Haagwinde 2 - AVN

In dit nummer o.a.:
De tuin als
natuurmonument
Huismus terug
in de stad?
Stabiliteit van
bomen
De den voorheen
pijnboom
Haagwinde
kwartaalblad van de Algemene Vereniging voor Natuurbescherming voor ’s-Gravenhage e.o.
02
2e jaargang | nr.
juni 2009

2
Colofon
Haagwinde is het kwartaalblad
van de Algemene Vereniging voor
Natuurbescherming voor
’s-Gravenhage en omgeving
Aan deze Haagwinde werkten mee:
Frans Beekman
Joost Gieskes
Caroline de Jong-Boon
Jaap van Loenen
Dick Ooms
Frits Prillevitz
Aletta de Ruiter
Bas Steenks
Eindredactie:
De Groene Vraagbaak
Tekeningen en foto’s:
De Groene Vraagbaak
(tenzij anders vermeld)
Lay-out en Druk:
Zijlstra Drukwerk
Oplage:
5.600 exemplaren
Info AVN:
Badhuisstraat 175
2584 HH Den Haag
T: 070 - 33 88 100
www.avn.nl
E: info@avn.nl
gironr: 3565
Foto voorpagina:
De witte schermbloemen van het
Fluitekruid sieren de wegen in mei
Inhoudsopgave
3 Van de voorzitter
4 Een tuin als natuurmonument
8 Stadsnatuur vanaf de straat gezien: De Waterpartij
10 De huismus terug in de stad?
13 Natuur verdient voorrang in bunkers Atlantikwall
13 Documentatie over “De Beer”
14 Stabiliteit van bomen in de stad
17 Nieuws van de portefeuillehouders
20 De den voorheen pijnboom
22 Bestuurszaken
23 Contactadressen
24 Excursies
Doelstellingen
De Algemene Vereniging voor Natuurbescherming voor ’s-Gravenhage en
omgeving zet zich in voor bescherming, behoud en zo mogelijk verbetering
van natuur en het stedelijk landschap. AVN informeert publiek en politiek
over de waarde van natuur en landschap. Zij volgt het doen en laten van de
overheden in en om Den Haag kritisch en draagt bij aan het totstandkomen
van beheers en beleidsplannen.

Van de voorzitter
Toekomstmijmeringen
Dit jaar bestaat de AVN 83 jaar. In 2026 vieren we
dus uitbundig het eeuwfeest van onze vereniging.
Hoe zal onze stad en ‘het ommeland’ er tegen
die tijd uitzien?
Toekomstvoorspellen, dat lijkt een leuk tijdverdrijf.
Maar pas op, want helemaal vrijblijvend kun je er beter
niet aan beginnen. Neem je bijvoorbeeld de plannen
die de laatste paar jaar voor Den Haag zijn gesmeed
(Structuurvisie2020), dan zou je mogen aannemen dat
die allemaal verwezenlijkt zijn tegen het jaar 2026. De
woningvoorraad is daardoor uitgebreid met 30.000
woningen, vele daarvan in hoogbouw. Daardoor is
de skyline van de stad compleet veranderd en niet
alleen door de Manhattan-achtige bebouwing van de
Binckhorst. Ook elders in de stad en langs de kust zijn
hoge gebouwen als ‘Landmarks’ neergezet. Wat verder
opvalt, is dat de binnenstad helemaal is opgeknapt
dankzij het feit dat Den Haag in 2018 culturele hoofdstad
van Europa is geweest. Het ziet er naar uit dat
Den Haag maar weinig zal profiteren van de fysieke
voorbereidingen van de Olympische Spelen die Nederland
in 2028 in de Randstad mag organiseren. Alleen
het golftoernooi is toegewezen aan Haaglanden waardoor
de groene infrastructuur van dat gebied verder
versterkt kan worden.
Het toekomstbeeld voor Den Haag en omstreken kan
ook heel anders voorspeld worden. Dat de AVN in 2026
zo uitbundig zijn eeuwfeest viert met een symposium
onder de titel “de kunst van groene onderhandelingen”
komt, omdat de stad er zoveel groener uitziet
dan in 2009. Alle onderdelen van de stedelijke Groene
Hoofdstructuur zijn, zoals die in de gemeentelijke
plannen waren opgenomen, opgeknapt en waar nodig
uitgebreid. Ecologische verbindingen zijn hersteld en
in prachtwijken is veel meer groen gekomen. En niet
alleen door de beplanting van straatbomen, maar ook
door de aanleg van wijk parken.Mogelijkheden daartoe
deden zich voor toen er minder woningen gebouwd
hoefden te worden omdat de geplande bevolkingsgroei
veranderde in krimp.
Kijkend naar de randen van Den Haag valt het op, dat
landinwaarts de groene zones op natuurlijke wijze
voor recreatief medegebruik zijn ingericht en zij hun
scheidende functie tussen de steden beter dan ooit
vervullen. De kustzone heeft door de wijze waarop
de kustverdediging is uitgevoerd (voornamelijk door
zandsuppletie) in aanzienlijke mate aan natuurwaarde
gewonnen. Oost- en Westduinen zijn in ecologisch
opzicht bijna weer verbonden, Scheveningen
ligt in 2026 aan een baai.
De herinneringsmedaille die voor het 100-jarig
bestaan van de AVN is ontworpen, wordt op het symposium
door de voorzitter van de vereniging als eerste
uitgereikt aan zijn verre voorganger, de hoogbejaarde
Prillevitz, die in zijn dankwoord de grote waardering
uitspreekt voor alles wat de enthousiaste en deskundige
groep vrijwilligers van de AVN de laatste 17 jaar
heeft bereikt. Tevens sprak hij de verwachting uit dat
de AVN nu aanspraak kan maken op het predikaat
‘Koninklijke’.
Maar ja, of we zulk gemijmer serieus kunnen nemen?
Frits Prillevitz u
foto: Claudia Dohm
Haagwinde | juni 2009 3

4
Een tuin als natuurmonument
Houdt u van natuur en wilt u die graag dichter bij huis halen? De AVN reikt
u graag het recept aan. Heeft u geen tuin? Geen nood, er zijn alternatieven.
Ook op het balkon kan heel veel groeien, u kunt bij de gemeente een buurt-
tuin huren, kinderen kunnen een schooltuin aanleggen en bij de tuinclub van
‘Gezonde Gronden’ bent u welkom… Zo kan een ieder in Den Haag aan zijn
trekken komen, zelfs zonder een ‘green guerrilla’ te worden!
Vogels mag je het hele jaar bijvoeren.
Ze kiezen zelf het voedsel dat ze
op dat moment nodig hebben.
Egels in de tuin vragen om extra
aandacht Een slaaphok geeft mogelijkheden
om ongestoord te rusten en ook
jongen groot te brengen.
fot’o’s: Joke Blaaupot en Caroline de Jong
Door: Caroline de Jong-Boon
Waarom meer natuur in de tuin? Het belangrijkste
antwoord is, omdat we die natuur leuk
vinden. Wie kijkt er niet graag naar kleurrijke bloemen,
acrobatische eekhoorntjes, aandoenlijke egels of dansende
vlinders?
Natuur in de tuin is niet alleen fijn voor de eigenaar,
maar ook goed voor de rest van de stad. Planten en
dieren hebben namelijk een flink gebied nodig om te
kunnen overleven en uw tuin kan daaraan bijdragen.
Met name als die toevallig naast een groengebied of
een ecologische verbindingszone ligt, want daardoor
worden die een beetje groter. Bovendien worden we
allemaal beter van meer groen: het vangt luchtvervuiling
op, voorkomt wateroverlast en neemt het broeikasgas
CO2 op.
Overlopers en tuinvlieders
Veel planten vestigen zich spontaan, dat noemen wij
‘onkruid’. Sommige daarvan zijn bijzonder vanwege
hun zeldzaamheid, leuk omdat ze mooi zijn of nuttig
vanwege bruikbaarheid in keuken of anderszins. Die
kunnen gewoon blijven staan als dat goed uitkomt.
Andere kunnen ernstig gaan overheersen en dan bent
u ze liever kwijt. Als u gaat wieden, moet u weten dat
het blad van zevenblad en vogelmuur prima in de sla
kunnen worden verwerkt en dat van look zonder look
pesto gemaakt kan worden. Let wel op, er groeien ook
giftige planten in de tuin!
Wie het geluk heeft te wonen naast een groengebied
krijgt daar soms wilde planten uit cadeau. Vingerhelmbloem,
wilde hyacinten, nagelkruid of Robertskruid
zijn van die overlopers. Andersom gebeurt het
trouwens ook en treffen we tuinplanten in de natuur.
We noemen dat tuinvlieders. Komen die wilde planten
niet vanzelf, dan kunt u ze ook zaaien.
Zeldzame inheemse planten vind je niet zo gauw in
een gecultiveerde achtertuin, al is het maar omdat het
vaak planten zijn van schrale gronden. Op bemeste
bodem doen ze het niet. Oppassen met bemesten
trouwens, want teveel is schadelijk. Het overschot
wordt niet meer opgenomen en spoelt uit naar het
grond- en oppervlaktewater, dat daarmee vervuilt.
Maar als u toch gaat mesten, gebruik dan een organische
mest als gedroogde koemest of compost. De
voedingsstoffen komen langzaam vrij en het bodemleven
verbetert. In tegenstelling tot kunstmest, dat
snel uitspoelt.
Diervriendelijke tuin
Bij natuur in de tuin denk je aan wilde planten, vlinders,
amfibieën, vogels, vleermuizen en egels. De plan-

Haagwinde | juni 2009 5

6
AVN-leden met een tuin vol natuur
Joke Blaaupot woont sinds vijf jaar in een nieuwbouwwijk in Wateringen. De tuin is speciaal ingericht om vogels, vlinders en hommels aan te trekken.
Daarom heeft ze zoveel mogelijk inheemse besdragende bomen en struiken geplant. Na vijf jaar groeien de klimplanten over de pergola en schutting
en is het rommelhoekje verstopt achter groen. De kat draagt een belletje en mag alleen onder toezicht de tuin in. De opzet is een groot succes: de
vlinders komen graag op de blauwe spirea of de rode zonnehoed af. De hommels halen nectar uit de smeerwortel en de vogels eten van sierappeltjes
en bessen. In de klimop nestelen heggenmus en merel. Alleen de nestkastjes bleven tot op heden onbezet. De natuur in de tuin trok ook een egel aan
die dankbaar gebruik maakte van het egelhok. Afgelopen najaar werden daar vijf jongen geboren en met succes groot gebracht. Joke had het zelf
nooit voor mogelijk gehouden dat binnen zo’n kort tijdsbestek zoveel dieren de weg naar haar tuin zouden vinden.
Dick Ooms heeft een amfibieënparadijs aangelegd! Ook in zijn tuin is binnen vijf jaar veel natuur ontstaan. De vijver, omringd door planten, heeft
overstekende houten terrasvlonders om op te zitten. Die zijn een onvermoed succes voor de salamanders, kikkers en padden die in groten getale zijn
gekomen en die er graag onder schuilen.
Geen tuin en toch natuur dicht bij huis bewijst het balkon van de AVN-secretaris. Een van de grote bloempotten werd door een houtduif uitverkoren.
De familie Columba zit er nu met twee kuikens op het nest. Met een knipoog houden de ouders de observerende mens in de gaten.
ten zetten we er zelf in, maar hoe komen de dieren
in onze tuin? Er zijn drie zaken essentieel. Alleen bij
voldoende voedsel, beschutting en nestgelegenheid
krijgen de dieren in uw tuin een kans.
In een natuurvriendelijke tuin staan uiteraard zoveel
mogelijk planten en is er weinig verharding. Als een
onderhoudsarme tuin uw streven is, zijn bodembedekkers
ideaal. Ze geven beschutting en trekken insecten
aan. Insectenetende vogels als mezen doen daar hun
voordeel mee. Zaadeters als vink, putter en kneu verleidt
u met zaadzettende bloemen. Besdragende struiken
als lijsterbes, Gelderse roos en vlier zijn in herfst en
winter voorraadkamers voor langstrekkende spreeuwen,
lijsters en koperwieken. Bijvoeren kan natuurlijk
ook. Vroeger werd gezegd dat je vogels alleen in de
winter moest voeren, maar tegenwoordig raadt de
vogelbescherming aan dit het hele jaar te doen.
Beschutting door dichte begroeiing is voor vogels
belangrijk. De ligusterhaag is beter dan een schutting.
Ook klimop biedt een ideale vlucht- en nestplaats voor
vogels. Maar weet ook dat veel vogelsoorten graag
dicht bij de grond nestelen; verstopt tussen struik,
kruid en strooisellaag. Die herfstbladeren moet u dus
niet allemaal weghalen. Er zit trouwens veel voedsel in.
Denk twee keer na voordat u een kapvergunning voor
oude bomen aanvraagt, het neemt immers meer
dan een mensenleven voor ze weer zo groot zijn. Op
oude bomen komen holenbroeders als boomklever
en specht af. De eerste zoekt een bestaande holte, de
tweede maakt er zelf een of meer per broedseizoen.
Oude bomen met holtes zijn ook aantrekkelijk voor
vleermuizen.
Wie graag vlinders in zijn tuin wil, gaat te rade bij de
Vlinderstichting voor lijsten van vlindervriendelijke
planten, gesorteerd per kleur. In de top vijftig staan
met stip de buddleia, verbena, knautia, hemelsleutel
en koninginnekruid. Voor vleermuizen zijn planten die
‘s nachts geuren gunstig, omdat die insecten aantrekken.
Teunisbloem, kamperfoelie en marjolein zijn van
die nachtgeurders.
De eekhoorn is uitgeroepen tot favoriet zoogdier… Ze
zijn natuurlijk gebonden aan een groter leefgebied
dan uw achtertuin. Maar woont u naast een bos waar
eekhoorns voorkomen, dan kunt u ze verleiden door
een hazelaar of walnoot in uw tuin te planten.

Erfscheiding, rommelhoekje, nestkastjes enz
Voor egels is het belangrijk dat ze onder de erfscheiding
tussen de tuinen door kunnen, ze hebben een
opening nodig van minstens 12 bij 12 cm. Hagen vormen
een mooie levende afscheiding. Maar schuttingen
worden aantrekkelijk voor vogels als er veel klimplanten
over groeien. Datzelfde geldt voor muren van
schuren en huizen.
Een rommelhoek op een beschutte plek met composthoop,
snoeiafval en klimplanten is ideaal voor
de natuur in uw tuin. Egels en amfibieën kunnen er
overwinteren omdat zo’n verterende hoop niet snel
bevriest. Niet storen dus tijdens de winterslaap. Een
composthoop kan pas eind april veilig vergraven worden.
Uw snoeihout kunt u het beste verwerken tot
takkenstapel. Er zitten snel veel insecten die van het
rottende hout leven. Dat trekt weer vogels aan die er
ook beschutting vinden
Nestkastjes in allerlei maten, plankjes onder het dak of
speciale dakpannen bieden een veilige broedplek voor
vogels. Vleermuizen overwinteren – afhankelijk van
de soort – in bunkers, holle bomen en spouwmuren.
Maar ook voor hen kunnen geschikte kasten, plankjes
en pannen worden aangebracht. Die gebruiken ze
dan als slaapplaats in de zomer. Zorg wel dat ze in de
schaduw hangen.
Wie echt enthousiast is, kan een egelhuis bouwen of
een vlinderkast kopen.
Er zijn nog andere dingen die u kunt doen, of laten:
bind de kat een belletje om, plak vogelsilhouetten
op ramen en schermen. Geen buitenverlichting laten
branden, want vleermuizen hebben daar last van, en
strooi vooral geen slakkengif…. egels en vogels eten
slakken! Wie er heel veel last van heeft kan het best
’s nachts rondgaan met een zaklantaarn, een lepel en
een emmertje om ze van de lupine- en hostabladeren
af te plukken.
Water brengt leven
Een vijver in uw tuin vergroot de levensvreugde. Het
gaat dan om water met natuurlijke oeverbegroeiing.
Ook zonder vissen wordt het al snel een aantrekkelijke
natuurplek. Vogels badderen, egels drinken, kikkers
plonsen en kwaken, Wilt u amfibieën laten overwinteren
dan moet de vijver minimaal een meter diep zijn.
Maar zorg voor een glooiende oever op de zonzijde.
Dan kunnen egels er ook uitkomen. Het beste is dat
daar een brede ondiepte is, waar het water makkelijk
opwarmt voor de kraamkamer die het dierenleven in
het voorjaar nodig heeft.
Heeft u geen ruimte voor een vijver? Zorg dan voor een
ondiep waterbakje waarin de vogels kunnen badderen
en drinkenu
Meer informatie
• Mol, J. 1985 De wilde flora van de hofstad. Uitgave AVN
• Buurttuinieren en Educatieve tuinen website Gemeente, www.denhaag.nl
• Goede Grond-tuinclub, onkruid workshop, zaden zie www.gezondegronden.nl
• ‘Green guerrillas’ zijn begonnen in New York www.greenguerillas.org
• Zadenlijst bij de KNNV afd. Delft- zolang de voorraad strekt, www.KNNV.nl
• www.Morgenster-zaden.nl
• ‘De Vogelvriendelijke tuin’, brochure Haagse Vogelbescherming,
• Tuintips Haagse Vogelbescherming op www.haagsevogels.nl
• ‘Meer vogels in de tuin’, aanvragen bij www.vogelbescherming.nl
• Informatie opzoeken of broedgegevens doorgeven www.weekvandenestkast.nl
• Kasten en andere voorzieningen voor vleermuizen www.vleermuis.net
• Over egels www.egelopvangdenhaag.nl
• Vlinderbloemen top-50, boekje vlinders en libellen; www.vlinderstichting.nl
• Natuurlijk tuinieren; www.milieucentraal.nl
• Groene tuinen, Hemelwater in de tuin; www.haagsmilieucentrum.nl
Haagwinde | juni 2009 7

8
Stadsnatuur vanaf de straat gezien
De Waterpartij
De stad Den Haag is voor een groot deel op en in de duinen gebouwd. Dat is
nog heel goed te zien bij de Waterpartij langs de Prof. B.M. Teldersweg. Het
is er nog steeds een groene oase en een aangenaam wandelgebied. We gaan
terug naar het midden van de 19de eeuw, wanneer Den Haag en Schevenin-
gen aan elkaar beginnen te groeien.
Door: Frans Beekman
Omstreeks 1830 is de Kerkhoflaan achter de latere
Archipelbuurt de grens van Den Haag. In het bosrijk
duinlandschap daar vlakbij ligt in een vallei het
landbouwbedrijf De Bataafse Boer. Zeewaarts van de
huidige Kanaalweg in Scheveningen bevinden zich de
vele veldjes van dat dorp, die in gebruik zijn als hooiland,
aardappelakker, nettenveld en paardenwei. Aan
de westkant ligt al vanaf 1665 de Scheveningseweg.
Als waterverbinding met Scheveningen is men begonnen
het Kanaal te graven. Later komen er de Nieuwe
Parklaan en de Badhuisweg bij. Ter hoogte van de Cremerbrug
stagneert in 1834 het graven. Dat komt niet
alleen door de Belgische Opstand, maar ook omdat
daar hoge duinen liggen. Dat zijn de wel 20 meter
hoge centrale paraboolduinen, die overal in het midden
van de Hollandse duinen voorkomen. Pas tussen
1852 en 1862 wordt het Kanaal doorgegraven naar het
Seinpostduin aan de kust.
In het gebied tussen Den Haag en Scheveningen
spelen allerlei ruimteclaims, zoals luxe woningbouw,
zandwinning en recreatie. Op dat moment komt Jhr.
H.C.A. Ver Huell (1820-1881) in beeld. Deze jonkheer, die
Waterpartij Scheveningse Bosjes (ca. 1940), collectie F. Beekman. Uitzicht
op de kleine vijver vanaf de smalle verbindingsvaart: een favoriete visplek
sinds 1861 lid is van de gemeenteraad, komt met een
groen compromis voor de inrichting van het gebied.
Het Belvédèreduin en de Kogelenberg (met de 72
trapjes!) blijven als uitzichtpunt op zee bewaard, de

estaande duinvalleien met een west-oost oriëntatie
worden uitgegraven en de hellingen steiler gemaakt.
Er ontstaan zo twee vijvers verbonden door een smalle
doorgang. In de grootste vijver ligt een fors eiland. Het
geheel noemt men de Vijver of Waterpartij. Op Scheveningen
sprak men over de Eendjesvijver met het
Zwaneneiland. De ‘vervijverde duinvalleien’ waren
met het Kanaal verbonden door een brede sprank.
Het werk startte in 1868 en was ruim tien jaar later
gereed. Afbeeldingen van deze zandwinning heb ik
nooit gezien. Als afsluiting werd in 1881 voor de ‘stille
wethouder van het groen’ (een eretitel) de witmarmeren
Ver Huellbank geplaatst.
Het bestaande reliëf in het landschap was al doende
vergroot en het wandelgebied werd aangelegd. Er
kwamen fraaie locaties voor villa’s in het Van Stolkpark
op de flauwe loefzijde van het paraboolduin. De
inrichting van de reliëfrijke Waterpartij was bijzonder:
lage paden langs gazons en water, hoge paden door
plantsoen en bos, veel zitbanken en aanplant van Corsicaanse
dennen op het Belvédèreduin. Het was een
wandelgebied voor de hele bevolking geworden. Je zag
er Indische verlofgangers, deftige Haagse dames en
heren, Scheveningse vrouwen in dracht en veel kinderen,
die er in de winter leerden schaatsen en sleeën. De
ongerepte duinen van de ‘wildernisse’ waren omgevormd
tot ‘beschaafde’ natuur, zoals dat toen heette.
In de Tweede Wereldoorlog werd de Waterpartij en
omgeving zwaar aangetast. In 1943 en 1944 is een
aantal huizen afgebroken. Op de latere ligging van
Waterpartij Scheveningse Bosjes (ca. 1935), collectie F. Beekman. Uitzicht op de westkant van de grote
vijver waar achter het ronde perkje de Ver Huellbank stond. Nu is daar het Indisch monument
Madurodam werd het duin diep uitgegraven. Aan de
stadskant werd veel gekapt en werden anti-tankversperringen
geplaatst. Met de Waterpartij vormde dat
de ‘Hauptkampflinie’ die bij een invasie uit zee het
regeringscentrum moest beschermen. Na 1945 was het
landschap door de bomenkap meer open en dat bleef
zo. De Ver Huellbank en ook de Cremerbank kregen een
nieuwe plek langs de Waterpartij. De grote vijver werd
rechthoekiger en er kwam een kleiner eiland. Vanaf de
Prof. B.M. Teldersweg heeft de automobilist sinds 1969
een fraai uitzicht op de Waterpartij en dat moet maar
zo blijven, ook wanneer over enige jaren de auto’s de
nieuwe tunnel van de Internationale Zone induiken.
De Waterpartij blijft een mooi, bijna on-Haags landschap,
dat overigens telkens dreigt te verpauperen
door gestort vuilnis en massale hondenuitlaatu
Haagwinde | juni 2009 9

10
De huismus terug in de stad ?
In 2001 was de huismus nog een uiterst talrijke broedvogel in Den Haag en
omgeving. Mussen waren er toen overal en getjilp was het meestgehoorde
vogelgeluid in de stad. Nu, acht jaar later, is Passer domesticus in Den Haag
een zeldzaamheid geworden. ‘Ik kwam nog een paartje tegen op het Binnen-
hof en een bij de fietsenmaker in de Sadeestraat’, schrijft een vogelteller in
2008 in zijn rapportage van de jaarlijkse broedvogel-inventarisatie.
Hoe krijgen we die huismus weer terug?
Door: Aletta de Ruiter
Foto’s: Rogier Mos
Voor we aan herstel van mussenpopulaties gaan
denken, moeten we ons eerst afvragen wat de
oorzaak kan zijn van de dramatisch achteruitgang
van deze vogelsoort. De huismus is altijd een echte
cultuurvolger geweest. Daar waar mensen woonden,
zaten mussen. Mits er in de omgeving voldoende voedsel,
rust- en nestelgelegenheid was. Bij het achteruitgaan
van deze vogelsoort moeten we de oorzaken dan
ook het eerste in die drie factoren zoeken.
De mus is een zaad- en insecteneter, maar doet het ook
goed op een dieet van appeltaart en pannekoekresten.
Ieder terras barstte vroeger van de mussen die de kruimels
van de tafel kwamen halen. Daar kan het niet aan
liggen, want we kruimelen nog behoorlijk in Den Haag.
Rust- en nestelgelegenheid dan? Mussen hebben
schuilplekken nodig om zich te verstoppen voor hun
vijanden. Rommelhoekjes worden in een drukke stad
steeds schaarser. Bij het verwijderen van de klimop
van de schutting of achtergevel, maak je in een klap
meerdere families mus dakloos. Gevel- en dakrenovaties
hebben menig mussennest definitief uitgesloten.
Met het huidige “schone” beleid zou de mus dus wel
eens de dupe kunnen zijn van onze menselijke opruimwoede.
Daar komt bij, dat er de afgelopen vijftien
jaar een toename van roofvogels in de stad is. Sinds
het gebruik van pesticide in de land- en tuinbouw
aan banden is gelegd, doen de roofvogels het steeds
beter. Vooral de sperwer is een expert in het vangen
van kleine vogeltjes. Maar de grootste jager is onze
eigen huiskat. En ook die is sinds 1990 sterk in aantal
vermeerderd. Intensieve predatie in combinatie met
minder schuilplaatsen zou een van de oorzaken kunnen
zijn van achteruitgang van de mus.
Meerdere factoren
Een zeer sterke achteruitgang heeft echter altijd een
combinatie van factoren als oorzaak. Het is geen toeval
dat de overschakeling naar loodvrije benzine samenvalt
met de achteruitgang van de mus. Het giftige
tetra-ethyllood (TEL), dat vroeger aan benzine werd
toegevoegd om de motor stabieler te laten lopen, werd
midden jaren negentig vervangen door methyl-tertbutyl-ether
(MTBE). Deze stof was weliswaar minder
giftig voor de mens, maar is qua milieubelasting niet
onomstreden. MTBE is zwaarder dan lucht en verspeidt
zich als giftige damp over de straat. De mussen die voorheen
de graszaden tussen de straattegels uitplukten,
kunnen door MTBE flinke schade opgelopen hebben.
Die redenering wordt nog eens onderbouwd door het
feit dat de mussenstand op het platteland veel minder is
achteruitgegaan. Ook daar speelt de factor van schoon
beleid een rol, want de boerenbedrijven, waar voorheen
veel mussen zaten vanwege het gemorste graan, worden
na de BSE-perikelen ‘steriel’ onderhouden. Mest en
veevoer worden afgesloten bewaard, waardoor wilde
dieren minder graantjes kunnen meepikken. Dat ver-

Haagwinde | juni 2009 11

12
Heeft u nog mussen rond
uw huis?
De AVN en de Haagse Vogelbescherming
willen graag
weten waar in de stad nog
mussenpopulaties zitten. Als
u nog huismussen in uw buurt
ziet, laat dat ons dan weten. U
kunt uw waarneming kwijt via
de website van de AVN. Kijk op
www.avn.nl en klik op de meldknop
voor de mussen telling.
In de email die dan verschijnt
kunt u invullen hoeveel en waar
u mussen bent tegengekomen.
In een volgende Haagwinde
brengen we u op de hoogte van
de uitkomst.
taalt zich niet alleen in de afname van de ratten- en
muizenpopulaties op de boerderijen (waar het allemaal
om te doen was), maar ook in een verminderde vogelstand.
Mussen en zwaluwen zijn daarvan de dupe.
Toch doet de mus het op het platteland nog bijzonder
goed. Vooral in kleine dorpen tjilpt het ouderwets.
Grote groepen scharrelen van de heg naar de weg. De
huismus is immers een kolonievogel die de hele dag
door de sociale contacten onderhoudt door te tjilpen.
Waar nog rommelhoekjes in overvloed zijn, doet de
mus het goed. De uitstoot van MTBE is hier trouwens
ook veel minder omdat er simpelweg minder verkeer is.
Mussen terug in de stad?
De afgelopen maanden was er in Den Haag veel te
doen rond de Huismus. De politiek vroeg aandacht
voor de achteruitgang van de vogelsoort en de wethouder
maakte een project om de mus weer terug in
de stad te brengen. Hagenaars konden met subsidie
een mussenvilla kopen. Een nestkast met drie afzonderlijke
hokjes, waarin een minikolonie een broedplaats
heeft. Daarmee zou het tekort aan nestelgelegenheid
kunnen worden gecompenseerd. Ruim 3000
villa’s gingen over de toonbank , waarna de eigenaren
de illusie hadden dat ze het huisvestingsprobleem van
de mus hadden opgelost.
De teleurstelling zal voor veel mensen groot zijn als
de kasten niet gebruikt worden, althans niet door
mussen. Want waar geen mussen meer zijn, kun je
ze ook niet lokken met een nestkast. Ophangen van
deze kasten is alleen zinvol op plaatsen waar nog wel
mussen populaties zitten.
Het territorium van een huismus is niet groter dan
400 meter. Indien er binnen die begrenzing nestkasten
bezet worden, zullen de jongen het volgend jaar
een territorium zoeken dat iets verder ligt dan dat
van de ouders. Grote kans echter dat ze elkaar gezelschap
blijven houden, want het koloniegedrag vraagt
om gezelligheid. Pas als er een surplus onstaat door
geboorteoverschot, zal een deel van de groep verder
trekken. Daar mag dan een volgende mussenvilla hangen
die hen gastvrij onderdak biedt.
Maar om succesvol te broeden moeten we eerst zorgen
voor omstandigheden waarin alle overlevingsfactoren
aanwezig zijn. En dat zijn: voldoende voedsel,
beschutting en nestgelegenheid.
Vooral die beschutting vraagt meer aandacht, want de
predatie wordt mogelijk niet alleen veroorzaakt door
de natuurlijke jagers, maar door een sluipmoordenaar
die nog niet ontmaskerd is.
Zolang de oorzaak van het verdwijnen van de mus in
de stad niet is weggenomen, zal het succes op terugkeer
van de soort lang op zich laten wachtenu

Natuur verdient voorrang in bunkers Atlantikwall
De bunkers in de zeereep van de Oostduinen, onder-
deel van de Atlantikwall uit de Tweede Wereldoorlog,
moeten gereserveerd blijven voor de vleermuizen. De
plannen die de gemeente heeft om hier een bunkermuseum
te maken, kunnen niet doorgaan omdat de
vleermuispopulatie wettelijk beschermd is. Het duinwaterleidingbedrijf
Zuid Holland, beheerder van het
terrein, acht recreatie in de bunkers niet gewenst.
In deze bunkers overwintert een van de grootste populaties
meervleermuizen van West Europa. Ze maken
niet alleen ’s winters gebruik van de ondergrondse
gangenstelsels, ook in de zomer komen ze hier om te
rusten en te paren. Voor overleving van de soort is het
daarom van het grootste belang dat deze bunkers niet
verstoord worden.
In de plannen van het Atlantikwallmuseum werd
slechts beperkt rekening gehouden met de vleermuizen.
De organisatie was zich niet bewust dat de exploitatie
van een deel van het gangenstelsel bedreigend
zou zijn voor het gehele gebied. Vleer muizen stel-
Haagwinde | juni 2009
len echter hoge eisen aan stabiele klimatologische
omstandigheden. Ze zijn afhankelijk van een constante
temperatuur en luchtvochtigheid. Juist omdat
deze bunkers zo’n uitgebreid gangenstelsel hebben,
is er altijd voldoende ondergrondse ruimte die niet
onderhevig is aan invloeden van buitenaf.
Er is veel informatie over deze populatie beschikbaar.
Al ruim dertig jaar doet de zoologische werkgroep
Zuid-Holland (ZWGZH) wetenschappelijk onderzoek
naar de meervleermuis. Uit dat onderzoek is duidelijk
te herleiden wanneer er verstoring is geweest.
De laatste jaren zijn veel bunkerkrakers actief die ‘s
zomers en ’s winters de dichtgemetselde toegangen
openbreken en daarmee een grote bedreiging voor
de vleermuizen vormen. De ernst van die verstoring is
duidelijk op te maken uit de afnemende aantallen. De
ZWGZH dringt er daarom op aan om de gangen van
het bunkerstelsel voor de toekomst beter af te dichten
en verder met rust te laten. De AVN is het daar van
harte mee eensu
Heeft u nog documentatie over ‘De Beer’
Eind 2007 verscheen een prachtig boek over het
voormalige vogeleiland De Beer tegenover Hoek van
Holland. De ver in zee uitstekende strandhaak ten
zuiden van ’s-Gravenzande werd in 1872 een eiland
toen de Nieuwe Waterweg gereed kwam. Er ontwikkelde
zich een dynamisch strand- en duineco systeem
met vele kustvogels. Ondanks de aantastingen in
de Tweede Wereldoorlog (inpoldering Zuidgors en
bunkerbouw Atlantikwall) was het gebied voor
velen van ons een fantastisch excursiegebied. In
1957 raakten de plannen voor de aanleg van Euro-
poort bekend en in 1964 werd De Beer gesloopt.
De auteur van het boek, Ed Buijsman, zoekt nog
steeds naar aanvullingen voor zijn omvangrijke
documen tatie en heeft ons gevraagd of er leden
zijn die hem kunnen helpen met knipsels en vooral
foto’s en films over De Beer. In het bijzonder tips
over mogelijke verblijfplaatsen van natuurfilms
zijn welkom. De AVN-uitgave ‘Europoort en recreatie’
van Kees Hana heeft hij uiteraard al. Zijn adres:
Bovencamp 57, 3992 RX Houten. Tel: 030-6373498.
Email: buijsme@xs4all.nlu
13

14
Stabiliteit van bomen in de stad
Den Haag mag zich verheugen in grote aantallen en vele soorten bomen in de
stad. In straten en lanen, langs grachten en op pleinen, in plantsoenen, parken
en landgoederen, overal komen we bomen in overvloed tegen. Al deze bomen
worden beheerd door de toegewijde groenbeheerders van de diverse stads-
delen. Het is een mooi maar ook verantwoordelijk beroep. Verantwoordelijk,
niet alleen om de boom optimaal in zijn groei te begeleiden, maar ook omdat
de bomen zich bevinden in een stedelijke omgeving met veel mensen. Schade
door takbreuk en omvallen van bomen moet te allen tijde worden voorkomen.
Door: Joost S.H. Gieskes
Bij goede omstandigheden zal de boom tijdens de
verschillende stadia van zijn groei zelf alles in het
werk stellen om een stevig wortelgestel, goed hout en
een gezonde kroon te ontwikkelen. Goede vitaliteit en
stabiliteit zijn een eerste vereiste voor een lang leven.
De boom bezit ook natuurlijke afweermiddelen tegen
bedreigende parasieten. En bij beschadiging zal hij
pogen de wond te herstellen (Callusweefsel of reactiehout).
Dat neemt niet weg dat de boom, zeker in een
stedelijke omgeving, zorg behoeft die reeds aanvangt
bij het planten.
Visual Tree Assessment
Om de vitaliteit van stadsbomen in de gaten te houden,
worden ze door de beheerder periodiek geïnspecteerd
of geschouwd. Men noemt dit Visual Tree
Assessment (VTA). In dit onderzoek worden bomen
methodisch beoordeeld op groeigedrag. In detail
wordt gekeken naar aanwezigheid van ziekten, aantastingen
en wonden, aanhechting van de takken,
ontwikkeling van de kroon, kwaliteit van stam en
stamvoet, schors – loslaten, vlekken, scheuren –, dode
takken, aanwezigheid van holten of inrotting, scheefstand,
de bodemtoestand – verhoging of scheuren in
de grond – en schimmels op stam, stamvoet, of rond
de boom. Een intensieve klus waarbij het soms nodig
is een hoogwerker in te schakelen.
De beheerder heeft naast kennis en ervaring veelal
slechts beperkte middelen om de boom te controleren.
Een klophamer om holten op te sporen, een prikstok
om de kwaliteit van het hout te beproeven en een
sondeerstang om de diepte van een inrotting te bepalen.
Zonodig wordt de kwaliteit van de boomwortels
gecontroleerd door deze gedeeltelijk bloot te leggen.
Voor de meeste bomen kan worden volstaan met
een visuele controle. In bijzondere situaties, veelal bij
oudere bomen, is deze VTA controle niet toerijkend.
Daarom zijn de laatste jaren moderne hulpmiddelen
ontwikkeld om de gezondheid en stabiliteit van een
boom te beoordelen.
In de stedelijke omgeving is vooral van belang om
risicovolle bomen die instabiel zijn tijdig op te sporen
en te verwijderd. Daar staat tegenover dat een tijdige
diagnose van houtrot of instabiliteit de beheerder in
staat stelt om de boom te behandelen en te behouden.
Meten is weten!
Er zijn diverse redenen waarom een boom instabiel
wordt. Uiteraard is hoge ouderdom van de boom de
meest logische. De stam vertoont dan al holtes en
zwakke plekken. Maar na beschadigingen kan ook bij
jonge bomen aantasting door schimmels en zwam-

men ontstaan waardoor de stam instabiel wordt. Wor-
telschade door graafwerkzaamheden is in de stad een
veel voorkomend euvel. Verder zijn ziekten en plagen
vaak oorzaak van een ongezonde boom. Ook windschade
kan tot instabiliteit leiden
Meetapparatuur
Met meetapparatuur is het tegenwoordig mogelijk
het interne weefsel van de stam te onderzoeken. De
resistograaf is een makkelijk hanteerbaar gereedschap
om de kwaliteit van het hout te meten. Hiermee wordt
een gaatje van 3 mm dikte in stam of tak geboord. De
weerstand die de boor ondervindt is een maat voor de
kwaliteit van het hout. De resultaten worden direct
op een grafiek weergegeven. Nadeel is, dat er door het
maken van het boorgat kans bestaat op het indringen
van schimmels.
De geluidstomograaf hanteert een niet-destructieve
methode. Ook hiermee kunnen onzichtbare holten,
verborgen gebreken en scheuren in stam en takken
worden opgespoord. Met deze methode worden rond
de stam 6 tot 24 sondes bevestigd. Vervolgens wordt
met gepulseerde geluidsgolven een scan gemaakt. De
snelheid waarmee het geluid zich door het hout voortplant,
is maatgevend voor de kwaliteit van het hout.
Hoe sneller het geluid zich voortplant, hoe harder het
hout is. Aldus wordt een doorsnede van de boomstam
verkregen, die op een scherm in kleurcodering zichtbaar
is. In de bijgevoegde afbeelding staat bruin voor
gezond hout; groen is begin van een aantasting; paars
is toegenomen aantasting; blauw is zwaar aangetast.
Voor de eigenschappen en de samenstelling van de
grond rond de boom wordt een grondradar gebruikt.
Deze zendt electromagnetische golven uit zodat, eveneens
in kleurcode, een analyse kan worden gemaakt
van de bodem. Vaak wordt deze meting vergezeld van
profielboringen op geselecteerde plekken.
Tenslotte kan met behulp van een trekproef de stabiliteit
van de boom nader worden bepaald.
Bij de Anne Frankboom, een bekende paardekastanje
in Amsterdam, werden zowel tomograaf als resistograaf
ingezet, met als second opinion de trekproef.
Waarschijnlijk is het inmiddels de meest gemeten,
maar ook de meest controversiële boom ter wereld.
Stabiliteit van holle bomen
Als een boom door ouderdom of een sluipende zwamaantasting
hol is geworden, wil dat niet meteen zeggen
dat de boom minder sterk is of instabiel zou zijn.
De oudere boom heeft tijdens zijn groei rondom een
extra hoeveelheid hout gevormd en is alleen daardoor
al standvastig. Hoeveel restwanddikte een boom moet
hebben om als ‘veilig’ te worden verklaard is in Duitsland
en ook in de V.S. en Australië uitvoerig bestudeerd.
Daar zijn inmiddels veel statistische gegevens over
bekend. De Duitse professor Claus Mattheck hanteert
als veiligheidsmarge bij holle bomen een restwanddikte
van 0,3 maal de halve stamdiameter (0,3 x R). De
deskundigen zijn het echter niet met elkaar eens want
zijn landgenoot Lothar Wessolly komt tot aanzienlijk
gunstiger resultaten en concludeert dat een boom
bij een wanddikte minder dan 0,3R in het algemeen
stabieler en sterker is dan Mattheck met zijn simpele
formule beweert. Wessoly adviseert om in geval van
twijfel de trekproef uit te voeren. Kleurencodering geluidstomograaf
Foto’s: Cobra Boomadviseurs
Haagwinde | juni 2009 15

16
De trekproef voor de stabiliteitsmeting
Wind is de voornaamste kracht die in zijdelingse
richting tegen de boom drukt. Met tal van proeven
heeft men op meerdere boomsoorten met sensoren
gemeten hoe een boom reageert bij verschillende
windkracht. Doordat de wind voortdurend in kracht
verandert, maakt de boom een complexe beweging.
Bovendien weet men niet precies in welke mate een
boom de winddruk kan weerstaan.
Door waarnemingen, berekeningen en veel vergelijkend
onderzoek is men toch in staat om, afhankelijk
van de boomsoort en met inachtname van de bodemsoort,
een zogenaamde kiepcurve te bepalen. Dat is het
vaststellen van het moment bij welke (wind)kracht de
boom zal omvallen.
Bij de trekproef worden, als nabootsing van de wind,
hoekmeters aan de boom bevestigd en met een kabel
wordt op de boom een vooraf bepaalde trekkracht uitgeoefend.
De uitwijking van de boom geeft de maat
voor de stabiliteit. Met deze meetresulaten wordt de
windworpcurve berekend tot windkracht 12 (33 m/sec).
Deze wordt vergeleken met de kiepcurve. Valt deze
curve binnen de kiepcurve dan wordt de boom stabiel
geacht. Hiemee wordt een redelijk betrouwbaar beeld
verkregen omtrent de stabiliteit van de boom.
Het is complexer dan hier beschreven maar voor het
begrip lijkt dit voldoende.
Wanneer worden trekproef of meetapparatuur
ingezet ?
Uiteraard zal de groenbeheerder niet bij elke twijfel
een meetproef laten uitvoeren. Duidelijk mag zijn dat
aan deze metingen een prijskaartje hangt. Een bedrag
met drie tot vier cijfers voor de komma is gangbaar.
Bomen die voor dit dure onderzoek in aanmerking
komen, vervullen een belangrijke rol in de stad. Dat
kan een monumentale boom zijn of een exemplaar
op een beeldbepalende plek. Toch heeft de gemeente
Den Haag blijk gegeven niet te schromen als het noodzakelijk
wordt geacht deze moderne hulpmiddelen in
te zettenu

Nieuws van de portefeuillehouders
De ambitieuze en ingrijpende plannen van het Haagse gemeentebestuur met de uitwerking van de Haagse Structuurvisie hou-
den de gemoederen in Den Haag, en ook binnen de AVN, behoorlijk bezig. Het kost ons veel tijd en inspanning om als “groene
waakhond” alle plannen en ontwikkelingen te volgen, kritisch mee te denken en tijdig onze stem te laten horen waar dat nodig
is. Door alle aandacht en opwinding rond de plannen met Kijkduin, Scheveningen (cruiseterminal!), Binckhorst en Vlietzone,
lijkt het soms alsof de AVN alleen maar bezig is met Den Haag. Maar de AVN staat voor veel meer: behoud en versterking van
de natuur en de groene open ruimte in het hele stadgewest Haaglanden. We kijken dus ook tot ver over de gemeentegrenzen
van Den Haag heen. In deze Haagwinde zetten we daarom de spotlight eens op de ontwikkelingen in de groene open ruimte
buiten de stad.
Een visie op de Randstad
In de resterende open ruimte tussen Rotterdam, Den
Haag en Leiden staat veel op het spel. In deze hoek van
het Groene Hart is, dicht bij de grote steden, nog veel
moois te vinden dat behouden moet blijven: waardevolle
polderlandschappen, veenweidegebieden en
een duin- en strandwallenlandschap. De groene stadsranden
van Den Haag – zoals Kijkduin, Ockenburgh,
Uithof, Madestein, De Voorden, Clingendael en de
Vlietzone – sluiten daar op aan. Deze nog open, groene
ruimte wordt bedreigd door oprukkende stadsuitbreiding,
toenemende verkeersdruk en allerlei bedrijvigheid
die leidt tot verrommeling van het landschap. Om
die ontwikkelingen tegen te gaan en het open landschap
te behouden is er dringend een lange termijnvisie
voor de hele Randstad nodig. De AVN was daarom
blij dat minister Cramer van VROM najaar 2008 met
een concept Structuurvisie Randstad 2040 kwam. We
hebben dat stuk grondig bestudeerd en er commentaar
op geleverd, net zoals vele andere organisaties.
In februari ontvingen we een uitgebreide reactie van
VROM op alle ingediende commentaar, en de politieke
discussie daarover loopt nog door.
De Structuurvisie Randstad en Den Haag
In de Structuurvisie Randstad 2040 vinden we veel uitgangspunten
die ons aanspreken en die ook goed op
lokaal niveau kunnen worden toegepast. Dat is ook de
bedoeling van de Structuurvisie, want die stelt: “veel
effecten op milieu en duurzaamheid worden pas zichtbaar
in uitwerkingen van ruimtelijke plannen op een
lager schaalniveau dan dat van de Randstad”. We noemen
een paar punten:
• de Structuurvisie stelt dat ecologische systemen
voldoende oppervlakte en verbindingen met andere
systemen moeten hebben om goed te kunnen functioneren.
Dat geldt natuurlijk ook voor de stedelijke
ecologische hoofdstructuur van Den Haag en voor de
verbindingen met de groene gebieden in de Randstad.
• Ook stelt de Structuurvisie dat bescherming van
Dick Ooms, coördinator RO
Haagwinde | juni 2009 17

18
Duin, horst, en weidegebied.
Op deze luchtfoto zien we links de
duinen, begrenst door de binnenduinrand.
Dan volgen de langgerekte
strandwallen waarop de Wassenaarse
landgoederen (Horsten) liggen.
Gevolgd door de strandvlakte waar
zich het veenweidegebied van deDuivenvoordsepolder
ontwikkelde. De
Veenwetering en Schenk zorgen hier
voor de afwatering.
Geheel rechts zien we opnieuw een
strandwal met de bebouwing van
Leidschendam.
Foto: Google-Earth
natuurgebieden verder reikt dan de begrenzing
ervan, omdat plannen of activiteiten buiten het
gebied toch van invloed kunnen zijn op de natuurwaarden,
de zogenaamde “externe werking”. Die
bedreigingen kennen we ook in Den Haag: denk aan
de geplande hoogbouw in Scheveningen, vlak naast
het Westduinpark. De Structuurvisie ondersteunt
hiermee het principe van “bufferzones” die de AVN
bepleit langs ecologische verbindingen en grote
groengebieden binnen de gemeente.
• De Structuurvisie pleit ook voor verdichting van
bestaande bebouwde gebieden en hoogbouw bij
knooppunten van openbaar vervoer, waarbij als
voorbeeld o.a. de Binckhorst in Den Haag wordt
genoemd. Hierdoor ontstaat elders meer ruimte
voor natuur en waterberging. Ook die visie steunen
we van harte. Het betekent immers dat er pas in de
groene stadsrand gebouwd moet gaan worden als
het bouwen en verdichten op andere locaties in de
stad onvoldoende heeft opgeleverd.
• Niet alles kan altijd en overal, er moeten keuzes worden
gemaakt volgens de Structuurvisie: “zo kunnen
verstedelijking en groenblauwe kwaliteiten elkaar
op bepaalde plekken uitsluiten”. Ook dit uitgangspunt
steunen we van harte. Als het B&W van Den
Haag ernst is met het verbeteren van de kwaliteit
van het groen in de stadsranden, dan zal er kritisch
moeten worden gekeken naar de geplande huizenbouw
in bijvoorbeeld Kijkduin en de Vlietzone. Meer
aandacht voor groen dus, want – zoals de Structuurvisie
stelt – “bij de grote steden is een groot tekort
aan toegankelijk recreatief groen”.
Kritiek op de Structuurvisie Randstad 2040
Hebben we dan helemaal geen kritiek op de Structuurvisie
Randstad 2040? Toch wel. De Structuurvisie
pleit voor de ontwikkeling van metropolitane parken
in de open groene ruimte tussen de steden, en stelt: “in

delen van metropolitane parklandschappen zijn vanaf
2010 enkele exclusieve woonmilieus gebouwd die bijdragen
aan de belevingswaarde van het landschap en
de financiering ervan”. De AVN denkt dat je daar erg
voorzichtig mee moet zijn, en dat dergelijke “ecologische
woonmilieus” nog het beste passen in de bufferzones
rond de groengebieden en verbindingszones.
Ook denken we dat er meer aandacht nodig is voor het
handhaven en versterken van bestaande bufferzones,
zoals tussen Delfland en Rotterdam en de zone boven
Wassenaar, die de duinen met het veenweidegebied
verbindt. We bepleiten ook nieuwe bufferzones rond
de Natura 2000-gebieden om de “externe werking”
van schadelijke ontwikkelingen tegen te gaan. We vragen
meer aandacht voor de stranden en de Noordzee.
Het strand is immers een belangrijke ecologische verbindingszone.
Ten slotte vragen we om meer aandacht
voor bestaande barrières in ecologische verbindingen.
Op de bres voor de open groene ruimte in
Haaglanden
Natuurlijk is de nieuwe Structuurvisie Randstad 2040
belangrijk. Papier is geduldig maar, terwijl we meediscussiëren
over het lange termijnbeeld van de Randstad,
moeten we er ook voor zorgen dat er op korte termijn
geen verkeerde ontwikkelingen plaatsvinden in
Haaglanden. Om dat binnen de AVN handen en voeten
te geven hebben we een werkgroepje “Open Ruimte”
gevormd waarin we inventariseren welke ontwikkelingen
er al gaande zijn en wat we daarvan vinden. We
kijken daarbij over de grenzen van Haaglanden heen,
want de natuur trekt zich immers ook niets van die
grenzen aan. Zo is de rijksbufferzone tussen Den Haag,
Het veenweidegebied in de Duivenvoordsepolder
Wassenaar, Leiden en Zoetermeer van groot belang
voor de verbinding tussen de duinstreek en het veenweidegebied
meer landinwaarts. We zullen de ontwikkelingen
in dit gebied dus kritisch volgen, al ligt een
deel daarvan buiten Haaglanden. Positief is dat in dit
gebied het nieuwe Regiopark Duin, Horst en Weide zal
worden ontwikkeld. Een andere belangrijke regionale
ontwikkeling is die van Midden-Delfland. Waardevol
is hier het cultuurhistorische slagenlandschap, doorsneden
door polderwegen en omzoomd door knotwilgen.
Een derde belangrijke ontwikkeling in de open
ruimte van Haaglanden is de “Groen-Blauwe Slinger”,
een door de provincie ingezette ontwikkeling van
aaneengesloten natuurgebieden in Midden-Delfland,
het buitengebied van Pijnacker, Berkel-Rodenrijs en
Zoetermeer en rond Oude Leede.
We hebben voor deze gebieden de bedreigingen in
kaart gebracht: geplande woningbouw waar nog
ruimte voor gevonden moet worden, toenemende
verkeersinfrastructuur, en de metropolitane parken
van de Structuurvisie Randstad.
Ruimte voor recreatie is nodig, maar de waardevolle
cultuurhistorische landschappen mogen geen stadsparken
worden! Ook voor behoud van de weidevogelstand
is rust en ruimte nodig. Er zullen keuzes
gemaakt moeten worden: waar accepteren we nog
nieuwbouw? Waar glastuinbouw verdwijnt, kan wellicht
nog gebouwd worden. Kortom: redenen te over
voor de AVN om ook deze ontwikkelingen kritisch te
volgen en zo mogelijk te beïnvloeden. U gaat er meer
over horen!u
Haagwinde | juni 2009 19

20
Bijzondere bomen
De den voorheen pijnboom
Door: Jaap van Loenen
What is in a name?
Vraag een willekeurige voorbijganger over een willekeurige
naaldboom. Tien tegen een zal het antwoord
zijn: “een soort den” waarmee dan meteen duidelijk
wordt, dat er over deze boomsoorten (de coniferen)
bij velen maar weinig bekend is. Nu is een naamgeving
niet zo erg belangrijk zolang je maar weet waar je het
over hebt. Bij het woord “Den” krijg je echter al direct
te maken met tenminste drie, eigenlijk vier boomsoorten,
die onderling nogal flink verschillen.
In de eerste plaats is er de grove den, één van onze
weinige inheemse naaldbomen. Verder zijn er de fijn-
spar, de zilverspar en ook de Douglasspar. Hier worden
namen als den, spar en ook pijnboom nogal door
elkaar gebruikt, b.v. bij benaming van het hout. Zo
levert de grove den: grenenhout, de fijnspar: vuren, de
zilverspar: dennenhout en de Douglas: Oregon pine.
Als je dan bedenkt dat de fijnspar behoort tot de
Picea’s en de zilverspar tot de Abies-soorten, die duidelijk
van elkaar verschillen, maar wel beiden spar
worden genoemd, wordt het er niet eenvoudiger op.
Zeker niet als de eerste Picea, die je in je bomenboek
tegenkomt de fijnspar is, die beide namen draagt n.l.:
Picea abies.
Onze oosterburen hebben hier wel orde op zaken. Zo
noemt men de Pinussoorten waaronder de grove den:
Kiefer, de Picea’s waaronder de fijnspar: Fichte en de
Abiessoorten waaronder de zilverspar: Tanne. Dit laatste
maakt de herkomst van het kerstliedje: “O dennenboom,
….” ook wat duidelijker.
Vijf eeuwen oud
De oudst bekende nog levende boom is een pijnboom
(zo gaan we de den af en toe maar noemen)
de “Bristlecone pine”. 4789 jaar oud en genoemd naar
de bijbelse Methusalem, die overigens ‘maar’ 900
jaar werd. Geen gigantische boom, die Bristlecone
pine, meer een oud verschrompeld mannetje. Bij ons
is de pijnboom, de grove den, mogelijk de bekendste
boom. Hij groeit op de meest uiteenlopende
plaatsen en onder de moeilijkste omstandigheden.
Zijn mooi getekende grenenhout is een van de beste
soorten timmerhout. Dit ondermeer door de hars die
het bevat hetgeen het duurzaam maakt. Uit dat hars

werd vroeger terpentijn gewonnen, een vluchtige
vloeistof die werd gebruikt als verfverdunner. In een
schilderswerkplaats rook het toen nog lekker. Helaas
werd terpentijn vervangen door het aardolieproduct
terpentine, met alle nadelen die daarbij horen.
Lekker ruiken doet het in een dennenbos trouwens
ook. Het is alsof je daar makkelijker ademt. Aan de
bomen wordt ook geneeskracht toegekend. Zo bevatten
de naalden vitamine C
De naalden en kegels
De pijnboom onderscheidt zich van de andere naaldbomen
door de stand van de naalden, die in clusters
van 2, 3 of 5 bijeen zitten. De lengte varieert van ongeveer
4- tot wel 25 cm. Die lengte hebben de naalden
van de z.g. tranenden. Veel verschillende soorten dus,
waarvan de meeste hier wel zijn te vinden.
De kegels moeten we toch maar dennenappels blijven
noemen, anders komen we in conflict met de Engelse
“Pineapple” (ananas), dat er qua vorm veel op lijkt,
maar niets met een pijnboom te maken heeft. Het
Engelse woord voor denappel is trouwens “pinecone”.
Onze grove den heeft maar kleine kegeltjes. Er zijn echter
pijnbomen bekend die kegels dragen van 35 tot 45
cm lang en die wel ruim 2 kg wegen. Alles kan groter
en mooier, maar wij zijn blij met onze gewone grove
den, die op veel plaatsen ons landschap zo’n apart
karakter geeftu
Iepen bloeien overvloedig
Dit voorjaar viel mij op dat de iepen enorm rijk bloeien. Dit was al in begin maart goed zichtbaar aan de grote hoeveelheid knoppen die dui-
delijk afsteken aan de nog kale takken. In de loop van de maand maart gingen die knoppen bloeien in kleine rode bolletjes van ca 1 cm. Vele
bomen hadden toen een prachtige rode gloed over zich. Het bijzondere wat mij aan de bloei van iepen in de afgelopen 30 jaar opvalt, is dat
deze bloei van jaar tot jaar steeds verder toeneemt.
Die toename gaat wel in een golfbeweging. De tendens is echter zodanig dat er een duidelijke toename van bloei opvalt over deze periode.
Maar de bloei en de zaadvorming zijn dit jaar zelfs extreem te noemen. Als straks het zaad rijpt en gaat vallen, dan zullen de straten waar veel
iepen staan, bedekt zijn met hele pakken iepenzaad. Deze zaadvorming kost de bomen veel energie en dit zal zich uiten in een vertraagde
bladontwikkeling. Als het zaad van de bomen is gevallen zullen ze er relatief kaal bij staan. Het kan zijn dat dergelijke iepen pas in juni vol in
blad staan. Bij mijn weten is er geen wetenschappelijke verklaring voor dit verschijnsel van steeds verder toenemende bloei en zaadproductie.
Ik beschouw het als een soort evolutie. Ikzelf vind dit wel razend interessant.
Bas Steenks, co ördinator bomen
Haagwinde | juni 2009 21

22
Bestuurszaken
Natuurbescherming in de stad, dat doet je wat
De AVN houdt met een kritisch oog zicht op het
groenbeleid van Den Haag en omliggende
gemeenten. Wordt er bij stedelijke ontwikkeling wel
voldoende rekening gehouden met de natuur in de
stad? Elk jaar zijn er weer andere plannen waar onze
inbreng een waardevolle toevoeging blijkt.
In samenspraak en inspraak laten we ons groene
geluid bij de gemeentes horen. Dat doet de AVN al 83
jaar. Vaak met succes, soms zonder helaas. Maar altijd
met heel veel waardering, zowel vanuit de beleidsambtenaren
als de eigen achterban.
Momenteel zijn we op zoek naar nieuwe portefeuillehouders
voor de gebieden:
• Bezuidenhout,
• Mariahoeve,
• Laak,
• Den Haag Zuid West,
• Madestein/Uithof,
• Voorburg
Heeft u enkele uren per week beschikbaar, bent u
nieuwsgierig naar gemeentelijke beleidsplannen en
denkt u het groen in uw omgeving te kunnen steunen
door uw betrokkenheidheid? Vraag dan eens meer
informatie aan via het emailadres info@avn.nl. Een
van onze bestuursleden vertelt u in een persoonlijk
gesprek graag meer over de AVN. Of kijk op www.avn.nl
voor meer informatie.
Administratieve hulp
De AVN is op zoek naar een vrijwilliger die een ochtend
in de week de secretaris wil assisteren met de administratie.
De werkzaamheden bestaan uit postbehandeling,
contacten met portefeuillehouders, archivering
en eventueel coordinatie van de PR-kraam. De werktijden
kunnen worden aangepast naar de mogelijkheden.
Bel of schrijf naar AVN, tel: 070-33 88 100 of
info@avn.nl
Financiele ondersteuning d.m.v.
legaat of schenking
Denkt u erover om uw nalatenschap te vermaken aan
een goed doel? Denkt u dan ook eens aan de AVN. Als
Haagse Natuurbeschermingsvereniging staat de AVN
bij de belastingdienst aangemerkt als ANBI-instelling
(Goede Doelen regeling) Dat betekent dat er geen geld
verloren gaat aan successie-belasting.
De AVN besteedt de gelden ten behoeve van onderzoek
voor behoud van de natuur in de stad., maar
ook aan voorlichting over natuur in de stad. Via het
kwartaalblad Haagwinde en op de website www.avn.
nl krijgt u een kijkje achter de schermen van onze activiteiten,
Indien u ons werk nu al wilt steunen door middel van
een extra financiele gift, dan is die van harte welkom
op giro 3565 t.n.v. AVN - Den Haag. Uw gift is dan
aftrekbaar van de belastingu

Contactgegevens
Portefeuillehouders AVN
Dick Ooms 079 - 34 31 168 dickooms@planet.nl Structuurvisie, Erasmuszone, Vlietzone
Clara Visser 070 - 35 62 031 clavi@hetnet.nl Vogelwijk, Westduinpark, Scheveningen
Loes van Zee 070 - 39 74 593 theoloesvanzee@planet.nl Loosduinen
Aletta de Ruiter 06 - 44 98 54 56 alettaderuiter@zonnet.nl Bewonersprojecten, Ecologie
Jan Kees in ’t Veld 070 - 35 42 232 bendveld@wanadoo.nl Rijswijk, Hubertustunnel
Jaap van Loenen 070 - 34 50 280 radjahnd@hetnet.nl Duinoord, Bomen
Ysbrand Feeke 079 - 34 34 612 yfeeke@prettel.nl Zoetermeer
Arnim van Oorschot 070 - 39 13 821 arnimvanoorschot@live.nl Leijenburg, Duivenvoorde corridor
Caroline de Jong-Boon 070 - 35 84 200 dejongboon@gmx.net Van Stolkpark, Scheveningse Bosjes
Joost Gieskes 070 - 32 80 392 gies.bott@hetnet.nl Benoordenhout, Reigersbergen
Mart Kaastra 070 - 35 85 625 martkaastra@planet.nl Scheveningen Noord
Daphne Nicolai 070 - 36 20 424 dnicsteyn@hotmail.com Sorgvliet, NWHR
Coördinatoren
Dick Ooms 079 - 34 31 168 dickooms@planet.nl Ruimtelijke ordening
Bas Steenks 070 - 36 58 552 b.steenks@zonnet.nl Boomzaken en kapvergunningen
Marti Terpstra 070 - 32 34 735 Groenwerkgroep
Wil van der Poll 070 - 38 54 207 Informatie kraam
Bestuur AVN
Voorzitter:
Frits Prillevitz
Vicevoorzitter:
070 - 32 26 040 f.prillevitz@hi.nl Riouwstraat 184 B 2585 HX Den Haag
Dick Ooms
Secretaris:
079 - 34 31 168 dickooms@planet.nl Meerkerkstraat 4 2729 CT Zoetermeer
Aletta de Ruiter
2e secretaris:
06 - 44 98 54 56 alettaderuiter@zonnet.nl Pahudstraat 104 2593 TJ Den Haag
Daria Mamaj
Penningmeester:
06 - 15 13 09 32 d.mamaj@yahoo.com Piet Heinstraat 16 2231 RL Rijnsburg
Frits van den Boogaard
Leden:
070 - 38 53 237 ffmvandenboogaard@planet.nl Blauwe Kamerlaan 13 2594 BK Den Haag
Clara Visser 070 - 35 62 031 clavi@hetnet.nl Talinglaan 19 2566 VN Den Haag
Frans Beekman 070 - 35 48 006 frans.beekman@planet.nl Burg. Patijnlaan 408 2585 BV Den Haag
Tim de Frel 070 - 42 76 282 frel0022@planet.nl De Moucheronstraat 45 2593 PW Den Haag
Hugo van Bergen 070 - 32 58 356 hugovanbergen@hotmail.com Daal & Bergselaan 94-1 2565 AJ Den Haag
Haagwinde | maart 2009
23

AVN - Excursies
De AVN organiseert, exclusief voor haar leden, speciale excursies
naar Groene Haagse Plekken waar de actualiteit iets te zien
geeft. Kijk mee met de portefeuillehouders en ontdek zelf
waarom natuurbescherming in de stad echt noodzakelijk is.
Zat. 6 juni 2009 Verzamelen 10.00 uur Adres: Laan van Duivenvoorde 4, Voorschoten
Historische tuin Kasteel Duivenvoorde
De tuin van kasteel Duivenvoorde dateert uit het begin van de 17e eeuw . Wat vinden we daar nog van terug en hoe wordt de tuin
nu beheerd. Onder leiding van de opzichter van het Landgoed krijgen we een uitleg over vier eeuwen kasteeltuin. De heer De Vlieger
wacht ons om 10.00 uur aan de oprijlaan op voor een rondleiding van twee uur.
Zat. 20 juni 2009 Verzamelen 10.00 uur Adres: Groot Hertoginnelaan t.o. nr 42, Den Haag
Boeiende bomen op de grens van Duinoord en Zorgvliet
Den Haag herbergt vele soorten bomen binnen haar grenzen. Maar op de grens van de wijken Duinoord en Zorgvliet treffen we een
reeks hele bijzondere bomen aan. Jaap van Loenen heeft er een boekje over gemaakt dat de AVN heeft uitgegeven. Vandaag gaan
we wandelen langs die bomen en Jaap geeft uitleg over al die verschillende soorten en hun herkomst
.
Zat. 11 juli 2009 Verzamelen 10.00 uur Adres: oprit Landgoed Ockenburg, Monsterseweg, Den Haag
Dolen in de oude duinen van Solleveld
Het duinlandschap van Solleveld zit vol oude cultuurrelicten. De akkers, weiden en rabatten van de kleinschalige landbouw zijn ook
nu nog zichtbaar. Hoe je dat landschap moet lezen, vertelt Frans Beekman, historisch geograaf en specialist in dit gebied. De AVN
regelt de toegang voor alle deelnemers. De excursie duurt drie uur en is niet rolstoeltoegankelijk.
Voor minimaal € 7,50
per jaar maakt U uw
buurman, tante, achternicht of
goede kennis lid van de AVN.
Daarvoor krijgen zij vier keer
per jaar Haagwinde in de bus.
Met meer leden staan we nog sterker in onze strijd voor behoud van het Haagse Groen
Helpt u ons aan een nieuw lid?
Ja, ik steun het Haagse Groen en word voor minimaal € 7,50 per jaar lid van de AVN
Naam hr. mevr.
Adres
Postcode/plaats
De excursies zijn beperkt tot 30 personen.
Opgave is noodzakelijk o.v.v. uw AVN-Lidnummer
Liefst per email op excursie@avn.nl
of telefonisch op 070-33 88 100 (na 18.00 uur)
Opsturen naar AVN, antwoordnummer 53222, 2505 WB Den Haag (postzegel is niet nodig)