Die Nacht Nederlands Philharmonisch Orkest Alphons Diepenbrock ...

Verleidingen voor het oor
Een concert voor een warme nazomeravond. De
romanticus Bruckner gaf zijn bekendste symfonie
de bijnaam ‘Romantische’ mee. En Diepenbrock
laat ons een zinnenprikkelende zwoele nacht
beleven op een prachtige tekst van Hölderlin.
Symfonisch gedicht met solo en tutti
Het was Gustav Mahler die in zijn oeuvre experimenteerde met het
symfonische lied. Een lied waarbij niet de piano, maar een heel symfonieorkest
de vocalist begeleidde. Vaak ging het om een instrumentatie
van een piano lied, maar enkele stukken, zoals Das Lied von der
Erde componeerde Mahler direct voor orkest. Alphons Diepenbrock,
goed bevriend met Mahler, was gefascineerd door het symfonische
lied. Naast bewerkingen van pianoliederen schreef hij enkele orkestliederen
die behoren tot de beste muziek die hij heeft gecomponeerd.
Veel waren op tekst van Novalis, maar Die Nacht is gebaseerd op de
eerste stanza van het gedicht ‘Brot und Wein’ van Friedrich Hölderlin.
In dit lied gaat Diepenbrock vrijwel geheel uit van de ‘kleuren’ die hij
met het orkest kan maken. Heel precies volgt hij de tekst die gaat
over de nacht die gevallen is over een klein stadje en alles en iedereen
tot rust heeft gebracht. Woord voor woord schildert hij met
muziek de sfeer die de tekst oproept. Soms is dat letterlijk, zoals de
vioolsolo op het ‘Saitenspiel’, het kabbelende water op ‘Brunnen’ en
het trompetsignaal heel in de verte als de ‘Wächter’ voorbijkomt.
Maar nog veel meer roept de componist emoties op die hij heel subtiel
door het orkest laat inkleuren. Daarbij gebruikt hij het orkest met
voorzichtigheid en instrumenteert zodanig dat de zangeres nooit
overstemd wordt. Maar eigenlijk heeft zij een bijna bescheiden rol.
Het stuk is niet zozeer een lied als wel een symfonisch gedicht met
obligate zangpartij. De zangeres brengt slechts de woorden; het
orkest werkt het verhaal verder uit en kleurt het in. Dat neemt niet
weg dat de tekst onmisbaar is om het orkestrale verhaal nauwgezet
te volgen. Het maakt deze compositie tot een prachtige synthese van
woord en muziek. Diepenbrock heeft zich op deze wijze nooit meer
overtroffen.
Eenvoudig bestaan
In de allerlaatste minuten van het jaar 1873 zette Anton Bruckner de
laatste maatstreep van zijn Derde symfonie en schreef daarbij de
woorden: ‘Helemaal klaar, 31 december 1873, ’s nachts’. Veel tijd om
deze grootse arbeid te overdenken gunde hij zich niet. Amper twee
dagen later zette hij de eerste schetsen op papier van een nieuwe
symfonie, waarover hij al een tijdje liep na te denken. Het hele jaar
1874 zou het werk aan de Vierde symfonie hem in beslag nemen voordat
hij deze in november voltooide. Nu had Bruckner in deze tijd ook
niet veel anders omhanden. Hij woonde in Wenen en had geen vast
werk. Hij leidde een eenvoudig bestaan en leefde op bescheiden voet.
Hij at meestal buitenshuis, waarbij vooral herberg ‘Riedhof’ favoriet
was. Het lag dicht bij het Allgemeines Krankenhaus en Bruckner was
dol op de gruwelijke medische verhalen die de daar dinerende artsen
elkaar vertelden. Verder was hij vaak te vinden in de diverse danslokalen
van de stad waar hij nauwgezet met wie hij een balboekje
bijhield met daarin de namen van de dames met wie hij danste.
Wellicht verwachtte hij dat het ooit nog eens tot een relatie met één
van hen zou komen, maar die hoop was ijdel.
Eindeloos schaven
Meteen nadat de Vierde klaar was, begon Bruckner aan de Vijfde
symfonie. Maar zoals gewoonlijk liet hij, onzeker als hij was, een eenmaal
voltooid werk niet gauw los. Eindeloos bleef hij schaven en verbeteren
en schreef soms hele nieuwe versies. Met de Vierde maakte
hij het helemaal bont. In 1878 begon hij aan een grondige herziening
waarbij hij het derde en het vierde deel volledig nieuw schreef. Maar
de nieuwe finale, die hij de titel Volksfest had meegegeven, beviel
hem nog steeds niet. In 1880 maakte hij weer een nieuwe finale, die
echter voor een deel teruggreep op de oorspronkelijke versie van
1874. Tot een uitvoering was het, ondanks diverse pogingen van
Bruckner, nog steeds niet gekomen. Tot in 1881 Hans Richter, toenmalig
chef-dirigent van de Wiener Philharmoniker, belangstelling
toonde. In een officieel abonnementsconcert durfde hij het echter
niet aan en de première vond plaats tijdens een besloten concert van
de Akademische Wagner-Verein. Bruckner bleef worstelen met het
werk. Voortdurend kwam hij met kleine en grote revisies en het zou
tot 1888 duren voordat hij, na een laatste proefdruk nog grondig gereviseerd
te hebben, een definitieve partituur kon laten uitgeven. In juni
1886 kwam de doorbraak voor Bruckner, toen zijn Zevende symfonie