Niet berig worden na het spenen: het ligt niet altijd aan de zeug!

Niet berig worden na het spenen: het ligt niet altijd aan de zeug!
Het op tijd berig worden van zeugen is uitermate belangrijk voor de vruchtbaarheidsresultaten van
een vermeerderingsbedrijf. Als zeugen na het spenen niet of zeer laat berig worden, kan er niet op
het gewenste tijdstip geïnsemineerd worden. Bij een meerwekensysteem komt men dan al gauw in
de problemen. Indien het gaat om enkele zeugen die niet of zeer laat berig worden, wordt er in
eerste instantie gekeken naar een individuele oorzaak, bv. kreupelheid, een slechte conditie of
ziekte. We spreken van een bedrijfsprobleem als meer dan 15% van de gespeende zeugen niet berig
wordt binnen de 10 dagen na spenen. In dat geval is het aangewezen het management onder de loep
te nemen.
Een juiste diagnose is belangrijk
Er zijn verschillende factoren die een rol spelen bij het niet berig worden van zeugen. Het seizoen,
dierfactoren zoals leeftijd en genetica, maar ook een groot aantal factoren gerelateerd aan het
management (duur van lactatie, voeding, huisvesting, bronststimulatie, bronstdetectie, …). Voor een
gerichte aanpak van het probleem is het belangrijk om eerst een juiste diagnose te stellen en het
onderscheid te maken tussen “ware anoestrus” en “suboestrus”. Bij ware anoestrus vertoont de
zeug geen berigheid omdat haar eierstokken inactief zijn: er vindt geen normale rijping van follikels
plaats en er worden te weinig hormonen geproduceerd om de typische bronsttekenen op te wekken.
Ware anoestrus kan eventueel ook veroorzaakt worden door cysten op de eierstokken. Bij
suboestrus verlopen de follikelgroei en eisprong wel normaal. Dat in dit geval de berigheid niet wordt
waargenomen, kan te wijten zijn aan de zeug (ze toont het onvoldoende: “stille bronst”), maar vaker
ligt het aan de manier waarop de bronstcontrole uitgevoerd wordt door de varkenshouder (“gemiste
bronst”).
Hoe stellen we de diagnose?
1. Inventarisatie van de bedrijfssituatie en het probleem
Welk percentage van de zeugen wordt niet of te laat berig? Zijn het jonge zeugen die niet berig
worden, vooral eersteworpszeugen of juist oudere zeugen? Hoe is het drachtpercentage van de
zeugen die wel op tijd geïnsemineerd kunnen worden? Wat is de gemiddelde toomgrootte? Hoe is de
conditie van de zeugen? Zijn er ziektesymptomen?
Dit zijn vragen die een dierenarts zal stellen om een idee te krijgen van de problematiek op het
bedrijf. Ware anoestrus treedt vooral op bij zeugen in slechte conditie, bij zieke of heel oude zeugen.
Meestal betreft het enkele probleemzeugen. Bij suboestrus is een suboptimaal management vaak de
boosdoener. Een voorbeeld is het slordig bijhouden van inseminatiegegevens of het niet noteren van
een zeug met lactatiebronst of een onregelmatige terugkomer. Dit leidt ertoe dat men zeugen uit het
oog verliest, niet op het juiste moment controleert en de bronst mist.
2. Echografisch onderzoek
Echografisch onderzoek wordt standaard toegepast voor drachtdiagnose maar kan ook helpen bij de
diagnose van ware anoestrus en suboestrus. Door herhaaldelijke echografische controles van de
eierstokken kan nagegaan worden of er een normale groei van follikels plaatsvindt. Er is echter wel
ervaring voor nodig om de eierstokken goed in beeld te brengen. De eierstokken met follikels zijn

gemakkelijker te herkennen naarmate de eisprong nadert. Ook de aanwezigheid van cysten op de
eierstokken (mogelijke oorzaak van niet berig worden) wordt gediagnosticeerd met behulp van
echografie. Om het onderscheid te maken tussen normale follikels en cysten kan men enerzijds de
meetfunctie op het toestel gebruiken om de diameter van de ronde structuur te bepalen (rijpe
follikel 8-10 mm, cyste ≥ 11 tot 80 mm) en kan men anderzijds door herhaaldelijke controle
vaststellen of de eisprong (bij varkens zijn er altijd meerdere) al dan niet plaatsvindt. Op bedrijven
waar de zeugenboekhouding niet goed wordt bijgehouden, komt men soms voor de verrassing te
staan dat een zeug die niet berig gezien werd, drachtig blijkt te zijn.
3. Bloedonderzoek: bepaling progesterongehalte
Bij inactieve eierstokken blijft het gehalte van het hormoon progesteron in het bloed altijd onder een
bepaalde waarde (1 ng/ml). Bij suboestrus (stille of gemiste bronst) is de kans groot dat er een
verhoogd progesterongehalte wordt aangetroffen. Enkel wanneer toevallig het bloedstaal genomen
wordt tijdens de rijping van follikels kan het zijn dat er een laag progesterongehalte gemeten wordt.
Dit doet zich voor tijdens 5 van de 21 dagen van de normale cyclus. Indien er 2 bloedstalen worden
genomen met een interval van 10 dagen kan men met 100% zekerheid het onderscheid maken
tussen inactieve eierstokken en suboestrus. Bij zeugen met cysten op de eierstokken is
bloedonderzoek niet geschikt voor diagnostiek omdat de hormoongehaltes in het bloed zeer sterk
kunnen verschillen naargelang de grootte en het aantal van de cysten. De diagnose van cysten op de
eierstokken wordt daarom gesteld via echografisch onderzoek.
4. Slachthuisonderzoek
Op bedrijven met vruchtbaarheidsproblemen wordt soms geadviseerd slachthuisonderzoek te laten
uitvoeren. Slachthuisonderzoek kan veel nuttige informatie opleveren, maar is ook tijdrovend en niet
altijd gemakkelijk te plannen. Daarom is het vooral geschikt voor bedrijven met langdurige
problemen waar er meerdere probleemzeugen (met de typische problemen) op hetzelfde moment
afgevoerd worden. In het slachthuis kan de dierenarts op basis van het uitzicht van de eierstokken de
diagnose met zekerheid stellen.
Diagnose: ware anoestrus. En dan?
Indien er een aanwijsbare oorzaak is voor de inactiviteit van de eierstokken én het is mogelijk deze
oorzaak weg te nemen, dan kan men overwegen een waardevolle zeug te houden. Bijvoorbeeld een
zeug die sterk vermagerd is tijdens lactatie zal na herstel van haar conditie waarschijnlijk opnieuw
berig worden. Bij zeugen met cysten op de eierstokken is behandeling niet succesvol. Om die reden
wordt bijna altijd besloten om deze zeugen af te voeren naar het slachthuis. Stelt het probleem van
ware anoestrus zich bij meerdere zeugen, dan ligt de oorzaak waarschijnlijk niet alleen bij de zeug
maar dient er ook gekeken te worden naar onderliggende risicofactoren.
Diagnose: suboestrus. En dan?
In het geval van suboestrus is het ofwel de zeug die haar bronst te weinig toont of de varkenshouder
die niet goed genoeg controleert. Bij de interpretatie van bronstproblemen moet er zeker rekening
gehouden worden met de genetica van de zeug. Hybride zeugen worden over het algemeen veel
gemakkelijker en ook duidelijker berig dan zeugen van zuivere rassen. Selectie en kruising speelt dus
een belangrijke rol.

Daarnaast moet het management onder de loep worden genomen. Zowel het stimuleren van de
bronst als het uitvoeren van de bronstcontrole vereisen van de varkenshouder bijzondere aandacht
en kennis van zaken. Er zijn veel factoren met een invloed op de vruchtbaarheid van de zeug, zoals
het lichaamsgewicht, het voederniveau, de gezondheidsstatus, huisvesting (licht, temperatuur) en
ook het seizoen. Het is aan de varkenshouder om de omstandigheden vóór, tijdens en na het spenen
zo gunstig mogelijk te maken en de zeugen goed te observeren om het inseminatietijdstip te
bepalen. Een grote hulp hierbij is een gezonde en actieve zoekbeer met voldoende geslachtsdrift
(grommen, speekselen, direct contact zoeken met de zeugen). Als er op een bedrijf problemen zijn
met suboestrus, is het nodig dat de dierenarts samen met de varkenshouder het management
bespreekt en bekijkt wat er verbeterd kan worden.
Conclusie
Op bedrijven waar problemen zijn met het niet berig worden van zeugen na spenen, dient een
onderscheid gemaakt te worden tussen ware anoestrus (inactieve eierstokken of cysten op de
eierstokken) en suboestrus (stille bronst, gemiste bronst) om het probleem gericht aan te pakken. Bij
ware anoestrus is de oorzaak meestal gelegen bij de zeug, bij suboestrus gaat het om suboptimaal
management. In geval van suboestrus is het belangrijk om de omstandigheden vóór, tijdens en na
het spenen zo gunstig mogelijk te maken en bijzondere aandacht aan de bronstcontrole te besteden.
Josine Beek