GGD-FolderMonitors 06 - Lokale en Nationale Monitors Gezondheid

Lokale en Nationale
Monitor Gezondheid
Door uniform
onderzoek gerichter
gezondheidsbeleid

Inleiding
Om goed gezondheidsbeleid te maken, is inzicht nodig in de gezondheid en
gezondheidsbeleving van de bevolking. Hoe gezond zijn we? Op welke punten is
het wenselijk het beleid aan te passen om de bevolking gezond te houden?
Welke maatregelen worden hiervoor genomen en hebben deze effect? Voor antwoorden
op deze vragen is de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid ontwikkeld.
Deze omvat de Monitor Jeugdgezondheid (0-19 jaar), Monitor
Volksgezondheid (19-65 jaar) en Monitor Gezondheid Ouderen (65 jaar en
ouder).
Met de Monitor Gezondheid verzamelen GGD’en en Thuiszorginstellingen op
een efficiënte wijze gegevens over (determinanten van) gezondheid en ontwikkeling
van burgers. Door gebruik van uniforme vragen zijn de resultaten regionaal,
landelijk en in de tijd met elkaar te vergelijken. Op deze manier kan de
(gemeentelijke) overheid beleid nóg beter evalueren en afstemmen op trends en
ontwikkelingen, en (lokale) aandachtspunten signaleren.
De folder beschrijft deze en andere mogelijkheden van de Monitor Gezondheid
voor overheden, onderzoeksinstituten, GGD’en en Thuiszorginstellingen. Ook
geeft deze folder informatie over de ondersteunende website monitorgezondheid.nl,
waarmee GGD’en en Thuiszorginstellingen vragenlijsten samenstellen,
resultaten invoeren en vergelijken. Verder staat beschreven op welke wijze de
monitors kunnen bijdragen aan het verantwoorden van gemaakte beleidskeuzes.
Lokaal én nationaal.
2
Hoe ging het vroeger?
De Wet collectieve preventie volksgezondheid
(Wcpv) verplicht gemeenten iedere vier jaar op uniforme
wijze gegevens over de gezondheidssituatie
te verzamelen en te analyseren.
In het verleden verkregen elke GGD en Thuiszorginstelling
op eigen wijze hun informatie. Hoewel
zij vaak dezelfde soort informatie verzamelden,
bijvoorbeeld over roken, alcohol en voeding, stelden
zij niet dezelfde vragen in hun onderzoeken.
Hierdoor was vergelijking met landelijke cijfers of
andere regio’s niet mogelijk. Door de Monitor
Gezondheid is dit verleden tijd.
De Monitor Gezondheid is mogelijk door subsidie van:
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

Wat is monitoring?
Een monitor is een instrument waarmee periodiek veranderingen kunnen worden vastgesteld op basis van
verzamelde feiten en cijfers. Doel van monitoring is te bekijken of doelstellingen zijn gehaald. Is er iets
veranderd? Gaat het beter? De feiten en cijfers van deze monitors zijn afkomstig uit registraties en enquêtes.
Bij enquêtes wordt meestal steekproefsgewijs een representatief deel van de bevolking per brief gevraagd
(anoniem) een vragenlijst in te vullen. Het terugsturen kan schriftelijk of via internet. Bij jeugdenquêtes
vullen kinderen/ jongeren de vragenlijsten vaak op school in.
De Monitor Gezondheid: bron van informatie voor gemeenten
Door Nelleke Groenewegen, Hoofd sector Sociale zaken, educatie en zorg, Vereniging Nederlandse Gemeenten
“Gemeenten krijgen met de Monitor Gezondheid een belangrijk instrument in handen om het lokaal gezondheidsbeleid
vorm te geven. Gemeenten hebben in het kader van de Wcpv de taak gekregen om elk vier jaar
een nota lokaal gezondheidsbeleid vast te stellen. Lokaal beleid moet gebaseerd zijn op lokale behoeften en
toegesneden op lokale risicogroepen. Epidemiologisch onderzoek vormt daarvoor het vertrekpunt.
Het bijzondere aan de Monitor Gezondheid is dat door de systematiek van uniforme vraagstellingen,
gemeenten in staat stelt om zichzelf met anderen te vergelijken. Benchmarking wordt bevorderd: welke
gemeente doet het goed en waarom en wat kan ik daarvan leren of overnemen? Dit ondersteunt de omslag
van “verticale verantwoording” (tussen rijk en gemeenten) naar “horizontale verantwoording” (tussen
gemeenten onderling). Tot slot is voor de goede uitvoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning
(Wmo) beleidsinformatie nodig en deze monitors kunnen daarvoor een aanzet geven."
De voordelen in het kort
De Monitor Gezondheid biedt:
• Lokaal en landelijk referentiemateriaal
• Een efficiënte werkwijze voor onderzoek
• Beter inzicht in gezondheid burgers
• Gerichte aandachtspunten voor beleid
• Verantwoordingsinformatie
• Verlaging enquêtedruk bij burgers
3

Wie voeren de Monitor Gezondheid uit?
De Monitor Jeugdgezondheid is een initiatief
van GGD Nederland, TNO Kwaliteit van Leven
en Z-org. In de Monitor Volksgezondheid en
Monitor Gezondheid Ouderen werkt GGD
Nederland samen met het RIVM.
Om duidelijkheid te scheppen in de onderlinge
rechten, plichten en verantwoordelijkheden van
de verschillende partijen is er een samenwerkingsovereenkomst
en een gebruikersreglement
per monitor gemaakt.
4
Wat leveren de monitors op?
Lokale voordelen
De Monitor Gezondheid biedt lokale beleidsmakers inzicht in de gezondheid van
burgers. Door lokale cijfers te vergelijken met cijfers uit vergelijkbare gemeenten
en met heel Nederland, kan een gemeente de eigen situatie beter interpreteren.
Zo kunnen aandachtspunten voor het gemeentelijke gezondheidsbeleid beter
worden geformuleerd. Denk aan maatregelen om overgewicht bij jongeren te
voorkomen, het tegengaan van huiselijk geweld bij volwassenen of aan het
terugdringen van valongevallen bij senioren.
Landelijke voordelen
Ook op landelijk niveau worden gegevens uit de Monitor Gezondheid ingezet
voor het gezondheidsbeleid. Dit verlaagt de enquêtedruk bij burgers, wat de
kans op ingevulde enquêtes (respons) vergroot. Het RIVM en TNO gebruiken de
informatie in rapportages over de gezondheid van volwassenen, jongeren en
ouderen. Deze rapporten ondersteunen het Ministerie van VWS bij de landelijke
beleidsvorming, zoals de opstelling van de Preventienota voor de Tweede Kamer.
Daarnaast is de informatie beschikbaar voor het algemeen publiek, bijvoorbeeld
via www.nationaalkompas.nl, een website van het RIVM met informatie over
gezondheid en ziekte, gezondheidsdeterminanten, preventie, zorg en bevolking.
Efficiëntie
Naast de voordelen van referentiecijfers voor zowel regionaal als landelijk
beleid, biedt de Monitor Gezondheid een efficiënte manier van werken. GGD’en
en Thuiszorginstellingen hoeven voor onderzoek niet meer opnieuw het wiel uit

te vinden. Zij, maar vooral ook de regionale en landelijke
overheden, zijn hierdoor minder tijd en geld
kwijt voor het opzetten van onderzoek en het doen
van analyses. Daardoor kunnen zij meer aandacht
besteden aan de vertaling, presentatie en het
gebruik van de gegevens.
Hoe blijven de monitors up-to-date?
Maatschappelijke ontwikkelingen of het ingaan van
nieuwe regelingen of wetten, zoals de Wet maatschappelijke
ondersteuning (Wmo), veranderen de
aanpak en de resultaten van het werk van onder
andere gemeenten. De monitors spelen daarop in
door nieuwe standaardvraagstellingen te ontwikkelen.
Ook vindt evaluatie plaats van de vastgestelde
standaardvragen en waar mogelijk worden methodologische
aspecten van gezondheidsonderzoek
gestandaardiseerd. Zonodig vindt uitbreiding naar
andere doelgroepen plaats. Zodat ook standaardvraagstellingen
ontstaan voor specifieke
bevolkingsgroepen in Nederland, zoals bijvoorbeeld
voor allochtonen.
Gezondheid in beeld en beleid
Door Hans de Goeij, directeur-generaal Volksgezondheid,
ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
“De eerste lokale monitors zijn het afgelopen jaar gevuld. Dat doet u en mij
deugd. Ook goed nieuws is dat ze al veel aandacht in de pers hebben
gekregen. Vooral de informatie over al dan niet gezond gedrag van jongeren
en hun welbevinden kwam in het nieuws. De monitors zetten gezondheid
op de lokale agenda en vooral, ze geven focus op de kernproblemen.
Ik vind het belangrijk dat lokaal een stevig gezondheidsbeleid wordt
gevoerd. Stevig beleid moet een goede fundering hebben. Het scherp stellen
van prioriteiten, het geven van focus, en nagaan van de effecten van
het gevoerde beleid hoort daarbij. Daarbij is het van belang dat het lokale
en landelijke beleid goed op elkaar aansluiten. VWS werkt op dit moment
aan de nieuwe preventienota: Kiezen voor gezond leven. Roken, overgewicht
(met als achterliggende factoren bewegen en voeding), schadelijke
alcoholgebruik, depressie en diabetes zullen daarbij de revue weer passeren.
Hiervoor biedt het RIVM de onderbouwing in de vorm van de
Volksgezondheidstoekomstverkenning. Ook veel gemeenten werken aan
een vierjarige nieuwe lokale nota gezondheidsbeleid. Zij doen dat met
behulp van de monitors die door thuiszorgorganisaties en GGD’en worden
gevuld.
De komende tijd verwacht ik ook veel van de Monitor Jeugdgezondheid.
Veel gemeenten willen of zijn al aan de slag met hun jongeren. De Monitor
Jeugdgezondheid belicht de situatie van jongeren vanuit meerdere kanten
en biedt een schat aan informatie voor het lokale jeugdbeleid. Gemeenten
kunnen zo hun beleid direct aansluiten op datgene wat er leeft in hun
gemeente en invulling geven aan de hedendaagse en actuele aandacht voor
met name de jeugd.”
5

Indicatoren
Een indicator zegt iets over het vóórkomen van een bepaald aspect. Bijvoorbeeld het percentage volwassen mannelijke rokers in
Amsterdam of het percentage Groningse kinderen met een spraak-taalprobleem. GGD’en en Thuiszorginstellingen bepalen in overleg met
hun gemeenten welke indicatoren ze in een gezondheidsonderzoek opnemen. Voor onderwerpen waarover een gemeente informatie
wil en waarvoor (nog) geen geüniformeerde vraagstelling beschikbaar is, bepalen de GGD’en en Thuiszorginstellingen zelf welke vragen
ze gebruiken. Zo behouden gemeenten ruimte voor lokale invulling van hun onderzoeken. Voor de Monitor Gezondheid zijn, voor de
volgende indicatoren, standaardvraagstellingen uitgewerkt:
Indicatoren Monitor Jeugdgezondheid en Volksgezondheid/Ouderen (situatie april 2006)
Alle monitors
Alcoholgebruik
Chronische aandoeningen
Druggebruik
Etniciteit
Geografische indicator
Geslacht
Kwaliteit van leven
Leeftijd
Lengte en gewicht (BMI)
Lichaamsbeweging
Mondgezondheid
Ongevallen
Opleidingsniveau
Religie
Roken, actief
Seksueel gedrag
Sociale veiligheid
Voeding
Vrijetijdsbesteding
Jeugdgezondheid
ADHD
Astma
Criminaliteit
(dader en slachtoffer)
Ervaren gezondheid
* De Monitor Gezondheid Ouderen is ontstaan uit de Monitor Volksgezondheid. De vraagstellingen ontwikkeld voor de groep 19-65-jarigen, worden bekeken op
bruikbaarheid voor 65-plussers en waar nodig aangepast. Daarnaast worden voor ouderen ook aparte vraagstellingen ontwikkeld.
6
Functioneren in
school/opleiding
Gezinssamenstelling
Ingrijpende gebeurtenissen
Interventies overgewicht
Kindermishandeling
Melkvoeding
Opvoedingsproblemen
Pesten
Psychosociale problemen
Relatie met ouders
Roken, passief
Slaapproblemen
Spraak/taal ontwikkeling
Suïcide
Zindelijkheid
Zwemvaardigheid
Volksgezondheid/Ouderen*
ADL & beperkingen
Angst en Depressie
Binnenmilieu
Buitenmilieu
Eenzaamheid
(sociale omgeving)
Griepprik
Huiselijk geweld
Huishoudsamenstelling
en burgerlijke staat
Inkomen
Informatiebehoefte
(serviceloket)
Leefomgeving
Mantelzorg
(geven en ontvangen)
Medicijngebruik
Medische hulpmiddelen
Slaap- en kalmeringsmiddelen
Sociale veiligheid
Werksituatie
Woonsituatie
Zorggebruik
Alleen Ouderen
Coping (eigen regie voeren)
Psychosociale gezondheid
Sociaal netwerk/steun
Toegankelijkheid voorzieningen
Veiligheid woning
Voorzieningen
Wonen
Zelfredzaamheid
Zorg (care)

Enquêtes én registraties
De Monitor Jeugdgezondheid maakt, naast informatie
uit enquêtes, ook gebruik van gegevens uit registraties.
Deze gegevens worden tijdens periodieke
gezondheidsonderzoeken door JGZ medewerkers op
consultatiebureaus en scholen in een integraal dossier
vastgelegd. Met deze registratie volgen zij de
individuele ontwikkeling van kinderen en jongeren.
De gegevens zijn, als ze gestandaardiseerd zijn vastgelegd,
na anonimisering en samenvoeging ook
geschikt om een algemeen beeld te geven van de
gezondheidssituatie van kinderen en jongeren. Tot
voor kort werden alle gegevens op papier geregistreerd.
Dit gebeurt nu steeds vaker digitaal in een
elektronisch kinddossier (EKD). Voordeel van het EKD
is dat een JGZ medewerker de gegevens makkelijker
kan oproepen en uitwisselen.
Hoe worden vraagstellingen gemaakt?
Lokale en landelijke beleidsmakers, GGD’en en Thuiszorginstellingen
geven aan voor welke indicatoren
standaardvraagstellingen van belang zijn. Het projectteam
werkt vervolgens een voorstel uit dat, door
een werkgroep (van GGD en Thuiszorgmedewerkers)
en externe deskundigen, wordt beoordeeld op eenduidigheid,
betrouwbaarheid, volledigheid en inzetbaarheid
voor beleid. Zodra alle betrokkenen het
eens zijn, stellen de besturen van GGD Nederland en
Z-org de vraagstellingen vast. Voor de Monitor
Jeugdgezondheid zijn de standaardvraagstellingen
per leeftijdsgroep (0-4 jaar, 4-12 jaar en 12-19 jaar)
uitgewerkt. Er bestaan voor deze monitor aparte
versies voor registratie in dossiers en onderzoek via
enquêtes. Binnen deze laatste categorie bestaat onderscheid
tussen vragen gericht op het kind zelf en op de
ouders of verzorgers.
De website monitorgezondheid.nl
De website monitorgezondheid.nl kent een openbaar en
een besloten deel. Het openbare deel geeft informatie over
de achtergrond van de Monitor Gezondheid en laat zien
van welke onderwerpen standaardvraagstellingen bestaan
of worden ontwikkeld. Het besloten gedeelte is alleen toegankelijk
voor GGD’en en Thuiszorginstellingen. Daar kunnen
zij vragenlijsten samenstellen voor hun registraties en
enquêtes, en lokaal ontwikkelde vragen uitwisselen.
Eventueel kunnen deze lokale vragen bij veelvuldig gebruik
verder worden gestandaardiseerd.
Na afloop van hun onderzoek voeren de GGD’en en Thuiszorginstellingen
hun databestanden op een eenvoudige
manier in op monitorgezondheid.nl. Via deze site kunnen
zij altijd over hun eigen gegevens beschikken. Op monitorgezondheid.nl
staan instructies over het invoeren en opvragen
van gegevens. De website biedt ook hulp bij de analyse
van de gegevens, bijvoorbeeld bij het automatisch
samenstellen van tabellen. TNO en het RIVM maken van de
regionaal verzamelde gegevens een landelijk overzicht.
GGD’en, Thuiszorginstellingen en overheden kunnen hiermee
hun eigen gegevens spiegelen aan die van andere
(geanonimiseerde) instellingen en aan het landelijke beeld.
De verzamelde informatie kan onder bepaalde voorwaarden
ook gebruikt worden voor wetenschappelijk
onderzoek door onder andere onderzoeksinstituten en universiteiten.
Zij kunnen hiervoor een verzoek indienen bij de
registratiecommissie.
7

COLOFON
Deze folder is een uitgave van GGD Nederland,
Z-org, RIVM en TNO Kwaliteit van Leven.
Tekst Lime C, Bunnik
Eindredactie Communicatie GGD Nederland
Foto’s Hollandse Hoogte
Ontwerp AC+M, Maarssen
Druk Tailormade, Buren
April 2006 © GGD Nederland
VERENIGING VOOR GGD'EN
Meer informatie
Meer informatie over de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid vindt u op
www.monitorgezondheid.nl
www.ggdkennisnet.nl/monitors
Het stellen van vragen of aanmelden voor de gratis digitale nieuwsbrief
‘Blik op de Monitor’ kan via monitors@ggd.nl.