het belang van een goeD verhaal

erfGOEDvertellen
Erfgoed en verhalen zijn op
allerlei manieren met elkaar verbonden.
hoe dat zit is onderwerp
van de tweede inspiratiedag over
cultuureducatie. Jan van Zijverden
(hoofd educatie & informatie van
het Fries museum) gaat in op de
onlosmakelijke relatie tussen
verhalen en museumobjecten
als hij de inspiratiedag in het
Fries museum opent. hij doet
dit aan de hand van het verhaal
‘Verhalen vormen een ideale ingang op
het niveau waarop leerlingen tot en met
de onderbouw van het Voortgezet Onderwijs
denken’. Dat stelt Arie Wilschut,
hoofddocent geschiedenisdidactiek
aan de Hogeschool van Amsterdam.
Het verhaal is een sterk didactisch
middel in de geschiedenisles als het goed
is te onderscheiden van de rest van de
les en als de leraar gebruik maakt van het
feit dat het verhaal leerlingen activeert:
van het zwaard van Grutte Pier:
‘voor mij bewijst het zwaard,
dat onze objecten niets zouden
zijn zonder de verhalen die eraan
kleven. maar het laat tegelijkertijd
óók zien dat objecten een
bijzonder krachtig medium zijn
om een episode uit de geschiedenis
– een verhaal – aan op te
hangen. Want... zeg eens eerlijk,
hoe leuk zou het verhaal van
Grutte Pier zijn, zónder zwaard?’
het belang van
een goeD verhaal
lezing door arie Wilschut
verslag inspiratiedag ErfGoEd vertellen 3 november 2010
‘Doe iets met de reactie van de kinderen.
Kinderen moeten actief zijn, vooral in hun
hoofd.’ Dat verhalen kinderen activeren
laat Wilschut zien aan de hand van een
filmpje waarin geschiedenisdocent in
opleiding Uddhava Rozendal het verhaal
van soldaat Johnson vertelt (zie kader).
Voor hij zijn verhaal begon waren de
leerlingen onrustig, tijdens het verhaal
stil en na afloop deden ze volop mee met
de discussie. Wilschut is erg enthousiast
InsPIratIEdaGEn
Cultuureducatie is belangrijk.
Maar wat kun je er allemaal mee doen?
Ter inspiratie organiseren de coördinator
erfgoededucatie, Fries Museum,
Keunstwurk, CEDIN en Tresoar een
serie inspiratiedagen voor ICC’ers en
andere belangstellende leerkrachten
uit het Primair Onderwijs. Erfgoed,
kunst, literatuur en media staan
afwisselend centraal. De volgende
inspiratiedag is op 9 maart 2011 en
staat in het teken van media-educatie
(opgeven kan voor 16 februari op
www.keunstwurk.nl). De dag vindt
deze keer plaats in de studio’s van
Omrop Fryslân.
‘Als ik lesgaf over Lodewijk
de 14e, wilden kinderen altijd
weten wat er met Lodewijk de
1e tot en met de 13e is gebeurd.’
Arie Wilschut
over de theorie van Kieran Egan, die
verklaart waarom verhalen zo goed
werken in het (geschiedenis)onderwijs.
Egan onderscheidt vier fasen in de
ontwikkeling van het denken: een
mythische, romantische, filosofische
en ironische denkfase. Kinderen zitten
tussen hun 2de en 7de jaar in de
mythische denkfase. Beelden en
verhalen spelen op deze leeftijd een
belangrijke rol. Jonge kinderen hebben

een voorkeur voor verhalen met een
duidelijke boodschap. Hun fantasie lijkt
vrijwel onbeperkt. Op het moment waarop
het vak geschiedenis om de hoek komt
kijken, hebben de meeste kinderen het
romantisch denkniveau bereikt (8 tot 15
jaar). Het is de leeftijd waarop ze bovenmatig
geïnteresseerd zijn in uitersten en
solDaat johnson
Door de jungle van Vietnam sluipt het
peloton van soldaat Johnson. Ineens
klinken er schoten en Johnsons vriend
valt dood neer. Even later houdt het
peloton een ongewapende man tegen.
‘Schiet hem neer’, roept de sergeant
tegen Johnson, ‘hij heeft je maat
vermoord.’ ‘Maar hij is ongewapend’,
antwoordt Johnson, ‘hij heeft niks
gedaan’. ‘Laat me alsjeblieft met rust,
zegt de ongewapende man, straks denkt
de Vietcong dat ik jullie help.’ Dan klinkt
een schot, de man ligt dood op de grond.
Wie heeft geschoten? Johnson, de
sergeant of de Vietcong? Dit verhaal is
het uitgangspunt voor een discussie in
de klas.
Met orpheus
naar De
onDerwerelD
voorstelling door niels Brandaan
Cotterink
Heel… lang… geleden… Niels Brandaan
Cotterink heeft maar drie woorden
nodig om de onverdeelde aandacht van
de ruim vijftig toeschouwers te krijgen.
Cotterink (verteller, acteur en regisseur)
vertelt het verhaal van zanger en
koningszoon Orpheus uit de Griekse
mythologie. De verteller neemt de
luisteraars mee op Orpheus’ reis naar
de onderwereld om zijn geliefde terug
te halen. We zijn erbij als de zanger
zijn grote liefde Eurydice verliest, verscheurd
wordt door verdriet en besluit
haar terug te halen. Cotterink is een
professional, dat merk je aan alles.
Zijn stem, zijn bewegingen en zijn
cerhaal. Als hij is uitverteld is
het even doodstil, ‘ jammer’, zucht
iemand. En dan neemt Cotterink zijn
welver diende applaus in ontvangst.
records, de wereld willen verkennen en
streven naar compleetheid: de ‘postzegelverzamelaarsbelangstelling’.
‘Het romantisch denken is in feite de
sleutel tot het geschiedenisvak, omdat
het een wereldverkennend en romantisch
vak is.’ Verhalen zijn al eeuwenlang het
middel bij uitstek om betekenis te geven
aan de kennis van de wereld. Maar, wie
wil gaan vertellen of voorlezen moet wel
een goed verhaal hebben’, vindt Wilschut.
Een goed verhaal kun je herkennen aan
vier dingen: het moet concreet zijn, er
moeten mensen in optreden met een
karakter en gevoelens, het verhaal moet
technisch kloppen en - heel belangrijk
– het verhaal moet een ‘twist’ bevatten.
‘Als je verhaal niets onverwachts heeft,
dan kun je het net zo goed niet vertellen.’
Een ‘fout’ die veel gemaakt wordt is
dat leraren verhalen uitleggen. Wilschut:
‘maar kijk naar het voorbeeld van soldaat
Johnson. Rozendal hoefde helemaal niet
uit te leggen wie de Vietcong zijn en de
leerlingen snapten het toch. Het verhaal
is het belangrijkst, de rest komt later wel.’
Ego-loos vertellen, dat is het uitgangspunt
van Niels Brandaan Cotterink in zijn
workshop ‘Verteltechnieken’. Natuurlijk
is er een hoop te leren over stemgebruik,
lichaamstaal en de manier waarop je een
personage vormgeeft. Maar of je wel of
niet kunt vertellen? Dat ligt ergens anders
aan, stelt Cotterink. ‘Beschouw jezelf als
intermediair tussen verhaal en luisteraar.
Een verhaal is een ontmoeting. In feite is
er geen verschil tussen publiek en verteller.
We zijn allemaal mensen. Als verteller
is het slechts je rol om het verhaal over te
dragen.’ De workshopleider maakt aan de
hand van een aantal praktische oefeningen
duidelijk wat hij bedoelt. Een deelneemster
krijgt de opdracht een verhaal te beginnen.
Ze heeft nog geen vijf woorden gezegd,
meer weten?
Arie Wilschut e.a., Geschiedenisdidactiek;
Handboek voor de vakdocent (Uitgeverij
Coutinho, 2004).
ieDereen kan
vertellen
Workshop door niels Brandaan
Cotterink
als Cotterink ingrijpt. ‘Zeg in plaats van
‘het was een mooie dag’ nu eens ‘de
zon’. Vermoedelijk is de impact minstens
zo groot. Herhaal die twee woorden nu
eens drie keer en probeer ze te zeggen
zonder dat je ze inkleurt.’ Cotterink legt
uit dat het geheim van een goede vertelling
schuilt in het gebruiken van de stilte,
het beperken van je woorden en het goed
neerzetten van wat je zegt. ‘Mooi is niet
mooi, maar m-o-o-i.’ Vul vooral niet in, laat
de ontvanger de ruimte om zich iets in te
beelden. Volgens Cotterink kan iedereen
vertellen. Maar vertel dan wel vanuit de
basis, niet vanuit je hoofd. Langzaam ontdekken
de deelnemers aan de workshop
waarom ze een uur eerder zelf zo geboeid
naar het verhaal van ‘Orpheus’ luisterden.

één verhaal, oneinDig
veel inspiratie
Workshop door tineke neyman
‘Vroeger had de beer een prachtige,
lange, pluizige staart. Tijdens een strenge
winter haalt de vos, die jaloers is op de
staart van de beer, hem over te om vis
te vangen door zijn staart in een bijt
te hangen. Tegen de tijd dat de staart
vastgevroren zit, komt er een boer met
een arrenslee. De boer richt zijn geweer
op de beer. Die rukt zich in paniek los uit
het ijs en verliest daarmee voorgoed zijn
mooie staart...’ Hoe zou je dit verhaal in
de les kunnen gebruiken? Bij de workshop
over volksverhalen als leermiddel van
Tineke Neyman (coördinator erfgoededucatie
voor Friesland) gaan de deelnemers
ijverig in groepjes aan de slag. Al snel
borrelen de ideeën op: maak een woordspin
met Friese woorden of een les
vertellen aan
De hanD van
voorwerpen
Workshop door mariska de Boer
Met een gesloten kartonnen doos
wekt Mariska de Boer (medewerker
erfgoededucatie van het Fries Museum)
de nieuwsgierigheid van de deelnemers
aan haar workshop op. Wat zit er in?
‘Het lijkt niet zwaar’, ‘de doos is niet
heel groot’,’is het een brood?’, ‘komt
het uit Frankrijk?’ Dan gaat de doos open
en Mariska haalt een koperen oorijzer
te voorschijn. Wie kent het oorijzer?
De meeste deelnemers verbazen zich
over het lichte gewicht, want het oorijzer
ziet er veel zwaarder uit. Het lijkt wel
een helm. Mariska vertelt een paar leuke
verhalen over het ontstaan en gebruik
van het oorijzer. Bijvoorbeeld over een
Italiaanse schrijver die in de negentiende
eeuw meende dat hij in Leeuwarden een
heel leger gehelmde vrouwen zag en verblind
raakte door het blikkeren van de zon
op hun helmen. Maar ook dat meisjes hun
haar af moesten knippen voordat ze een
oorijzer konden dragen. Naar aanleiding
van deze verhalen vertellen de deelnemers
hun eigen verhalen bij het oorijzer:
‘Ik heb twee oorbellen die gemaakt
zijn van de knoppen van een Groninger
oorijzer’. ‘Mijn opa moest een oorijzer
over het vries- en kookpunt van water of
over andere koude en waterrijke landen.
Laat een klas berekenen hoeveel tijd de
beer nodig heeft om van het ijs te komen
als de arrenslee X kilometer per uur rijdt
en hij… Het verhaal uitspelen kan ook.
Iemand ziet mogelijkheden voor een les
bewegingsexpressie of een les over oude
jacht- en vistechnieken. Introduceer met
het verhaal het begrip ‘lijdend voorwerp’
of praat met de kinderen over het verschil
tussen plagen en pesten. We verrassen
onszelf met de enorme stapel lesideeën
die we binnen zo’n korte tijd kunnen
bedenken. En dat naar aanleiding van
één enkel verhaal. Verhalen werken.
Dat is duidelijk.
verkopen om zijn schulden af te betalen’
Na deze inleiding krijgt iedereen de opdracht
om een museaal voorwerp uit de
tentoonstelling ‘Grutte Pier’ te kiezen
en er een eigen verhaal bij te vertellen.
Om beurten vertellen de deelnemers:
via het verhaal over de VOC en een
Hindelooper babyjasje, een gevoelig
familieverhaal bij het wapenbord van
de familie Juckema, belanden we onder
de grond bij een stapel lachende schedels
om uiteindelijk uit te komen bij een ooit
Boeken met Friese volksverhalen:
- De meesterdief uit de Wouden, David
Hartsema (Friese Pers Boekerij, 1990)
- Volksverhalen uit Friesland, J. van der
Kooi (Utrecht/Antwerpen, 1979)
- Kattekwea en bargetriennen,
Auck Peanstra (Bolsward, 2000)
- Hûndert pûn klûntsjes en in karre
fol lytsjild: Fryske folksferhalen,
Ype Poortinga (Baarn/Leeuwarden, 1982)
- De ring van het licht, Ype Poortinga
(Baarn/Leeuwarden, 1977)
- Het vrouwtje van Stavoren en
andere volksverhalen uit Friesland,
D.J.W. Teding van Berkhout (1997)
Websites met verhalen:
- www.verhalenbank.nl
- www.beleven.org/verhalen
- www.beleven.org/sagen/gemeenten.php
- www.volksverhalenbank.be
populair Fries liedje over Mata Hari.
De deelnemers hebben al snel door hoe
het werkt. Jeannet de Vries van Stenden
Hogeschool: ‘de workshop van Mariska
vond ik fantastisch! Hoe simpel je vanuit
een voorwerp kunt vertellen. En hoe
gemakkelijk je er een verband mee legt
tussen heden en verleden. Het mooie is
dat ieder verhaal een nieuw gezichtspunt
vormt.’

DraaDjes naar het verleDen
Workshop door Binne reitsma
Binne Reitsma (medewerker educatie bij
Tresoar) houdt een kleine zwarte hoorn
omhoog. ‘Wat zien we hier?’ vraagt hij.
‘Een hoorn’, zegt iemand. ‘Ja, en wat nog
meer? Wat gebeurt er bijvoorbeeld als
ik dit doe?’ Hij houdt de hoorn voor zijn
mond alsof hij eruit drinkt. ‘Je kan er van
alles in zien. Maar jullie zien niet wat ik
zie. Deze hoorn is namelijk van een maffe
koe geweest van de boerderij waar ik
opgroeide. Deze koe wilde altijd als
eerste de stal binnen. Op een dag was
een andere koe hem voor. Snel rende
de maffe koe door de staldeuren om
toch nog als eerste binnen te zijn.
In zijn haast brak hij de hoorn van zijn
kop. Dus deze hoorn herinnert mij aan
die koe en aan de boerderij waar ik
opgroeide.’ En zo heeft iedereen wel
een voorwerp dat ‘een draadje naar zijn
verleden’ is. Ook kinderen. Op scholen
laat Binne leerlingen een voorwerp
meenemen dat iets met hen zelf te maken
heeft. Daar komen altijd de prachtigste
en zo is het
echt gebeurD
Workshop door arend van dam
‘Op een dag… belde Joep van der Pluijm
me op. Hij is een specialist als het
gaat om de geschiedenis van Groenlo.
Hij vroeg of ik wilde helpen bij het maken
van een fietstocht door de stad over de
verhalen uit. Bijvoorbeeld Turkse kinderen
die door middel van ‘Het Boze Oog’ iets
over het land waar ze vandaan komen
kunnen vertellen aan hun klasgenoten.
In de workshop maken we een tentoonstelling.
We krijgen allemaal een voorwerp
en daar moeten we een tentoonstellingstekst
bij schrijven. Mijn teamgenoot en
ik krijgen een doosje. ‘Pipe’ staat er
op. En inderdaad, er zit een pijp in.
Met behulp van een vragenlijst van
Binne kunnen we al aardig wat informatie
opschrijven over de pijp. Er staan
tandafdrukken op het mondstuk. Hij is
dus van iemand geweest. We onderzoeken
het doosje nog eens. ‘Fedde Schurer’,
staat er op (de Friese dichter, journalist
en politicus). ‘Ik heb in de Fedde Schurerstraat
gewoond!’, roept mijn teamgenoot
enthousiast: ‘Hij heeft één van mijn lievelingsliedjes
geschreven.’ En daar heeft ze
een draad naar haar verleden gevonden.
80-jarige oorlog. Samen stapten we op de
fiets en reden door de stad. Ik ontdekte
dat er veel geschiedenis was, maar nog
geen verhaal.’ Arend van Dam, schrijver
van bekende en bekroonde kinderboeken
zoals ‘Lang Geleden’ en ‘In een land hier
ver vandaan’ geeft tijdens zijn workshop
zijn ‘geheim’ prijs. Het geheim van een
goed kinderverhaal is niet meer dan
5xW: Wie, Wat, Waar, Wanneer, Waarom.
‘Zo simpel is het.’ Arend ging voor zijn
fietstocht op zoek naar een verhaal over
Groenlo in de 80-jarige oorlog. In het
archief vond hij het dagboek van een
soldaat. In het dagboek schrijft de soldaat
over een meisje dat haar vader komt halen
tijdens de bezetting van Groenlo door de
Spanjaarden. Bij de stadsmuur houden
Nederlandse soldaten haar tegen en
brengen haar naar prins Frederik Hendrik
van Oranje-Nassau. De prins vraagt het
meisje om haar vader de stad Groenlo uit
te lokken en bij hem te brengen. Als haar
vader de prins vertelt over de toestand
in de stad, zal de prins hem zijn vrijheid
gunnen. Hoe het afloopt staat niet in het
dagboek.
Van Dam noemde het meisje Bregje, gaf
haar een vriend en de vader kreeg een
verantwoord motief waarom hij in de stad
was. Een verhaal was geboren. Inmiddels
is Bregje een begrip in Groenlo. Lokale
meisjes verkleden zich tijdens stadsfees-
‘Binne’s workshop zat goed in elkaar.
Je zou het morgen zo kunnen gebruiken.’
Ciska Vos, CBS De Sprankel
ten zelfs als Bregje. Maar waar ligt de
grens van wat je verzint en wat echt is?,
vraagt een van de aanwezigen. ‘Wat je
niet kunt vinden aan informatie verzin
je erbij.’ Het verhaal staat voorop, en
dat werkt. Een kind zei ooit tegen hem
over een van zijn boeken:
‘Ik kwam er pas later achter dat ik iets
had geleerd over Michiel de Ruyter.’
En dat is precies de bedoeling.
EErst komt hEt vErhaal,
dan dE rEst
Dat verhalen in de klas werken,
heeft iedereen inmiddels wel door.
Neeltje Terpstra van CBS De Wyngert:
‘De voorstelling was prachtig en de
theorie van Wilschut was interessant.
Ik snap nu dat je niet alles hoeft uit te
leggen. Dat deed ik bijvoorbeeld wel
met Bijbelverhalen, maar de betekenis
komt later wel.’ En dat heeft ze goed
begrepen. In alle lezingen en verhalen
staat één ding centraal: eerst komt het
verhaal, dan de rest.
colofon
Tekst: Anne den Baas m.m.v. Mariska
de Boer en Tineke Neyman
Fotografie: Marieke van der Veen
Opmaak: Richard Bos
Redactie : Jan van Zijverden
coördinator
erfgoededucatie