bijl1_tijdl website.indd - SVGV, want buiten gebeurt het!

Bert Rietberg (Stichting Grebbelinie)
DE GREBBELINIE BOVEN WATER!
Gebiedsvisie voor de Grebbelinie
bijlage 1: Tijdlijn in de Gelderse Vallei

2 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

DE GREBBELINIE BOVEN WATER!
Gebiedsvisie voor de Grebbelinie
bijlage 1: Tijdlijn in de Gelderse Vallei
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
augustus 2006
De visie is op initiatief en onder leiding van de provincie Utrecht tot stand
gekomen in nauwe samenwerking met diverse organisaties.
In de Stuurgroep Grebbelinie zijn vertegenwoordigd
de gemeenten Amersfoort, Bunschoten, Ede, Leusden,
Nijkerk, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, Utrechtse Heuvelrug,
Veenendaal, Wageningen en Woudenberg, Waterschap Vallei en Eem,
Staatsbosbeheer en de provincies Gelderland en Utrecht.
3

4 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Inhoudsopgave
BIJLAGE 1: TIJDLIJN IN DE GELDERSE VALLEI
Woord vooraf 7
Inleiding 9
1589-1741: De aanzet 10
1742-1766: De eerste linie 12
1785-1794: De linie in stelling gebracht 14
1799-1806: Franse aanpassingen 16
1843-1866: Van linie naar voorpost 18
1936-1940: Valleistelling als hoofdverdediging 20
1944-1945: Pantherstellung 24
1945-2006: De slapende linie 26
Literatuurlijst 30
Colofon 32
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
5

Met behulp van deze damsluis in
de Asschatterkade werd de eerste
inundatie gerealiseerd tijdens de
mobilisatie 1939-1940
Monument bij de Asschaterkeerkade
herinnert aan een tragische
gebeurtenis uit de laatste dagen
van de Tweede Wereldoorlog
Het Fort aan de Buursteeg uit 1786 Grenssteen van het Ministerie
van Oorlog bij het Fort aan de
Buursteeg
Het werk aan de Engelaar uit 1799 De damsluis in de Lunterse beek
werd gedekt door het Werk aan de
Engelaar
Het ereveld op de Grebbeberg De Bisschop Davidsgrift voert al
water af sinds 1483
De Linie van Juffouwwijk ter
hoogte van de Emminkhuizerlaan
De Linie van Juffouwwijk ter
hoogte van de Emminkhuizerlaan
De Liniedijk bij Woudenberg S-kazemat, liniedijk bij
Woudenberg
Damsluis met vistrap bij de
Pothbrug tussen Renswoude en
Scherpenzeel
Vistrap bij het Werk aan de
Roffelaar
Het wordt steeds beter mogelijk
om de Grebbelinie vanaf het water
te beleven
Inundatiesluis uit 1847 bij het
Werk aan de Roode Haan
De Bruinenburgersluis uit 1786 S-Kazemat op de liniedijk bij
Woudenberg
Er stroomt sinds kort weer water
door de gracht van Fort aan de
Daatselaar
De zuidelijke gracht van het Werk
aan de Glashut
Flankerende betonkazemat langs
de Eem
Gracht van het Hoornwerk aan de
voet van de Grebbeberg
Groeperkade Groeperkade gezien vanuit het
zuiden
Stekelvarken op het Werk bij
Krachtwijk
Beton tussen het groen van de
Grebbelinie
Het wordt steeds beter mogelijk
om de Grebbelinie vanaf het water
te beleven
Restant van een tankversperring in
de Schalmdijk
Schapen spelen een rol in het
onderhoud van de omgeving van
het Werk bij Krachtwijk
R 703 voor pantserafweergeschut
Vistrap bij het Werk aan de
Roffelaar
De schans in Woudenberg ademt
de sfeer uit van een parkje

Woord vooraf
De Grebbelinie is een militaire verdedigingslinie in het oosten van de
provincie Utrecht. In meest strikte zin begint haar geschiedenis in 1745;
het jaar waarin de liniedijk werd aangelegd. De linie kent echter een lange
voorgeschiedenis, waarin belangen van macht, geld en veiligheid langdurig
om voorrang streden. Uiteindelijk zorgde de dreigende situatie tijdens de
Oostenrijkse Successieoorlog (1741-1748) ervoor dat de ontwerpen van de
tekentafel met zand en spade werden geschreven in de aarde van de Gelderse
Vallei. Na een lange reeks van versterkingen en aanpassingen door de
eeuwen heen, werd de Grebbelinie in 1926 door het Ministerie van Oorlog
afgeschreven, zonder dat er ooit gevochten was in de linie. Niet lang daarna
ontstond er toch weer belangstelling voor de oude verdedigingslijn en speelde
de Grebbelinie onder de naam ‘Valleistelling’ zelfs een vooraanstaande
rol in de verdedigingsplannen van Generaal H.G. Winkelman, vanaf februari
1940 opperbevelhebber van het Nederlandse leger. De Grebbelinie geniet
vooral bekendheid door de gevechten die zijn geleverd tijdens de meidagen
van 1940. Met het vallen van de Valleistelling op 13 mei 1940 was de militaire
geschiedenis nog niet ten einde. Ook de Duitsers zagen de strategische
mogelijkheden van de linie; een groot deel werd vanaf 1944 ‘hergebruikt’
en opnieuw ingericht als ‘Pantherstellung’, deze keer om de geallieerden te
beletten de Vesting Holland te bereiken. Na de Tweede Wereldoorlog werd
er kort gedacht aan de herinrichting van de Grebbelinie, maar verloor het
haar militaire functie definitief in 1951. Vanaf 1976 werd het grootste deel
van de linie in beheer gegeven aan Staatsbosbeheer, dat samen met o.a. de
provincie Utrecht en de Stichting Menno van Coehoorn zorg droegen voor
het behoud van dit bijzondere verdedigingswerk. Pas in 2004 werd de linie
door de Stichting Grebbelinie voorgedragen als Rijksmonument. De provincie
Utrecht nam het initiatief om samen met vele organisaties en overheidsinstanties
de Grebbelinie nieuw leven in te blazen. Door de linie beleefbaar en
toegankelijk te maken kan het een belangrijke functie vervullen in recreatie
en tastbare cultuurhistorie.
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
7

Inleiding
Linie langs de grens van water
De Grebbelinie maakte gebruik van het aloude Nederlandse afweermiddel: water.
Iedereen kent wel de verhalen uit de tachtigjarige oorlog, waarbij water al een belangrijke
rol speelde in de strijd tegen de Spaansgezinde legers. In veel gevallen ging het
hierbij om belegeringen van vestingsteden die, gedekt door inundaties, onbereikbaar
werden voor het vijandelijke geschut. Zo kon Den Bosch pas ingenomen worden, toen
Jan Adriaanszoon Leeghwater de onderwaterzettingen in het moerassige gebied rond
de Brabantse hoofdstad liet droogmalen. Deze kostbare operatie werd in 1629 mogelijk
gemaakt met geld, dat was verdiend door het veroveren van ‘De Zilvervloot’. Dat
dit geld mede beschikbaar kwam voor de inname van Den Bosch zegt al iets over de
veranderde situatie in de Nederlanden. Waar de Bisschop van Utrecht en de Hertog
van Gelre elkaar voorheen hartstochtelijk bestreden, daar tekenden beide gewesten in
1579 eensgezind de Unie van Utrecht. In deze Unie kwamen de Staten overeen dat ze
zich samen zouden verdedigen tegen vijandelijke mogendheden. Dat Jan van Nassau,
stadhouder van Gelderland, de Unie ondertekende was van veel betekenis. Voor de
Staten van Holland, Zeeland en Utrecht was er namelijk veel aan gelegen dat er een
2e verdedigingslinie kwam. De eerste (Utrechtse) linie lag ten westen van Utrecht en
zonder een 2e linie zou men dus veel gebied én de stad Utrecht eenvoudig moeten
prijsgeven. Bovendien zou men met een extra verdedigingslijn tijd kunnen winnen om
inundaties te stellen en vestingen te versterken. Aangezien de vijand uit het oosten
werd verwacht, lag het voor de hand dat Gelderland vooral wilde investeren in de
IJssellinie. Zo hoopte men het eigen grondgebied grotendeels te sparen voor oorlogsgeweld.
De IJssel was in twee opzichten echter te lang om diep te zijn. Het Nederlandse
leger was veel te klein om de rivier langs haar volledige lengte in enige diepte te
verdedigen. In de tweede plaats kende rivier vele doorwaadbare plaatsen, zodat het
verdedigen van de oostgrens van Gelderland waarschijnlijk tot mislukken gedoemd zou
zijn. Geen wonder dat de bestuurders van Holland en Utrecht het oog lieten vallen op
het moerassige gebied tussen Utrecht en Gelderland; de Gelderse Vallei.

Rond 1589 verschenen de eerste plannen voor een
militaire linie in de Gelderse Vallei. Men oordeelde
dat het drassige gebied goed te verdedigen zou zijn
tegen een vijandelijke onderneming. Slechts een klein
aantal goed begaanbare wegen bood een doorgang
door de linie. Er werd voorgesteld om deze accessen
te versterken met schansen; bij Rhenen, Emminkhuizen,
Woudenberg, Amersfoort en Eembrugge. Van
de vijf geplande verdedigingswerken kwam alleen de
schans bij Woudenberg gereed. Men gaf prioriteit aan
deze schans omdat bij Woudenberg een aantal belangrijke
wegen bij elkaar kwamen. Bovendien waren
de Spanjaarden al eerder via Amersfoort en Woudenberg
naar Utrecht getrokken.
In 1629 sloeg Frederik Hendrik het beleg om Den
Bosch, dat in handen was van de Spanjaarden. Hendrik
van den Bergh probeerde de stad te ontzetten,
maar trok na een aantal mislukte aanvallen naar de
Veluwe en het Sticht, gesteund door keizerlijke troepen.
Hoewel er dus wel degelijk werd gewerkt aan
verdedigingswerken in de Gelderse Vallei, was het
onvoldoende en vooral te laat om de Spanjaarden te
stuiten. De Staten van Holland en Utrecht verschilden
namelijk al enige tijd van mening over de plaats van de
linie; ten westen of ten oosten van de stad Utrecht.
Toen de Staten van Utrecht aandrongen op de oostelijke
variant en de schans bij Woudenberg liet versterken,
was er onvoldoende tijd om de linie nog in staat
van verdediging te brengen. Wel kwam er in 1629 een
nieuw ‘fort’ gereed bij een harde weg in de buurt van
Emminkhuizen; de schans bij de Roode Haan. Bij de
Grebbe was er tevens sprake van ‘enige fortificatie
wercken tot defentie tegen den vijant’. Voorts liet
men Rijnwater binnen stromen bij de Grebbe. De
schansen bij Woudenberg en de Roode Haan werden
echter verlaten, zonder dat er een schot werd gelost.
De Spanjaarden konden ongehinderd naar ’t Gooi
trekken en stichtten branden in Hilversum. Tijdens
deze plundertocht werd tevens Amersfoort aangedaan,
dat vergeefs om hulp had gevraagd. Men wees
fijntjes op het advies om een ‘begravinge’ (liniewal)
aan te leggen. Frederik Hendrik was namelijk niet van
plan om het beleg op te breken. Doordat de Spaanse
voorraden opraakten en de stad Wezel werd ingenomen,
moesten de keizerlijke troepen hun pogingen
staken om een einde te maken aan het beleg rond
Den Bosch. Deze stad viel eindelijk in handen van
de Republiek. Dit maakte grote indruk in het buitenland,
maar de noodzaak van een linie ten oosten van
Utrecht was even duidelijk aan het licht gekomen.
Daarom werkte men nog enige tijd door aan de linie.
In december werden de werkzaamheden beëindigd
1589-1741: DE AANZET
omdat de Staten van Holland en Utrecht het niet eens
konden worden over wie de kosten moest betalen.
Er waren meer financiële twistpunten met gevolgen
voor de Grebbelinie. De Gelderse Vallei werd
herhaaldelijk geteisterd door overstromingen. Bij
doorbraken van de Rijndijk in 1595, 1599 en 1643
vloeide het water in tamelijk hoge snelheid richting
Amersfoort. Utrecht beschuldigde Gelderland van nalatig
onderhoud en andersom werd geredeneerd dat
Utrecht dan maar aan de Grebbedijk moest meebetalen.
Toen de Grebbedijk in 1651 opnieuw doorbrak,
besloten de Staten van Utrecht een Slaperdijk op
eigen grondgebied aan te leggen (1652-1664).
Tijdens het rampjaar 1672 speelden de oudste
versterkingen van de Grebbelinie geen rol van betekenis.
Wél werd er onderzoek gedaan naar nieuwe
mogelijkheden. Men kwam tot de conclusie, dat er
dammen en keerkaden nodig waren, versterkt met
redoutes. De plannen werden echter niet uitgevoerd;
de Hollandse Waterlinie kreeg de voorkeur.
Menno van Coehoorn, directeur-generaal van de
fortificatiën van 1695 tot 1704, ontwierp een stelsel
van linies langs de frontieren (grenzen). Hoewel Van
Coehoorn erkende dat de IJssellinie geringe defensieve
waarde had, koos hij ervoor om de vestingen
aan de IJssel te versterken. Bovendien drong hij er bij
de Raad van State op aan om tevens het gebied tussen
Gelderland en Utrecht voor verdediging in te richten.
Ter hoogte van de Grebbesluis zou een dam in de Rijn
moeten komen om een inundatie van de Gelderse
Vallei mogelijk te maken. Landmeters Bernard
de Roy jr., Ruijsch en Van Broekhuyzen hadden metingen
verricht in 1701 evenals ingenieur Gerard Passavant.
De ideeën van Van Coehoorn waren echter
even briljant als kostbaar. Vandaar dat de plannen
niet werden uitgevoerd door de Republiek, die toch
al met hoge schulden kampte. Menno van Coehoorn
overleed in 1704.
In de periode tot 1741 zijn verder nog de Broekersloot
(1647) en het Nieuwe kanaal (1726) gegraven,
zonder dat daar in deze periode militaire bedoelingen
achter zaten. De schans te Woudenberg werd tenslotte
in 1741 nogmaals geïnspecteerd door ingenieur
de Roy. Hoewel het opnieuw opmaken van de schans
‘van enige consideratie’ zou zijn, besloot men de linie
meer naar het oosten aan te leggen.
10 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1589-1741
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
11

De Oostenrijkse Successieoorlog (1741-1748) noopte
de vestingbouwers tot spoed. Geheel tegen haar zin
raakte de Republiek betrokken bij de oorlog om de
erfopvolging in Oostenrijk. De problemen ontstonden
toen Karel VI van Oostenrijk overleed. Frankrijk vond
dat ze aanspraak maakte op zijn erflanden, waaronder
de Oostenrijkse Nederlanden. Engeland en de
Republiek hadden in 1730 echter de Pragmatieke
Sanctie getekend, waarin was vastgelegd dat ze Maria
Theresia zonodig gewapende steun zouden verlenen.
Toen Franse legers optrokken naar de Oostenrijkse
Nederlanden (het huidige België) kon men dan ook
niet anders dan troepen sturen, die zich in het verloop
van de strijd en met name in de slag bij Fontenoy zeer
passief opstelden. Mede hierdoor kon het aanvankelijke
voordeel, dat door de geallieerden was bewerkstelligd,
niet worden uitgebuit. De Fransen wonnen
de slag en de Engelsen trokken zich vervolgens terug
vanwege binnenlandse problemen. Ook het (kleine)
Oostenrijkse contingent keerde terug naar hun eigen
grondgebied. Het leger van de Republiek stond er nu
alleen voor. Nu waren er in de Zuidelijke Nederlanden
zogenaamde Barrièresteden ingericht, voorzien
van een garnizoen. Deze werden echter moeiteloos
gepasseerd en de Fransen naderden het zuidelijk frontier.
Het lot van de Republiek leek nu af te hangen van
de linies die voor de Noordelijke Nederlanden waren
ontworpen.
In 1743 kwam voor de Gelderse Vallei een defensieplan
gereed op basis van een waterpassing en
kartering door directeur B. de Roy. Het resultaat was
een inundatielinie; een liniewal met waterkeringen
om de inundaties vast te houden. De keerkades en
enkele hooggelegen gronden boden de vijand echter
de gelegenheid om de liniewal dicht te naderen. Op
deze accessen moesten daarom fortificaties worden
aangelegd.
Het eerste werk dat gedaan werd, was de aanpassing
aan de sluis in de Grebbe. In plaats van het lozen van
water, moest de sluis nu geschikt worden gemaakt
om water in te laten ten behoeve van een inundatie.
In november 1744 werd een aanvang genomen met
de aanleg van de Grebbeliniedijk. Deze liep van De
Roode Haan tot en met het Werk bij Krachtwijk, ten
noorden van Amersfoort. De liniewal had een bovenbreedte
van twee meter en de hoogte varieerde van
1,8 tot 3,5 meter. Aan de oostzijde van de liniedijk lag
een gracht, behalve op plaatsen waar deze al gedekt
was door een bestaand water. Opvallende werken
waren het Hoornwerk bij de Grebbesluis, de damsluizen
en drie Spaanse Redoutes. Dit waren verdedigbare
stenen wachthuizen binnen een vierkante
1742-1766: DE EERSTE LINIE
veldschans, die in vredestijd wel als opslagplaats werden
gebruikt. Ze werden op kwetsbare posities
geplaatst; in de Grebbelinie bij de Roode Haan,
Lambalgen en langs de Eem. Het is niet onmogelijk
dat in een later stadium meer redoutes zijn gebouwd.
Bovendien waren de redoutes niet identiek, zo blijkt
uit tekeningen die in 1806 door Kapitein-ingenieur
C.C. van Hooff werden gemaakt. Dit onderwerp
vraagt nog om nader onderzoek. Wat de keerkades
betreft dient nog te worden vermeld, dat de laatste
komkering in deze periode de Groeperkade betrof.
Omdat de andere kades al eerder gereed kwamen,
werd deze enige tijd ‘De Nieuwe Kade’ genoemd.
Opvallend is verder dat de oude Slaperdijk in het
inundatiesysteem werd ingepast. De dijk had er nu
een militaire functie bij gekregen. Deze bouwfase
eindigde voorlopig in 1746.
Toen Franse legers in 1747 Staats-Brabant binnenvielen
en de vesting Bergen op Zoom innamen, leek
de Grebbelinie haar vuurdoop te krijgen. De Franse
legers trokken zich echter terug en bij de Vrede van
Aken (1748) werden alle veroveringen van Lodewijk
XV weer teruggegeven.
12 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1742-1766
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
13

1785-1794:
DE LINIE IN STELLING GEBRACHT
In 1774 werd Carel Diederik Du Moulin aangesteld
als directeur-generaal der Fortificatiën. Tijdens zijn
ambtsperiode bracht hij de zorg voor een goed
verdedigingsstelsel regelmatig onder de aandacht van
de Raad van State, aanvankelijk zonder veel resultaat.
Verkenningen en inspecties wezen uit dat veel vestingen
slecht onderhouden waren en onvoldoendes
scoorden op het gebied van constructie en materiaal.
In 1784 kreeg Du Moulin eindelijk opdracht om een
algemeen defensieplan op te stellen. Hij volgde in
grote lijnen de ideeën van Coehoorn, maar had geen
vertrouwen in de zwakke IJssellinie. Er moest wél iets
aan het oostelijk frontier gebeuren, want de relatie
met Oostenrijk was ernstig bekoeld. De barrièresteden
in het zuiden waren al opgeëist door Keizer
Joseph II en nu dreigde een aanval op het oostelijke
IJsselfrontier. Omdat er onvoldoende tijd was om
deze in staat van verdediging te brengen, adviseerde
hij Willem V om de Grebbelinie te versterken. De
ontwerpen waren er al; na de Vrede van Aken in 1748
was een aantal plannen blijven liggen, die de basis
vormden voor de realisering door Du Moulin. De linie
werd in 1785 en 1786 inderdaad afgemaakt en in staat
van verdediging gesteld. Aan de Grebbe werden belangrijke
verbeteringen aangebracht. Het Hoornwerk
werd verbeterd en aangevuld met drie Bastions, de
Rijnbatterij en de Bergbatterij tegen de helling van de
Grebbeberg. Bij de Roode Haan werden de uitwateringssluizen
vervangen door een inundatiesluis voor
de doorvoer van inundatiewater naar de lager gelegen
kommen. De sluis werd beschermd door de getenailleerde
wal van het Werk aan de Roode Haan. Aan de
oostzijde was bovendien een halve lunet aangelegd
met een natte gracht. Het imposante Fort aan de
Buursteeg moest de toegang tot de Slaperdijk en de
Emminkhuizerberg afsluiten. Het beheerste tevens de
weg van Veenendaal naar De Klomp. De kop van de
Slaperdijk werd voorts afgesloten door een lunet en
een redoute. Ook verrees er een verdedigingswerk
aan de Schalmdijk. In het noorden werd Spakenburg
versterkt met maar liefst drie werken; twee redouten
en een batterij ten westen van de havenmond.
Aan het einde van 1785 was het gevaar voor een
Oostenrijkse aanval geweken. Het duurde echter
niet lang of de aandacht van Du Moulin werd alweer
gevraagd voor Franse oorlogsdreiging. In 1792
werden de Zuidelijke Nederlanden veroverd door de
Franse generaal Dumouriez na de Slag bij Jemappes
en een jaar later volgde een oorlogsverklaring aan
de Republiek. Breda en Geertruidenberg gaven zich
over, maar Willemstad hield stand. Du Moulin moest
onderzoeken of er inundaties gesteld konden worden
in de Grebbelinie. Dit was niet het geval omdat de
waterstand in Nederrijn te laag was. Ook werd er van
het plaatsen van de 119 geplande kanonnen afgezien.
De liniedijk zelf werd wél aangepast. Op de aansluitpunten
van de keerkaden op de liniedijk, werden
versterkingen aangelegd, zogenaamde ‘posten’. Hiervoor
werd het rechtlijnige tracé van de dijk plaatselijk
veranderd in een gebroken tracé, zodat er betere
vuuruitwerking mogelijk was op de komkeringen. De
Post van Lambalgen werd versterkt door een redoute
op de plaats waar de Lunterse Beek uitmondde in de
Broekersloot.
Door de tussenkomst van een Oostenrijks leger
moest generaal Dumouriez zich terugtrekken uit de
Nederlanden. In 1794 marcheerde het Franse Armée
du Nord naar het noorden om het op te nemen
tegen de Troepen van de Republiek en die van de
Engelse hertog van York. In de Slag bij Fleurus leden
de verbondenen een zware nederlaag, zodat generaal
Pichegru op kon trekken naar de Republiek.
In de Grebbelinie konden de inundaties nu wél worden
gesteld en er arriveerden ruim 200 vuurmonden,
die in stelling werden gebracht. Aangezien er een
groot tekort was aan manschappen, werd de bevolking
opgeroepen om in dienst te treden. Men wilde
echter wel bij huis dienen, maar niet in een veldleger
uittrekken. Zo kwam het dat de Grebbelinie in
1794-’95 bezet werd door Ierse en Engelse troepen.
Deze lieten de linie links liggen toen het Franse leger
tijdens de strenge winter over de bevroren rivieren
richting Arnhem en Utrecht kon optrekken. Terwijl
het Engelse hulpleger over de Veluwe naar het oosten
vluchtte, verscheen het Franse leger op 16 januari
1795 voor de stadspoorten van Utrecht. Het einde
van de Republiek was aangebroken, Willem V week
uit naar Engeland en de kanonnen van de Grebbelinie
waren opgesteld zonder dat er schot mee was gelost.
Directeur-generaal Du Moulin maakte het niet meer
mee. Hij overleed in 1793 op weg naar Den Haag.
14 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1785-1794
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
15

In 1795 riepen de patriotten de Bataafse Republiek
uit. De onafhankelijkheid werd door de Fransen
erkend, al bleven er tienduizenden Franse soldaten
gelegerd. Ze werden o.a. ingezet in 1799, toen een
Engels-Russisch leger landde bij Den Helder. In het
zelfde jaar werd de Grebbelinie op diverse plaatsen
versterkt. Hoewel de werken in deze periode onder
Frans toezicht werden verricht, is het niet zo dat de
ontwerpen ook van Franse herkomst waren. Frankrijk
had echter wel belang bij de aanleg van de werken,
omdat de Pruisen nog niet verslagen waren. De meest
opvallende reeks veranderingen betrof de wijze waarop
de komkeringen werden beveiligd. Waar men vóór
de komst van de Fransen de vijand wilde stuiten met
posten bij de aansluiting op de liniedijk, daar realiseerde
men in 1799 zogenaamde ‘voorposten’. Op de
Coelhorsterkade, de Asschatterkade, de Roffelaarskade
en de Groeperkade werd het door de aanleg
van verdedigingswerken mogelijk om de vijand in een
vroeg stadium te bestrijden. Hierdoor werd de damsluis
en de kade zélf beter beveiligd, zodat de aanvaller
het inundatiewater niet kon laten weglopen. De
vorm van de versterkingen vertoonde veel gelijkenis,
al was het hoornwerk op de Roffelaarskade halfopen
en voorzien van een borstwering, die dwars op de
kade gelegen was. Ten noorden van Amersfoort lagen
nóg twee keerkades die beveiligd moesten worden.
Bij de Vuydijk werd er voor gekozen om de verdediging
te voeren op de liniedijk, al kreeg deze de vorm
van een nieuw verdedigingswerk, voorzien van bastions
en natte grachten; het Werk bij Krachtwijk. De
liniedijk werd ook iets verlengd met de ‘Prolongatie
van de Linie aan de Vuydijk’. Om de Glashutterkade
te beschermen, moest men creatief zijn. De kade was
zeer kort en verlengen was geen optie omdat hoog
terrein dit zinloos maakte. Om de damsluis en de
kade te verdedigen werd een fraai verdedigingswerk
tegen de linie aangelegd: het Werk aan de Glashut.
Het bestreek tevens de weg naar Bunschoten.
De Groeperkade werd wél verlengd tot de kop van
de Slaperdijk, waar het nieuwe Werk aan de Daatselaar
werd aangelegd. Het betekende een nieuwe
opvallende schakel in de reeks versterkingen. Het
werk beveiligde niet alleen de beide kades, maar ook
de damsluis in de Lunterse Beek. In die zin verving het
de eerder aangelegde Lunet en Redoute, die dan ook
geslecht werden. In alle gevallen betrof het ook deze
periode aarden werken, al werden er enkele kleine
1799-1806:
FRANSE AANPASSINGEN
wachthuizen gebouwd en werd Fort Daatselaar voorzien
van een stenen kruitmagazijn.
Ten noorden van Amersfoort werd De Grebbelinie
in de Neder-Betuwe verlengd: de Prolongatie van
de Grebbelinie. Het bestond uit het Werk aan de
Spees en het Werk bij Ochten. Beide werken waren
verbonden door een liniedijk, die was voorzien van
kleine versterkingen en een liniegracht.
In 1806 maakte Kapitein-ingenieur C.C. van Hooff
een ‘aaneengeschakelde waterpassing der Grebbelinie’.
In het rapport werd verslag gedaan over het verloop
van hoog naar laag in de Gelderse Vallei. Verder
werd bepaald tot welke hoogte de damsluizen een inundatie
zouden kunnen keren en de mogelijke hoogte
van de inundaties per kom. Duidelijk werd dat zolang
de Grebbelinie afhankelijk was van het (vaak veel te
lage) waterpeil in de Nederrijn, het riskant was om te
vertrouwen op de defensieve kracht van de waterlinie.
De Fransen maakten in 1806 kennis met dit lastige
fenomeen. De Grebbelinie werd in staat van verdediging
gebracht toen Pruisen de zijde van Rusland
had gekozen. Het bleek onmogelijk om bij wijze van
voorzorg inundaties stellen, toen ze optrokken tegen
de Pruisen om slag te leveren bij Jena. Napoleon won
de slag en het gevaar voor een aanval uit het oosten
was tijdelijk geweken. C.R.T. Krayenhoff werd in 1806
onder Lodewijk Napoleon (1806-1810) minister van
Oorlog. Hij adviseerde geen stuiver meer te besteden
aan de linie, die in 1809 werd overgedragen aan
Waterstaat. Koning Willem I draaide deze maatregel
in 1815 terug, maar besteedde verder nauwelijks aandacht
aan de linie. Enkele werken werden afgestoten
en aan particulieren verkocht, zoals het Werk aan de
Glashut en de Coelhorsterkade.
16 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1799-1806
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
17

De belangstelling voor de Grebbelinie leefde weer op
na de afscheiding van België. De buffer tussen Frankrijk
en het Koninkrijk der Nederlanden was in zekere
zin verdwenen. Bovendien realiseerde men zich dat
Nederland weer een klein land was, dat zich vooral
met defensieve zaken zou moeten bezighouden. Prins
Willem II oordeelde dat het leger in de nabijheid van
de Grebbelinie opgesteld zou moeten worden, wanneer
het verdrongen was uit het zuiden. Het terrein
in de Gelderse Vallei en de Veluwe zou zich goed
lenen voor tegenaanvallen. De IJssellinie achtte hij te
zwak voor een succesvolle verdediging. De Grebbelinie
lag er overigens ook niet best bij; de positie aan
de Grebbe was deels weggespoeld, de voorposten
waren verwaarloosd en de grachten waren dichtgegroeid.
Er was echter geen geld voor herstelwerkzaamheden.
Toch zag de koning de Grebbelinie als
goede voorpost van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Om kosten te sparen werd een bescheiden plan ontwikkeld
om de inundatiemogelijkheden in ieder geval
te verbeteren. Om het inlaten van water te bevorderen
werd de grote sluis aan de Grebbe hersteld door
de genie en baggerde men in 1847 de Buitengrift uit.
Bij de Roode Haan werd in het zelfde jaar een nieuwe
inundatiesluis gebouwd. In 1854 werd de Grebbelinie
aangeduid als vestingwerk van de derde klasse.
Inmiddels was een Comité van defensie benoemd,
die de minister van Oorlog moest adviseren rond de
Rijksverdediging. Men stelde voor om de Grebbelinie
als tijdelijke linie in te richten. De leden van het comité
waren verdeeld over de waarde van de werken,
al overheerste het idee dat men meer zou hebben
aan één sterke (Nieuwe Hollandse Water-) linie, dan
dat de middelen werden verdeeld over verscheidene
linies. Ondanks veel kritiek besloot J.W. Blanken, minister
van Oorlog, om de genie een deel van de werken
te laten uitvoeren die in Koninklijk besluit waren
vastgelegd. Diverse damsluizen werden vernieuwd en
het Omleidingskanaal te Veenendaal werd aangelegd
in 1865-1866.
Er waren meer factoren die invloed uitoefenden
op de verdedigingswerken. Ook de infrastructuur
van de Gelderse Vallei onderging een kleine metamorfose
met de aanleg van nieuwe straatwegen en
spoorlijnen. De spoorlijn werd in nauw overleg met
de militairen aangelegd, om er voor te zorgen dat
het geen afbreuk deed aan de verdediging. Koning
Willem II zag de Rijnspoorweg het liefst geheel áchter
1843-1866:
VAN LINIE NAAR VOORPOST
de linie, terwijl de spoorlijn in een eerste ontwerp
parallel zou lopen met de liniewal. Er werd gekozen
voor een compromis; de lijn doorsneed een aantal
werken, waardoor hij goed kon worden verdedigd. In
1843 werd de damsluis onder de spoorlijn Utrecht-
Arnhem gebouwd op de plaats waar deze de liniedijk
kruiste. Hetzelfde gebeurde in 1865 met de kruising
Centraalspoorweg/liniedijk bij Amersfoort. Tenslotte
werden de Hogeweg bij Amersfoort en de straatweg
tussen Scherpenzeel en Renswoude geschikt gemaakt
als inundatiekade. Zowel het Voetpad als de Lambalgerkeerkade
verloren daarmee hun militaire functie.
De Grebbelinie werd opgenomen in de Vestingwet
van 1874, maar dit resulteerde niet meer in belangrijke
verbeteringen. De linie zou moeten dienen als
opnamestelling voor troepen die zich uit de IJssellinie
zouden terugtrekken. Tijdens de Frans-Duitse oorlog
werd de Grebbelinie niet gemobiliseerd en ook
tijdens de Eerste Wereldoorlog was er geen rol voor
de linie weggelegd. In 1926 verloren veel werken hun
status als duurzaam vestingwerk.
18 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1843-1866
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
19

1936-1940:
VALLEISTELLING ALS HOOFDVERDEDIGING
Waterproblematiek en de Grebbelinie zijn altijd
onlosmakelijk met elkaar verbonden geweest. Het
drassige terrein was één van de strategische pluspunten
van de linie en de beperkte waterbeheersing
betekende een veelbesproken minpunt. De Gelderse
Vallei had eeuwenlang te kampen met wateroverlast,
maar met de afsluiting van de Zuiderzee en de aanleg
van het Valleikanaal kwam hieraan goeddeels een
einde. Uit militaire hoek ontstond nu weer belangstelling
voor de Grebbelinie; er lag een waterhindernis
van Rhenen naar Spakenburg tegen pantserwagens en
tanks. Bovendien was het veel eenvoudiger geworden
om inundaties te stellen.
Er was tevens behoefte aan een linie ten oosten
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, omdat men
er rekening mee ging houden dat Nederland kon
worden binnengevallen zonder dat het ruim vooraf
was aangekondigd. Het kon dus gebeuren dat het land
bezet werd, zonder dat het leger in de gelegenheid
was geweest om naar de stellingen te gaan. Om zo’n
‘strategische overvalling’ te voorkomen, werd naar
oplossingen gezocht. Zo werden bij bruggen wachthuizen
en kazematten gebouwd, die door marechausseetroepen
werden bemand. Bij de Grebbesluis kwamen
in 1936 ook twee scherfvrije kanonkazematten.
Als men er in zou slagen om de tegenstander enige
tijd op te houden, dan kon er tijd gewonnen worden
om inundaties te stellen en het leger te mobiliseren.
Toen het Nederlandse leger in 1939 gemobiliseerd
werd, was er voor de Grebbelinie ook weer een rol
in de landsverdediging. Weliswaar koos Generaal I.H.
Reynders ervoor om de hardnekkige verdediging in
de Nieuwe Hollandse Waterlinie te voeren, maar de
Grebbelinie zou onder de naam ‘Valleistelling’ wel
een voorpostenrol spelen. De gemobiliseerde soldaten
kwamen in een stelling die eigenlijk niet meer
bestond. Deze moesten ze zelf met schep en kruiwagen
gaan opbouwen in de oude verdedigingswerken
van de Grebbelinie.
In 1939 werd bij Asschat de eerste proefinundatie
uitgevoerd. Enige tijd later mochten ook de andere
kommen worden gevuld. Het inunderen ging naar
wens en men liet foto’s uitgaan naar de pers, die
moesten aantonen dat het gebied niet doorschreden
kon worden door tanks en veldartillerie. Er waren
nog wel enkele accessen, maar hier waren oplossingen
voor bedacht. In het zuiden dacht men aan de realisatie
van een waterreservoir en bij de Grebbesluis
moest een bomvrij motorgemaal ervoor gaan zorgen
dat het terrein vóór de Grebbeberg geïnundeerd kon
worden. In mei 1940 was het gemaal echter nog niet
gereed. In het noorden week de wijze van inunderen
af van de overige kommen. Waar de andere velden
werden gevoed met water uit de Nederrijn en de
beken van de Veluwe, ontstond de inundatie in de
meest noordelijke kom ‘vanzelf’ door te stoppen met
het wegpompen van water uit dit laaggelegen gebied.
Er was dus in mindere mate sprake van voorbereide
inundatievelden of ‘onderwaterzetting’. De natuur
deed als het ware zijn werk.
Ook de hoogte van de inundatie (in relatie met de
terreinhoogte) varieerde sterk in het uitgestrekte
gebied. Waar bepaalde delen kniediep waren, gold
voor een belangrijk deel dat het terrein kon worden
beschreven met ‘plasdras’. Aangezien we hier spreken
over de inundaties in de gehele mobilisatieperiode
(vanaf september 1939) was het peil in de kommen
natuurlijk niet constant. Juist in de warme meidagen
’40 bleken delen van inundatiekommen drooggevallen.
Op plaatsen waar de linie niet/onvoldoende door
inundaties werd gedekt werden (anti)tankgrachten
gegraven. In het zuiden gold dit met name voor het
gebied rond Veenendaal. Bij de antitankgracht voor
de Voorposten van de Grebbeberg moet worden aangetekend
dat deze in mei 1940 grotendeels droog waren:
dus slechts een verdieping in het terrein, bedoeld
als waterhindernis. Ook ter hoogte van Amersfoort
lagen deze waterversperringen.
Kwetsbare delen van de Valleistelling werden voorzien
van zogenaamde voorposten. Deze waren doorgaans
bedoeld om de vijand te signaleren en enige tijd
op te houden, zodat de frontlijn gewaarschuwd kon
worden. Tijdens de meidagen ’40 kregen de soldaten
in de voorposten echter in de meeste gevallen te
horen dat men tot het uiterste moest standhouden,
tot men bevel zou krijgen om zich terug te trekken.
Met uitzondering van de voorposten bij Asschat (waar
wel kazematten werden gebouwd) waren er slechts
veldversterkingen van aarde en hout, aangevuld met
prikkeldraadversperringen en mijnenvelden.
In het centrale deel van de Valleistelling volgt de
Frontlijn de oude Grebbeliniedijk. In Veenendaal was
veel zorg aan de verdediging besteed; daar was een
extra verdedigingslijn aangelegd, een tussenverdediging,
die moest voorkomen dat de vijand via de
Emminkhuizerberg en Veenendaal de liniedijk dicht
20 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1936-1940
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
21

zou kunnen naderen. Korte tijd voor de inval brachten
Duitse spionnen nog een bezoek aan Veenendaal
en kwamen tot de conclusie dat het gebied te sterk
was voor de beoogde snelle doorbraak. Men gaf het
advies aan te vallen via Rhenen en pas later eventueel
langs Ede en De Klomp op te trekken. In het zuiden
en noorden volgde de frontlijn grofweg de inundatiegrens.
Op plaatsen waar een doorbraak niet denkbeeldig
was, werd een stoplijn op enige afstand van de frontlijn
aangelegd. Het gebied ertussen noemde men de
hoofdweerstandstrook (HWS). De stoplijn bestond
doorgaans uit eenvoudige veldversterkingen: een
loopgraaf en een prikkeldraadversperring. Doel van
de stoplijn was het terugwerpen van de tegenstander
uit de hoofdweerstandstrook, zodat de frontlijn weer
bezet kon worden na een doorbraak. In het noorden
ontbreekt een stoplijn omdat men het zeer onwaarschijnlijk
achtte dat een tegenstander zou aanvallen
via de Bunschoterkom.
Op enkele plaatsen in de linie was nog een vierde
weerstandsstrook voorbereid. Deze stellingen dienden
slechts te worden gebruikt als een tegenstander
door de stoplijn was gebroken. Tussen de Grebbeberg
en Rhenen werd de ruglijn door Nederlandse
troepen bezet op 12 en 13 mei 1940. Er werd hier
nog hard gevochten voor men zich terugtrok op de
Vesting Holland. Deze stelling was al ontworpen vóór
de oorlog, toen er nog geen inundaties waren.
Op enige afstand van de Frontlijn was artillerie opgesteld.
Het geschut kon natuurlijk verplaatst worden
en er waren tevens reserve-stellingen voorbereid.
Met de aanleg van het Valleikanaal was het noodzakelijk
om de damsluizen aan te passen aan de nieuwe situatie.
Er werden tevens nieuwe damsluizen gebouwd
bij Asschat en Amersfoort.
Al het werk ten spijt moest men concluderen dat de
Valleistelling bij het begin van de oorlog nog lang niet
voltooid was. De werkzaamheden die nodig waren
om van de Grebbelinie een relatief sterke voorpost
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te maken waren
wél grotendeels afgerond. De nieuwe opperbevelhebber
Generaal H.G. Winkelman had in februari 1940
echter een heel andere doelstelling geformuleerd
voor de verdediging van de Valleistelling. Hij koos
ervoor dat slag om Nederland vooral híer gestreden
moest worden. Steun voor zijn ideeën kreeg hij van
de commandant Veldleger J.J.G. Baron van Voorst
tot Voorst. Deze zag in de Valleistelling meer offensieve
mogelijkheden. Het Nederlands leger was daar
echter net zo ongeschikt voor, als de Valleistelling in
1940 voor een langdurige en hardnekkige verdediging.
De legerleiding was hier van op de hoogte en
men werkte koortsachtig aan het ‘Betonplan’. De 271
kazematten die al wél gerealiseerd waren gaven de
militairen een gevoel van veiligheid, maar de S-kazematten
(Stekelvarkens) waren zeer kwetsbaar door
hun grote schietgaten. De G-kazematten hadden
een in beton gevatte koepel met een dikte van 10 cm
gietstaal. Daarmee hadden ze hetzelfde weerstandsvermogen
als de koepels achter de Maas en IJssel,
terwijl ze tenminste 14 cm dik hadden moeten zijn in
de voornaamste linie. In de Nieuwe Hollandse Waterlinie
waren deze exemplaren wél gebouwd, toen
men nog dacht dat het vijandelijke leger hier gestuit
moest worden. De G-kazematten hadden voorts een
beperkt schootsveld en het ontbrak de kazematten
in de Valleistelling aan afwachtingsschuilplaatsen. In
het Betonplan werd hierin voorzien. Tevens lagen
de ontwerpen klaar voor uitkijkposten, commandoposten
en gevechtskazematten met flankerende
schietgaten. Eind april 1940 werd geld beschikbaar
gesteld en op 7 mei waren de contracten gereed. De
Valleistelling zou op zijn vroegst in oktober voltooid
zijn. Zover kwam het echter niet. Op 10 mei 1940
overschreed het Duitse leger de grens met Nederland.
Het Nederlandse leger wist de oppermachtige
tegenstander drie dagen te weerstaan in de Grebbelinie,
totdat de stelling bij de Grebbeberg doorbroken
werd. Meer dan 500 Nederlandse soldaten vonden
tijdens de gevechten in de Valleistelling de dood. Jaren
van voorbereiding en maanden van graven waren in
enkele dagen geschiedenis.
22 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
23

1944-1945: PANTHERSTELLUNG
Van september 1944 tot maart 1945 liet de Duitse
bezetter in de Gelderse Vallei een verdedigingslijn
aanleggen, die via de Rijn en Arnhem aansloot op
de Duitse Westwall. Deze stelling kreeg de naam
‘Pantherstellung’. Aanvankelijk moest men rekening
houden met een verdediging naar het zuidwesten,
maar daar kwam in april 1945 definitief een einde aan.
Nadat de geallieerden de Rijn en IJssel bij Arnhem
waren gepasseerd, moest de stelling naar het oosten
worden ingericht. Tot grote gevechten kwam het niet
in deze stelling.
De Frontlijn van de Pantherstellung volgt voor een
belangrijk deel de Valleistelling. Bij Asschat vertakte
zij zich echter richting Hoevelaken en Nijkerk langs
de Amersfoortse Straatweg. Tussen De Groep en
Veenendaal maakte men gebruik van de Rijksweg
A12 in aanbouw. In het zand van het tracé liet men
loopgraven aanleggen, die op luchtfoto’s van de R.A.F.
duidelijk te zien waren. Bij ‘Kruiponder’ werd een
tweede lijn (düppelstellung) gegraven.
De inundatiegebieden in 1944-45 waren aanzienlijk
kleiner dan de inundaties in 1940 en werden in twee
fases gerealiseerd. De Bunschoterkom werd geïnundeerd
in oktober-november 1944, terwijl het zuidelijk
deel van de inundatie pas in maart en april 1945
gereed kwam.
Om de Valleistelling te versterken en de nieuwe
verdedigingslijnen te creëren werden meer dan 20
bunkers gebouwd, vrijwel allemaal van het type
R 703, voor een stuk 88 mm kanon. De kanonnen
zijn niet tegen de geallieerden in actie gekomen, toen
deze zich ten oosten van de Grebbelinie opstelden.
Op 26 april 1945 begon het overleg tussen de geallieerden
en de bezetters. Seys Inquart had eerder
in tussentijdse besprekingen aangegeven af te willen
zien van verdere inundaties (zoals in de Betuwe en de
Wieringermeerpolder), als de geallieerden niet verder
zouden oprukken dan de Grebbelinie. Op initiatief
van Eisenhouwer werd de voedselvoorziening nu het
onderwerp van gesprek. Voorlopig leverde het permissie
voor voedseltransporten op, die op 2 mei een
aanvang namen onder de naam ‘Faust’. Driehonderdzestig
vrachtwagens reden naar de Grebbeberg, om
iets later te worden overgeladen op andere vrachtwagens
met Nederlandse chauffeurs. Enkele dagen later
werden de capitulatievoorwaarden in Wageningen
getekend.
24 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Grebbelinie 1944-1945
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
25

1945-2006: DE SLAPENDE LINIE
De Grebbelinie heeft een lange geschiedenis en
bestaat voornamelijk uit aarden werken. Het mag
daarom gerust opmerkelijk worden genoemd, dat er
nog zoveel van de verdedigingswerken over is. Uit
vrijwel alle perioden zijn nog restanten aan te wijzen,
die aardige verhalen vertellen in zand, water, steen
en beton. De linie is door restauraties in het verleden
opgepoetst, maar vraagt ook om visie, om de werken
voor de toekomst te behouden en een passende
bestemming te geven.
Het oudste restant van de Grebbelinie ligt in Woudenberg.
Hoewel het werk al jaren wordt gedomineerd
door een groot woongebouw, is het door de
U-vormige gracht nog goed herkenbaar als de schans
die omstreeks 1590 aangelegd werd. De Stichting
Menno van Coehoorn heeft zich rond 1990 beijverd
om de schade aan de overblijfselen te beperken, toen
er van woningbouw sprake bleek.
Van alle werken in de Grebbelinie zijn de liniedijk
en de keerkades wellicht de meest wezenlijke. De
liniewal is voor het grootste deel nog aanwezig, al
heeft de dijk in de loop der tijd een gevarieerd gezicht
gekregen. Zo is een deel van de dijk fors opgehoogd
met de grond die vrijkwam bij het graven van het
Valleikanaal. In Leusden en Amersfoort zijn helaas
grote delen van de liniedijk afgegraven om plaats te
maken voor wegen, woningen en bedrijventerreinen.
Van de keerkades zijn slechts de Glashutterkade en
‘Het Voetpad’ bij Amersfoort verdwenen. De overige
liggen er vrijwel zonder uitzondering fraai bij. Bovendien
zullen vergraven delen in de Lambalgerkeerkade
en de Groeperkade op termijn worden hersteld.
Een ander element uit de periode 1743-1766 is het
Hoornwerk aan de Grebbe. Een restauratie heeft
bijgedragen aan de herkenbaarheid van het werk,
hoewel evenzogoed zichtbaar is dat dit al weer vele
jaren geleden heeft plaatsgevonden. Ook het damsluisje
in de Lunterse Beek bij Fort Daatselaar werd
fraai gerestaureerd. Van de stenen redoutes zijn geen
restanten gevonden.
De werken uit 1785-1794 zijn vrijwel allemaal enigszins
herkenbaar. De meest opvallende voorbeelden
zijn het Fort aan de Buursteeg en de Bastions aan de
Grebbe. Het zuidelijk deel van het Fort aan de Buursteeg
werd in opdracht van Staatsbosbeheer fraai
gerestaureerd en staat op de monumentenlijst van
de gemeente Veenendaal. Het noordelijk deel is er
als vestingwerk veel minder goed aan toe; het wordt
gebruikt als camping en veel van de oorspronkelijke
elementen zijn verdwenen. Niet ver daar vandaan ligt
de Batterij aan de Schalmdijk. Het werk werd in de
Franse periode aangepast en in die vorm is het nog
steeds aanwezig.
Het Utrechts Landschap zorgde voor meer uitzicht
op de Bastions aan de Grebbe vanaf de Grebbeberg.
Het levert een prachtig blauwgroen panorama op, al
zullen de schiereilandjes niet door iedereen direct in
verband worden gebracht met de Grebbelinie.
Aangezien de ‘Posten’ op de liniedijk bij de aansluiting
met de keerkades lang geleden werden vervangen
door ‘Voorposten’ ligt het voor de hand, dat ze
grotendeels verdwenen zijn. Toch zijn ze op sommige
punten nog enigszins waar te nemen aan de
opvallende breedte van de liniedijk ter plaatse. Van
de Redoute en Lunet bij Daatselaar is iets meer te
zien, hoewel ze geslecht werden tijdens de aanleg
van Fort Daatselaar. Vanuit de lucht zijn de contouren
van beide werken nog goed herkenbaar. Dit geldt in
mindere mate ook voor de ‘Nieuwe Schans’ in
Spakenburg, waar aan het begin van de 20e eeuw een
woonwijkje werd gebouwd op de plaats van één van
de twee redoutes. Tenslotte kan de Bruinenburgersluis
uit 1786 tot één van de parels van de Grebbelinie
gerekend worden.
De Franse periode heeft een prachtig spoor achtergelaten
in de Grebbelinie. De Linie van Juffrouwwijk
is gerestaureerd en ligt er prima bij. Fort Daatselaar
en omgeving is recent opgeknapt door het Waterschap.
Na baggerwerkzaamheden en de aansluiting
op de Lunterse Beek stroomt het water weer door
de gracht.
Het Werk aan de Glashut is één van de belangrijkste
overblijfselen van de Grebbelinie in de gemeente
Amersfoort. Ondanks dat het al in 1836 overging in
particuliere handen en geen rijksbescherming genoot
is het nog in goede staat. Ook het Werk bij Krachtwijk
ligt er goed bij. Dit meest noordelijke deel van de
liniedijk is niet lang geleden opgeknapt.
Van de voorposten is alleen het Voorwerk aan de
Coelhorsterkade verdwenen. De overige werken
zijn sterk begroeid en enigszins aangetast, maar nog
aanwezig en fraai gelegen.
In de Nederbetuwe resteert het Werk aan de Spees
nog van de prolongatie van de Grebbelinie. In 2000
waren er herstelwerkzaamheden die dit verdedigingswerk
in de gemeente Kesteren weer goed zichtbaar
hebben gemaakt.
In de periode 1843-1866 zijn minder werken uitgevoerd.
De gebouwde damsluizen in Amersfoort uit
26 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Anno 2006 aanwezige objecten van de Grebbelinie
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
27

deze periode zijn bovendien verdwenen. Andere
damsluizen hebben de tand des tijds wél doorstaan,
zoals de exemplaren bij de Roode Haan en
de Pothbrug. Het Krakhorsterverlaat bij Leusden is
helaas op minder subtiele wijze ‘opgeknapt’ met een
betonnen muur. In Veenendaal werd onlangs een klein
deel van het Omleidingskanaal gedempt bij de aanleg
van een rondweg. Voor wandelaars met een scherp
oog is het aardig om te letten op de grenspaaltjes van
het Ministerie van Oorlog. Deze hardstenen palen zijn
nog terug te vinden van Rhenen tot Spakenburg.
De restanten uit de Tweede Wereldoorlog zijn voor
sommige mensen de meest opvallende objecten in de
groene omgeving. Ruim 80 kazematten resteren er
in de Grebbelinie. In de meeste gevallen gaat het om
Stekelvarkens met drie schietgaten, maar er zijn ook
unieke exemplaren bij. Zo nu en dan verschijnt er een
hoekje van een verloren gewaande kazemat boven
het gras. Door deze weer zichtbaar te maken zou de
Grebbelinie aan waarde winnen. De 144 gietstalen
kazematten zijn allemaal vernield door de Duitse
bezetter. Het gietstaal kon men goed gebruiken in
de oorlogsindustrie. Stukken beton in het gras is het
enige wat van de G-kazematten resteert.
Ook minder opvallende elementen in het landschap
behoren tot de linie. Op ten minste 3 plaatsen liggen
nog herkenbare restanten van antitankkanalen: bij het
Fort aan de Buursteeg, tussen de Schalmdijk en de
Emminkhuizerlaan en in het Broekerbos. Op diverse
plaatsen is het tracé nog herkenbaar aan de afwijkende
strook plantengroei die zich zigzag door het
terrein slingert. Van de aansluitpunten op de kades
zijn nog harde bewijzen te vinden. Hier liggen de
betonnen aspergeversperringen, die vijandelijke tanks
moesten stuiten. Goede voorbeelden hiervan liggen
zichtbaar onder de Schalmlaan en de Emminkhuizerlaan.
Er resteert heel weinig van de voorposten uit de
periode 1939-’40. Loopgraven werden dichtgegooid
en prikkeldraadversperringen verwijderd. Wederopbouwhuizen
in deze gebieden laten zien waar
toen schootsvrije velden moesten worden gecreeerd.
Uitzondering hierop vormt de Asschatterkade
waar kazematten, een betonnen tankversperring en
loopgraafrestanten herinneren aan die periode. In de
voormalige frontlijn vallen vooral de kazematten op.
De voorliggende mijnenvelden en draadhindernissen
zijn (gelukkig) verdwenen. Van de stoplijn is vrijwel
nergens meer iets te zien. Hiervan resteren slechts
op enkele plaatsen restanten. Zoals bekend is een
deel van de stoplijn op de Grebbeberg gereconstrueerd
met steun van de provincie Utrecht. De ruglijn
bij Rhenen is verdwenen. Opstellingsplaatsen van de
artillerie zijn slechts voor enkele kenners terug te
vinden, die nog enkele sporen herkennen in het
landschap.
Vlak voor de oorlog werden in het Valleikanaal een
aantal nieuwe damsluizen gebouwd. De sluis bij de
aansluiting op de Eem ligt er in gemoderniseerde
vorm nog steeds. Een tweede sluis in de Hooge Weg
is inmiddels gesloopt. Een derde exemplaar ligt op de
plaats waar de Barneveldse Beek samenkomt met het
Valleikanaal. Deze damsluis is niet lang geleden door
het Waterschap omgebouwd tot bruggetje. Het werk
is nog herkenbaar.
Na de capitulatie van het Nederlands leger begon de
ontmanteling van de Valleistelling. De versperringen
(landmijnen, prikkeldraad en zogenaamde ‘asperges’)
werden door militairen en burgers verwijderd.
Slechts drie versperringen, die niet op doorgaande
wegen lagen, bleven bestaan. In een aantal gevallen
steken de betonbeddingen van versperringen nog
aan 2 zijden uit, naast de weg die over de hindernis
werd aangelegd. Met name rond Renswoude heeft de
Stichting Grebbelinie veel restanten aangetroffen. Het
meest fraaie restant ligt langs het spoor bij het Fort
aan de Buursteeg. Historische verenigingen kunnen bij
het terugvinden van deze beddingen van veel waarde
zijn.
Van de Pantherstellung resteren slechts 12 bunkers
van het type R703. Helaas werd er zeer recent nog
een exemplaar van de Pantherstellung gesloopt in
Nijkerk. Duidelijkheid over de monumentale status
van de Grebbelinie en de bunkers van de Pantherstellung
zou er voor moeten zorgen dat verdere aantasting
van deze waardevolle elementen in de toekomst
achterwege blijft. De Grebbelinie is een groene tijdlijn
in de Gelderse Vallei. De linie heeft veel te bieden en
is het meer dan waard om herkenbaar en beleefbaar
te worden én te blijven. Zo blijft cultuurhistorie zichtbaar
en tastbaar in het landschap van de 21e eeuw.
28 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
29

Literatuurlijst
Bevaart, W.,
Nederlandse Defensie 1839-1874 (Den Haag, 1993)
Blijdenstijn R,
Tastbare Tijd. Cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht
(Amsterdam, 2005)
Blommestein J.C.T. van,
De Grebbelinie. Van militair verdedigingswerk tot cultuurhistorisch erfgoed
en natuurmonument (Alkmaar, 1979)
Bordes J.P. de,
De verdediging van Nederland in 1672 en 1673 (Den Haag, 1850)
Bordes J.P. de,
De verdediging van Nederland in 1629 (Utrecht, 1856)
Brans E.J.,
‘De Schans te Woudenberg’ in: Water ter verdediging. Vestingbouwkundige
bijdragen (Zutphen, 1993)
Boudet, J.,
‘Fontenoy 1745’ in Great military battles (Londen, 1964)
Deys H.P.,
De Gelderse Vallei. Geschiedenis in oude kaarten (Utrecht, 1988)
Gaasbeek, F (e.a.),
Bunschoten Geschiedenis en architectuur (Zeist, 1992)
Hoof, J. van,
Menno van Coehoorn 1641-1704 (Den Haag, 2004)
Ingen K. van (e.a.),
De Spees Een verdedigingswerk in de gemeente Kesteren
Klinkert W.
Het vaderland verdedigd 1874-1914 (Den Haag, 1992)
Koen, D.,
Objectbeschrijvingen van de Grebbelinie (Utrecht, 2002)
Kurpershoek, E.,
Amerongen Geschiedenis en architectuur (Zeist, 1996)
30 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i

Mijnssen-Dutilh, M.,
Grebbelinie en Valleikanaal in Amersfoort Vestingstad (Rotterdam, 2004)
Nierstrasz, V.E.,
De strijd op Nederlands grondgebied tijdens de Wereldoorlog II.
Hoofddeel III/deel 3. De operatiën van het Veldleger en het Oostfront van
de Vesting Holland. Mei 1940
Rietberg, B.,
De Grebbelinie. Een cultuurhistorische gids (Utrecht, 2004)
Scholten, F.W.J.,
Militaire topografische kaarten en stadsplattegronden van Nederland 1579-
1795 (Alphen aan den Rijn, 1989)
Visser, A.J.,
De Grebbelinie in Vogelvlucht (Zeist 2003)
Vries, J.E., de. Hoe en waarom van Slaperdijk en Grebbelinie (Renswoude,
1990)
Register van Memoriën behoorende tot het archief der Genie van het Ministerie
van Oorlog, Nationaal Archief, Den Haag.
Register betrekkelijk de Grebbelinie (1879), Utrechts Archief, Utrecht.
websites:
www.grebbelinie.nl
www.grebbeberg.nl
www.coehoorn.nl
G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i
31

Colofon
Dit is de bijlage Tijdlijn in de Gelderse Vallei behorend bij de Gebiedsvisie Grebbelinie, een initiatief van de provincie
Utrecht in het kader van het Meerjaren Actieprogramma van het Streekplan Utrecht uit 2005.
Teksten Bert Rietberg (Stichting Grebbelinie)
Kaarten Menno van der Busse m.m.v. Renske Jellema (provincie Utrecht, PGI)
Utrechts Archief
Foto’s Bert Rietberg
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Vormgeving Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Drukwerkbegeleiding Grafisch Centrum (provincie Utrecht)
Drukker Roto Smeets GrafiServices Utrecht
Uitgever Provincie Utrecht
Voor vragen en/of opmerkingen kunt u contact opnemen met het projectteam Grebbelinie: grebbelinie@provincie-utrecht.nl
Utrecht, augustus 2006
© Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
32 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e b i j l a g e 1 : T i j d l i j n i n d e G e l d e r s e V a l l e i