Burcht van Berlage – Paleis voor de diamantbewerker

Het interieur van ‘De Burcht’ – het oudste vakbondsgebouw
van Nederland – is na een grote restauratie door
monumentenorganisatie Vereniging Hendrick de Keyser
weer in oude luister hersteld. Licht en kleur spelen volgens
restauratie-architect Ann-Katrin Adolph een belangrijke rol
in het interieurontwerp van architect H.P. Berlage, die de
arbeiders met zijn gebouw wilde verheffen. ‘Berlage noemde
dit zelf zijn meest geslaagde werk.’
Tekst: Sipke van de Peppel, foto’s: Arjan Bronkhorst
Bouwwerk met karakter
Paleis voor de
diamantbewerker
‘
Niets is toevallig’, merkt restauratie-architect
Ann-Katrin Adolph op tijdens een rondleiding door
vakbondsgebouw De Burcht in de Amsterdamse
Plantagebuurt. ‘Berlage heeft alles, zowel het exterieur
als het interieur, vanuit één achterliggend idee
ontworpen. En met een ongelooflijk oog voor detail;
op sommige ontwerptekeningen, zoals voor deze
trapleuning, heeft hij zelfs de stand van de gleuven
in de schroefkoppen aangegeven. Tijdens de restauratiewerkzaamheden
hebben we niet alleen gebruikgemaakt
van oude bouwtekeningen, foto’s en documenten,
maar ook heel goed gekeken naar sporen in
het pand zelf. Zo konden we veel historische details
achterhalen.’
Bijnaam De Burcht
Het hoofdkantoor van de Algemeene Nederlandsche
Diamantbewerkersbond (ANDB) is gebouwd in
1899 – 1900 naar een ontwerp van Hendrik Petrus
Berlage (1856 – 1934). De ANDB, die opkwam voor
de belangen van de werknemers in de Amsterdamse
diamantindustrie, was op dat moment de grootste en
meest invloedrijke vakbond van Nederland. De bond
wist vaak als eerste maatregelen af te dwingen om de
arbeidsomstandigheden van de arbeiders te verbeteren,
zoals minimumlonen, een verzekering bij ziekte,
invaliditeit, werkloosheid en overlijden, een betaalde
vakantieweek en de 8-urige werkdag.
Vanaf de straat is goed te zien hoe De Burcht aan
zijn bijnaam komt. Met zijn hoge toren, gietijzeren
muurankers en kanteelachtige dakornamenten lijkt
het gebouw inderdaad op een middeleeuws versterkt
Italiaans stadspaleis. De massieve bakstenen gevel
weerspiegelt de kracht van de arbeidersbeweging,
wat nog eens wordt versterkt door de hoge trap en
de zware stenen hekpalen die het voorterrein afbakenen.
Een diamantvormig venster in de toren maakt
duidelijk voor wie het gebouw is ontworpen.
34 35

De Burcht heeft meer dan honderd jaar dienstgedaan
als vakbondsgebouw. Eerst voor de ANDB, die in
1958 opging in de Metaalbewerkersbond (ANMB),
en daarna voor de Industriebond FNV. Van 1991 tot
2007 was het gebouw ook in gebruik als Vakbondsmuseum.
Tegenwoordig is De Burcht eigendom
van Vereniging Hendrick de Keyser, die het gebouw
weer in oude luister heeft hersteld en geschikt heeft
gemaakt voor een nieuwe bestemming. In drie jaar
tijd is De Burcht zoveel mogelijk teruggebracht naar
de situatie van begin 1900; het gebouw, de indeling,
maar ook de decoraties zoals die zijn ontworpen door
Berlage en die vaak verwijzen naar de diamant.
Arbeiders veredelen
Na al die jaren verkeerde het gebouw in een
slechte staat, vertelt Ann-Katrin Adolph. ‘Als je
een paar jaar geleden de hal van De Burcht inkwam,
waande je je nog steeds in een Italiaans stadspaleis.
Maar de andere ruimtes van het gebouw waren erg
verrommeld als gevolg van verbouwingen, renovaties
en aanpassingen. Het hoofddoel van onze restauratie
was het terugbrengen van de eenheid van het ontwerp
en het gebouw weer bruikbaar maken voor de
volgende decennia.’
Volgens de restauratie-architect heeft opdrachtgever
en bondsvoorzitter Henri Polak (1868 – 1943) een belangrijke
stem gehad in Berlages ontwerp. De ANDB
behartigde onder zijn leiding niet alleen de materiele
belangen van de diamantbewerkers, maar wilde
zijn leden ook ‘geestelijk verheffen’. Berlage moest
hiervoor ‘het ideale huis’ scheppen. ‘Een architect
moesten wij toch hebben, waarom dan een te nemen
die er een koekenbakkerij van gemaakt zou hebben?’,
schreef Polak vlak na de oplevering in 1900 in het
huisblad van de bond. De leden moesten volgens
hem ‘opgevoed’ worden. ‘Bij de meesten moeten wij
trachten den goede smaak te ontwikkelen, hen te
verfijnen, te veredelen. Dit zal ook door het gebouw
gebeuren.’
Lichtsymboliek
‘Dit idee van verheffen en verlichten komt overal
terug in Berlages interieurontwerp’, benadrukt
Ann-Katrin Adolph. ‘Licht en kleur spelen hierbij
een belangrijke rol. Naarmate je hoger in het gebouw
komt, worden de gebruikte bouwmaterialen en
verfkleuren lichter.’ Met name in de hal en het trappenhuis,
die samen het hart van het gebouw vormen,
Bouwwerk met karakter
is deze ‘lichtsymboliek’ nog zeer tastbaar. Berlage
creëerde hier een bijzonder effect door het licht via
een glazen bovenlicht naar binnen te laten vallen tot
beneden in de hal. In de hal zelf zijn geen ramen naar
buiten, waardoor de bezoeker als het ware door het
licht wordt meegevoerd naar de bovenste verdieping.
Ann-Katrin Adolph: ‘De bezoeker werd dus eigen-
‘De bezoeker werd
‘verlicht’ terwijl hij de
trap besteeg. Niet voor
niets lagen de bibliotheek
en de leeszaal op de
bovenste verdieping’
lijk al ‘verlicht’ terwijl hij de trap besteeg. Niet voor
niets waren de bibliotheek en leeszaal op de bovenste
verdieping gelegen. Hier vond de ‘verheffing van de
geest’ plaats door boekenstudies en lezingen over
kunst, literatuur en wetenschap.’
Het lichteffect wordt volgens haar op subtiele wijze
versterkt door het materiaalgebruik, zoals het
bijzondere metselwerk. Beneden in de hal zijn de
geglazuurde bakstenen overwegend geel, met hier en
daar wit-blauwe accenten. Maar op de bovenliggende
verdiepingen worden de wanden lichter van kleur en
zitten er steeds meer witte bakstenen tussen de gele.
‘Uit kleuronderzoek is gebleken dat zelfs de houten
raamkozijnen naarmate men hoger in het gebouw
komt, in een lichtere tint waren geschilderd.’
Bovenin het trappenhuis ontdekte de restauratie-
architect onder de vele verflagen vijf grote medaillons
met de woorden: ‘Bewustheid’, ‘Offervaardigheid’,
‘Eenheid’, ‘Standvastigheid’ en in het midden
het door Berlage ontworpen monogram van de
ANDB. ‘Dit was onze meest spectaculaire vondst.
Bij ieder van de vier teksten staat een handsymbool,
zoals een gebalde vuist bij ‘Eenheid’.’
Gestileerde diamanten
Ook in veel andere ruimtes kwamen achter voorzetwanden
en verlaagde plafonds sporen van de
originele door Berlage ontworpen decoraties tevoorschijn.
36 37

38 39

Bijzonder fraai zijn bijvoorbeeld de herstelde sjabloonschilderingen
op de wanden met hoekstukken
in de vorm van gestileerde diamanten. Ook zijn de
lambriseringen weer in de oude kleuren geschilderd
en op sommige plekken gereconstrueerd. Verder
zijn zoveel mogelijk de originele meubels en lampen
– voor zover ze er nog waren – gerestaureerd en
teruggeplaatst.
De Bondsraadzaal werd al eerder gerestaureerd
in 2001. Hier kwamen de leden bijeen. De zaal is
versierd met muurschilderingen van de socialistische
kunstenaar Richard Roland Holst (1868 – 1938),
die zowel met Berlage als met Polak bevriend was.
De schilderingen laten het wezen en het doel van de
vakbondsstrijd zien. Ze tonen de eigenschappen en
deugden van het strijdend proletariaat: een staker
die zich niet laat omkopen, een arbeidersvrouw die
zich niet door armoede laat dwingen. Ook laten de
schilderingen de stralende toekomst zien: een jonge
man en een jonge vrouw werpen samen de fakkel van
de strijd weg en betreden hand in hand een nieuwe
wereld, waarin het socialisme zal zegevieren. ‘Ieder
uur brengt de overwinning nader’, staat te lezen
onder een door Berlage ontworpen klok. De teksten
werden geschreven door Henriette Roland Holst.
Geschenk voor het bestuur
Een van de meest intieme ruimten is de Bestuurskamer.
Hier vergaderde het bondsbestuur onder
leiding van Henri Polak. Zijn – door Berlage ontworpen
– voorzittershamer ligt nog op tafel, naast een
gerestaureerd inktvat. Het is alsof het bondsbestuur
elk moment kan binnenkomen voor een belangrijke
vergadering. Ook dit vertrek is zoveel mogelijk
teruggebracht in zijn oorspronkelijke staat, vertelt
Ann-Katrin Adolph. ‘Zo hebben we Berlages originele
lampen weer teruggehangen. Die lagen gelukkig nog
ergens in een hoek van de kelder. Het tafelkleed werd
teruggevonden in een verhuisdoos.’
De kamerinrichting was een geschenk van de jonge
ANDB-leden ter gelegenheid van de invoering van de
8-urige werkdag in 1911. De fraaie lambriseringen,
lampen, meubels en het vloerkleed zijn vervaardigd
door ’t Binnenhuis, een firma in woninginrichting
die Berlage samen met meubelmaker Jac. van den
Bosch had opgericht. Aan de wanden beelden drie
schilderingen van Roland Holst de nieuwe dagindeling
uit: 8 uur voor werk, 8 uur voor ontwikkeling en
ontspanning en 8 uur voor rust.
Sporen uit de geschiedenis
In het gebouw zijn nog vele andere sporen uit
de geschiedenis van de ANDB te vinden. In de hal
herinnert een reliëf van Lambertus Zijl met twee
gestileerde leeuwen aan het 12,5-jarig jubileum in
1907. De enorme – 12 meter lange – lamp in het
trappenhuis is een ontwerp van Jan Eisenloeffel en
werd in 1919 door de leden geschonken ter gele-
‘In gedachten heb ik
vaak met Berlage
geruzied. Maar ik weet
zeker: hij was niet tegen
vernieuwing’
genheid van het 25-jarig bestaan van de bond. De
gebrandschilderde ramen in de grote deuren van de
Bondsraadzaal zijn in 1937 ontworpen door ouddiamantbewerker
Elie Smalhout en zaten vroeger in
de loketten in de vestibule.
Ook de tweede serie schilderingen die Roland Holst
tussen 1934 en 1937 voor de Bondsraadzaal maakte,
heeft weer een plekje in het gebouw gekregen.
Roland Holst maakte deze tweede serie op eternietpanelen
omdat de verf van zijn eerdere muurschilderingen
ondanks meerdere reddingspogingen steeds
meer begon af te bladderen. Na de restauratie in
2001 werden de schilderingen uit 1937 verwijderd
en opgeslagen. Ze zijn nu weer te bezichtigen in het
gebouw waarvoor ze zijn gemaakt. Alle moderne
aanpassingen in het gebouw – zoals de lift en een horecakeuken
– zijn met veel respect voor de bestaande
architectuur ingepast. ‘We hebben ons bij elke
beslissing laten leiden door Berlages ontwerp’, legt
Ann-Katrin Adolph uit. ‘Berlage noemde dit zelf zijn
‘meest geslaagde werk’ en hij is tot aan zijn dood bij
De Burcht betrokken gebleven. Ik heb in gedachten
vaak met hem geruzied. Soms wil je gewoon weten
hoe hij iets zou hebben aangepakt. Eén ding weet ik
zeker: Berlage was beslist niet tegen vernieuwing. Hij
heeft zelf ook veel veranderd in het gebouw. Neem de
draaideur bij de ingang. Die heeft hij laten plaatsen
na zijn reis in 1911 naar de Verenigde Staten, waar hij
veel van zulke deuren had gezien. Dus ik denk dat hij
onze oplossingen ook wel zou hebben gewaardeerd.’
Behoud van De Burcht
Bouwwerk met karakter
Vereniging Hendrick de Keyser is opgericht in 1918 en heeft tot doel het behoud
van architectonisch of historisch waardevolle gebouwen in Nederland. In 2007
kwam De Burcht in het bezit van de vereniging. Voor de vakbeweging een mogelijkheid
om de nodige restauratie en verder onderhoud van het pand in goede handen
te geven. Voor de vereniging een unieke kans om een belangrijk gebouw van Berlage
te verwerven. De vereniging ‘garandeert dat een pand dat eenmaal in haar bezit is
nimmer meer teloor gaat’. De Burcht wordt nu gebruikt als conferentie- en trouwlocatie
en als wetenschappelijk bureau.
Meer informatie op www.deburcht.nl en www.hendrickdekeyser.nl
Exclusief lezersarrangement:
ervaar De Burcht van Berlage
Speciaal voor lezers van Art Deco magazine geeft restauratie-architect Ann-Katrin Adolph zaterdag
26 januari 2013 een rondleiding door De Burcht. U wordt om 15.00 uur ontvangen met koffie en iets
lekkers. Na de uitgebreide rondleiding wordt deze speciale middag afgesloten met een borrel. Het programma
duurt tot 18.00 uur. Deelname kost € 20,- p.p. U kunt reserveren bij Vereniging Hendrick de
Keyser, mw Muller, tel. 020-521 06 30 of muller@hendrickdekeyser.nl. Het aantal plaatsen is beperkt.
40 41