Mentale operationaliteit bij de brandweer

Association Européenne des Psychologues Sapeurs-Pompiers
European Association of Fire & Rescue Psychologists
Mentale operationaliteit
bij de brandweer
Erik de Soir
Operationaliteit
= fysiek x mentaal x professioneel x materieel
Mentale Operationaliteit binnen Defensie
capaciteit tot focus en concentratie op de opdracht
Individuele verantwoordelijkheid
Collectieve verantwoordelijkheid
Hiërarchische verantwoordelijkheid
20/02/2009
1

Psychologische fitheid van de
brandweerman-ambulancier
De mentale gereedheid om geconfronteerd
te worden met de uitdagingen van een
brandweerinterventie, m.i.v. traumatogene,
depressogene en/of exhaustogene effecten.
De mentale hardheid en weerbaarheid om
met de realiteit van het terrein om te gaan,
variërend van verveling over routine naar
levensbedreiging.
De realiteit van het werkterrein
KEY FACTS
Brandweerinterventies/oefeningen zijn
(levens)gevaarlijk (toxisch).
Brandweerinterventies/oefeningen zijn
(fysiek) zwaar en veeleisend.
Brandweerinterventies/oefeningen zijn
zwaar voor het thuisfront / de familie.
Brandweerinterventies/oefeningen
beïnvloeden psychologische fitheid.
Leiderschap maakt het verschil.
Source: Adapted from US Army's Pre-Deployment Battlemind Training for Leaders. www.battlemind.org
20/02/2009
2

Realiteit #1
Brandweerinterventies/oefeningen zijn
(levens)gevaarlijk (toxisch).
Elk jaar sterven er brandweerlui tijdens interventies.
Realiteit #1
De rol van leiderschap
Interventieleiders en dienstchefs zetten de
toon voor hoe hun personeel omgaat met de
psycho-emotionele gevolgen van interventies.
Dit doen ze zowel expliciet als impliciet.
Hoe interventieleiders reageren op ellende,
verdriet van getroffenen, dood en ernstige
verwondingen bepaalt hoe de brandweerlui
vanuit hun korps hun motivatie, vertrouwen,
inzet en operationeel gedrag handhaven.
20/02/2009
3

Realiteit #2
Brandweerinterventies/oefeningen zijn
(fysiek) zwaar en veeleisend.
Brandweerinterventies en -oefeningen variëren van
momenten van grote intensiteit, zowel op het vlak van
traumatogene als depressogene aspecten tot momenten
van routine, uitputting en verveling.
Realiteit #2
De rol van leiderschap
Interventieleiders die zich bewust zijn van het moreel van hun
korpsleden tijdens een interventie kunnen doelgerichter actie
ondernemen ter voorbereiding van het klimaat waarbinnen
psychosociale omkadering kan geschieden.
Door proactief op te treden, kunnen leiders de invloed van de
traumatogene, depressogene en exhaustogene stressoren
verminderen; beginnend op de plaats van de interventie
20/02/2009
4

Realiteit #3
Brandweerinterventies/oefeningen zijn zwaar voor
het thuisfront / de familie.
Every organization should
tolerate rebels who tell the
emperor he has no clothes
Colin Powell
20/02/2009
5

We hebben dringend
wetenschappelijk onderzoek
nodig bij de brandweer
Op dit ogenblik is er geen
evidence-based practice norm en
geen standard of care
Realiteit #3
De rol van of Leiderschap
Door nadrukkelijke aandacht te geven
aan de noden van de betekenisvolle
anderen op het thuisfront laten
interventieleiders/dienstchefs zien dat ze
begrijpen wat hun korpsleden belangrijk
vinden en waar natuurlijke steun zit.
– Cf. Interventie Brandweer Diksmuide met 2
zwaarverbrande collega’s: praatsessie met
partners, dienstchef en FiST
20/02/2009
6

Realiteit #4
Brandweerinterventies/oefeningen beïnvloeden
de psychologische fitheid van personeel
Realiteit #4
Invloed op psychologische fitheid
– Vermindering functioneren van het korps
Verlaagde taakuitvoering
Verlaagde taakconcentratie
Toename disciplinaire problemen
Toename interpersoonlijke conflicten
– Persoonlijk ervaren druk
Individueel en collectief
Familie en vrienden
20/02/2009
7

Realiteit #4
De rol van leiderschap
Als korpsleden binnen een brandweerdienst problemen
hebben gaan ze gewoonlijk eerst naar andere leden van het
korps voor steun (idealerwijze FiST Antennes/Debriefers)
De boodschap die dienstchefs uitstralen over hoe elkaar te
ondersteunen is bepalend voor de steun die de korpsleden
elkaar onderling geven.
Realiteit #5
Leiderschap maakt het verschil !
20/02/2009
8

Realiteit #5
De rol van leiderschap
Interventieleiders/dienstchefs kunnen de
psychologische fitheid van de leden van
hun korps positief/negatief beïnvloeden.
Soms gaat het echt mis
...
20/02/2009
9

Professionele eisen
De aard van de activiteiten stelt brandweerlui bloot aan diverse stressoren
Chronisch
Blootstelling aan
gevaren
Fysieke
Organisationele
Psychologische
Sociale
Organisationeel
Fysiek
Brandweer
Ambulance
Acuut
Psychologische
Inschatting van stressoren
Inschatting van
gevaar
Evaluatie van
coping
mogelijkheden
Aangepaste stress
Overmatige stress
20/02/2009
10

Acute stress factor
Chronische stress factoren
Stressmechanisme
Inschatting van gevaar
en coping (hulpbronnen)
Activatie van het organisme – 4 wegen:
Het AZS (Autonoom Zenuw Stelsel)
Hormonale wegen (cortisol, immunoglobuline A)
Fysieke weg (bloeddruk)
Electromagnetische weg
Onmiddellijke en uitgestelde impact :
Fysiek –Fysiologisch
Gedragsmatig
Emotioneel
Psychologisch – Cognitief
Wie zijn de getroffenen?
PSYCHOLOGISCHE TRIAGE
20/02/2009
11

Het CRASH model
(Een heel klein beetje oorlog… Omgaan met traumatische ervaringen – E. DE SOIR)
Getroffenen
Tertiaire
Secundaire
Primaire
Interventies :
Primaire Preventie
Secundaire Preventie
Tertiaire Preventie
Type
interventies
Type getroffenen
Gebeurtenissen
Traumatogene
Depressogene
Exhaustogene
Type
gebeurtenissen
Het M.O.S.A.R.E. MODEL S. GOUJARD
Objective
Measure
Result
Solution Application
END
20/02/2009
12

Objective
The M.O.S.A.R.E. MODEL
S. GOUJARD – Vice-Président AEPSP
Measure
Solution Application
?
Result
End
1 - Measure :
• « Met welke problemen zijn de brandweerlui tijdens de
interventie geconfronteerd ? (types gebeurtenissen) »
• « Wie is er getroffen en op welke wijze ? »
(types getroffenen – psychologische triage)
• « Hoe reageren de brandweerlui op gedragsmatig,
emotioneel, cognitief en fysiologisch vlak ?
(types getroffenen)
2 - Objective : (types interventies)
• Is er een steuninterventie nodig?
• Indien ja, onder welke vorm?
• Welke doelstellingen willen we bereiken?
3 - Oplossing : Welke interventies kunnen ons naar onze
doelstellingen leiden? (acute, uitgestelde opvang, etc.)
4 – Toepassing van de meest geschikte oplossingen op de
doelstellingen te bereiken.
5 – Resultaat : Zijn de gekozen oplossingen doeltreffend?
6 – Einde : Wanneer beëindigen we onze actie?
Trauma Risk Assessment Driven Peer Support in Fire & Rescue
Psychologische triage bij mentaal
operationele ondersteuning
Erik De Soir
20/02/2009
13

Stapsgewijze ondersteuning op 3 niveaus
1ste lijn – FiST Antenne 2de lijns 3de lijns
Ter plaatse
< 72 uur
2 weken
4-6 weken
acute opvang
1ste risk
screening
2de risk
screening
3de risk
screening
Debriefers
FiST
korpsarts
commando
ZORGNIVEAUS
Psycholoog
1ste niveau van collegiale ondersteuning: Antennes
1ste niveau van collegiale ondersteuning
Contact met de
situatie
1ste risiko
screening
2de risiko
screening
Follow-up en
afronding FiST
inzet
Inschatting en analyse van het type impact en de context van de
mentaal operationele ondersteuning : wie nam contact,
betrokkenen, evt. defusing, praktische ondersteuning
Single/group gesprek, risiko assessment aan de hand van
distress – symptomen checklist – kleurenmatrix opstellen –
steuninterventie volgens format psychologische debriefing
Identiek aan 1e screening + vergelijking van screening 1 en 2
evolutie bekijken in kleurenmatrix – follow up psy debriefing
Lange termijn controle, op basis van 1 en 2 en afsluiting
20/02/2009
14

Casuïstiek – TRiM Checklist : GESPREKKEN 1 t/m 3
1 Controle/ grip op situatie
2 Leven bedreigd
3 Schuld
4 Schaamte
5 Ernstige situatie
6 Dagactiviteiten normaal
7 Eerdere ervaringen
8 Sociale steun
9 Alcohol
10 Veel stressreacties
Totaalscore
1 Heftige herinneringen
2 Heftige dromen
3 Herbeleven
4 Gelijke herinneringen
5 Lichamelijke reacties
6 Slaap
7 Geïrriteerdheid / woede
8 Concentreren
9 Extra alertheid
10 Prikkelbaar
Subscore
« The people in the field are the
closest to the problem, closest to
the situation, therefore that is
where the real wisdom is »
COLIN POWELL
20/02/2009
15

Doeltreffendheid
Waardering
Brandweer Dendermonde
23 Jan 09, 26 Jan 09, 29 Jan 09, 26 Feb 09
Brandweer Diksmuide
22 Jan 09, 09 Feb 09, 18 Feb 09, 22 Feb 09
Feedback van Kapt Dirk Koopman
Dienstchef Brandweer Diksmuide
Wat betekende het FiST voor ons in die moeilijke periode
De avond van het ongeval had ik onmiddellijk beslist het volledige korps samen te
roepen om een debriefing te houden over het ongeval. Ondanks de hulp van
slachtofferbijstand van de lokale politie stelde ik vast dat het meer ging om een
eerste reactie van ongenoegen, meestal van diegene die niet aan de interventie
hadden deelgenomen. Ik voelde direct dat voor de brandweermannen en
ambulanciers die wel op het incident waren dat zij deels op hun honger bleven
zitten, een professionele aanpak van hen was noodzakelijk. Via de korpsarts Olt. Dr.
Barbieux die zeer begaan is met de emotionele kant van een interventie konden we
in contact komen met U en hebt U zich spontaan aangeboden samen met Elke
Allaert en Kapt. Fr. Maertens van FiST West Vlaanderen om de volgende avond een
debriefing te houden met enkel met de leden die het gebeuren van nabij hadden
meegemaakt en met leden die zich nauw verbonden voelen met de twee
slachtoffers. Dit was zowel voor mij en alle deelnemers een unieke ervaring, we
konden stap voor stap de interventie ontleden en telkens waren er emoties die naar
boven kwamen waarop door U en Uw team kort op de bal kon worden gespeeld.
Het weekte gevoelens en ervaringen los bij de leden waarmee zij zonder jullie hulp
gingen mee blijven zitten. Ze wisten en ook ik dat we, wanneer het ons niet ging,
altijd op jullie een beroep konden doen al was het maar voor een kort gesprek of
even om onze emotie te laten gaan.
20/02/2009
16

Feedback van Kapt Dirk Koopman
Dienstchef Brandweer Diksmuide
Welke elementen uit hun aanpak waren het meest werkzaam?
De bereidheid tot luisteren, de getroffenen laten uitspreken, was één van de meest in
het oog springende element welke ik ontdekte in het Fist-team. Ook het losweken van
oude emotionele ervaringen die bij ons niet gekend waren zijn van die elementen die
echt hebben gewerkt. Later stel je dan vast dat er veel meer open over het ongeval kon
worden gesproken zonder die barrière van “ze gaan me hier uitlachten”.
Alles kon met een lach en een traan.
Feedback van Kapt Dirk Koopman
Dienstchef Brandweer Diksmuide
Welke hulp kunnen we verwachten van een team als het FiST
en wat moeten we zelf doen.
Ik begin met het laatste, als dienstchef of leider van een brandweerteam moeten
we bij dergelijke interventies beseffen dat er emotionele ervaringen zijn voor de
brandweerman die, als hij zelf er niet mee naar buiten komt, zal blijven mee
zitten. Daarom is een professionele aanpak noodzakelijk. Ikzelf heb het geluk
dat ik over een korpsdokter beschik die door zijn werkervaring in de
spoedopname en MUG-interventie zeer goed weet wat de psychische impact van
dergelijke interventie op de brandweerman/hulpverlener is. Als dienstchef
moeten we onmiddellijk na een dergelijke interventie beroep gaan doen op
mensen met ervaring in de aanpak van deze psychische impact, en ook nu stel ik
vast dat dit best gebeurt met mensen die niet tot je korps behoren, het
loskomen van emotie is groter, de stap naar vertellen of uiten van deze emoties
is veel kleiner. De hulp die we verwachten van het team is zoals reeds eerder
aangehaald jullie luisterbereidheid, tevens ook het detecteren van verborgen
emoties, emotie waarbij de drempel net iets te hoog is om het naar voor te
brengen. Door het detecteren ervan kunnen jullie de persoon in kwestie
individueel begeleiden waardoor hij toch met zijn of haar probleem weg kan.
20/02/2009
17

Feedback van Kapt Dirk Koopman
Dienstchef Brandweer Diksmuide
Hoe hebben de respectievelijke interventies van het FiST ons
geholpen om dit drama te verwerken.
Waar we vroeger meer op ons zelf waren aangewezen en thuis of bij enkele
collega’s moesten ventileren na een dergelijke interventie ervaar ik en ook de
groep dat samen ventileren een betere impact heeft op de verwerking van het
drama. Men weet nu tot wie men zich in het korps kan richten, die een grote
luisterbereidheid heeft en men weet dat in groep verwerken veel beter gaat dan
zomaar met een individu of met een familie. Zelf had ik de ervaring waar dat ik
normaal thuis goed over een interventie kan praten, ditmaal de zaken anders
lagen, mijn echtgenote voelde zich te dicht betrokken om de eerste avond een
goed ventilatie gesprek te hebben met elkaar, de emoties waren nog te veel
aanwezig. Na de interventie van het FiST kon ik zaken welke ik bij jullie had
geleerd ook thuis gebruiken waarbij wij beiden ons beter voelden als we het
ongeval aanhaalden.
Feedback van Kapt Dirk Koopman
Dienstchef Brandweer Diksmuide
Hoe is ons korps veranderd?
Vanaf de eerste debriefing met het volledige korps en de eerste FiST interventie
voelde ik duidelijk een verandering merkbaar. De samenhorigheid die er al was is
nog meer tot uiting gekomen. Waar we vroeger altijd dezelfde leden aantroffen
in de kazerne, die zomaar eens langskwamen, zag ik nieuwe gezichten die eens
moeten langskomen, al is het maar om een kopje koffie te drinken of even te
informeren hoe het met de collega’s gaat of ook hoe het met ons gaat. Nu met
de benefiet op komst zie ik een grotere bereidheid om zich belangeloos voor iets
in te zetten, daar waar we vroeger meer moesten “pushen” om iets te
verkrijgen.
Hopelijk zet die trend zich verder, het zal zeker niet aan mij liggen want ook ik
besef dat ik deze verandering goed moet onderhouden.
20/02/2009
18

Feedback van Kapt Dirk Koopman
Dienstchef Brandweer Diksmuide
Welke veranderingen merk ik aan mezelf als dienstchef?
Er zijn positieve en negatieve veranderingen, het negatieve is dat ik door het
ongeval een drukke periode achter en nog voor de rug heb. Daardoor heb ik
enkele zaken de lange baan moeten opsturen waardoor het thuisfront
misschien hetzij dan wel innerlijk wat kwaad is. Maar aan de andere kant
heeft deze negatieve verandering ook wel iets positief bijgebracht, ik maak
tijd om te luisteren, zal sneller kort op de bal spelen bij mijn manschappen
zodat ik nog zou kunnen detecteren waar er problemen voordoen en
misschien dan nog jullie hulp kan inroepen voor verdere begeleiding.
Ook besef ik nu dat ik af en toe wat tijd moet vrijmaken voor mezelf om tot
een innerlijke rust te komen, om even te ontstressen.
Feedback van Lt Georges Desmet
Dienstchef Brandweer Dendermonde
- Wat betekende het FiST voor ons in die moeilijke periode?
Steun, bespreekbaar maken van ieder zijn eigen ervaringen,
moderator, schakel tussen de verschillende hulpverleners op
terrein (brandweer, ambulanciers, verplegers, artsen van de
spoedafdeling, chirurgen, politie, leden van de 100 centrale,..)
Elkeen kon zijn verhaal doen zodat de groep zich een volledig
beeld kon vormen van de gebeurtenis.
- Welke elementen uit hun aanpak waren het meest werkzaam?
Communicatievaardigheid, luisterbereidheid, vakbekwaamheid,
gedrevenheid. Tijd noch moeite werd gespaard.
20/02/2009
19

- Welke hulp kunnen we verwachten van een team als
het FiST en wat moeten we zelf doen?
Voldoet volledig aan de verwachtingen.
- Hoe hebben de respectievelijke interventies van het
FiST ons geholpen om dit drama te verwerken?
3 weken na 23 januari merk ik dat onze medewerkers,
die het oorspronkelijk moeilijk hadden om dit drama
te verwerken, nu stilaan deze gebeurtenis kunnen
plaatsen.
- Hoe is ons korps hierdoor veranderd?
Waardering voor de inzet van FIST-team.
De overtuiging van het nut en de noodzaak van dit initiatief.
4 leden van ons korps (niet getroffenen) hebben belangstelling
om toe te treden tot het FIST-team.
- Welke veranderingen merk ik aan mezelf als dienstchef?
Nog meer respect en bewondering voor dit "puur" vrijwillig
initiatief.
20/02/2009
20

Graag uw vragen
erik.de.soir@telenet.be
20/02/2009
21