Wat van ver komt …

eindexamentour (tehatex)
Wat van ver komt …
vwo niveau***
2008 – 2009

In samenwerking met het Museon heeft het Gemeentemuseum een eindexamentour speciaal voor
het vwo samengesteld: ‘Wat van ver komt …’. De tour leidt jou in beide musea langs kunstwerken
uit verschillende tijden en windstreken. Je vindt bij ieder werk een afbeelding, een aanduiding
waar je het kunt vinden, een tekst, twee opdrachten en één of meerdere tips. Verder bevat deze
examentour algemene informatie over het begrip ‘primitieve kunst’ en een beknopt overzicht over
het ‘primitivisme’ in de 20e eeuw.
Houd voldoende afstand van de kunstwerken! Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. Een
clipboard en een potlood kun je lenen bij de infobalie in de hal.
We wensen je veel plezier!
naam:
school:
klas:
datum:
2

Primitieve Kunst
Eigenlijk heeft het begrip ‘primitief’ een neutrale betekenis, namelijk ‘oorspronkelijk’ of ‘betrekking
hebbend op vroeger’. Door de toepassing in de antropologie en in de kunstgeschiedenis verloor
deze term zijn neutrale klank. ‘Primitief’ roept tegenwoordig meer associaties met minachting en
onbegrip op dan met waardering en respect.
De naam ‘primitieve kunst’ werd in de 19e eeuw gebruikt voor de vele kunstig gemaakte en
beschilderde voorwerpen afkomstig van wat men toen ‘primitieve volkeren’ noemde. De term
paste in een wereldbeeld waarin de Westerse wereld de top van de beschaving vertegenwoordigde.
Volkeren in Afrika, Amerika of Oceanië met een minder ver voortgeschreden technische
ontwikkeling, werden beschouwd als primitief en onbeschaafd. Tegenwoordig zijn termen als
‘primitieve volkeren’ en ‘primitieve kunst’ achterhaald. Men spreekt nog wel van ‘niet-westerse
kunst’. Maar ook die term is aanvechtbaar. Een dergelijke tweedeling tussen westerse en niet
westerse kunstenaars is in de huidige wereld niet staande te houden.
Primitivisme
In de eerste helft van de 20e eeuw werd de belangstelling voor ‘primitieve kunst’ en de invloed
daarvan op de westerse moderne kunst ‘primitivisme’ genoemd.
De eerste golf ‘primitivistisch expressionisme’ begon met Gauguin die rond 1890 in aanraking
kwam met ‘primitieve bevolkingsgroepen’ op de Marquesas eilanden. Rond 1905 ontdekten in Parijs
Derain, Matisse en Picasso de maskers en beelden uit Oceanië en Afrika. Vanaf 1906 verwerkte
‘Die Brücke’ in Dresden soortgelijke voorbeelden naar eigen idee. Later is de invloed van primitieve
kunst terug te vinden in het kubisme en het surrealisme. De tweede golf ‘primitivistisch
expressionisme’ kwam na de tweede wereldoorlog op: het abstract expressionisme in de
Verenigde Staaten (Pollock en De Kooning), Art Brut (Dubuffet) en Cobra (Jorn, Appel, Constant
en Corneille) in Europa. De derde golf volgde aan het eind van de jaren ‘70/begin jaren ‘80:
Heftige Malerei in Duitsland (Hoedicke, Immendorf, Doukoupil en Baselitz) en Arte Nova in
Italië (Chia en Clemente).
Tip
Voor meer informatie over de invulling van het begrip ‘primitivisme’ gedurende de laatste twee
eeuwen lees de inleiding van: Ronald A.R. Kerkhoven, Het Afrikaanse gezicht van Corneille,
Uitgeverij Uniepers Abcoude, 1992 (te lenen bij de Openbare Bibliotheek en de Koninklijke
Bibliotheek in Den Haag).
3

Plattegrond Museon
1 e verdieping
4

Primitieve kunst
Locatie Museon (De scheppende mens, beeldende kunst)
1.
soort object sculptuur
kunstenaar/uitvoerder onbekend
datering rond 1900
plaats Mende, Sierra Leone
afmetingen 71 cm
materiaal zwart gepatineerd hout, raffia en kralen
objectnummer 47768
5

Realisme
‘Het geheim van kunst is dat ze de natuur kan verbeteren.’
(Voltaire, 1694-1778, Franse filosoof en schrijver)
De hier getoonde maskers en beelden uit Afrika, Oceanië, Indonesië en Groenland zijn geordend
volgens westerse kunstbegrippen: realisme, expressionisme, surrealisme en abstractie. Hiervoor
werd gekozen om verschillen en overeenkomsten onafhankelijk van de geografische herkomst
zichtbaar te maken.
Bij een realistisch kunstwerk streeft de kunstenaar de weergave van de werkelijkheid na.
Dat betekent in de ‘primitieve kunst’ niet een nauwkeurige imitatie. Het gaat om herkennen.
Herkenning geeft een veilig gevoel. Vaak besteedt de kunstenaar bijzondere aandacht aan bepaalde
aspecten van de werkelijkheid. Die geeft hij gedetailleerd weer. Deze sculptuur is hier een
voorbeeld van. Vrouwelijke schoonheid is hier niet verbonden aan gelaatstrekken of lichaamsdelen,
maar aan verzorgdheid en opmaak.
Opdrachten
1. Wat vertellen de details van de sculptuur over het schoonheidsideaal / het uiterlijk van vrouwen
in West-Afrika rond 1900?
2. Je ziet een object dat in een cultureel kader is ontstaan. Kun je dit soort kunst begrijpen als je zelf
uit een ander cultuurgebied komt? Leg je mening uit.
Tip
Heb je een vraag over oude culturen of verre volken? Stel hem dan aan ‘Museumkennis’
(een samenwerking van het Rijksmuseum voor Volkenkunde, het Rijksmuseum voor Oudheden
en Naturalis): www.museumkennis.nl
6

2.
sculptuur Yaka, Democratische
Republiek Kongo, 19e eeuw
soort object masker
kunstenaar/uitvoerder onbekend
datering rond 1900
plaats Batak, Sumatra, Indonesië
afmetingen 42 cm
materiaal hout, metaal, bont
objectnummer 35 381
7

Expressionisme
“Kunst richt zich tot de geest en niet tot het oog. Zo hebben primitieve
bevolkingsgroepen er altijd over gedacht: en zij hebben gelijk. Kunst is een taal,
een instrument van kennis, een instrument van communicatie…”
(Jean Dubuffet, 1901-1985, Franse schilder en beeldhouwer)
Expressionisme betekent ‘uitdrukking’ (uit het Latijn: expressio). De kunstenaar tracht zijn
gevoelens uit te drukken door de werkelijkheid te vervormen. Zijn persoonlijke opvatting staat
boven de realistische weergave. Kenmerkend voor expressionistische kunstwerken zijn felle
kleuren en gedeformeerde vormen.
Dit expressieve masker werd gemaakt door de Batakkers in het noorden van Sumatra (een
Indonesisch eiland). Hun godsdienst werd vooral gekenmerkt door het geloof in geesten en
voorouders. Volgens hen konden de geesten van de voorouders invloed uitoefenen op het
dagelijkse leven van het dorp. Bijvoorbeeld ongelukken werden gezien als ingreep door de
voorouders.
Dit masker werd gebruikt bij begrafenissen. In de dans van het masker moest de ziel van de
overledene naar de geesten van de voorouders gebracht worden. Twee dingen moest men hierbij
voorkomen: dat de ziel zich tussen de levenden verstopt en dat de ziel anderen met zich mee wil
slepen naar de geestenwereld.
Opdrachten
1. Wat bedoelt Dubuffet met zijn uitspraak “Kunst richt zich tot de geest…”? Leg uit aan de hand
van dit masker. Betrek hierbij niet alleen de functie van het masker maar ook vormaspecten.
2. Vind je dat hedendaagse kunst zich ook ´tot de geest´ moet richten? Leg je mening uit.
Tips
1. Bekijk ook het beeld uit Kongo. Dat werd gebruikt bij rituelen die de eigenaar vruchtbaarheid en
voorspoed moesten brengen.
2. Historische foto´s van de Batakkers kun je bekijken op de website van het Tropenmuseum:
http://collectie.tropenmuseum.nl (Toets ‘Batakkers’ in bij ‘zoeken’)
8

3.
soort object sculptuur, tupilak
kunstenaar/uitvoerder onbekend
datering eerste kwart 20e eeuw
plaats Oost-Groenland
afmetingen 12 cm
materiaal hout, pigment
objectnummer 57632
9

Surrealisme
‘Het is altijd de taak van de kunstenaar om het grote geheim te verdiepen’.
(Francis Bacon, 1909 – 1992, Ierse schilder)
Deze surrealistische objecten laten niet zichtbare werelden zien. De scheiding tussen het uiterlijk
van het realisme en het innerlijk van de expressieve kunst wordt hier opgeheven. Je ziet een
droomwereld, een fantasiewereld of de wereld van geesten. Delen van bestaande dingen worden
verbonden met dingen die daar niet bij horen. Op die manier ontstaat een nieuwe werkelijkheid, de
surrealiteit. Deze is herkenbaar maar toch anders.
Veel volkeren ervaren dat de wereld van mensen, geesten en goden niet van elkaar gescheiden is.
Zo kan alles ‘bezield’ zijn. Een boom of een steen is een eigen wezen waarmee je rekening moet
houden.
De tupilek (meervoud) uit Oost Groenland zijn ongelukbrengende wezentjes, volgestopt met
magische krachten om de tegenstander schade toe te brengen. Beschikte die tegenstander echter
over meer magische krachten dan de tupilak (enkelvoud), dan keerde het wezentje terug naar zijn
maker. Die kreeg dan al het ongeluk over zich heen dat hij juist die ander had toegedacht.
Tegenwoordig zijn tupilek geliefde souvenirs voor de toeristenmarkt. Hoe gevaarlijker en gekker
de beeldjes er uit zien hoe mooier de Europeanen deze vinden. Ze herinneren aan de tijd dat
Groenlanders verklaringen zochten voor het onheil dat hen of anderen overkwam.
Opdrachten
1. Vergelijk de tupilek onderling. Wat voor overeenkomsten en verschillen zie je?
2. Volgens Francis Bacon moet de kunstenaar ‘het grote geheim verdiepen’. Moet hij ons laten zien
dat er geheimen zijn? Of maakt hij de wereld nog geheimzinniger dan deze al is? Geef je eigen
mening over de taak van een kunstenaar.
Tip
Bekijk ook de sculptuur met daarin een echte schedel. Deze is van een overleden familielid.
Dergelijke beelden hielden de herinnering aan een gestorven voorouder levend. De overledene kon
de levenden voorzien van advies.
10

4.
soort object sculptuur
kunstenaar/uitvoerder onbekend
datering eerste kwart 20e eeuw
plaats Banja, Democratische Republiek Kongo
afmetingen 135 cm
materiaal verweerd hout
objectnummer 100540
11

Abstractie
‘Kunst is nadoen of revolutie’
(Paul Gaugin, 1848 – 1903, Franse schilder)
Abstractie betekent ‘weglaten’ (uit het Latijn: abstráhere). Abstractie is het weglaten van alle niet
essentiële informatie om meer fundamentele structuren zichtbaar te maken. Toch wilden volkeren
nog iets bewaren van het herkenbare. De werkelijkheid werd niet helemaal losgelaten. Zeker niet
bij beelden of maskers die met het geloof te maken hebben. Volledige abstractie is er vooral in
lichaamsbeschildering en in de patronen op kleding.
Dit grote Banja beeld is een voorbeeld van een poging tot abstractie. De Banja kenden
oorspronkelijk geen god of opperwezen, maar hun religieuze wereld bestond uit geesten.
Voorouders speelden hierbij een belangrijke rol. De grote houten beelden stelden het mannelijke
(Seto) en het vrouwelijke (Nabo) voor. Zij zijn de stamouders. Aan hen gewijde figuren werden elke
morgen op een altaar geplaatst en vereerd. Er werden geen offers aan deze beelden gebracht.
Opdrachten
1. Beschrijf in hoeverre er bij dit beeld sprake is van abstractie.
2. Bestaan er beeltenissen van een ‘opperwezen’ of ‘god’ bij de grote wereldgodsdiensten?
Christendom
Islam
Hindoeïsme
Boeddhisme
Jodendom
Tip
Lees meer informatie over de wereldgodsdiensten bij kennisnet. Speel dan het online-quiz.
http://www.iselinge.nl/scholenplein/pabolessen/01022cgodsdienst/
12

Plattegrond Gemeentemuseum
begane grond
1 e verdieping
24
25 23 20
26
27
32
33
34
28 30
36
22
35
37
19
21
29
31
39
38
18
41
17
16
15
10
09
08
07
42 43 44 04
40
45
46
47
14
13
12
11
06 05
03
48
02
01
01
49
13

Primitivisme: Die Brücke (1905 – 1913) en primitieve kunst
Locatie Gemeentemuseum zaal 34
5.
14
soort object schilderij
titel Frauen im Grünen (Vrouwen in het groen)
kunstenaar/uitvoerder Karl Schmidt-Rottluff
datering 1914
plaats Hohwacht, Duitsland
materiaal olieverf op doek
objectnummer 0333153

Vier studenten aan de Technische Hochschule te Dresden, (Ernst-Ludwig Kirchner, Fritz Bleyl,
Karl Schmidt-Rottluff en Erich Heckel), riepen in 1905 de ‘Die Brücke’ in het leven. Deze
levens- en kunstgemeenschap richtte zich tegen burgerdom en traditie. De kunstenaars werkten
gezamenlijk met als doel zich los te maken van de uitgehold geachte academische stijltheorieën. Zij
ontwikkelden een nieuwe expressieve beeldtaal. Kenmerkend zijn het autonome gebruik van kleur
ter verbeelding van emotie, evenals sterke contourlijnen en stilering van vorm. Hun werkwijze was
snel en ongeremd. Perspectief en academische proporties waren niet belangrijk. De naam ‘De brug’
was het symbool voor een verbinding tussen de ‘oude’ kunst en hun ‘nieuwe’ kunst.
De ‘Brücke’- leden streefden naar contact met andere kunstenaars en gezamenlijke
tentoonstellingen. Zij trokken actieve en passieve leden. De passieve leden kregen eens in het jaar
een map met grafisch werk en werden op die manier op de hoogte gehouden van de nieuwste
ontwikkelingen.
Opdrachten
1a. De kunstenaars van ‘Die Brücke’ lieten zich inspireren door ‘primitieve kunst’.
Kun je dat opmaken uit dit schilderij?
1b. Zie je ook hun snelle manier van werken terug in dit voorbeeld?
2. Voor de expressionisten was kleur een middel om emoties uit te drukken. Dit schilderij is
ontstaan in 1914, net voor de eerste wereldoorlog. Is er een link tussen de kleuren, de stemming
en de tijd waarin het schilderij is ontstaan? Leg je mening uit.
Tip
Wist jij dat er in Berlijn een Brücke-Museum is? Adres: Brücke-Museum, Bussardsteig 9,
14 195 Berlin – Dahlem. Kijk ook op http://www.bruecke-museum.de
15

6.
16
soort object schilderij
titel Badende
kunstenaar/uitvoerder Ernst-Ludwig Kirchner
datering 1923 - 27
plaats Frauenkirch, Duitsland
materiaal olieverf op doek
objectnummer 0333052

De beroemde tochtjes die de Brücke leden ondernamen om te gaan baden, kwamen voort uit een
impuls om de stad te ontvluchten. In de natuur gingen zij model tekenen, zwemmen en picknicken,
alles in een. Hun modellen waren nooit professioneel omdat juist een natuurlijke uitstraling
belangrijk was. Bij gebrek aan een mannelijk model poseerde een van de kunstenaars zelf.
Het ‘terug-naar-de natuur-mythe’ ging zelfs zo ver dat de groep met primitieve wapens speelde
zoals pijl en boog en boemerangs.
Het idee om enige tijd afstand te nemen van de ‘beschaving ‘kwam voort uit de veronderstelling
dat de cultuur alleen nieuw leven kon worden ingeblazen door een tijdelijke terugkeer naar een
eenvoudige, directere bestaanswijze. Toch bleven de kunstenaars in de stad wonen. Hun tochten
naar de natuur waren ‘uitjes’. De primitieve omgeving vertegenwoordigde een ideaal waarin
de kunstenaars voor enige tijd konden opgaan, terwijl ze intussen ‘beschaafde’ buitenstaanders
bleven. De Brücke leden hebben nooit overwogen om zich aan te sluiten bij een landelijke
kunstenaarskolonie. Een voorbeeld van kunstenaars die dat wél hebben gedaan zijn leden van
‘Der Blaue Reiter’. Tijdens hun verblijf in het dorp Murnau droegen zij zelfs boerenkleding.
De kennismaking met niet Europese volkeren vond plaats binnen een Europese context - op
tentoonstellingen, in het circus en het variététheater. Ook het museum voor Volkenkunde in
Dresden was een bron van inspiratie.
Opdrachten
1. Niet alleen de beeldtaal, ook het beeldmotief van dit schilderij is geïnspireerd op primitieve
volkeren. Leg dat uit.
2. Denk je dat het verlangen naar een eenvoudige bestaanswijze ook tegenwoordig nog een
onderwerp voor kunstenaars is / zou kunnen zijn?
17

Primitivisme: Cobra (1948 – 1951) en primitieve kunst
Zaal 25
7.
18
soort object schilderij
titel Femme terrible
kunstenaar/uitvoerder Constant
datering 1949
plaats Nederland
materiaal olieverf op doek
objectnummer 0335384

“Het kind kent geen andere wet dan zijn spontaan levensgevoel en heeft geen andere
behoefte dan dit te uiten. Hetzelfde geldt voor de primitieve culturen. En het is deze
eigenschap ook, die deze culturen een zo grote aantrekkingskracht verleent voor de
mens van heden die in een […] sfeer van onechtheid, leugen […] moet leven.”
(uit het manifest ‘Nederlandse Experimentele groep’, later Cobra, door Constant, 1920 – 2005,
Nederlandse schilder)
Cobra was een internationale vereniging van kunstschilders en schrijvers. De naam is ontstaan uit
de beginletters van de steden waar de kunstenaars vandaan kwamen: K(C)openhagen, Brussel en
Amsterdam. Op 8 november 1948 ondertekenden Asger Jorn (uit Kopenhagen), Joseph Noiret
en Christian Dotremont (uit Brussel) en Constant, Corneille en Karel Appel (uit Amsterdam) het
manifest van Cobra. Een opgerolde slang werd hun symbool.
Al gauw sloten zich vele kunstenaars bij deze kern aan. De naam van het manifest ‘La Cause était
entendue’ (De zaak was beklonken) was een reactie op de verklaring van de Franse surrealisten
‘La Cause est entendue’(De zaak is beklonken). Belangrijke ideeën van de surrealisten waren terug
te vinden in het manifest van Cobra: vrije toegang tot de fantasie en het onderbewustzijn, aandacht
voor het primitieve en de wens naar een verandering van de samenleving. Cobra richtte zich op
voorbeelden van prehistorische kunst, volkskunst, primitieve kunst en op uitingen van kinderen en
geesteszieken. In tegenstelling tot het surrealisme was Cobra niet in individuele droombeelden,
maar in het collectieve onderbewuste geïnteresseerd.
Opdrachten
1. Beschrijf de beeldtaal van Constant. Denk aan kleur, vorm, lijn en ruimtesuggestie.
2. De kunstenaars van Cobra lieten zich onder andere inspireren door primitieve kunst en
tekeningen van kinderen. Is dit schilderij hier een voorbeeld van? Leg uit.
Tips
1. Het Cobra museum in Amstelveen heeft een uitgebreide collectie schilderijen van Cobra. Adres:
Cobra museum voor moderne kunst, Sandbergplein 1, Amstelveen
2. Via de winkel van het Cobra museum kun je voor € 1,15 (exclusief verzendkosten) de Cobra
krant bestellen. Deze educatieve krant ‘Kleuterwerk=Meesterwerk’ is geschreven voor jongeren
vanaf 15 jaar. Er staat van alles in wat belangrijk is om te weten over Cobra. De krant is handig
voor een spreekbeurt of een scriptie. Kijk op http://www.xs4all.nl/~cobram/winkel.htm
19

8.
20
soort object schilderij
titel hond
kunstenaar/uitvoerder Constant
datering 1949
plaats Nederland
materiaal olieverf op doek
objectnummer 0333755 SCH 1964 0005

‘Een schilderij is niet een bouwsel van kleuren en lijnen, maar een dier, een nacht,
een schreeuw, een mens of dat alles samen’
(Constant, 1920 – 2005, Nederlandse schilder)
De schilders Karel Appel, Corneille en Constant kwamen al voor de oprichting van Cobra regelmatig
bij elkaar. Als ‘Nederlandse Experimentele Groep’ brachten zij hun ideeën in het tijdschrift ‘Reflex’
uit. Later ging de groep over in Cobra. Constant onderhield de contacten met het buitenland. In
manifesten en artikelen bekeek hij de maatschappelijke rol van de kunstenaar en riep op tot de
bevrijding van creativiteit en fantasie. Hij wilde een nieuwe maatschappij met een nieuwe kunst.
De Cobra kunstenaars schilderden snel en spontaan. Net als kinderen wilden zij zonder
vooropgezet plan werken met veel fantasie en kleur. Ook probeerden zij allerlei materialen uit. Het
experiment stond voorop.
Het dier zoals een vogel, kat of slang was een favoriet onderwerp, net als fantasie beesten. Dieren
zijn ideaal om je fantasie op los te laten. In je dromen kunnen beesten alle vormen krijgen die je er
zelf maar bij bedenkt.
Opdrachten
1. Laat je fantasie werken. Waar gaat dit schilderij over?
2. De kunstenaars van Cobra verlangden naar kunst die ‘oorspronkelijk’ en ‘puur’ was.
Heb je hier een verklaring voor? Betrek bij je antwoord ook de film in deze zaal.
3. Waarom zouden kunstenaars een manifest formuleren, denk je?
Tip
Bekijk ook het schilderij van Constant ‘Het laddertje’ (1949) hier in deze zaal.
21

9.
22
soort object schilderij
titel Liefdespaar
kunstenaar/uitvoerder Karel Appel
datering 1955
plaats Nederland
materiaal olieverf op doek
objectnummer 03332930

“Ik rotzooi maar een beetje aan. Ik leg het er tegenwoordig flink dik op, ik smijt de verf
er met kwasten en plamuurmessen en blote handen tegenaan, ik gooi d’r soms hele
potten tegelijk op”
(Karel Appel, 1921 – 2006, Nederlandse schilder)
In tegenstelling tot ‘Die Brücke’ streefden de Cobra kunstenaars niet naar een niet-westerse
leefstijl. Zij waren meer theoretisch geïnteresseerd in primitieve kunst. Bijvoorbeeld het idee van
de ‘bezieling’ van bestaande dingen fascineerde hen. De stad, de straten, de bomen, de fabeldieren
en mythische mensfiguren werden door Cobra nieuw leven ingeblazen. Ook de beeldtaal van
de Cobra kunstenaars sloot aan bij de primitieve kunst. Kenmerkend zijn primitieve vormen en
symbolen, gekoppeld aan vrij gebruik van materialen.
Cobra lid Karel Appel hield van het experiment. Hij was geen theoreticus zoals Constant. Appel
experimenteerde met diverse materialen zoals olieverf, gouache (plakkaatverf), aquarel (waterverf)
en keimverf (een speciaal soort muurverf). Hij gebruikte felle kleuren en maakte de vormen zo
eenvoudig mogelijk: in een paar lijnen en vlakken zette hij een figuur, dier of plant neer. Zijn werken
zagen er vaak kinderlijk uit. Appels stijl wordt ook wel aangeduid als `de volwassen kinderlijke stijl’.
Hij verzamelde ook allerlei afvalmaterialen. Met stukken hout, rubber, kurk en ijzer maakte hij
assemblages (reliëfs).
Opdrachten
1a. Na de Cobra tijd sloegen de kunstenaars ieder een eigen weg in.
Wat valt je op aan het schilderij van Karel Appel uit 1955?
1b. Zie je hier nog ideeën van Cobra in terug?
2. Bekijk de schilderijen van Corneille hier in deze zaal. Welke kant ging hij in de jaren ’60 op?
Tip
1. Meer citaten lezen van Karel Appel? Kijk op http://nl.wikiquote.org/wiki/Karel_Appel
2. De tekeningen van Karel Appel in zaal 22 zijn ontstaan tijdens Cobra. Ze zijn geïnspireerd op
uitingen van psychiatrische patiënten (outsider art). Neem hier nog een kijkje voordat je weggaat.
23

Kabinet 20
10.
24
soort object maquette
titel Klein Labyr
kunstenaar/uitvoerder Constant
datering 1959
plaats Nederland
materiaal Metaal, plexiglas, hout, olieverf, lakverf
objectnummer 0330974

De Cobra kunstenaars Asger Jorn, Christian Dotremont en Constant (Nieuwenhuis) hielden zich
bezig met theorieën over kunst en de rol van de kunstenaar in de maatschappij. Zij gingen uit van
de communistische leer van Marx, maar vulden diens ideeën aan met gedachtegangen over kunst.
Hun streven was een kunst vóór en vooral ook dóór iedereen, ongeacht klasse, nationaliteit,
kennis- en opleidingsniveau. Soms werkten de kunstenaars samen op één doek, één stuk papier of
één muur. Ook lieten de volwassenen hun kinderen soms meedoen.
Na de opheffing van Cobra in 1951 sloot Constant zich aan bij de Internationale Situationisten,
waar ook Asger Jorn lid van was. De naam situationisme komt voort uit het idee dat elke generatie
zich in een situatie bevindt die ontstaan is door de vorige generatie en waartegen zij zich moeten
verzetten. Op die manier komt er een permanente revolte tegen het gezag.
Naar aanleiding van het boek Homo ludens van Johan Huizinga ontwikkelde Constant het idee voor
een utopische stad, New Babylon. New Babylon zou een plaats moeten zijn waar de mens bevrijd
is van lichamelijke arbeid. Hij kan zich dan wijden aan het ontwikkelen van creatieve ideeën en
rondtrekken als een nomade.
Constant maakte vele schaalmodellen van plexiglas, ijzerdraad en hout. Vorm, kleur en architectuur
moesten hierin samengaan. Het project omvat ook schilderijen, tekeningen, collages, litho’s,
teksten, lezingen en zelfs films. Constant zag dit New Babylon dan ook niet als een stad, maar
als “het ontwerp van een nieuwe cultuur”. Om het project te financieren verkocht Constant zijn
collectie Cobra-schilderijen. Hij werkte bijna 20 jaar aan New Babylon.
Opdrachten
1. Bekijk het schaalmodel van Constant. Wat vind je er kenmerkend aan?
2. Zowel aan de kunst van Cobra als aan New Babylon ligt het streven naar een nieuwe
maatschappij ten grondslag. Welke ideële overeenkomsten en verschillen zie je?
Tip
Bekijk in Wonderkamers de film van Constant ‘New Babylon’ (kabinet 9).
25

Primitivisme: Neo-expressionisme en primitieve kunst
11.
26
soort object maquette
titel Das Motiv: Der Hund (Het motief: de hond)
kunstenaar/uitvoerder Georg Baselitz
datering 1988
plaats Duitsland
materiaal olieverf op doek
objectnummer 1012065

“Een kunstwerk bevat geen informatie die de toeschouwer tot zich moet (of kan) nemen,
zoals gevoelens of ideeën, en geeft het geen beeld van de realiteit: het werk is zelf de
realiteit. De waarde ervan ligt in het ernaar kijken. Het vraagt niet om interpretatie,
maar om gedetailleerde beleving.”
(Georg Baselitz, *1938, Duitse schilder)
Al voor de doorbraak van het neo-expressionisme toonden zich primitivistische tendensen in de
kunst. Niet zozeer in de beeldmotieven als wel in het mythisch denken en ritueel handelen van de
kunstenaars. Ook gebruikten zij natuurlijke materialen met sterk archetypische inslag zoals aarde,
huiden, veren, bloed of vilt. Met het neo-expressionisme eind jaren ‘70 / begin jaren ‘80 kwamen
ook primitieve beeldmotieven weer terug.
Georg Baselitz (*1938) is een hedendaags Duitse beeldend kunstenaar. Hij was een van de eersten
die zich in de jaren ’60 keerde tegen de minimalistische abstracte kunst en teruggreep naar de
wortels van de Europese expressieve schilderkunst.
Toen nam hij disharmonie en afstotelijkheid als uitgangspunt: grote neuzen, betraande ogen,
geschoren stoppelhoofden, of driebenigen bevolken zijn schilderijen. De voorstellingen zijn leesbaar,
de motieven herkenbaar. Zijn stijl is expressionistisch: vervorming, figuratie maar geen realisme,
met verve en agressief geschilderd.
Baselitz is het bekendst van zijn ‘op-zijn-kop’- schilderijen, waarin de motieven ‘ondersteboven’
worden weergegeven. Vanaf 1969 begon hij consequent de motieven om te keren. Het werd zijn
beeldmerk.
Het werk van Baselitz wordt binnen de hedendaagse kunst gerekend tot het neo-expressionisme.
Toch verzet Baselitz zich tegen het leggen van een sterk verband tussen zijn werk, het
expressionisme en expressie. Hij betwijfelt dat er iets emotioneels is wat men kan afbeelden.
Opdracht
1. Zie je overeenkomsten tussen het schilderij van Baselitz en de schilderijen van ‘Die Brücke’?
Leg uit.
2. Waarom zou Baselitz zijn motieven ‘ondersteboven’ schilderen?
Betrek bij je antwoord het citaat van hem.
27

Literatuurlijst:
Dr. Ronald A.R. Kerkhoven
Cobra museum voor moderne kunst
Out of Africa Nederlands Primitivisme in de 20e eeuw, 2004/2005
Ronald A.R. Kerkhoven
Het Afrikaanse gezicht van Corneille
’s Gravenhage 1992
Tayfun Belgin
Von der Bruecke zum Blauen Reiter
Edition Braus, Heidelberg 1996
Adi Martis en Mieke Rijnders
Expressionisme en primitivisme in de beeldende kunst van de twintigste eeuw
Open Universiteit Faculteit Cultuurwetenschappen, Heerlen 1998
websites
Cobra museum
http://www.cobra-museum.nl/nl/cobra.html
http://www.cobra-museum.nl/leerzaam.htm
Museumkennis
www.museumkennis.nl
© Gemeentemuseum Den Haag
afdeling Educatie, november 2008
tekst: Andrea Freckmann
redactie: in samenwerking met Ronald A.R. Kerkhoven
vormgeving: afdeling Foto&Vorm Gemeentemuseum Den Haag
28