2.2 Invloeden van abiotische factoren op organismen - Biogenie +

Thema
2Biotoopstudie

WegWIjzer
Leren waarnemen met al je zintuigen is een belangrijke
opdracht tijdens een excursie in een biotoop. je ontdekt
dan de verscheidenheid aan organismen in de natuur
en je krijgt een antwoord op de vraag waarom die organismen
juist op die plaats leven. Om dat te onderzoeken,
ga je een aantal metingen moeten uitvoeren om de
abiotische factoren te achterhalen.
Ook biotische factoren beïnvloeden de verscheidenheid
aan organismen in een biotoop. De mens is een
biotische factor. Tijdens een excursie gaan we dan ook
de invloed van de mens op de leefomstandigheden in
een biotoop na.
Al die nieuwe begrippen zullen we in dit thema verduidelijken.
INHOUD
1 Verscheidenheid aan organismen in
de natuur
2 Abiotische factoren
2.1 Abiotische factoren meten
2.2 Invloeden van abiotische factoren op
organismen
2.3 Omschrijving van het begrip ‘biotoop’
3 Invloed van de mens op de natuur
3.1 Negatieve invloeden van de mens
3.2 Gevolgen voor het ecologisch evenwicht
3.3 Positieve invloeden van de mens
Samenvatting
Thema 2: biotoopstudie
43

44
1
Verscheidenheid aan
organismen in de natuur
Op welke plaatsen kunnen we organismen waarnemen in de natuur?
Om de verscheidenheid van organismen vast te stellen tijdens een excursie is het belangrijk om goed te leren
waarnemen. Je hebt daarvoor al je zintuigen nodig: gericht kijken, aandachtig luisteren (stil worden), ruiken,
voelen en eventueel proeven. Het doel van de waarnemingen is vaststellen welke organismen in een gebied
voorkomen. Dat kan gebeuren via directe waarneming (je ziet het organisme in de natuur) en indirecte
waarneming (spechtengaten, uitwerpselen, voetsporen, gallen …).
Opdracht 1
Determineer de afgebeelde kevers aan de hand van een determineerkaart. Noteer de juiste
naam bij elke figuur.
Eenvoudige determineerkaart voor kevers
1 A De achterpoten zijn duidelijk behaard. geeLgerANDe WATerTOr
B Anders 2
2 A De voelsprieten zijn langer dan het lichaam. BOKTOr
B De voelsprieten zijn borstelvormig. MeIKeVer
C Anders 3
3 A Heel grote grijpkaken VLIegeND HerT
B Anders 4
4 A Duidelijke dekschilden SNUITKeVer
B Korte dekschilden, het achterlijf is zichtbaar. KOrTSCHILDKeVer

Opdracht 2
Op welke plaatsen leven de volgende organismen in de natuur? Herken de verschillende leefomgevingen
op de afbeeldingen. Kruis de juiste antwoorden aan.
organisme leefomgeving
Fig. 2.1 graafbij in de buurt van haar nest in de bodem
Fig. 2.2 gangen van de iepenspintkever
Fig. 2.3 Miljoenpoot
Fig. 2.4 gallen op een eikentak
Fig. 2.5 Vliegenzwam
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
Thema 2: biotoopstudie
45

46
Fig. 2.6 Pissebed
Fig. 2.7 Loopkever
Fig. 2.8 Larve van de kleine vos
Fig. 2.9 Pad
Fig. 2.10 Windepijlstaart (nachtvlinder)
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren
o op boomschors
o onder boomschors
o duinzand
o humusrijke bodem
o bodem grasland
o op bladeren

BeSluIT
Organismen waarnemen gebeurt met alle zintuigen via:
• directe waarneming van organismen in de natuur
• indirecte waarneming (sporen van organismen).
Fig. 2.11 Vossenspoor Fig. 2.12 Uitwerpselen van een vos
Zoek op 1
Op Fig. 2.11 en 2.12 zie je sporen van een vos. Op welke plaatsen in de natuur kunnen we
een vos waarnemen?
Thema 2: biotoopstudie
47

48
2
Abiotische
factoren
De soorten organismen die je bijvoorbeeld aantreft in de duinen, in het bos of in de weide verschillen opvallend
veel van elkaar. Dat heeft te maken met de leefomstandigheden die anders zijn. De leefomstandigheden
worden beïnvloed door omgevingsfactoren, zoals vochtigheid, hardheid en samenstelling van de
bodem, temperatuur, hoeveelheid licht, wind … Al die factoren uit de niet-levende natuur die de leefomstandigheden
op een bepaalde plaats beïnvloeden, noemen we de abiotische factoren.
2.1 Abiotisch factoren meten
Welke abiotische factoren worden gemeten?
Tijdens de excursie ga je een aantal abiotische factoren meten. We leggen je hier even uit welke abiotische
factoren je zal meten, welke meetinstrumenten je nodig hebt en hoe je die metingen correct uitvoert.
Opdracht 3
Probeer op de afbeeldingen te achterhalen welke metingen men uitvoert.
Kies uit: bodemvochtigheid – doorlatendheid van de bodem – bodemtemperatuur – bodemhardheid
– stroomsterkte – lichtsterkte.
Fig. 2.13 Men giet een flesje water uit over de bodem om na te gaan hoe lang het duurt vooraleer het
water in de bodem is getrokken.
Fig. 2.14 Digitale thermometer

Fig. 2.15 Bodemvochtigheidsmeter
Fig. 2.17 Lichtmeter uitgedrukt in lux
Fig. 2.16 De valpen valt doorheen een pvc-buis op de grond.
De meetresultaten variëren naargelang het gebied waar je de metingen hebt verricht.
BeSluIT
• Abiotische factoren zijn de omgevingsfactoren die de leefomstandigheden van organismen
beïnvloeden.
• We kunnen de volgende omgevingsfactoren meten:
– lichtsterkte
– bodemvochtigheid
– bodemhardheid
– bodemtemperatuur
– doorlatendheid van de bodem.
• De meetresultaten variëren van gebied tot gebied.
Thema 2: biotoopstudie
49

50
toepassing 1
In welke eenheden worden de meetresultaten van volgende abiotische factoren uitgedrukt?
Schrap wat niet past.
abiotische factor eenheid
bodemtemperatuur PrOCeNT (%) / grADeN CeLSIUS (°C) / SeCONDeN (s) / LUX (lux)
bodemvochtigheid PrOCeNT (%) / grADeN CeLSIUS (°C) / SeCONDeN (s) / LUX (lux)
lichtsterkte PrOCeNT (%) / grADeN CeLSIUS (°C) / SeCONDeN (s) / LUX (lux)
toepassing 2
We onderzoeken op verschillende plaatsen de doorlatendheid van de bodem en komen tot de
volgende omschrijvingen van de bodemtypes:
• plaats 1: de bodem is over het algemeen samengesteld uit grotere korrels (zandbodem).
• plaats 2: de bodem is over het algemeen samengesteld uit kleinere korrels (leembodem).
• plaats 3: de bodem is vooral samengesteld uit heel kleine korrels (kleibodem).
Rangschik de plaatsen van zwakke naar sterke doorlatendheid.
, ,
2.2 Invloeden van abiotische factoren op organismen
Welke invloeden hebben de abiotische factoren op organismen?
Alleen de organismen die aan de invloeden van de abiotische factoren aangepast zijn, zullen talrijk voorkomen
op een bepaalde plaats in de natuur. We kunnen daaruit afleiden dat de variatie in het voorkomen
van organismen in een gebied sterk afhankelijk is van de abiotische factoren.
V E R T I C A A L
Opdracht 4
De abiotische factoren bepalen in grote mate de plantengroei van een landschap. Elk landschap
heeft zijn horizontale en verticale zonegrenzen.
Herken je de verschillende verticale zonegrenzen op Fig. 2.18? Kies uit: kruidlaag – moslaag
– boomlaag – struiklaag.
naaldbos loofbos
HORIZONTAAL
Fig. 2.18 Horizontale en verticale zonegrenzen (schematisch)
hei riet ven

Opdracht 5
a Welke leefomgeving past telkens bij de beschreven abiotische factoren in de tweede kolom
van de tabel? Schrap wat niet past.
b Welke organismen hebben de ideale aanpassingen om te overleven in een bepaald gebied?
Noteer ze bij de juiste leefomgeving.
Kies uit:
• duindoorn: kleine bladeren beperken de verdamping van vocht
• varens: schaduwplant
• kussentjesmos: houdt van vocht en schaduw
• boterbloem: lange, stevige bloemstengels om zonlicht op te vangen
• konijn: graaft holen om zich te verstoppen bij onraad
• eekhoorntjesbrood: leeft van afgevallen bladeren en takken
• muurpeper: opslag van water in de bladeren
• paardenbloem: heeft veel licht nodig en vormt een wortelrozet, zodat kruiden in de
buurt moeilijk kunnen groeien.
leefomgeving abiotische factoren organismen die zijn aangepast aan hun
omgeving
WeIDe / DUINeN / BOS
Fig. 2.19
WeIDe / DUINeN / BOS
Fig. 2.20
WeIDe / DUINeN / BOS
Fig. 2.21
• bodem: meestal klei
• bodemvochtigheid: vrij hoog; soms
wateroverlast
• bodemhardheid: steenhard bij droog
weer
• lichtsterkte: vrij veel licht; kruidlaag is
goed vertegenwoordigd
• bodem: vrij dikke humuslaag die zeer
vruchtbaar is
• bodemvochtigheid: vrij vochtig;
houdt het water goed vast
• bodemtemperatuur: vrij constant
omdat er weinig zonlicht op de bodem
invalt en de strooisellaag (takjes, bladeren)
zorgt voor een goede isolatie
• lichtsterkte: verschillend door de aanwezigheid
van boomlaag, struiklaag,
kruidlaag en moslaag
• bodem: zand
• bodemvochtigheid: droog; water en
mineralen sijpelen snel langsheen de
korrels
• bodemtemperatuur: grote verschillen
tussen dag en nacht in de zomer
• lichtsterkte: vrij veel licht; je kan er
de moslaag, kruidlaag en struiklaag
waarnemen
BeSluIT
De abiotische factoren beïnvloeden het voorkomen van organismen in een gebied:
• Organismen die zijn aangepast, kunnen overleven.
• Er zijn horizontale en verticale zonegrenzen bij de planten.
Thema 2: biotoopstudie
51

52
toepassing 3
a Hoe komt het dat bomen in het bos dikwijls een lange
stam en een heel smalle kruin hebben?
b De bosanemoon heeft een ondergrondse stengel waarin
hij reservevoedsel opslaat. Heel vroeg in het voorjaar
staat hij in bloei en in de zomer vind je van de plant
boven de grond niets meer terug. Hoe komt dat?
2.3 Omschrijving van het begrip ‘biotoop’
Wat is een biotoop?
Fig. 2.22 Bomen in een bos
Fig. 2.23 Bosanemoon in het bos
De titel van dit thema verwijst naar het begrip ‘biotoop’, maar we hebben het eigenlijk nog niet echt omschreven.
We weten al dat elke plaats in de natuur zijn eigen, typische leefomstandigheden heeft, die beïnvloed
worden door abiotische factoren. Uiteraard zullen ook de organismen zelf de leefomstandigheden beïnvloeden
en maken ze dus deel uit van de omgevingsfactoren; het zijn de biotische factoren.
Fig. 2.24 een eekhoorn eet vruchten uit het bos.
Fig. 2.25 Duinstruweel vormt een voedselbron
en een veilige broedplaats voor de fazant.
Fig. 2.26 Veldmuis in een klaverveld

Opdracht 6
Zijn de volgende omgevingsfactoren biotische of abiotische factoren? Plaats een kruisje in de
juiste kolom.
Door zijn schutkleur valt het konijn niet op in zijn biotoop.
Noten vormen een voedselbron voor eekhoorns.
In een bos is er te weinig licht voor een boterbloem.
De larven van de langpootmug leven van graswortels.
een konijn kan geen hol graven in de stenige bodem van het
Ardeens plateau.
abiotische factor biotische factor
Een biotoop is een plaats met eigen biotische en abiotische omgevingsfactoren waar een specifieke levensgemeenschap
van planten en dieren voorkomt. De invloed van die omgevingsfactoren verschilt van biotoop
tot biotoop. De duinen, het bos en de weide zijn daarom verschillende biotopen. Het strand, de heide en de
vijver zijn andere voorbeelden van biotopen.
BeSluIT
een biotoop is een plaats in de natuur waar de leefomstandigheden van voorkomende
organismen wordt beïnvloed door:
• eigen biotische factoren (organismen die het leven van andere organismen
beïnvloeden)
• eigen abiotische factoren (niet-levende omgevingsomstandigheden die organismen
beïnvloeden).
toepassing 4
Kruis de kenmerken van een biotoop aan.
o Abiotische factoren kunnen van uur tot uur verschillen.
o Organismen die het beste zijn aangepast, kunnen overleven in een biotoop.
o Organismen passen zich aan om in een biotoop te leven.
o Organismen worden beïnvloed door andere organismen.
o Abiotische factoren kunnen biotische factoren beïnvloeden.
o Abiotische factoren verschillen van biotoop tot biotoop.
o Biotische factoren verschillen van biotoop tot biotoop.
Thema 2: biotoopstudie
53

54
3
Invloed van de mens
op de natuur
De mens is een biotische factor en kan dus de leefomstandigheden van een biotoop beïnvloeden. De invloed
van de mens kan zowel positief als negatief zijn.
3.1 Negatieve invloeden van de mens
Hoe kan de mens de leefomstandigheden in een biotoop negatief beïnvloeden?
Mensen vormen in vele gevallen een bedreiging voor de natuur, omdat ze er respectloos mee omgaan of
omdat ze er te weinig kennis over bezitten.
Fig. 2.27 Paardrijden buiten het paardenpad is een bedreiging voor de biotoop. Fig. 2.28 Beschermende planten (bv.
parnassia) uit de biotoop weghalen
Opdracht 7
Kruis de menselijke handelingen die een bedreiging kunnen zijn voor een biotoop, aan.
o op wandelpaden wandelen
o de hond laten loslopen in het bos
o jagers redden eenden met botulisme uit het kanaal
o de weide maaien voordat de planten hun zaden verspreid hebben
o een brandende sigaret weggooien in het bos
o een boomhut in een boom timmeren
o met de mountainbike in een beschermd gebied rijden
o een kampvuur ontsteken in de duinen
o humus uit het bos weghalen om de tuin te bemesten
Als men van planten- of diersoorten weet dat hun aanwezigheid in de natuur sterk vermindert en/of dat ze
zeldzaam zijn, zal men dat kenbaar maken door ze op een rode lijst te plaatsen. Rode lijsten zijn lijsten
waarop per land de dier- en plantensoorten staan die in hun voortbestaan bedreigd zijn. Op de rode lijsten
staan, naast de bedreigde soorten, beschermingsmaatregelen om die soorten opnieuw in aantal leden te
laten toenemen.
BeSluIT
De mens kan de leefomstandigheden van een biotoop negatief beïnvloeden waardoor
het voortbestaan van bepaalde planten- en diersoorten bedreigd kan worden.

toepassing 5
Noteer zelf nog vier negatieve invloeden van de mens op een biotoop.
•
•
•
•
toepassing 6
Welke maatregelen stel jij voor om te vermijden dat mensen uit onwetendheid een biotoop negatief
kunnen beïnvloeden?
•
•
•
3.2 Gevolgen voor het ecologisch evenwicht
Welke gevolgen heeft de negatieve invloed van de mens op het ecologisch evenwicht in een biotoop?
Opdracht 8
Wat is een ecologisch evenwicht? Kruis het juiste antwoord aan.
o Het aantal organismen is voldoende vertegenwoordigd in een biotoop.
o De soorten organismen in een biotoop zijn in de juiste verhouding aanwezig.
o Er zijn evenveel planten en dieren aanwezig in een biotoop.
o Een biotoop waar de mens nog niet heeft ingegrepen.
Opdracht 9
Hoe komt het dat het aantal duinviooltjes en kleine parelmoervlinders sterk verminderd zijn aan
de kust?
Fig. 2.29 zicht op duingebied met op de achtergrond de toeristische stad
Blankenberge
Fig. 2.30 Het duinviooltje Fig. 2.31 De kleine
parelmoervlinder
Thema 2: biotoopstudie
55

56
Ecologie is de wetenschap die o.a. de relaties tussen organismen in de natuur bestudeert. Als alle soorten
planten en dieren in een biotoop in de juiste verhoudingen aanwezig zijn, heerst er stabiliteit in het gebied.
We zeggen dat er een ecologisch evenwicht is.
Als organismen uit een biotoop verdwijnen, zal dat gevolgen hebben voor de andere organismen in die
biotoop. Daardoor wordt het evenwicht tussen het aantal planten, planteneters en vleeseters in de natuur
verstoord. We spreken van een verstoring van het ecologisch evenwicht.
Fig. 2.33
Amerikaanse
brulkikker
BeSluIT
• Als organismen in een biotoop in de juiste verhoudingen aanwezig zijn, spreken we
van een ecologisch evenwicht.
• Er is een verstoring van het ecologisch evenwicht als er organismen verdwijnen
uit een biotoop en als dat ook gevolgen heeft voor de andere organismen.
toepassing 7
De boerenzwaluw is een trekvogel, die op vliegende insecten
jaagt. Ze leeft meestal in groepjes buiten de stad.
Jammer genoeg staat de vogel op de rode lijst.
Wat is een mogelijke oorzaak van die ecologische verstoring?
Kruis het juiste antwoord aan.
o De uitlaatgassen van de wagens verstoren de voortplanting.
o Er zijn minder velden door toenemende bebouwing.
o Het aantal insecten vermindert door het stijgend gebruik
van pesticiden.
o Het vee kan minder grazen in weiden en verblijft in
afgesloten stallen.
Zoek op 2
Hoe komt het dat de Amerikaanse brulkikker het ecologisch
evenwicht in ons land bedreigt?
Fig. 2.32 Boerenzwaluw

3.3 Positieve invloeden van de mens
Hoe kan de mens de leefomstandigheden in een biotoop positief beïnvloeden?
Mensen voelen zich soms geroepen om iets te doen aan de teloorgang van de natuur. Ze voeren allerlei
werken uit om de leefomstandigheden voor planten en dieren te verbeteren. We spreken van beheerswerken.
Die initiatieven komen niet alleen van vrijwilligers uit natuurverenigingen; sommige beheerswerken
worden ook in opdracht van de overheid uitgevoerd.
Opdracht 10
Waarom worden Schotse hooglanders
ingezet om bepaalde gebieden te begrazen?
Er zijn meerdere antwoorden
mogelijk.
o Er wordt geen struiklaag gevormd,
waardoor meerdere kruiden kunnen
groeien.
o De mossen kunnen beter groeien
omdat er geen kruidlaag, struiklaag
en boomlaag worden gevormd.
o Deze runderen maken weinig lawaai
in tegenstelling tot een bosmaaier.
o De runderen betreden de plantengroei
minimaal in tegenstelling tot
een tractor.
o Kruiden kunnen beter groeien, omdat
de struiklaag en boomlaag geen
kans krijgen om te ontwikkelen.
Opdracht 11
Amfibieën hebben zoetwaterplassen
nodig om zich voort te planten, maar
heel veel zoetwaterplassen verlanden.
Hoe kan de mens iets doen aan die verlanding?
Er zijn meerdere antwoorden
mogelijk.
o oeverbegroeiing afgraven
o water toevoegen
o moerasplanten beperken
o waterplassen dieper uitgraven
o folie in de waterplas aanbrengen
Fig. 2.34 een Schotse hooglander eet niet alleen gras,
maar ook bladeren en twijgen.
Fig. 2.35 Parende padden in zoetwaterplas
BeSluIT
De mens kan de leefomstandigheden in een biotoop ook positief beïnvloeden
waardoor het voortbestaan van bepaalde planten- en diersoorten verzekerd is of zelfs
verbetert.
Thema 2: biotoopstudie
57

58
toepassing 8
Waarom wordt een wegberm pas
gemaaid na 15 juni en na 15 september?
Kruis het juiste antwoord
aan.
o Het gras is dan lang genoeg om
gemaaid te worden.
o Bloemplanten hebben de tijd om
hun zaden te verspreiden.
o Er is dan minder verkeer op de
weg, zodat men de werken kan
uitvoeren.
o Bloemplanten hebben dan nog
voldoende zonlicht om opnieuw
te groeien.
Fig. 2.36 Bloemplanten in een wegberm
Zoek op 3
De overheid legt ecoducten aan over drukke autosnelwegen. Wat is de functie van een ecoduct?
Fig. 2.37 ecoduct over de e314
© Paul Hermans

Thema 2 - Samenvatting
1 Verscheidenheid aan organismen in de natuur
Organismen waarnemen gebeurt met alle zintuigen:
• via directe waarneming van organismen in de natuur
• via indirecte waarneming door op zoek te gaan naar sporen van organismen.
2 Abiotische factoren
• abiotische factoren zijn de omgevingsfactoren die de leefomstandigheden van organismen beïnvloeden.
We kunnen de volgende abiotische factoren meten:
– lichtsterkte
– bodemvochtigheid
– bodemhardheid
– bodemtemperatuur
– doorlatendheid van de bodem.
• De abiotische factoren beïnvloeden het voorkomen van organismen in een gebied:
– Organismen die zijn aangepast, kunnen overleven.
– Er zijn horizontale en verticale zonegrenzen bij de planten.
• Een biotoop is een plaats in de natuur waar de leefomstandigheden van voorkomende organismen
wordt beïnvloed door:
– eigen biotische factoren (organismen die het leven van andere organismen beïnvloeden)
– eigen abiotische factoren (niet-levende omgevingsomstandigheden die organismen beïnvloeden).
3 Invloed van de mens op de natuur
• Negatieve invloed van de mens: het voortbestaan van bepaalde planten- en diersoorten wordt bedreigd.
Het ecologisch evenwicht wordt verstoord.
• positieve invloed van de mens: het voortbestaan van bepaalde planten- en diersoorten blijft verzekerd
of verbetert. Het ecologisch evenwicht kan zich daardoor herstellen.
Thema 2: biotoopstudie
59