers.
1560 : Na de troonsafstand van Keizer Karel verenigden brouwers
zich in de biergilde ‘De edele orde van de Moutstock’, met de
bedoeling hun (fiscale) belangen te vrijwaren.
1740-1794 : Glorietijd van de rijke brouwerselite. Er waren toen
39 brouwerijen en 110 huurbrouwers (op een inwonersaantal
van 2000). De brouwers zwaaiden de
scepter op politiek en zelfs godsdienstig vlak. Zij
bouwden majestueuze vierkantshoeven en de imposante
brouwerskerk (1759)
Franse revolutie.
Hoegaarden werd ingelijfd bij Brabant. Dit betekende het einde van het Oostenrijks
bewind. Voor de Hoegaardse brouwers was dit het einde van de fiscale
voorrechten en het begin van de teloorgang van de brouwnijverheid.
Bij het begin van de eerste wereldoorlog waren er nog 8 brouwers.
Na de eerste wereldoorlog bleven er nog 4 brouwers over: Cipers, Loriers,
Tomsin en Brasseur.
Tomsin, de laatste Hoegaardse brouwer stopte ermee. De Hoegaardiers
moesten het doen zonder hun vertrouwde witbier. infobord 8
Pierre Celis begon opnieuw te brouwen. infobord 8
Pierre Celis verhuisde naar brouwerij De Kluis. infobord 3
De brouwerij van Pierre Celis werd overgenomen door een multinational,
eerst Interbrew, daarna Inbev.
De Hoegaardse biergilde startte met brouwen in ‘t Paenhuys in de Stoopkensstraat.
infobord 5
Taverne ’t Nieuwhuis startte met brouwen. infobord 12
V.U. Marleen Lefevre, gemeenteplein 1, Hoegaarden © Cultuurdienst Hoegaarden