tekst van de lezing - Huiselijk Geweld

Naar een integrale aanpak van kindermishandeling en huiselijk geweld
Adri van Montfoort
Inleiding 17 november 2008
NBC Nieuwegein
1 Inleiding
Al vele jaren wordt alom gepleit voor meer samenwerking en meer samenhang in de
aanpak van kindermishandeling en van huiselijk geweld en breder in jeugdzorg en
jeugdbeleid. De regering probeert er van alles aan te doen, tot en met het instellen
van een minister die coördinerend optreedt voor het brede terrein van Jeugd en
Gezin en gezamenlijke plannen van betrokken ministers en staatssecretarissen.
Provincies en gemeenten zetten in op een integrale aanpak en ook de instellingen en
de beroepskrachten willen meer samenhang. Er zijn te veel
samenwerkingsinitiatieven om bij te houden en verreweg de meeste beroepskrachten
werken in de dagelijkse praktijk samen met andere instellingen.
En toch overvalt ons soms de ervaring, dat het aantal spelers alleen maar groter
wordt in plaats van kleiner en dat de ketens steeds langer worden in plaats van
korter. Hoe komt dat? Waarom is dit probleem zo hardnekkig? Waarom is een
integrale aanpak zo moeilijk te realiseren? Ik probeer die vraag te beantwoorden op
drie verschillende niveaus:
- De dynamiek van de publieke en professionele agenda
- De Nederlandse beleidstraditie
- Mechanismen van systeembehoud bij organisaties en beroepskrachten
Bij ieder niveau maak ik een analyse van de achtergrond en ga ik in op de
consequenties in de vorm van enkele aanbevelingen.
2 De dynamiek van de publieke en professionele agenda
Het eerste niveau is de wijze waarop problemen als kindermishandeling en huiselijk
geweld worden gedefinieerd en op de agenda komen. Dat gebeurt door bewegingen
van slachtoffers en omstanders, beroepsgroepen, wetenschappers, media en
overheden. Dergelijke bewegingen blijven altijd doorgaan, want ze horen bij de open
democratische samenleving.
2.1 De beweging tegen kindermishandeling
De beweging tegen kindermishandeling is begin jaren zestig gestart met publicaties
over ernstig mishandelde baby’s in Amerikaanse ziekenhuizen (Kempe c.s., 1962).
1

De beweging werd aanvankelijk geleid door artsen, maar spoedig gingen
maatschappelijk werkers, juristen en kinderbeschermers meedoen. Deze beweging
definieerde kindermishandeling als een medisch en psychosociaal probleem en als
een gezinsprobleem. In de aanpak van het probleem stond hulpverlening voorop. Er
was grote terughoudendheid ten opzichte van het strafrecht. De beweging leidde in
de Verenigde Staten tot reorganisatie van de kinderbescherming en tot nieuwe
wetgeving over het melden van kindermishandeling. Ook in Europa vond de
beweging weerklank. In ons land ontstond vanaf 1972 het bureau vertrouwensarts,
later omgevormd tot het advies- en meldpunt kindermishandeling (AMK). De
Nederlandse, Duitse en Vlaamse bewegingen zetten zich scherper af tegen justitiële
interventie dan de bewegingen in de Angelsaksische landen. De houding ten
opzichte van justitiële interventie in Nederland blijkt uit het volgende citaat.
“Wanneer een kind wordt doodgeslagen, kan de justitie er niet buiten
gehouden worden. Waar liggen echter de grenzen? In de regel wordt de justitie er
wel buiten gehouden wanneer het kind een been wordt gebroken” (Rijkmans, 1976).
Dit is een citaat uit de toespraak van een van de eerste vertrouwensartsen op een
groot congres. Het was destijds geen afwijkende opvatting en er kwam geen
discussie over. Tegen toepassing van het strafrecht werden diverse argumenten
gebruikt. Kindermishandeling werd gezien als onmacht van de ouders en het
strafrecht zou die onmacht alleen maar vergroten, met een nog grotere kans op
herhaling. Bovendien loopt het strafrecht vaak vast in bewijsproblemen, waarna het
gezin zich sluit voor hulpverlening. De kinderen kunnen van de ouders het verwijt
over de interventie krijgen. In Nederland werd dezelfde benadering ook toegepast op
de maatregelen van kinderbescherming, hoewel die tot het civiele recht behoren. Ten
dele kan dit worden verklaard, doordat de raad voor de kinderbescherming in ons
land onderdeel was van het ministerie van Justitie.
2.2 Seksueel geweld en vrouwenmishandeling
Rond 1980 kwamen seksueel geweld en vrouwenmishandeling in korte tijd hoog op
de maatschappelijke agenda te staan. Dit thema werd naar voren gebracht door
slachtoffers en ex-slachtoffers en kreeg steun van de vrouwenbeweging. Waar
kindermishandeling aanvankelijk was gedefinieerd als het gevolg van onmacht van
de ouders in de opvoeding, werd het geweld tegen vrouwen en meisjes nu gezien als
het gevolg van de macht van mannen, in casu van vaders en echtgenoten. De
eerdere definitie van geweld in het gezin als medisch, psycho-sociaal of
gezinsprobleem, werd gezien als een mythe waarmee het geweld van mannen tegen
vrouwen en meisjes werd toegedekt (vergelijk Rijnaarts en Van Hengel, 1983).
Uit deze definitie van het probleem volgt het grondpatroon voor de aanpak. Het
toepassen van het strafrecht werd als belangrijk onderdeel van de maatschappelijke
reactie gezien. Het strafrecht maakt duidelijk wie verantwoordelijk is en het maakt
2

zichtbaar, dat de maatschappij dit geweld niet accepteert. Het stelt de norm en het
‘ontschuldigt’ het slachtoffer. Tegenover de macht van de mishandelende ouder of
echtgenoot moet de macht van de overheid gezet geworden om te zorgen, dat het
geweld stopt. De medische en de psychosociale hulpverlening ontberen de formele
machtsmiddelen om dit te doen. Het risico bestaat daardoor, dat hulpverleners
‘eindeloos’ blijven proberen het vertrouwen te winnen en via gesprekken proberen
het gedrag van de pleger te veranderen, waarbij ondertussen de dreiging blijft
bestaan of het geweld voortgaat. Ernstige mishandeling binnen het gezin schokt de
rechtsorde net zozeer als ernstig geweld buiten het gezin. Het strafrecht heeft bij
uitstek de functie in de maatschappij om de rechtsorde te handhaven en te
herstellen.
2.3 Huiselijk geweld als overkoepelend begrip?
Uiteraard waren de opvattingen destijds veel gevarieerder dan ik hiervoor heb
aangegeven, maar in de beweging tegen kindermishandeling was het welzijnsmodel
dominant en in de aanpak van geweld tegen vrouwen werd meer uitgegaan van een
justitieel model. Dergelijke verschillen in het grondpatroon werken heel lang door.
Inmiddels wordt het begrip huiselijk geweld gebruikt als overkoepelde term. De
probleemdefinitie is breed en houdt rekening met verschillende factoren.
Machtsverschillen tussen mannen en vrouwen worden gezien als een factor, maar
niet meer als de enige verklaring. Daarop passend wordt gepleit voor een aanpak
waarin politie, justitie, zorg en maatschappelijke dienstverlening samen werken en
waarin de mogelijkheden van strafrecht, civiel recht en hulpverlening worden
toegepast. In zekere zin is dit een synthese van de eerder genoemde
tegenstellingen. In mijn opvatting is een dergelijke synthese positief en is het
vruchtbaarder dan een eenzijdige benadering.
Maar met deze synthese is de discussie over ingrijpen door de overheid niet ten
einde. Verschillen in achtergrond en in probleemdefinitie werken door in de huidige
praktijk en kunnen ook vandaag de dag nog leiden tot het vastlopen van de
samenwerking.
Ik pleit ervoor om de aanpak van huiselijk geweld en kindermishandeling te zien als
een praktijk van sociale interventie, waarin het handelen gebaseerd is op een mix
van:
- Vraaggericht (client based)
- Effectief (evidence based)
- Normatief (value based)
(zie ook Van Montfoort 2008).
Dit houdt tevens in, dat in iedere casus bezien moet worden hoe gebruik gemaakt
kan worden van de mogelijkheden van:
3

- Hulpverlening (inclusief openbare gezondheidszorg)
- Civiel recht of bestuursrechtelijke maatregelen (oa maatregelen van
kinderbescherming, huisverbod)
- Strafrecht
(zie ook De Savornin Lohman & Raaff, 2008)
Bij alle overeenkomsten tussen kindermishandeling en geweld tussen volwassen
partners, zijn er ook blijvende verschillen. De relatie tussen ouders en kinderen is
anders dan die tussen partners en de verantwoordelijkheid van de samenleving voor
minderjarige kinderen is eveneens specifiek. In de geschiedenis van de
kinderbescherming is een langdurige golfbeweging te zien van kritiek, dat te weinig
en te laat wordt ingegrepen naar kritiek dat te veel, op een verkeerde manier en in de
verkeerde gezinnen wordt ingegrepen. Voor de praktijk van interventie is dit een
voortdurend dilemma:
Inschatting:
Inschatting:
kind kind bedreigd
bedreigd
kind kind kind niet niet bedreigd
bedreigd
Dilemma:
foute misser is even erg als foute treffer
werkelijke werkelijke werkelijke situatie:
situatie:
kind kind kind bedreigd bedreigd kind kind niet niet bedreigd
bedreigd
correct
negatieve fout
(foute misser)
(dia uit de Deltamethode gezinsvoogdij)
positieve fout
(foute treffer)
correct
Voor dit dilemma bestaat geen totaal oplossing. Het blijft een kwestie van onderzoek
naar de feiten, overleg over de mogelijkheden en risico’s en normatieve
oordeelsvorming.
3 De Nederlandse beleidstraditie
De Nederlandse aanpak kunnen we typeren als: een rijkdom aan instanties en
initiatieven, met samenwerken als voortdurende uitdaging. Dat dit niet iets is van de
laatste jaren, blijkt uit het volgende citaat:
4

“Moge er geen openlijke vijandschap bestaan, wij hebben bij ons onderzoek
soms niet alleen stille antipathie bemerkt, maar ook, om het zeer zacht uit te drukken,
gebrek aan samenwerking” (Nutsrapport, 1898, pag 129)
Enkele decennia geleden heeft Lijphart de Nederlandse traditie van omgaan met
verdeeldheid in de samenleving beschreven. De verdeeldheid in religieuze en
levensbeschouwelijke stromingen werd volgens Lijphart opgelost door enerzijds
iedere groep of stroming een eigen domein te gunnen en anderzijds aan de top
flexibele en pragmatische verbindingen tussen deze zuilen te maken. Sinds Lijphart
dit schreef is er veel veranderd, maar nog altijd worden sectoren zoals zorg, welzijn
en onderwijs in ons land gekenmerkt door een groot aantal particuliere of semi-
particuliere instanties, een veelheid aan bestuurlijke actoren en uitgebreide
netwerken van overleg over samenwerking. In vergelijking met de meeste van de ons
omringende landen – zeker de Angelsaksische landen – is ons veld rijk geschakeerd
en onoverzichtelijk.
3.1 Het huidige beleid ten aanzien van kindermishandeling
De aanpak van kindermishandeling in ons land is begonnen met het aanstellen van
vier vertrouwensartsen. Het huidige AMK neemt een belangrijke plaats in als de
centrale instantie waar alle zaken gemeld althans bekend moeten zijn. Het AMK is
slechts heel langzaam gegroeid in omvang en is nog altijd een relatief klein
onderdeel in de jeugdzorg als geheel. Het heeft dertig jaar geduurd voordat het AMK
enkele wettelijke bevoegdheden kreeg en de bevoegdheden van het AMK zijn ook nu
nog veel geringer dan die van de instanties waar gemeld moet worden in de meeste
andere landen.
In de huidige aanpak van kindermishandeling staat het actieplan van de minister voor
Jeugd en Gezin centraal. In dit plan wordt voortgegaan op de nota Kinderen veilig
thuis uit 2007. In grote lijnen wordt volgens het actieplan de zogenaamde RAAKaanpak
in het hele land ingevoerd. De RAAK-aanpak verwijst naar de werkwijze in
een aantal pilots, waar alle instellingen in een regio gezamenlijk de aanpak van
kindermishandeling verbeterden. De RAAK-aanpak past geheel in de Nederlandse
beleidstraditie. Geen reorganisatie, maar coördinatie. Alle bestaande
beroepsgroepen en instellingen moeten gaan samenwerken en om dat te bereiken
wordt er een regionale coördinator aangesteld. Geen wetgeving, maar stimulering.
Aansluiten bij de bestaande praktijk en de regionale situatie. De nadruk ligt op de
‘voorkant’ van het systeem, te weten preventie en gemeentelijke voorzieningen. Voor
de aanpak is een lijst opgesteld met 55 punten. Voorspelbaar is, dat deze aanpak zal
leiden tot een groot aantal initiatieven en projecten, waarvan vele met positieve
resultaten. Eveneens voorspelbaar is, dat het geheel zich niet gemakkelijk zal laten
samenvatten en dat het geheel niet overzichtelijker zal worden.
5

3.2 Het huidige beleid ten aanzien van huiselijk geweld
Sinds het jaar 2002 is er een indrukwekkende aanpak van huiselijk geweld
ontwikkeld, zowel door de regering als door de gemeenten en door de betrokken
instanties van politie, justitie, zorg en maatschappelijke dienstverlening. En er is nog
meer op komst, waaronder de wettelijke maatregel van het huisverbod. Voor mijn
analyse concentreer ik me op de manier waarop de aanpak wordt vormgegeven met
een nieuwe organisatie, te weten het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld
(ASHG).
In de eerste jaren van dit decennium zijn op enkele plaatsen in het land steunpunten
huiselijk geweld ontstaan. In 2004 is de Tijdelijke stimuleringsregeling Advies- en
Steunpunten huiselijk geweld in werking getreden. Dit heeft ertoe geleid, dat er
inmiddels in alle 35 centrumgemeenten een ASHG is. Volgens de regering hebben
de ASHG’s:
‘een centrale rol’
‘een spilfunctie’
‘een krachtige rol’
in de preventie en bestrijding van huiselijk geweld. 1 De wijze waarop deze nieuwe
organisatie wordt gevormd, past naadloos in de Nederlandse beleidstraditie en
vertoont veel overeenkomsten met het ontstaan van het AMK. Een nieuw,
kleinschalig initiatief, met zeer beperkte financiële middelen, zonder wettelijke basis
en een zeer lichte organisatorische constructie krijgt in algemene bewoordingen een
centrale rol in de aanpak van een omvangrijk maatschappelijk probleem.
3.3 De voor- en nadelen van deze aanpak
De voordelen van deze pragmatische aanpak zijn duidelijk:
- het kan snel beginnen;
- er is draagvlak in de praktijk, want het sluit aan bij initiatieven vanuit het veld;
- we verliezen geen tijd en energie met discussie over het stelsel en over
wetswijzigingen;
- het kost (in het begin) niet veel extra geld
De nadelen zijn minder goed zichtbaar op de korte termijn, maar niet minder groot:
- op den duur wordt het systeem van zorg en interventie steeds onoverzichtelijker,
trager en duurder;
- er komt een onevenredige druk bij de nieuwe organisatie, die de verwachtingen
1 Deze typeringen staan op pag. 10 van de brief Beschermd en weerbaar. Brief van de
staatssecretaris van VWS aan de Tweede kamer van 10 december 2007 (Kenmerk DMO/SSO –
2818707).
6

door gebrek aan menskracht en bevoegdheden nooit waar kan maken 2 ;
- er komt geen heldere regeling voor de verantwoordelijkheid van de overheid
Het laatste punt behoeft wellicht enige toelichting. De taak van de overheid is breed
en omvat preventie, voorlichting, bewustwording, stimulering en afstemming, maar de
kern van de verantwoordelijkheid van de overheid ligt bij het moment, dat er een
casus gemeld wordt. De instantie die wordt aangewezen als de plek waar iedereen
kan of moet melden is de plek waar de overheid haar verantwoordelijkheid moet
waarmaken. De instantie waar gemeld wordt, moet daarom aan de volgende criteria
voldoen:
- bevoegdheden om onderzoek te doen en de rechter in te schakelen;
- multi-disciplinaire deskundigheid in voldoende capaciteit om snel en adequaat op
meldingen te reageren;
- een wettelijke regeling voor de besluitvorming over de gemelde zaken, aangezien
de rechtspositie van slachtoffers en gemelde gezinsleden in het geding is;
- werken onder verantwoordelijkheid of toezicht van de overheid
(overheidsorganisatie of bestuursorgaan)
Tegen deze achtergrond is het verontrustend, dat het ASHG aan geen van deze
criteria voldoet. Er is zelfs geen expliciete keuze voor het wel of niet fungeren als
meldpunt. In het Plan van aanpak huiselijk geweld tot 2012 wordt geen aandacht
besteed aan de vraag of het ASHG meldpunt is. Maar op pagina 18, in de
opsomming van acties en doelstellingen voor de komende jaren, staat bijna
achteloos de zin: ‘Meldingen worden snel en adequaat afgehandeld’. Er wordt geen
aandacht besteed aan de bevoegdheden van het ASHG. Soms wordt wel gepleit
voor ‘doorzettingsmacht’ en vaak wordt gesproken over ‘regie’, maar in de ogen van
deze jurist zijn dat vage kreten, zolang niet geregeld wordt wie verantwoordelijk is
voor welke beslissingen, welke bevoegdheden deze persoon heeft om de
verantwoordelijkheid waar te kunnen maken en wie deze instantie met
bevoegdheden controleert.
3.4 Een herontwerp voor de meldpost
Bij deze stand van zaken pleit ik ervoor, dat er opnieuw en grondig wordt nagedacht
over de inrichting van de organisatie vanaf de melding. Ik stel voor, dat we de
eindeloze discussie over een meldplicht tegenover een meldcode even laten rusten
(wel doorgaan met het invoeren van de Rotterdamse meldcode, uiteraard) totdat er
een nieuw ontwerp is voor de meldpost.
Voor dit herontwerp moeten taken, bevoegdheden en capaciteit vanuit verschillende
instanties samengebracht worden. Het gaat niet om een marginale toevoeging, maar
om het anders inzetten van bestaande capaciteit. Voor de positionering denk ik, dat
uiteindelijk de laagdrempelige, huiskamerachtige inloopfuncties die in het Centrum
2 Dit is geen uniek Nederlands verschijnsel. Een al wat ouder overzicht geeft Abel c.s. in The Politics
of Informal Justice. Studies on law and social control. New York, 1982.
7

voor Jeugd en Gezin gepland zijn minder goed te combineren zijn met de werkelijke
meldpost. Aansluiting bij het Veiligheidshuis ligt meer voor de hand, gesteld dat dit
breder wordt vormgegeven dan het strafrecht en dat de openbare gezondheidszorg
en de maatschappelijke dienstverlening ook volwaardig hierin gaan meedoen.
Omdat bij de reactie op meldingen de verantwoordelijkheid van de overheid in het
geding is, is de rol en de plaats van de rechter hierbij essentieel. Daarom is het
voorstel van de vier grote steden van een rechter voor zaken van huiselijk geweld
belangwekkend 3 . Ik stel voor niet te denken aan een geheel nieuwe soort rechter,
maar eerder aan het opzetten van combinatiezittingen, waar alle soorten rechterlijke
zaken ten aanzien van een kind respectievelijk een gezin behandeld worden. Op dit
moment zijn hiervan al voorbeelden op bescheiden schaal, waarbij in één zitting
jeugdstrafrecht, kinderbescherming, schoolverzuim en eventueel
echtscheidingsproblematiek wordt behandeld (familiekamer rechtbank in Arnhem).
4 Mechanismen van systeembehoud bij organisaties en beroepskrachten
4.1 Mechanismen
Naast het niveau van de ideologie en naast het beleid zijn er ook op het niveau van
organisaties en beroepskrachten mechanismen die de verdeeldheid in stand houden.
Effectieve ketensamenwerking verandert organisaties. Organisaties zijn systemen
die net als alle systemen mechanismen kennen die de verandering weer onschadelijk
maken en de samenwerking marginaliseren. Hetzelfde geldt voor de werktradities
van beroepsgroepen. Door deze mechanismen wordt samenwerking iets extra’s
naast de bestaande organisaties en bovenop het ‘eigen’ werk. Dergelijke
mechanismen worden zichtbaar door uitspraken, zoals: ‘ik wil wel samenwerken,
maar..’ (…ik heb mijn handen vol aan mijn eigen werk) (…wij zitten in een andere
keten) (…dan moet er eerst extra budget komen) (…de volgende moet mijn werk niet
opnieuw doen) (…we hebben het geprobeerd, maar zij hebben toch een heel andere
opvatting). Dergelijke mechanismen spelen naast openlijke weerstand tegen
samenwerking en naast argumenten tegen samenwerking, zoals ‘ik zit vast aan mijn
beroepsgeheim, de WGBO, de Wet BIG, etc.’. Juist bij het ja, maar… kan
samenwerking leiden tot telkens nieuwe toevoegingen, waarbij de status quo en de
verdeeldheid daarbinnen blijven bestaan.
4.2 Een herontwerp voor een effectieve keten
3 Zie G4 (2008).
8

Systeembestendigende mechanismen blijven altijd bestaan, omdat er altijd
organisaties blijven, maar winst kan worden behaald met de volgende
uitgangspunten:
Keteneffectiviteit
• De keten tot het einde toe denken
(bescherming en hulp)
• De keten van achter naar voren denken
• De samenwerking in je organisatie
toelaten
• Als één schakel faalt, faalt iedereen
Er zijn, ook in ons land, voorbeelden van dergelijke ontwerpen. Ik denk onder meer
aan de pilots tijdelijk huisverbod. De pilot Noord- en Midden Limburg werkt met deze
uitgangspunten. Cruciaal is hierin de beroepskracht die – alleen of samen met de
politie – direct na een melding met de gezinsleden gaat praten. In de pilot is dit de rol
van de casemanager. In plaats van ‘casemanager’ zou ik liever een andere Engelse
term gebruiken, namelijk de ‘key worker’. Een casemanager kan ook iemand zijn die
veel achter een bureau zit en indirect regie voert; een key worker is de centrale
beroepskracht voor en in het gezin, die van daaruit de hulp organiseert en zorgt voor
afstemming tussen de justitiële interventies en de hulp aan de gezinsleden.
De key worker moet een beroepskracht zijn die goed kan werken in een crisis,
gericht is op handelen en op overleg, directief en outreachend optreedt en die iets
weet zowel van gezins- en relatiepatronen als van de ontwikkeling van kinderen. In
de Angelsaksische landen wordt deze rol doorgaans vervuld door een social worker
met ruime ervaring. In ons land is onder andere door Jo Hermanns gepleit voor een
centrale rol van een dergelijke beroepskracht bij de hulp aan multiproblem gezinnen.
Vanuit de hogeschool Leiden dragen we aan de ontwikkeling van dit profiel een
steentje bij met een masteropleiding, die vooralsnog gericht is op jeugdzorg en
jeugdbescherming. Gelukkig hoeven we niet op punt nul te beginnen. In de huidige
praktijk zijn er al veel beroepskrachten die zowel naar de kinderen als naar het gezin
kijken, gericht zijn op handelen en op directieve en deskundige communicatie met de
gezinsleden. Ik weet dat velen – ook hier in de zaal – dat al dagelijks doen. Tegen
deze beroepskrachten, deze ‘key workers’, wil ik zeggen: U kunt niet alle vormen van
geweld voorkómen en evenmin kunt u het verdeelde veld omtoveren tot een zee van
rust. Maar u maakt wel het verschil. Door te werken vanuit de vraag van de
gezinsleden, met kennis van effectieve interventies en op basis van de waarden van
onze samenleving. Door met de gezinsleden te werken in een combinatie van macht
9

en mededogen, van steun en structuur, van engageren en positioneren. Hoe
langzaam het ook gaat, meer dan welke andere factor dan ook, maakt u het verschil.
Literatuur
Beschermd en weerbaar, intensivering van de opvang en hulp bij geweld in
afhankelijkheidsrelaties. Brief van de staatssecretaris van VWS aan de Tweede
Kamer, 10 december 2007. DMO/SSO-2818707.
G4 (2008). Naar een grootstedelijke integrale aanpak van huiselijk geweld 2008-
2011. Actieprogramma. Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, juni 2008.
Kempe, C.H., Silverman, F.N., Steel, B.F., Droegenmuller, W, Silver, H.K. (1962).
The Battered Child Syndrome. Journal of the American Medical Association. 181,pag
105-112.
Montfoort, A.J. van (2008). Professionaliteit en nuchterheid in jeugdzorg en
jeugdbeleid. Lectorale rede. Amsterdam/Leiden: SWP/ Hogeschool Leiden.
Plan van aanpak huiselijk geweld tot 2011. “De volgende fase”. Ministerie van VWS,
Den Haag, augustus 2008.
Privé geweld – publieke zaak, een nota over de gezamenlijke aanpak van huiselijk
geweld. (2002). Den Haag. Ministerie van Justitie.
Rijkmans, J.M. (1976). Kindermishandeling. In: Recht, ouders en kinderen.
Groningen: Tjeenk Willink, pag. 74-79.
Savornin Lohman, J. de, Raaff, H. (2008). In de frontlinie tussen hulp en recht.
Bussum: Coutinho.
Tijdelijke stimuleringsregeling advies- en steunpunten huiselijk geweld. (2004). Den
Haag. Ministerie van VWS.
Vink, R. & Geurts, E. (2008). Op weg naar volwassenheid. Evaluatie van de Tijdelijke
stimuleringsregeling Advies- en steunpunten huiselijk geweld. Leiden/Utrecht:
TNO/NJi
10