3.2.04 Rouwverwerking.pdf

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 1
Rouwverwerking
1. WAT IS ROUW? ............................................................................................................................... 1
2. DE KERN VAN HET ROUWPROCES.................................................................................................. 2
3. REGELEN VAN PRAKTISCHE ZAKEN .............................................................................................. 3
4. VORMEN VAN EEN BEELD VAN DE TOEDRACHT VAN HET OVERLIJDEN ..................................... 4
5. AANVAARDING VAN HET VERLIES................................................................................................ 5
6. COMPLICATIES ............................................................................................................................... 7
7. SIGNALEN VAN STAGNERENDE ROUW.......................................................................................... 9
8. VERTROUWEN OP GOD ................................................................................................................ 10
LITERATUUR..................................................................................................................................... 13
1. Wat is rouw?
Het woord rouw is afgeleid van het Oudnederlandse woord `beroofd zijnʹ. We vinden dat bij
voorbeeld in Genesis 43: 14, waar Jacob uitroept: ʺEn mij aangaande, als ik van kinderen beroofd
ben, zo ben ik beroofd.ʺ (St. Vert.). In dat woord klinkt iets door van het smartelijke,
overweldigende en onacceptabele. Rouw is moeilijk. In de eerste plaats omdat het zo
verdrietig kan zijn en daarom zwaar om te dragen. Moeilijk ook in de betekenis van
ongrijpbaar. Het is soms niet of nauwelijks te bevatten. Daarbij komt dat het verloop voor de
betrokkene vaak onvoorspelbaar lijkt. Zó kun je je redelijk voelen, om kort daarop helemaal
van slag te zijn. Tenslotte is het moeilijk omdat in de rouw zoveel verschillende factoren een
rol spelen. Denk aan de doodsoorzaak en de aard van de relatie. Of ook aan de mate waarin
het verwacht werd, iemands gezondheidstoestand, geestelijk leven en de sociale omgeving.
Dat alles maakt dat rouw een overrompelend en chaotisch karakter kan hebben. In het
onderstaande doen we een poging om hierin de weg te kunnen vinden.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 2
2. De kern van het rouwproces
Om te beginnen moeten we in de gaten houden waar het in de rouw om gaat. Dat zijn in de
kern van de zaak twee opgaven, waarvan de eerste meer naar binnen en de andere meer
naar buiten is gericht:
• loslaten van de band met de overledene, en:
• aanpassen aan de nieuwe situatie.
Verwachting opgeven
Om misverstanden te voorkomen: loslaten betekent niet dat men iemand zou moeten
vergeten! Vaak is het juist zo, dat men veel vaker aan de overledene denkt dan tijdens diens
leven. Die herinneringen zijn vaak waardevol en steunend, al zijn ze ook gemengd met
verdriet en soms ook met problematische gevoelens zoals schuld en boosheid. Loslaten
betekent wel dat men de werkelijkheid van het verlies onder ogen ziet. Alle wensen en
verwachtingen die men nog ten opzichte van de overledene had, moeten worden opgegeven.
In de tweede plaats is genoemd de aanpassing aan de nieuwe omstandigheden die met het
verlies zijn ontstaan. Die kunnen zeer verschillend zijn. Een vrouw met opgroeiende
kinderen die haar man verliest, staat voor heel andere opgaven dan een meisje dat haar
jongere zusje verliest, op wie ze vaak moest passen en voor wie ze zich sterk
verantwoordelijk voelde. De verantwoordelijkheden die uit de veranderde omstandigheden
voortvloeien, kunnen zwaar drukken, terwijl iemand zich innerlijk verwond en zwak voelt.
Luisteren
Om hierbij tot steun te kunnen zijn, moet de naaste weten wie de overledene voor de
nabestaande was en wie en wat iemand mist. Dat vraagt geduld, luisteren en begrip. De wil
ook om je open te stellen voor de verhalen over de overledene en je te verdiepen in de aard
van de relatie die de nabestaande met de overledene had. Want zo neemt een mens afscheid:
door terug te blikken, de fotoʹs van wat was te bekijken, herinneringen op te halen en te
vertellen wat je dan denkt en hoe dat voelt. Hoe intenser de band was, hoe vaker dat gebeurt
en hoe meer tijd dat vraagt. Niet alleen de omgeving, maar ook de nabestaande zelf moet
daar recht aan doen.
Inleven
In het ondersteunen bij de aanpassing aan de nieuwe situatie is het van belang dat men
beseft welke nieuwe opgaven het verlies voor de nabestaande met zich meebrengt. Dat
vereist dat men zijn ogen de kost geeft, zich verplaatst in de situatie van de ander, attent is
en bereid een helpende hand te bieden.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 3
Complexe opgaven
In de praktijk lopen beide opgaven, loslaten en aanpassen, door elkaar heen. Ze beïnvloeden
elkaar ook. Een weduwe die in beslag wordt genomen door het oplossen van acute financiële
nood, komt onvoldoende toe aan de verwerking, die daardoor kan stagneren. Een andere
weduwe kan zoveel moeite hebben met de innerlijke verwerking, dat ze de opvoeding van
de kinderen verwaarloost. Daardoor wordt ze later geconfronteerd met een losgeslagen
gezin. De dingen moeten ook hier in evenwicht zijn en daarbij is de steun van anderen vaak
onmisbaar.
Inspanning
We spraken niet zonder reden over rouw als `opgaveʹ. In het woord `rouwverwerkingʹ
herkennen we het woord `werkʹ. Dat betekent dat rouw een (enorme) inspanning van de
nabestaande vraagt. Behalve zwaar, is het ook `rauw werkʹ, omdat het zoʹn pijn kan doen. De
kerntaken van rouwverwerking hebben we hiervoor kort aangeduid, maar daar zijn bij
nader inzien bijzondere opgaven aan te onderscheiden. Over vier daarvan willen we iets
meer zeggen:
• regelen van praktische zaken direct na het overlijden;
• vormen van een beeld van de toedracht van het overlijden;
• aanvaarding van het verlies en de complicaties die daarbij kunnen optreden;
• in alle dingen vertrouwen op God.
3. Regelen van praktische zaken
Tal van zaken moeten worden geregeld: de eventuele identificatie, het opstellen van de
advertentie, vorm geven aan de begrafenisplechtigheid, het opbaren enz. De manier waarop
dat gebeurt, kan de verdere verwerking sterk beïnvloeden. Een zorgvuldige regeling van de
zakelijke en praktische aangelegenheden is daarom op zijn plaats. De ruimte ontbreekt om
hier concreter te worden. Ik volsta daarom met twee verwijzingen. Ds. P. Vermaat schreef
over de zaken die rond het overlijden een rol spelen, een lezenswaardig boek, getiteld
`Liever toch bezoekʹ (1996a). In de `Gids na een overlijdenʹ, een uitgave van het Landelijk
Steunpunt Rouwverwerking te Utrecht, vindt men een goede leidraad voor de zakelijke
dingen die geregeld moeten worden. 1
1 Deze gids wordt twee keer per jaar bijgewerkt
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 4
4. Vormen van een beeld van de toedracht van het overlijden
Willen we een verlies kunnen verwerken, dan moeten we weten wat er is gebeurd. Deze
behoefte zien we het sterkst bij onverwachte en niet natuurlijke doodsoorzaken. Bij een
dodelijke ziekte of een natuurlijke doodsoorzaak zoals een hartaanval bij iemand die al
langer hartklachten had, is men van de oorzaak vaak al op de hoogte. Maar ook dan kunnen
onverwachte gebeurtenissen tot dringende vragen leiden. Zo kan de indruk bestaan dat
medische fouten van artsen de directe aanleiding waren en men wil daar dan terecht
duidelijkheid over.
Onbeantwoorde vragen
`Wat is er gebeurd?ʹ is vaak de eerste vraag die we stellen als we met iets onverwachts
worden geconfronteerd. Een antwoord daarop betekent een confrontatie met de vaak
schokkende, naakte feiten van een onverhoeds einde.
Vertraging rouwproces
Familie of instanties hebben soms de neiging om de nabestaande daartegen te beschermen.
Dat is begrijpelijk, maar bij nader inzien niet wenselijk, omdat onbeantwoorde vragen het
rouwproces kunnen vertragen. Daarbij dient men overigens niet alleen aan volwassenen,
maar ook aan kinderen te denken!
Als we op vragen naar de toedracht antwoord geven in de trant van: `Je krijgt hem of haar er
toch niet mee terugʹ, of: `Laat dat nu maar rusten. Je hebt het zo al moeilijk genoeg en dan
word je nog meer overstuurʹ, beseffen we niet hoe ontzettend belangrijk dit voor de
nabestaanden kan zijn.
In deze gevallen kan het bureau slachtofferhulp (te bereiken via de politie) behulpzaam zijn
bij het verkrijgen van de gewenste informatie. Die hebben daar ervaring mee. Zij kunnen bij
voorbeeld bemiddelen in een gesprek met een officier van justitie, politie of brandweer.
Informeren bij instanties
Een bijzondere situatie doet zich voor als er sprake is van dood door schuld. Vooral dan zijn
een zorgvuldige informatievoorziening evenals begeleiding in de (vaak langdurige)
juridische procedures van groot belang. Daarbij gaat het er zeer zakelijk aan toe en voor de
nabestaanden kan dat een harde ervaring zijn. Ook hierbij kunnen naasten, maar ook het
bureau slachtofferhulp goede diensten bewijzen, door nabestaanden daarbij te begeleiden.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 5
5. Aanvaarding van het verlies
Aanvaarding is één van de belangrijkste opgaven als het besef van het definitieve verlies
eenmaal doordringt. Ontkenning, schuldgevoelens of protest helpen immers niet. Het is ook
één van de moeilijkste en pijnlijkste opgaven. Wat zo intens en onlosmakelijk met elkaar
verweven leek, is onherstelbaar losgescheurd.
Moeilijke opgave
Men moet die werkelijkheid, hoe smartelijk ook, onder ogen leren zien.
Zeker in het begin kan een voortdurende confrontatie met de werkelijkheid teveel zijn. Onze
psyche bepaalt als het ware zelf de grenzen van ons incasseringsvermogen. Als de
werkelijkheid geleidelijk aan doordringt, zien we vaak dat `herbelevingʹ en `vermijdingʹ zich
afwisselen. Bij herbelevingen komen spontaan gedachten op aan de overledene, die meteen
ook alle felle emoties door het lijf jagen, die met het gemis verbonden zijn. Daarin zien we
dat de confrontatie met het definitieve verlies zich voluit aandient. De herbelevingen worden
vaak afgewisseld met perioden van vermijding van situaties en voorwerpen die aan de
overledene doen denken, want anders zou het teveel worden.
Vermijding op zich is niet erg, evenmin als heftige emotionele buien. Het wordt een
probleem als deze reacties zich vastzetten. Beweging is gezond, bevriezen ongezond. Voor
de naaste omgeving is het in deze periode moeilijk om de nabestaande nabij te zijn. Zoals de
nabestaande het verlies heeft te aanvaarden, zo heeft de naaste hem of haar te aanvaarden.
Dat betekent vooral: er zijn en het (soms hartverscheurende en schijnbaar ontroostbare)
verdriet trachten mee te dragen. Dat is bepaald niet gemakkelijk en daar mag ook best begrip
voor zijn.
Trouw op bezoek
Ik stip een aantal aandachtspunten aan. Trouw op bezoek komen en daarbij geduldig
luisteren naar ogenschijnlijk steeds dezelfde verhalen (maar wie goed luistert, ontdekt
meestal de kleine veranderingen die op een gezonde ontwikkeling duiden).
Bidden
Ook als christen nabij zijn, door voor en samen met iemand te bidden, en een stukje uit de
Bijbel te lezen wat iemand dierbaar is. Praktisch voor de ander zorgen als die niet meer kan
(denk aan die andere rouwtaak; het aanpassen aan de dagelijkse werkelijkheid die eisen
stelt). Kijk daarbij wel uit voor een doenerigheid die de nood van de ander als het ware
overschreeuwt. Ook niet van alles en nog wat aandragen, zoals:
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 6
Valkuilen
`Het leven gaat weer verder, daar moet je wel aan denken hoor!ʹ (`Dat is nu net het
probleem, want dat zie ik helemaal niet meer zitten!ʹ).
`Wees dankbaar voor alle het goede wat je samen hebt mogen belevenʹ. (`Daarom had ik juist
zo graag samen verder willen leven!ʹ).
`Je moet wel om je kinderen denken hoor, want die hebben je nodig.ʹ (`Dat maakt nu juist zo
wanhopig, dat ik voor ze moet zorgen, terwijl ik het niet kan.ʹ).
`Nu is het nog erg vers, maar over een poosje zal het wel beter gaan, als je niet meer zo vaak
aan hem denktʹ. (`Hoepel op! Hoe zou ik ooit minder aan hem kunnen denken? Alles
herinnert aan hem. Anderen interesseren me helemaal niet.ʹ).
`Er zijn er die het nog moeilijker hebben, want jij hebt tenminste nog afscheid kunnen
nemen.ʹ (`Moet ik het leed van die anderen er dan ook nog bijnemen?ʹ).
Aanvaarden is géén passief berusten, maar, om met Ter Horst te spreken een `leedgevechtʹ.
Een gevecht dat nog lang niet voorbij is, terwijl de omgeving alweer met andere dingen
bezig is. Juist dan voelt de nabestaande zich vaak zo eenzaam en onbegrepen. Daarom
herhalen we nog maar eens het woordje trouw in het meeleven met en steunen van de
nabestaande.
Laagtijdagen
Vooral op dagen waarop iemand extra aan het verlies wordt herinnerd (een verjaardag, de
dag van het overlijden) kunnen wonden weer opengaan. Ter Horst noemt die treffend
`laagtijdagenʹ. Alleen al het tonen dat je er weet van hebt, is dan als balsem in de wond.
Als het goed is, neemt de heftigheid van de herbelevingen en vermijding geleidelijk aan af.
Iemand betrapt er zich op dat zij weer eens om een grapje lacht. Of dat men even kan
genieten van muziek, de natuur, een boek, of wat dan ook. Dat zijn tekenen dat er
vooruitgang is. Sommigen voelen zich daar schuldig over, maar het is goed om ze als
tekenen van herstel te aanvaarden en er dankbaar voor te zijn. De gedachte dat ook de
overledene dat iemand gegund zou hebben, blijkt hier nogal eens te helpen.
Afleiding
Uit de afwisseling tussen herbeleving en vermijding kunnen we ook leren dat het niet goed
is om altijd en uitsluitend over het gemis te praten. Soms is het beter om afleiding te zoeken
en iets anders te gaan doen, bijv. een wandeling maken, samen een klus opknappen of wat
dan ook. Het is niet eenvoudig om aan te geven wanneer het daarvoor het gewenste moment
is. Mensen kunnen er te moe of lusteloos voor zijn. Het kan goed zijn om dan toch te
stimuleren, maar het mag geen forceren worden. Het beste is om dit eerlijk met de
nabestaande te bespreken.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 7
Zorg door de gemeente
Vooral voor nabestaanden die alleen achterblijven of anderszins behoefte hebben aan
meeleven, kan de christelijke gemeente veel betekenen. Hier ligt zelfs een bijbelse opdracht.
Een goed voorbeeld daarvan is de `Marakringʹ waar ds. Vermaat (1996b) over schrijft. Het is
een open groep van gemeenteleden die een verlies geleden hebben en die regelmatig bij
elkaar komen. Men zou ook kunnen denken aan een vorm van mantelzorg, waarbij
nabestaanden worden bezocht door gemeenteleden die zelf niet direct te kampen hebben
met de verwerking van een verlies.
6. Complicaties
Het loslatingproces kan door allerlei complicaties belemmerd worden.
• Het overlijden kwam door onachtzaamheid of zelfs door opzet. Een gewelddadige of
te voorkomen dood is naar verhouding moeilijker te aanvaarden. De nabestaanden
blijven dan soms achter met gevoelens van zinloosheid, haat naar de schuldige(n),
onveiligheid (want blijkbaar kan zoiets je zomaar overkomen) of aangedaan onrecht.
Moeilijker nog is het als de nabestaande tevens veroorzaker is. Iemand maakt bijv.
een verkeersovertreding waardoor een inzittende om het leven komt.
• Een overlijden na een langdurige ziekte. Dit kan de verzorgers uitputten en hen
gemakkelijk isoleren van anderen. Omdat de zorg hen geheel kan absorberen,
kunnen nabestaanden daarna in een gat vallen.
• Dood van een kind. Het is niet de bedoeling hiermee andere situaties te
bagatelliseren, maar dit is één van de moeilijkste overlijdens. We zien dit ook in het
trieste feit dat er nogal wat huwelijken na het overlijden van een kind onder druk
komen te staan. Mensen worden soms zo op zichzelf teruggeworpen dat ze
vreemden worden voor zichzelf en elkaar. Het risico op echtscheiding is niet
denkbeeldig. We spreken hier uiteraard in het algemeen, want het verschilt van geval
tot geval.
• Botsende manieren om met het verlies om te gaan binnen het gezin. Als de
overledene door sommigen als `heiligʹ worden behandeld, en ook elk voorwerp dat
hem of haar toebehoorde, terwijl de anderen ook over diens negatieve kanten willen
praten.
Zo kan een beklemmende en explosieve atmosfeer ontstaan, waarin geen ruimte is om op
een reële en eerlijke manier met ieders (verschillende) rouwemoties en gedachten om te
gaan.
• Gezondheidsproblemen voorafgaand aan het overlijden. Nabestaanden die in
lichamelijk of psychisch opzicht al zwak waren, zijn vaak in een minder goede
conditie om het verlies te verwerken.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 8
• Eenzaamheid. Elders in dit hoofdstuk is aangegeven hoe enorm belangrijk steun van
anderen is. Wie dat ontbeert, heeft het extra moeilijk om het verlies te verwerken. Met
name wil ik hier de aandacht vestigen op weduwnaars. Uit meerdere
onderzoekingen is gebleken dat zij een groter risico lopen op vereenzaming en
bijkomende problemen dan weduwen. De laatsten blijken naar verhouding beter in
staat zich in emotioneel en sociaal opzicht te redden.
• Complicaties in de relatie tot de overledene. Er kan bijvoorbeeld sprake zijn van een te
grote afhankelijkheid. Als de ander dan wegvalt, kan de nabestaande niet alleen
verder en een depressie ontwikkelen. Vaak wordt op anderen een onmatig beroep
gedaan voor nabijheid en hulp, zonder daar zinvol gebruik van te maken. Dat zet de
contacten met hen onder druk. In zoʹn geval is er sprake van een
persoonlijkheidsprobleem bij de nabestaande, dat verhuld wordt in een rouwgewaad
en daardoor moeilijk bespreekbaar is.
Een relatie kan ook gekenmerkt zijn geweest door tegenstrijdigheden. Ze idealiseerden de
overledene, maar tegelijkertijd hadden ze een hekel aan hem. Dat kan het geval zijn als de
overledene een overheersend iemand was, die de ander nauwelijks ruimte gaf zichzelf te
zijn. De nabestaande kan dan achterblijven met moeilijke gevoelens van zowel boosheid als
schuld.
Soms worden pijnlijke zaken ontkend of weggeduwd. Eens sprak ik een oudere vrouw die
onbedaarlijk begon te huilen nadat ik het gesprek begon met de opmerking: ʺIk heb
begrepen dat uw vader is overleden.ʺ Snikkend herhaalde ze zachtjes het woord vader,
waarna eruit kwam dat hij haar jarenlang misbruikt had, maar dat ze er nooit met anderen
over had gesproken. Haar leven was verwoest, maar ze durfde er niet over praten om niet in
conflict te komen met anderen die een ideaalbeeld van hem hadden.
Een ander voorval betrof een gehuwde vrouw die een geheime verhouding had gehad met
een eveneens gehuwde ambtsdrager, die na een slopende ziekte overleed. Ze zat met
verwarde schuld‐ en rouwgevoelens die ze niet `mochtʹ hebben en waar ze met niemand
over durfde praten. Weer anderen ontkennen dat de dode door roekeloos gedrag zelf
schuldig was aan zijn dood, waardoor ze niet in staat zijn de rouw realistisch met anderen te
delen en verder te komen.
Opletten
Men dient op een genuanceerde wijze met deze complicaties om te gaan. Als die er zijn, dan
is de kans op stagnerende rouw groter dan wanneer die er niet zijn. Maar het is niet zo dat ze
persé tot problemen in de verwerking leiden. Integendeel, ook in die gevallen slagen de
meeste nabestaanden erin om met het verlies toch bevredigend te functioneren. Andersom is
het ontbreken van complicaties geen reden om zonder meer aan te nemen dat de verwerking
wel goed zal verlopen. Kortom, bij een ingrijpend verlies moet men altijd attent zijn op
signalen van stagnerende rouw, maar bij complicaties moet men daar extra aandacht aan
besteden.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 9
7. Signalen van stagnerende rouw
Specifieke signalen van rouw die zich vastzet, zijn:
• een alles overheersend verlangen naar en bezig zijn met de overledene, alsof die nog
leeft. (Als voorbeeld noem ik de moeder die de zolder van haar huis geheel had
ingericht met de spullen van haar overleden zoon. Als ze het om welke reden dan
ook moeilijk had, trok ze zich daar terug en sprak met hem, alsof hij nog leefde. Dat
gaf grote spanningen met de andere gezinsleden en zij leefde steeds meer in een
schijnwereld.);
• verbijstering en ongeloof;
• ontkennen of vermijden van bepaalde aspecten van het verlies en het niet onder ogen
zien van de gevolgen voor zichzelf als nabestaande;
• gevoelens van verbittering, agressie en schuld.
Daarbij komen vaak ook meer algemene leedsignalen, zoals:
• zich terugtrekken uit sociale contacten;
• de normale verantwoordelijkheden verwaarlozen en geheel opgaan in het eigen
verdriet;
• doodswensen;
• misbruik van slaapmiddelen en/of sterke drank;
• depressiviteit;
• stoornissen in het eten en slapen.
Nu zijn dergelijke signalen in de eerste weken of maanden na het verlies niet ongewoon.
Terecht wordt gesteld dat rouw niet binnen een of twee jaar over hoeft te zijn; want rouw
gaat nooit over. Maar we moeten het normale gemis en rouwverdriet niet verwarren met
tekenen van problematische rouw. Die kunnen wel degelijk te lang duren. We moeten
voorzichtig zijn in het hanteren van bepaalde termijnen, maar op grond van onderzoek is er
toch wel iets over te zeggen. In de regel is het zo dat de situatie rond zes maanden na het
verlies een redelijke voorspeller vormt voor hoe het verder zal gaan. Anders gezegd: als zich
op dat moment nog steeds veel van de signalen voordoen die hiervoor zijn genoemd, dan is
er reden tot zorg. Dit dient open en eerlijk met de nabestaande besproken te worden.
Open vragen
Vraag maar heel concreet of men last heeft van genoemde signalen. Op zijn minst dient men
in die gevallen advies in te winnen bij een hulpverlener.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 10
Indien er ernstige problemen in de verwerking ontstaan, gaan die de mogelijkheden van de
naaste omgeving om hulp te bieden, vaak te boven. Samen kan zo nodig gezocht worden
naar hulp. De huisarts is daarvoor veelal het eerste adres. Ook als de ander dat niet wil, kun
je als naaste een advies inwinnen, waarbij niet meteen de naam van de ander genoemd hoeft
te worden.
Verwijzing
Laat een verwijzing naar hulp echter geen afwijzing worden! De naaste omgeving zal ook en
juist dan moeten blijven meeleven. Degene die nabestaanden bijstaat, doet er vooral bij
problemen wel goed aan eigen grenzen in acht te nemen. Als men het gevoel heeft dat het te
zwaar wordt, als er spanningen komen in het contact, dan wel dat men zich zorgen maakt
over de vraag of de verwerking wel goed verloopt, dan moet men dit met anderen en zo
nodig met een ambtsdrager of hulpverlener bespreken. Het is beter op tijd een stapje terug te
doen, dan uiteindelijk vanwege uitputting of irritatie het contact te moeten beëindigen.
Onder meer om te voorkomen dat de nabestaande zo met een nieuw verlies wordt
geconfronteerd.
8. Vertrouwen op God
Hiervoor hebben we het vooral gehad over de psychische, sociale en praktische aspecten van
rouw en hoe daarmee omgegaan kan worden. Als het loslatingproces zich daartoe beperkt,
wordt er niets blijvends uit gewonnen. Zeker, dankbare en troostrijke herinneringen kunnen
meegaan. Waardevolle lessen kunnen worden getrokken en met en ten nutte van anderen
worden gedeeld. Maar ook die zijn vergankelijk. Velen voelen dat aan, ook al zijn ze geen
christen. De mens heeft een ingeschapen besef van de eeuwigheid. Vandaar dat vele
nabestaanden behalve met de vraag naar het wat en hoe, ook bezig zijn met die naar het
waarom en waartoe.
Zingeving
Die vragen verwijzen naar een andere, geestelijke dimensie van rouwverwerking, naar de
zin ervan: `Waarom moest juist hem dat treffen, terwijl er nog zoveel schorem gezond
rondloopt?ʹ, `Waarom juist zoʹn lief kind, als zij?ʺ, `Waarom moest dat ons overkomen? We
hebben al zoveel ellende gehad?ʹ We beluisteren hierin verschillende accenten. Bij de één
gaat het om de overledene, maar het kan ook op de nabestaande zelf betrekking hebben. Er
klinkt ontroostbaarheid in door, maar ook wel protest en opstand.
Maar dat ligt voor een christen anders, zal iemand zeggen. Ja, maar dat betekent niet dat het
dan automatisch gemakkelijker is om met deze vragen om te gaan. Ook christenen kunnen
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 11
daar intens mee worstelen. Daar kunnen ook de vragen naar iemands eeuwige bestemming
bijkomen, evenals de vraag hoe men zelf tegenover God staat, of men zelf bereid is Hem te
ontmoeten. Het geloof dat tot overgave komt, is een gave. Ook een christen zit soms zo vol
met zichzelf en het leed waardoor voor die gave geen ruimte is.
Isolement
Men kan zichzelf beklagenswaardig gaan vinden en zelfmedelijden ontwikkelen. De andere
kant daarvan is dat men veeleisend en dus vol verwijten naar anderen is, omdat die nu
eenmaal nooit het gemis kunnen vervullen. Ook bitterheid kan zich ontwikkelen en opstand
tegen God. De ruimte om nog naar anderen om te zien wordt steeds kleiner en het isolement
dientengevolge steeds groter. Vanuit verbondenheid met de nabestaande en aansluitend bij
diens verdriet, mag en moet iemand op dit gedrag worden aangesproken. Het verdriet en de
pijn van de ander kunnen iemand een soort onaantastbaarheid geven, maar dat is niet goed.
We zouden zo iemand anders aan zijn lot overlaten.
Worsteling met God
De `waarom‐vraagʹ is in de praktijk geen op zichzelf staande, filosofische vraag. Daarachter
gaat vaak een ontredderd leven schuil, waar iemand geen raad mee weet. In de waarom‐
vraag stoten we op de geestelijke frontlinie van al die grote en kleine worstelingen in het
dagelijkse leedgevecht. De moeite met aanvaarding wordt hierin toegespitst op de strijd om
aanvaarding‐uit‐Gods‐vaderhand (Zondag 10, HC). Dit vraagt niet om een theologische
beschouwing of een rechtzinnig debat over God en het lijden. Voor de nabestaande is hier
allereerst eerlijkheid nodig tegenover God en zichzelf.
Dat veronderstelt de dagelijkse, biddende omgang met God en Zijn Woord. Pas dan ontstaat
er werkelijk uitzicht. Hoe sterk wij ook zijn (met de gaven die God gaf), hoeveel steun
anderen ons ook geven (doordat God ze op onze weg bracht), ook daarvan geldt dat die
vergankelijk zijn. Alleen Gods Woord en werk blijven in eeuwigheid. In en over de dood
heen reikt Zijn macht. Jezus Christus is immers gestorven én opgestaan (1 Kor. 15: 19‐20).
Winst uit verlies
Bij een ontbindende gebeurtenis mag met Hem verbondenheid worden ervaren. In de Bijbel
lezen we op meerdere plaatsen dat de Heer belooft dat Hij een vader zal zijn voor wezen en
een man voor weduwen. Zo dichtbij wil God komen. Zo wordt uit verlies winst geboren.
Loslaten wordt overgeven, want het krijgt een adres. En aanvaarding is niet slechts
acceptatie van gemis, maar van Gods gave en opdracht voor de nieuwe omstandigheden
waarin Hij de nabestaande plaatst.
Zeker, dat gaat gepaard met pijn en verdriet. Deze woorden bedoelen dan ook niet een
ontkenning daarvan. Als Jezus, die op het punt stond Lazarus uit de dood op te wekken,
huilde bij het graf van Zijn vriend, dan hoeven ook wij ons niet te schamen voor onze nood!
De realiteit van het gemis blijft en hoeft niet ontkend te worden.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 12
We hebben oog en oor voor de smartelijke werkelijkheid van rouw, maar we zouden de Heer
tekort doen als we niet duidelijk zouden aangeven dat Hij gemis in winst kan veranderen.
En als dat nu niet (direct) zo gaat? Als we moeten constateren dat er geen geestelijke opening
lijkt te komen? Dan zal de nabestaande gelovig toch op God mogen blijven hopen (Ps. 130).
Geduldig helpen
Voor de naasten geldt dat zij geroepen worden om geduldig, bescheiden en praktisch met de
ander mee te blijven leven. Als die niet meer kan bidden en geloven, dan zullen zij dat
mogen doen. Als de ander geen kracht meer heeft om verder te gaan, stappen zij, bij wijze
van spreken, zoals de barmhartige Samaritaan van hun ezel, helpen de ander daarop en
zorgen voor de nodige ondersteuning. We zullen daarbij moeten beseffen dat het veel strijd
en tijd kan vragen, voordat iemand vrede met God vindt. Het leven kan (tijdelijk) elk
perspectief verliezen. Dat kan zelfs de sterksten overkomen, en óók Gods kinderen.
Denk maar aan David, die slechts met veel moeite Absalom kon loslaten en aan Jacob, die
zich niet wilde laten troosten na het bericht van Jozefs dood en verlangde naar hereniging in
het graf. Laten we daarvoor begrip tonen en iemand niet licht veroordelen. Wij kunnen en
hoeven niet te zorgen dat de Heer ingrijpt in het leven van de nabestaande. Als naaste
hebben we er slechts voor te zorgen dat we geen sta in de weg zijn voor de Heer om te
werken op Zijn tijd. Niet meer, maar ook niet minder.
Dr. J. van der Wal
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Situaties Ziekte en gezondheid Rouwverwerking p 13
Literatuur
Campen, M. van (1987). De dood is het einde niet. Leven en sterven in het perspectief van 1
Corinthe 15. ʹs‐Gravenhage: Boekencentrum.
Elliot, Elisabeth (1992). Eenzaamheid; wildernis of weg tot God. Leiden: J.J. Groen en Zoon.
Gids na een overlijden. (1995). Utrecht: LSR.
Hemert, Gerda van (1996). Een kleine jongen. Leiden: J.J. Groen en Zoon.
Horst, W. ter. (z.j.). Over troosten en verdriet. Kampen: Kok.
Rimaris, Ruth (1996). Als tranen tot bloei komen. Leiden: J.J. Groen en Zoon.
Ruler, A.A. van (1972). De dood wordt overwonnen. 1 Corinthe 15 in morgenwijdingen. Nijkerk:
Callenbach.
Schouten, Edith (1992). Als ouder alleen. Kampen: Kok Voorhoeve.
Vermaat, P. (1996a). Liever toch bezoek. Over sterven en rouwverwerking. Kampen: Kok
Voorhoeve.
Vermaat, P. (1996b). Nooit meer blij? Woorden van troost voor wie achterbleef. Kampen: Kok
Voorhoeve.
Wal, Jan van der (1997). Rouwbegeleiding na een dodelijk verkeersongeval. In: Jan van den Bout
en Evert van der Veen (red.) Helpen bij rouw. Utrecht: De Tijdstroom.
JWal, J. van der (1997). Omgaan met rouw. In: J. van der Wal (red.). Omgaan met ...
Heerenveen: J.J. Groen en Zoon. In druk.
Werner, G. (1996). Toch vrede in je tranen. Barneveld: De Vuurbaak.
Werner, G. (1997). Het leven gaat verder. Over sterven, begraven en daarna. Barneveld: De
Vuurbaak.
Naar boven
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006