Hoe kun je uit mengsels zuivere stoffen verkrijgen? - Plantyn
Hoe kun je uit mengsels zuivere stoffen verkrijgen? - Plantyn
Hoe kun je uit mengsels zuivere stoffen verkrijgen? - Plantyn
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong><br />
<strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
Hoofdstuk 3<br />
39<br />
9030191117_03_H3.indd 39 04-02-2008 10:04:31<br />
3. HOE KUN JE UIT<br />
MENGSELS ZUIVERE<br />
STOFFEN VERKRIJGEN?
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong><br />
<strong>verkrijgen</strong>?<br />
Bekijk en bedenk<br />
1 Goud zoeken in slijk 2 Zeven van zand 3 Zoutwinning 4 Waterzuivering<br />
5 Droogzwierder 6 Thee zetten 7 Koffi e zetten 8 Druiven persen<br />
Beschrijf wat jij in de afbeeldingen ziet.<br />
Herken <strong>je</strong> de toegepaste scheidingsmethoden? Ken <strong>je</strong> er een naam voor?<br />
– <strong>Hoe</strong> zou jij een scheidingsmethode kiezen voor een bepaald mengsel?<br />
– Ken <strong>je</strong> enkele voorbeelden van veelgebruikte scheidingsmethoden in het huishouden?<br />
– Ken <strong>je</strong> enkele voorbeelden van industriële scheidingsmethoden?<br />
– Herken <strong>je</strong> toestellen om heterogene of homogene <strong>mengsels</strong> te scheiden?<br />
– Welke aggregatietoestanden van de bestanddelen worden ermee gescheiden?<br />
– Welke fysische eigenschappen van de bestanddelen spelen hierbij een belangrijke rol?<br />
Leer de chemie<br />
De materie die <strong>je</strong> in voorwerpen, materialen, <strong>stoffen</strong>, aantreft is heel dikwijls een mengsel.<br />
Om <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> te <strong>verkrijgen</strong> gaat men deze proberen af te zonderen <strong>uit</strong> het mengsel.<br />
De aard van het mengsel bepaalt de manier waarop men een mengsel in zijn bestanddelen kan scheiden.<br />
Je weet reeds dat de aard van een mengsel bepaald wordt door de diameter van de aggregaten (mo-<br />
lecuulgroep<strong>je</strong>s) en door de aggregatietoestand waarin de bestanddelen in het mengsel voorkomen.<br />
mengsel bestanddeel (A) + bestanddeel (B) + bestanddeel (C)<br />
+ +<br />
Scheiden van <strong>mengsels</strong> (modelvoorstelling)<br />
40 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 40 04-02-2008 10:04:46
3.1 Scheiden van heterogene <strong>mengsels</strong><br />
Enkele scheidingsmethoden voor heterogene <strong>mengsels</strong><br />
Grove <strong>mengsels</strong> (vaste <strong>stoffen</strong>):<br />
manueel <strong>uit</strong>rapen, zeven, ziften.<br />
Suspensies (vloei<strong>stoffen</strong> met vaste <strong>stoffen</strong>):<br />
laten bezinken, decanteren, fi ltreren, centrifugeren.<br />
Emulsies (vloei<strong>stoffen</strong>):<br />
laten ontmengen en afscheiden met scheitrechter.<br />
Zeer grove heterogene <strong>mengsels</strong> van een vaste stof en een vloeistof <strong>kun</strong>nen gescheiden worden door<br />
het manueel <strong>uit</strong>rapen van de vaste stof of het decanteren van de vloeistof<br />
Decanteren (afscheiden)<br />
Manueel decanteren Decanteren met scheitrechter<br />
De techniek van het decanteren steunt op een verschil in massadichtheid tussen de niet mengbare<br />
bestanddelen van het mengsel.<br />
De eenvoudigste scheidingsmethode is het manueel decanteren of afgieten. Men kan ze toepassen bij<br />
heterogene <strong>mengsels</strong> met duidelijk gescheiden vloeistofl agen en bij <strong>mengsels</strong> van een vloeistof met<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 41<br />
9030191117_03_H3.indd 41 04-02-2008 10:04:58
daarin duidelijk zichtbare brokken vaste <strong>stoffen</strong>. Manueel decanteren nauwkeurig <strong>uit</strong>voeren vergt een<br />
grote handigheid. Voor nauwkeuriger werk zal men eerder overschakelen op fi ltreren.<br />
Toepassingen: het afgieten van aardappelen, goud wassen, klaren van wijn, scheiden van water en<br />
groenten, …<br />
Het volledig manueel scheiden van twee of meerdere niet-mengbare vloeistofl agen blijft toch moeilijk.<br />
Daarom zal men gebruik maken van een scheitrechter als hulpmiddel. Deze methode gebruikt men<br />
voor niet- mengbare vloei<strong>stoffen</strong>, die op basis van een verschillende massadichtheid meerdere lagen<br />
vormen of wanneer het mengsel vaste stofdeelt<strong>je</strong>s bevat die na enige tijd bezinken op de bodem van<br />
de behouder.<br />
Deze methode wordt ook vaak gebruikt in combinatie met een voorafgaande extractie (zie verder) van<br />
waterige oplossingen door bv. benzine of andere organische solventen.<br />
Toepassingen: het scheiden van water en olie, het reinigen van zandhoudend zeewater of slootwater, …<br />
Filtreren<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
glasstaaf<br />
filtreerpapier<br />
te scheiden<br />
<strong>stoffen</strong>mengsel<br />
trechter<br />
residu<br />
filtraat<br />
Filtreren<br />
Een heterogeen mengsel van een vaste stof en een vloeistof kan gescheiden worden door zeven of<br />
ziften, en nauwkeuriger door fi ltreren. De methode steunt op een verschil in deelt<strong>je</strong>sgrootte.<br />
Voor nauwkeurige scheidingen gebruikt men een welgekozen poreus membraan (bv. fi ltreerpapier)<br />
dat in een trechter geplaatst wordt. De vaste stof blijft achter op het fi ltreerpapier en wordt residu<br />
genoemd. De vloeistof die door het fi ltreerpapier sijpelt wordt fi ltraat genoemd.<br />
Er bestaan vele soorten fi ltreerpapier met aangepaste doorlaatbaarheid voor diverse deelt<strong>je</strong>sgrootte en<br />
met verschillende doorloopsnelheid. In plaats van fi ltreerpapier gebruikt men soms ook nog fi jner door-<br />
laatbare materialen, zoals samengeperst papier, of gesinterd glas of allerlei poreuze <strong>kun</strong>st<strong>stoffen</strong>.<br />
42 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 42 04-02-2008 10:05:08
Toepassingen: het persen van vruchtensappen, het gebruik van een ‘vergiet’ in de keuken om<br />
groenten van water te scheiden, …<br />
Filtratie wordt dikwijls gebruikt in combinatie met extractie (zie verder), zoals bv. bij het koffi e- en<br />
theezetten.<br />
1 2 3 4<br />
Centrifugeren<br />
Filtreren (Å en Ç) is een veelgebruikte methode om<br />
vaste stofdeelt<strong>je</strong>s nauwkeurig te scheiden van een<br />
vloeistof. De juiste keuze van een membraan dat de<br />
vaste stofdeelt<strong>je</strong>s tegenhoudt is daartoe zeer belang-<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 43<br />
rijk.<br />
Filtreren kan versneld worden door het fi ltreer toestel<br />
aan te sl<strong>uit</strong>en op bijvoorbeeld een waterstraalzuig-<br />
pomp die voortdurend lucht onder de fi lter wegzuigt<br />
(zuigfi ltratie). Men maakt dan gebruik van aange-<br />
paste fi ltreertoestellen, zoals Büchnertrechter (É)<br />
of fi ltreerkroes (Ñ).<br />
Heterogene <strong>mengsels</strong> van zwevende vaste stofdeelt<strong>je</strong>s in een vloeistof onderwerpt men soms aan<br />
een voorafgaande bewerking, nl. centrifugeren, alvorens over te gaan tot decanteren of fi ltreren. Men<br />
gebruikt daartoe een centrifuge. Dit is een toestel waarin het heterogene mengsel tegen zeer hoge<br />
snelheid wordt rondgezwierd. Het werkingsprincipe ervan is analoog aan het gebruik van een sla zwierder<br />
in de keuken en steunt op een verschil in massadichtheid en beweeglijkheid van de bestanddelen.<br />
Bij hoog toerental wordt het bezinken van vaste stofdeelt<strong>je</strong>s naar de bodem van de ronddraaiende buis-<br />
<strong>je</strong>s versneld en <strong>kun</strong>nen zwaardere en lichtere stofdeelt<strong>je</strong>s van elkaar worden gescheiden. Achteraf kan<br />
de bovenstaande vloeistof worden afgegoten bv. door decanteren.<br />
Centrifugeren<br />
Toepassingen: afromen van melk, bloed scheiden in vloeibaar bloedserum en vaste bloedplaat<strong>je</strong>s.<br />
9030191117_03_H3.indd 43 04-02-2008 10:05:13
3.2 Scheiden van homogene <strong>mengsels</strong><br />
Enkele scheidingsmethoden voor homogene <strong>mengsels</strong><br />
In homogene <strong>mengsels</strong> is de opgeloste stof zeer fi jn verdeeld in het oplosmiddel. Om deze te scheiden<br />
bestaan er verschillende technieken zoals kristalliseren, destilleren, extraheren, adsorberen of<br />
combinaties daarvan zoals chromatografi e.<br />
Kristalliseren<br />
Zoutwinning <strong>uit</strong> zeewater Modelvoorstelling<br />
Kristallisatie is een scheidingsmethode voor homogene <strong>mengsels</strong> (oplossingen) van een vloeistof<br />
en van een vaste stof. Het doel is de opgeloste vaste stof af te zonderen door langzame verdamping<br />
van het oplosmiddel.<br />
De methode steunt op de beperkte oplosbaarheid van het vaste bestanddeel.<br />
• Om de kristallisatie te versnellen wordt de oplossing eventueel verwarmd. Naarmate het oplosmid-<br />
del verdampt verkrijgt men een meer geconcentreerde oplossing aan vaste stof, tot <strong>uit</strong>eindelijk de<br />
maximale oplosbaarheid wordt bereikt en kristalvorming begint.<br />
• Als het kristallisatieproces langzaam gebeurt, <strong>kun</strong>nen er relatief grote kristallen ontstaan.<br />
• Eventueel laat men het mengsel, met of zonder verwarming, zo lang staan tot de vloeistof volledig<br />
verdampt is en de vaste stof achterblijft.<br />
Toepassingen: de industriële winning van opgeloste zouten (zeezout, keukenzout) <strong>uit</strong> zeewater in zo-<br />
genaamde “zouttuinen” of “zoutpannen”. Het water verdampt onder invloed van de zonnewarmte.<br />
Merk op: kristalliseren door <strong>uit</strong>dampen?<br />
Het verdampingsproces van het oplosmiddel wordt <strong>uit</strong>eraard versneld door het<br />
mengsel te verwarmen (<strong>uit</strong>dampen). Dit is echter niet bevorderlijk voor een mooie<br />
kristalvorming.<br />
Door te snelle verwarming worden zeer vele vaste stof-partikelt<strong>je</strong>s gevormd in<br />
plaats van enkele traaggroeiende kristallen. Er ontstaat dan ook een poederach-<br />
tige vaste stof met nauwelijks waarneembare kristallijne structuur.<br />
44 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 44 04-02-2008 10:05:22
Destilleren<br />
Destillatie is een scheidingsmethode voor homogene <strong>mengsels</strong> (oplossingen) van:<br />
– een vaste stof in een vloeistof om het oplosmiddel zuiver te <strong>verkrijgen</strong>.<br />
– vloei<strong>stoffen</strong> waarvan de kookpunten voldoende ver <strong>uit</strong> elkaar liggen.<br />
De methode steunt op een verschil in kookpunt tussen de bestanddelen van het mengsel.<br />
Bij verwarming zal het vluchtigste bestanddeel (laagste kookpunt) het snelst verdampen en dit kan<br />
door middel van een koeler terug condenseren. Zo verkrijgt men een ‘destillaat’, dat eventueel nog<br />
<strong>uit</strong> meerdere fracties kan bestaan. Door de bekomen destillatiefracties meermaals zorgvuldig te her-<br />
destilleren kan men zeer <strong>zuivere</strong> vloei<strong>stoffen</strong> afzonderen <strong>uit</strong> het oorspronkelijke mengsel.<br />
Toepassingen:<br />
fractioneerkolom<br />
koelwater<br />
Liebigkoeler<br />
Destilleren in het labo Destilleren in de <strong>je</strong>neverstokerij<br />
Destilleren in de petrochemie<br />
– petrochemie: aardolie scheiden in o.a. benzine, kerosine, stookolie en asfalt.<br />
– “stokeri<strong>je</strong>n”: bereiding van geestrijke dranken met een hoog alcoholgehalte (bv. cognac, whisky,<br />
<strong>je</strong>never, calvados, rum, wodka, …).<br />
– ontzilting van zeewater of de bereiding van gedestilleerd water.<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 45<br />
9030191117_03_H3.indd 45 04-02-2008 10:05:30
3.3 Scheiden van zowel homogene als heterogene <strong>mengsels</strong><br />
Extraheren<br />
Extractie is een scheidingsmethode voor de meeste homogene en sommige heterogene <strong>mengsels</strong>.<br />
Door extractie kan <strong>je</strong> een vaste stof of een vloeistof afzonderen <strong>uit</strong> een homogeen mengsel.<br />
Door opeenvolgende extracties, met verschillende extractiemiddelen, kan men meerdere <strong>stoffen</strong><br />
afzonderen <strong>uit</strong> hun oorspronkelijke <strong>mengsels</strong>.<br />
De methode steunt op een verschil in oplosbaarheid in een extractiemiddel.<br />
Voorbeeld: Aan een mengsel van keukenzout en zand wordt water als extractiemiddel toegevoegd.<br />
Het zout lost op in het water, het zand niet. Door de extractie te laten volgen door een<br />
fi ltratie kan men het zoutwater van het zand scheiden.<br />
‘Poire Williams’ Een lekker tas<strong>je</strong> koffi e<br />
Toepassingen:<br />
– koffi e en thee zetten;<br />
– verwijdering van cafeïne <strong>uit</strong> koffi e;<br />
– bereiding (extractie) van parfums <strong>uit</strong> plantenextracten;<br />
– bereiding (extractie) van suikers <strong>uit</strong> suikerbieten;<br />
– bereiding (extractie) van oliën <strong>uit</strong> zaden.<br />
Adsorberen<br />
Adsorptie is een scheidingsmethode voor de meeste homogene en enkele heterogene <strong>mengsels</strong>.<br />
Hiermee kan een vaste stof of een vloeistof <strong>uit</strong> een mengsel afgezonderd worden.<br />
Bij adsorptie wordt de stof die men <strong>uit</strong> een homogeen mengsel wil afscheiden vastgehecht (gead-<br />
sorbeerd) aan het oppervlak van een andere stof (adsorptiemiddel).<br />
De methode steunt op een verschil in adsorbeerbaarheid (adhesie) aan een adsorptiemiddel.<br />
46 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 46 04-02-2008 10:05:37
Brandweerman met gasmasker om giftige <strong>stoffen</strong> te verwijderen <strong>uit</strong> rook<br />
Toepassingen:<br />
– het ontkleuren van rode wijn met actieve koolstof (na fi ltreren is de wijn kleurloos);<br />
– water en mest<strong>stoffen</strong> worden geadsorbeerd aan humusdeelt<strong>je</strong>s;<br />
– aquariumfi lters voor de verwijdering van afval<strong>stoffen</strong> <strong>uit</strong> het aquariumwater;<br />
– gasmaskers bevatten een fi lter met een hoeveelheid heel fi jn verdeelde actieve koolstof (norit).<br />
Giftige <strong>stoffen</strong> in de lucht worden aan het poeder geadsorbeerd.<br />
– verwijderen van roetdeelt<strong>je</strong>s <strong>uit</strong> de auto<strong>uit</strong>laatgassen;<br />
– fi lter in de keukendampkap voor de verwijdering van vetten en allerlei reuk<strong>stoffen</strong> <strong>uit</strong> de voedsel-<br />
bereiding.<br />
Chromatografi e<br />
Chromatografi e is een scheidingsmethode, voor homogene <strong>mengsels</strong> van diverse aard, waarbij de<br />
bestanddelen gescheiden worden door een combinatie van adsorptie en extractie.<br />
De naam betekent in feite: het ‘schrijven’ met kleuren, omdat <strong>mengsels</strong> worden <strong>uit</strong>eengetrokken in<br />
hun bestanddelen die men vaak ziet als gekleurde vlekken.<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 47<br />
9030191117_03_H3.indd 47 04-02-2008 10:05:48
1 2 3<br />
De eenvoudigste vorm is de papierchromatografie.<br />
Hierbij wordt een stip van bv. een kleur<strong>stoffen</strong>mengsel aangebracht op een papier. Å<br />
Dit wordt in een afgesloten recipiënt geplaatst waarin zich een vloeistof (loopvloeistof) bevindt. Ç<br />
Deze vloeistof wordt opgezogen door het papier.<br />
Sommige componenten van de stip lossen beter op in de loopvloeistof (extractie), andere worden meer<br />
vastgehouden door het papier en vorderen trager (adsorptie).<br />
Deze twee effecten zorgen voor een progressieve scheiding van de componenten. É<br />
Wanneer de bestanddelen van het mengsel kleur<strong>stoffen</strong> zijn, krijgt men een beeld van gekleurde vlek-<br />
ken tijdens de scheiding. Voor kleurloze bestanddelen wordt achteraf, na de scheiding, eventueel een<br />
sproeivloeistof op het gescheiden mengsel verstoven waardoor ook de vlekken afkomstig van kleur-<br />
loze <strong>stoffen</strong> een duidelijke kleur <strong>kun</strong>nen vertonen.<br />
Toepassingen:<br />
Chromatografie is een zeer belangrijke scheidingstechniek in moderne laboratoria!<br />
Vele analyses in de sportwereld (dopingcontrole) en in gerechtelijke onderzoek (opsporing van drugs)<br />
gebeuren met gespecialiseerde chromatografische technieken. Ook in de klinische laboratoria en bij<br />
restauratieonderzoek van <strong>kun</strong>stwerken wordt veel beroep gedaan op de chromatografie.<br />
3.4 Scheidingsschema’s<br />
Bij complexe <strong>mengsels</strong> zijn bv. sommige componenten homogeen vermengd en andere heterogeen.<br />
In dat geval moeten verschillende scheidingstechnieken toegepast worden in de juiste volgorde.<br />
– Eerst wordt getracht het heterogeen mengsel te scheiden in homogene deel<strong>mengsels</strong>.<br />
– Daarna kan men met gepaste scheidingstechnieken de verschillende bestanddelen afzonderen <strong>uit</strong><br />
de homogene deel<strong>mengsels</strong>.<br />
48 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 48 04-02-2008 10:05:49
Enkele voorbeelden van scheidingsschema’s.<br />
Labo<br />
Zand + zout<br />
extraheren met water<br />
filtreren<br />
filtraat residu<br />
indampen zand<br />
zout<br />
Mineraalwater<br />
destilleren<br />
water residu<br />
oplossen in water<br />
gefractioneerde<br />
kristallisatie<br />
verschillende vaste<br />
<strong>stoffen</strong> (zouten)<br />
1. Decanteren van een olie-water mengsel<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
1 2<br />
Olie en water-mengsel<br />
Varianten: 1. pentaan en water<br />
Werkwijze:<br />
Zand + zout + olie + water<br />
filtreren<br />
zand filtraat<br />
decanteren<br />
olie zoutwater<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 49<br />
destilleren<br />
water zout<br />
Bruine suiker<br />
oplossen in water<br />
adsorberen (bv. op actieve kool)<br />
filtraat residu<br />
witte suiker<br />
filtreren<br />
<strong>uit</strong>dampen of kristalliseren<br />
2. dijood , water en pentaan<br />
3. mengsel <strong>uit</strong> het extractie-experiment.<br />
Tracht 10 tot 50 ml van het mengsel te scheiden door manueel afgieten. Å<br />
Herneem het vorige met behulp van een scheitrechter. Ç<br />
9030191117_03_H3.indd 49 04-02-2008 10:06:01
2. Filtreren van een krijt-water mengsel<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
1 2 3 4<br />
Werkwijze:<br />
Gebruik een koffiefilter of plooi het filtreerpapier. Å<br />
Krijt en water<br />
Giet het mengsel, liefst via een glazen staaf, in de filter. Ç<br />
Varianten: 1. modderwater<br />
2. aangezuurde melk<br />
En/of É Breng een filtreerpapier in de Büchnertrechter. Sl<strong>uit</strong> de waterstraalzuigpomp aan. Voeg het<br />
mengsel toe en zuig de vloeistof af volgens de instructies van <strong>je</strong> leerkracht.<br />
En/of Ñ Breng een filtreerkroes in de rubberring als in de afbeelding en sl<strong>uit</strong> de waterstraalzuigpomp<br />
aan volgens de instructies van <strong>je</strong> leerkracht.<br />
Voeg het mengsel toe en zuig de vloeistof af.<br />
3. Kristalliseren en <strong>uit</strong>dampen van zoutwater<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
Zout water<br />
Varianten: 1. kopersulfaat-oplossing<br />
2. (kandij-)suikeroplossing<br />
1 2<br />
3 4<br />
Werkwijze:<br />
Kristalliseren<br />
Breng 5 tot 10 ml oplossing in een horlogeglas Å of kristalliseerschaal Ç.<br />
Zet het mengsel weg. (voorzien van <strong>je</strong> naam en de samenstelling)<br />
Observeer (zo mogelijk met een vergrootglas) het resultaat in de volgende les.<br />
Uitdampen: É of Ñ (<strong>uit</strong>dampen via een waterbad)<br />
Breng circa 10 ml mengsel in een beker of erlenmeyer of reageerbuis<strong>je</strong>.<br />
Verwarm het mengsel met een matige of krachtige vlam tot alle vloeistof verdampt is.<br />
Pas op voor het spatten naar het einde toe van het <strong>uit</strong>dampen!<br />
50 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 50 04-02-2008 10:06:03
4. Kristallen “kweken”<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
1<br />
Werkwijze:<br />
2<br />
Zout, witte suiker, kandijsuiker, borax (schoonmaakmiddel), epsonzout<br />
(laxeermiddel), bakpoeder of aluin.<br />
Los een maximale hoeveelheid vaste stof (bv. aluin) op in een minimale hoeveelheid water. Å<br />
Zonder na een paar dagen het beste en het grootste kristal af door decanteren.<br />
Los de andere kristallen weer op in de resterende oplossing. Å<br />
Breng het ene gezuiverde, eventueel afgeschuurde kristal, opnieuw in de afgekoelde verzadigde oplos-<br />
sing. Het kristal wordt mooier als <strong>je</strong> er een touwt<strong>je</strong> omheen maakt en het, bv. opgehangen aan een<br />
potlood, midden in de oplossing hangt. Ç<br />
Herhaal het vorige (decanteren, <strong>zuivere</strong>n, heroplossen) de volgende dagen zodat <strong>je</strong> langzaamaan één<br />
steeds aangroeiend kristal verkrijgt.<br />
5. Destilleren van zout water.<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
Zoutwater<br />
Varianten:<br />
1. (rode) wijn,<br />
2. bier,<br />
1a 1b<br />
3. cola,<br />
4. mineraalwater.<br />
2a 2b 2c 2d 3a 3b<br />
Werkwijze:<br />
Gebruik een beschikbare destillatieopstelling (bv. 1b + 2b + 3a) of bouw zelf een opstelling volgens de<br />
instructies van <strong>je</strong> leerkracht.<br />
Breng 10 tot 20 ml mengsel in de destilleerkolf of reageerbuis.<br />
Laat de opstelling controleren door <strong>je</strong> leerkracht. Verwarm pas dan met een matige vlam.<br />
Beëindigen van het experiment (ook als er wat onverwachts gebeurt):<br />
Beëindig pas het verwarmen nadat <strong>je</strong> een verbinding tussen toestelonderdelen hebt verbroken of het<br />
hete toevoerbuis<strong>je</strong> <strong>uit</strong> het destillaat hebt genomen. Daardoor vermijd <strong>je</strong> dat het destillaat terug opgezogen<br />
wordt in de destilleerkolf.<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 51<br />
9030191117_03_H3.indd 51 04-02-2008 10:06:05
6. Extraheren van krijt en zout met als extractiemiddel water.<br />
Opstelling Werkwijze:<br />
1<br />
2<br />
Stop het recipiënt af en schud krachtig.<br />
Filtreer het bekomen heterogene mengsel (zie filtreren).<br />
3<br />
Breng ongeveer een koffielepel zout en krijt (eventueel<br />
fijn gestampt in een mortier É) in een recipiënt. Å of Ç<br />
Voeg 10 ml tot 50 ml (al naargelang de recipiënt) water<br />
als extractievloeistof toe.<br />
Uit het filtraat kan <strong>je</strong> het zout afzonderen via kristalliseren, <strong>uit</strong>dampen en/of destilleren (zie 3 of 5).<br />
7. Ontkleuren van bruine suiker.<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
1 2 3 4<br />
Werkwijze:<br />
Bruine suiker opgelost in water<br />
Adsorptiemiddel: norit, eventueel roet, wit zand of<br />
droge grond<br />
Varianten: rode wijn, cola, fr<strong>uit</strong>sap, slootwater,<br />
parfumoplossing<br />
Breng 5 tot 10 ml mengsel in een recipiënt (reageerbuis of erlenmeyer).<br />
Voeg een schep<strong>je</strong> adsorptiemiddel toe.<br />
Stop de recipiënt af en schud krachtig.<br />
Filtreer het bekomen heterogene mengsel (zie filtreren).<br />
Vergelijk de kleur, eventuele geur en smaak van het filtraat met het oorspronkelijke mengsel.<br />
Uit het filtraat kan <strong>je</strong> de suiker afzonderen via kristalliseren, <strong>uit</strong>dampen en/of destilleren (zie 3 of 5).<br />
8. Chromatografie van alcoholviltstiften.<br />
Opstelling Benodigdheden<br />
1<br />
bovenaanzicht<br />
2<br />
Å: petrischaal met deksel of Ç: glascilinder of<br />
erlenmeyer met stop (met haak<strong>je</strong>).<br />
Filtreer-/chromatografiepapier<br />
Alcoholstiften<br />
Loopvloeistof (te bevragen bij <strong>je</strong> leerkracht):<br />
1. ethanol , 1-butanol ijsazijn, water; in volumeverhouding : 2 / 2 / 1 / 5<br />
2. ethanol , 1-butanol ammoniak (2 mol/l); in volumeverhouding : 3 / 1 / 1<br />
52 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 52 04-02-2008 10:06:07
Werkwijze (algemeen):<br />
Breng op ongeveer 1 cm van het midden van een filtreerpapier symmetrisch kleine stippen aan van<br />
4 verschillende alcoholstiften. Maak <strong>uit</strong> een ander filtreerpapier een ± 2 cm hoog en 0,5 cm breed<br />
rollet<strong>je</strong> en steek het in het midden door een gemaakte opening in het filtreerpapier met de kleurstippen.<br />
Breng ongeveer 0,5 cm van een loopvloeistof in de petrischaal.<br />
Plaats het rollet<strong>je</strong> met bovenaan het filtreerpapier (met de kleurstippen) in de petrischaal Å en sl<strong>uit</strong><br />
het af met het deksel.<br />
Variante werkwijze:<br />
Breng een kleurstip aan op circa 1 cm van de onderzijde van een lang filtreerpapier en bevestig het met<br />
een haak<strong>je</strong> aan de stop.<br />
Breng circa 1 cm loopvloeistof in de glascilinder, hang er het papier in zodat het net in de vloeistof reikt<br />
en stop de recipiënt af. Ç<br />
Oefenen en testen<br />
1. Vul volgende tabel in<br />
Scheidingsmethode Toepasbaar voor: Steunt op verschil in Voorbeeld<br />
(2 <strong>mengsels</strong> )<br />
0. Ziften/zeven heterogeen mengsel<br />
1. Adsorberen<br />
2. Chromatograferen<br />
3. Decanteren<br />
4. Destilleren<br />
5. Extraheren<br />
6. Filtreren<br />
7. Kristalliseren<br />
vast + vast<br />
2. Welk mengsel past bij welke scheidingsmethode?<br />
deelt<strong>je</strong>sgrootte zand + knikkers<br />
koren + kaf<br />
Gegeven de <strong>mengsels</strong>:<br />
a bloed b aardappelen in kookpot c lavendelbloemp<strong>je</strong>s d modder e petroleum f rode wijn<br />
g zoutwater<br />
Bij een juiste selectie worden alle methoden gebruikt.<br />
Adsorberen Chromatograferen Decanteren Destilleren Extraheren Filtreren Kristalliseren<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 53<br />
9030191117_03_H3.indd 53 04-02-2008 10:06:08
3. Corrigeer de volgende <strong>uit</strong>spraken:<br />
Vervang hierbij één of meerdere van de onderstreepte gedeelten door een passend alternatief of<br />
schrap ze.<br />
a De keuze van de scheidingsmethode voor een gegeven mengsel steunt op verschillende chemische<br />
eigenschappen van de <strong>mengsels</strong>.<br />
b Het koffiezetten steunt op de volgende scheidingsmethoden: filtreren, extraheren en <strong>uit</strong>dampen.<br />
c Cafeïnevri<strong>je</strong> koffie (in een tas) is een homogeen mengsel van een vaste stof en vloei<strong>stoffen</strong>.<br />
d Bij een destillatie vangt men achtereenvolgens vloei<strong>stoffen</strong> op met afnemende smeltpunten.<br />
e Een extractiemiddel is een vaste stof die de bestanddelen van een mengsel oplost.<br />
f Bij het ontkleuren van een oplossing van bruine suiker worden achtereenvolgens de volgende<br />
scheidingsmethoden gebruikt adsorberen, filtreren en kristalliseren.<br />
g Heterogene <strong>mengsels</strong> van vloei<strong>stoffen</strong> of van een vaste stof en een vloeistof <strong>kun</strong>nen gescheiden<br />
worden met een scheitrechter.<br />
h Heterogene <strong>mengsels</strong> als suspensies en emulsies <strong>kun</strong>nen versneld gescheiden worden door<br />
centrifugeren.<br />
i Kristallen ontstaan door het <strong>uit</strong>koken van een vloeistof <strong>uit</strong> een homogeen mengsel van<br />
vloei<strong>stoffen</strong>.<br />
j In de petrochemie wordt benzine via filtratie geraffineerd in verschillende <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong>.<br />
54 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 54 04-02-2008 10:06:09
4. Stel voor de volgende <strong>mengsels</strong> een scheidingsschema voor.<br />
Alle bestanddelen moeten afzonderlijk bekomen worden.<br />
Stoffensysteem 4.0 Zand<br />
Scheidings-<br />
schema<br />
Doelen<br />
+ zout<br />
extraheren met water<br />
fi ltreren<br />
zand + zout water<br />
kristalliseren zout<br />
4.1 Zand<br />
+ zout<br />
+ water<br />
4.2 Zand<br />
+ zout<br />
+ water<br />
+ azijn<br />
+ ethanol<br />
+ olie<br />
Je leerde omschrijvingen en mogelijke verschillen geven van de volgende scheidingsmethoden:<br />
– fi ltratie<br />
– decantatie<br />
– centrifugatie<br />
– kristallisatie<br />
– destillatie<br />
– extractie<br />
– adsorptie<br />
– chromatografi e<br />
Je kan hiervan<br />
– modelvoorstellingen tekenen en herkennen;<br />
– drie toepassingen noemen;<br />
– gegeven voorbeelden juist situeren en benoemen;<br />
– aangeven welk(e) soort(en) mengsel(s) hiermee <strong>kun</strong>nen gescheiden worden;<br />
– aangeven op welk verschil in stofeigenschappen deze techniek steunt;<br />
– een scheidingsschema opstellen om alle bestanddelen <strong>uit</strong> een eenvoudig gegeven mengsel af<br />
te zonderen.<br />
→<br />
SAMENVATTING<br />
→ →<br />
→<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 55<br />
9030191117_03_H3.indd 55 04-02-2008 10:06:26
Het belangrijkste onthouden!<br />
Scheidings-<br />
techniek<br />
Zeven/ziften/<br />
<strong>uit</strong>rapen<br />
Mengsel Scheidingstechniek Zuivere <strong>stoffen</strong><br />
Heterogeen<br />
Homogeen<br />
apple<br />
apple<br />
Steunt op<br />
verschillen in<br />
zeven/ziften<br />
fi ltreren<br />
decanteren<br />
centrifugeren<br />
extraheren<br />
adsorberen<br />
<strong>uit</strong>dampen<br />
kristalliseren<br />
destilleren<br />
chromatografi e<br />
deelt<strong>je</strong>sgrootte × ×<br />
Filtratie deelt<strong>je</strong>sgrootte ×<br />
Decantatie/<br />
centrifugatie<br />
Chromatografi e oplosbaarheid<br />
dichtheid × ×<br />
adsorbeerbaarheid<br />
Heterogeen mengsel Homogeen mengsel<br />
v-v v-g vl-v vl-vl vl-g vl-v vl-vl vl-g g-g<br />
56 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
+<br />
× × × ×<br />
Extractie oplosbaarheid × × × × × ×<br />
Adsorbtie adsorbeerbaarheid × × × × ×<br />
Destillatie kookpunt × ×<br />
Kristallisatie/<br />
<strong>uit</strong>dampen<br />
kookpunt /<br />
oplosbaarheid<br />
Belangrijke begrippen<br />
adsorptie<br />
centrifugeren<br />
chromatografi e<br />
decanteren<br />
destilleren<br />
extraheren<br />
fi ltreren<br />
kristalliseren/ <strong>uit</strong>dampen<br />
<strong>uit</strong>rapen<br />
zeven<br />
ziften<br />
9030191117_03_H3.indd 56 04-02-2008 10:07:08<br />
×
Leesstuk<strong>je</strong><br />
Chemische elementen van<br />
Aristoteles tot Lavoisier:<br />
De moeizame weg van<strong>uit</strong> alchemie naar moderne chemie<br />
De wordingsgeschiedenis van de chemie kan ruwweg in twee grote perioden worden ingedeeld: de alchemie en de moderne chemie. ‘<br />
Alchemie’ is een woord dat <strong>uit</strong> twee delen bestaat: ‘al’ een arabisch lidwoord (‘de‘), en ‘chemie’. Over de oorsprong van het woord ‘chemie’<br />
is minder éénduidigheid. Sommigen verwijzen voor de stam ‘chemi’ naar het koptisch, een oude taal gesproken in Egypte, en leggen een<br />
verband met ‘zwart, zwarten, verdonkeren’. De ‘zwarte aarde’ van de vruchtbare Nijlvallei werd om haar vruchtbaarheid als een soort<br />
wonderaarde beschouwd. Anderen verwijzen naar het Oudgriekse woord ‘cheo’, dat verband houdt met ‘gieten, <strong>uit</strong>gieten, vloeibaar worden’.<br />
Spijtig genoeg heeft de naam ‘alchemie’ een negatieve bijklank gekregen, vermoedelijk door de geheimzinnigheid waarmede de alchemisten<br />
hun beroep <strong>uit</strong>oefenden. Ze werden dikwijls eerder beschouwd als wonderdoeners en duivels<strong>kun</strong>stenaars dan als gedreven ambachtslieden en<br />
wetenschappers die de eigenschappen van de <strong>stoffen</strong> probeerden te ontrafelen en te beheersen.<br />
De geschiedenis van de natuurwetenschappen was aanvankelijk ook geen aaneenschakeling van opzienbarende ontdekkingen! Bovendien<br />
werd het natuurwetenschappelijk denken niet steeds op prijs gesteld door de heersende godsdiensten waardoor het zich dikwijls nood-<br />
gedwongen ontwikkelde in gesloten, moeilijk toegankelijke genootschappen.<br />
Ongeveer 2500 jaar geleden stelden Griekse denkers, natuurfi losofen, een aantal theorieën op over de oorsprong van alle materie. Deze<br />
wijsgeren bedreven ‘wetenschap’ eerder als een puur geestelijke aangelegenheid. ‘Waarnemingen’ hadden betrekkelijk weinig waarde en<br />
‘experimenteren’ (wat handwerk vereist) was beneden hun waardigheid. Wetenschap bedrijven was vooral ‘redeneren en fi losoferen’ en zo tot<br />
conclusies komen.<br />
De welsprekendheid en overtuigingskracht van deze vaak respectabele fi guren droeg in hoge mate bij tot hun gezag en het aanvaarden van<br />
hun opvattingen.<br />
– Aanvankelijk dachten natuurfi losofen dat alle materie opgebouwd is <strong>uit</strong><br />
één oerstof. (bv. Parmenides en Heraclitus circa 540-480 voor Christus),<br />
zoals water of lucht of vuur.<br />
– Later werden dat vier onveranderlijke fundamenten, de elementen<br />
water, aarde, lucht en vuur (Empedocles, 494-434 voor Christus).<br />
Alle kenmerken van een stof en de veranderingen ervan werden verklaard<br />
met deze vier elementen, bijvoorbeeld door hun mengverhouding.<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 57<br />
9030191117_03_H3.indd 57 04-02-2008 10:07:24
– Deze leer van de vier elementen is echter vooral bekend geworden door de Griekse wijsgeer Aristoteles (384-323 voor<br />
Christus), één van de grootste fi losofen ooit . Hij kan beschouwd worden als de baanbreker voor de alchemie. Zijn natuur-<br />
fi losofi sche opvattingen werden trouwens ook vele eeuwen ondersteund door de katholieke kerk<br />
en de islam. Hij stelde een natuurtheorie voor waarbij hij deze vier elementen primaire en<br />
secundaire kwaliteiten toekende die konden <strong>uit</strong>gewisseld worden. Hij voegde trouwens ook nog<br />
een vijfde, ietwat geheimzinnig element toe, dat in de loop der eeuwen diverse namen kreeg<br />
zoals: ether, pneuma, quintessence. Ook stelde hij het principe dat alle bestaande dingen in de<br />
natuur, hoe onvolmaakt ook, volmaakt <strong>kun</strong>nen worden gemaakt, mits de juiste behandeling om<br />
de kwaliteiten aan te passen. Stoffen als ‘goud’ en ‘barnsteen’ werden in de oudheid als<br />
‘volmaakt’ beschouwd. Goud omwille van zijn onaantastbaarheid, barnsteen omwille van zijn<br />
goudkleur en allerlei insl<strong>uit</strong>ingen van dierlijke of plantaardige oorsprong.<br />
Element primaire kwaliteit secundaire kwaliteit<br />
Vuur warm droog<br />
Lucht vochtig warm<br />
Water koud vochtig<br />
Aarde droog koud<br />
In de 1ste eeuw van onze tijdrekening, toen de Romeinen bijna alle landen rond de Middellandse Zee beheersten, lag het<br />
centrum van de wetenschap (dus ook van de alchemie) in de wereldberoemde wetenschappelijke bibliotheek van de stad<br />
Alexandrië, een grote havenstad aan de monding van de Nijl.<br />
In het voetspoor van de Islam tot in Span<strong>je</strong> speelden Arabische geleerden een grote rol in de verspreiding van de alchemie naar<br />
West-Europa.<br />
Eeuwen lang had de vier-elemententheorie een grote invloed op de ontwikkeling van de alchemie en ook nu komt ze nog voor<br />
binnen bepaalde esoterische kringen.<br />
Zo berustte het zoeken naar de steen der wijzen, waarmee onedele metalen in goud zouden <strong>kun</strong>nen omgezet worden, op een<br />
onderdeel van de theorie dat elementen in elkaar omgezet konden worden. Tot het einde van de 18de eeuw bleef deze primitieve<br />
alchemistische visie op chemie grotendeels overeind. Toch waren er ook belangrijke nieuwe invalshoeken, weg van de zoektocht<br />
naar de bereiding van ‘goud’, vooral na de duistere alchemie van de middeleeuwen.<br />
Philippus von Hohenheim (Paracelsus, 1493-1451) is de grote verdediger van het gebruik van ‘chemicaliën’ als geneesmiddel<br />
(iatrochemie) en steunt daartoe op de ‘tria prima theorie’. Dit was het eerste belangrijke alternatief voor de oude vier-elemen-<br />
tentheorie. In de <strong>stoffen</strong> en ook in de levende organismen streven alle <strong>stoffen</strong> naar een evenwicht tussen drie basiselementen: het<br />
zout, het kwik en de zwavel. Deze elementen zijn best te begrijpen als symbolen voor de vaste <strong>stoffen</strong> (aarden), de vloei<strong>stoffen</strong><br />
(sappen) en de gassen (dampen).<br />
58 | 3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>?<br />
9030191117_03_H3.indd 58 04-02-2008 10:07:35
In 1550 beëindigt Georg Bauer (Agricola, 1494–1555) zijn standaardwerk voor de metaalwinning <strong>uit</strong> ertsen: ‘De re<br />
metallica’. Daarin wordt de belangrijke rol van de chemie in de toenmalige metallurgie beschreven. Ook hier staat<br />
chemie nu ten dienste van het maatschappelijk welzijn.<br />
In 1661 publiceert Robert Boyle (1627–1691) een belangrijk boek ‘The Sceptical Chymist’ waarin<br />
de oude alchemistische opvattingen voorgoed verlaten worden voor een meer rationele benadering van<br />
de samenstelling en veranderingen van de <strong>stoffen</strong>.<br />
De natuur is opgebouwd <strong>uit</strong> kleine, vaste, fysisch ondeelbare deelt<strong>je</strong>s (cfr. atomen), verenigd in<br />
‘eenheden’ met een bepaalde vorm en specifi eke eigenschappen (cfr. moleculen). Deze eenheden<br />
<strong>kun</strong>nen in elkaar omgezet worden door <strong>uit</strong>wisseling van deelt<strong>je</strong>s. Verandering van stofeigenschappen<br />
is ook een gevolg van de verandering in de beweging van de deelt<strong>je</strong>s.<br />
De stellingen van Robert Boyle zijn het startpunt van de zoektocht naar de aard van de ‘stofdeelt<strong>je</strong>s’,<br />
d.w.z. de speurtocht naar de chemische elementen! In feite keerde men enigszins terug naar de eerste corpusculaire visie op de materie<br />
voorgesteld door Leukippos (460-370 voor Christus). Het corpusculair karakter van de stof was 2000 jaar min of meer in vergetelheid<br />
geraakt. In zijn model werden atomen ook reeds als onzichtbare, ondeelbare en onvernietigbare deelt<strong>je</strong>s met een grote variatie<br />
voorgesteld.<br />
De moderne schei<strong>kun</strong>de begint echter volop bij Antoine Lavoisier (1743-1794).<br />
Lavoisier toonde experimenteel aan dat water en lucht geen hoofdelementen zijn zoals bij het klassieke<br />
Griekse vier-elementenmodel. Water werd ontbonden in waterstof en zuurstof. Lucht was een mengsel van<br />
zuurstof en stikstof. Lavoisier verzamelde ook meetresultaten om te bewijzen dat tijdens een chemische<br />
reactie geen massa verloren gaat. In zijn beroemde boek ‘Traité élémentaire de Chimie (1789)’ defi nieert<br />
hij ‘chemische elementen’ als ‘substances simples’ waar<strong>uit</strong> allerlei andere ‘verbindingen’ opgebouwd zijn. In<br />
de natuur komen een beperkt aantal ‘enkelvoudige <strong>stoffen</strong>’ voor, waar<strong>uit</strong> alle <strong>stoffen</strong> <strong>kun</strong>nen opgebouwd<br />
worden of waarin alle <strong>stoffen</strong> <strong>kun</strong>nen ontleed worden.<br />
Op basis van deze kennis beschreef John Dalton (1766-1844) in 1808 in zijn boek ‘A new system of<br />
chemical philosophy’ een nieuw atoommodel waarbij enkelvoudige <strong>stoffen</strong> <strong>uit</strong> gelijke en verbindingen<br />
<strong>uit</strong> verschillende atoomsoorten (chemische elementen) opgebouwd zijn.<br />
3 <strong>Hoe</strong> <strong>kun</strong> <strong>je</strong> <strong>uit</strong> <strong>mengsels</strong> <strong>zuivere</strong> <strong>stoffen</strong> <strong>verkrijgen</strong>? | 59<br />
9030191117_03_H3.indd 59 04-02-2008 10:07:46