HONDERDMORGEN t ZWERVENDE ERVEN 2009 - Het Geluk van ...

Honderdmorgen - Zwervende erven 2009
Architectuur en Kunst in LingewAArd
overzicht vAn de inzendingen en juryrApport

honderdmorgen
zwervende erven

VOORWOORD
4
In de gemeente Lingewaard, in Doornenburg, ligt een gebied met de naam
‘Honderdmorgen’. Een morgen stond symbool voor een gebied dat in een ochtend
kon worden geploegd met één ploeg en één os en fungeerde zo als oppervlaktemaat.
De precieze grootte van een morgen was streekgebonden. De ‘Gelderse
morgen’ was ongeveer 0.86 hectare groot.
De kunstmanifestatie Honderdmorgen heeft al twee keer eerder plaatsgevonden.
Dit is echter de eerste keer dat ik als burgemeester van Lingewaard een
‘Honderdmorgen’ meemaak en ik ben razend enthousiast, als ik zie hoe het project
zich ontwikkelt en welke ambities de initiatiefnemers hebben. Groter, professioneler
en deze keer ook met een landelijk bereik. Een ambitie die mij aanspreekt
en die bijdraagt aan het doel om de naam Lingewaard uit te dragen op een manier
die past bij de ontwikkeling van onze gemeente. Ik was erg onder de indruk toen
ik als voorzitter van de vakjury alle ingezonden concepten voor het eerst onder
ogen kreeg. Een grote hoeveelheid fantastische inzendingen die er allemaal even
aantrekkelijk en goed verzorgd uitzagen. Gelukkig bestond de vakjury uit een
professioneel gezelschap dat een goede selectie heeft kunnen maken. Het is de
bedoeling dat de ontwerpen die uitverkoren worden in samenwerking met de
lokale steenfabrieken, ontzanders en hopelijk andere instellingen en bedrijven in de
loop van 2010 gerealiseerd worden in onze mooie Lingewaardse uiterwaarden en
verderop in Park Lingezegen.
Het project ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’ zal resulteren in een zwerf- en
kunstroute langs het Pannerdensch Kanaal, de Rijn, de Waal en de Linge.
De samenwerking tusen kunstenaars, vormgevers en architecten en de steenfabrieken
in Lingewaard staat voorop. De identiteit en de cultuurhistorie van Lingewaard
die door de insluiting van de verschillende rivieren als een eiland op de kaart ligt
en waar van oudsher de baksteenfabricage door de aanwezige rivierklei een belangrijke
rol speelde, wordt mede hierdoor in dit project benadrukt.
Het project ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’, ontstaan vanuit een groep
enthousiaste kunstenaars, verdient het om gedragen te worden door de gehele
Lingewaardse gemeenschap en zal ook voor velen daarbuiten een bezoek aan onze
gemeente meer dan waard maken. Lingewaard bouwt aan een toekomst! Tussen
onze prachtige zeven kernen, ieder met z’n karakteristieken, in en omringd door
prachtige uiterwaarden, waar het heel goed toeven is, met uitzicht op het water verrijzen
de zwervende erven als kunstmonumenten.
Ik ben als burgemeester van Lingewaard trots op zulke initiatieven en weet zeker
dat u, net als ik, er ongelooflijk van zult genieten. Een groot compliment aan de
initiatiefnemers van deze Honderdmorgen.
Harry de Vries, burgemeester Lingewaard

HOnDeRDmORgen
ZWeRVenDe
eRVen
5
Het unieke karakter van het rivierengebied Lingewaard kenmerkt zich onder andere
door de splitsing van de Waal en de Rijn, het Pannerdensch Kanaal, de Linge, de
steenfabrieken, de stroomruggen met de boomgaarden en de uiterwaarden. Dit
door natuurkrachten, troepenmachten en mensenhanden getekende gebied, is
nog steeds volop in ontwikkeling en staat door diverse grootschalige ruimtelijke
ingrepen onder druk. Dit hangt onder andere samen met het overheidsprogramma
Ruimte voor de Rivier. Dit plan voorziet in maatregelen die de capaciteit van wateropvang
in de uiterwaarden fors uitbreiden. Tegelijkertijd spelen er ook ecologische
en economische belangen.
Honderdmorgen – Zwervende Erven is ontstaan vanuit de wens de schoonheid
en uniciteit van het Lingewaardse rivierenlandschap bij een brede laag van de
bevolking onder de aandacht te brengen. Daarom heeft Stichting Honderdmorgen,
in samenwerking met gemeente Lingewaard en de steenfabrieken in de regio,
een openbare ideeënprijsvraag met de titel ‘Zwervende Erven’ georganiseerd.
Kunstenaars, ontwerpers en architecten, zowel amateurs als professionals, zijn
opgeroepen voorstellen te doen voor tijdelijke bouwsels, waarbij gebruik gemaakt
wordt van de overvloedig aanwezige rivierklei in het gebied. De kunst en de architectuur
zoeken zo letterlijk een verbinding met het landschap. De steenfabrieken
vormen hierdoor een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling; door middel van
het beschikbaar stellen van klei, ovens en expertise geven ze een nieuwe impuls aan
een oude traditie.
Uit de 92 inzendingen werden dertien ideeën geselecteerd door een vakjury die
bestond uit de burgemeester van Lingewaard Harry de Vries, mediakunstenaar Wim
T. Schippers, John Körmeling, architect en beeldend kunstenaar, landschapsarchitect
Lodewijk Baljon, kunsthistoricus/publicist Machteld Kors, Hans van de Ban, coördinator
adviseur beeldende kunst atelier Rijksbouwmeester en Jaap Bremer, voormalig
adjunct directeur Kröller-Müller Museum. Het is de intentie dat de geselecteerde
ideeën in de loop van 2010 daadwerkelijk worden uitgevoerd in de steenfabrieken.
Tijdens de zomer van 2010 zullen dan langs de oevers van de Waal, Rijn, Linge en
het Pannerdensch Kanaal, deze dertien ‘Zwervende Erven’ een verblijfsplek krijgen
die tezamen een prachtige route vormen. Het zijn rustpunten in de natuur die
uitzicht bieden op het omringende landschap. Ze vormen tegelijkertijd een tijdelijk
veilig thuis en heenkomen bij de immer wisselende elementen en waterstanden.
Het project Honderdmorgen – Zwervende Erven is het begin van een terugkerend
evenement waarbij zich door de jaren heen een route langs de rivieren vormt tot
over de grenzen. Wandelaars die deze route volgen, kunnen onderweg gebruik
maken van de vele Zwervende Erven die in de loop van de tijd door kunstenaars,
vormgevers en architecten zijn ontworpen.
Stichting Honderdmorgen, september 2009

JuRyRappORt
Jaap Bremer,
voormalig adjunct
directeur Kröller-
Müller Museum
6
Bij de eerste confrontatie met alle inzendingen in de kerk in Doornenburg voelde
de jury zich overrompeld, toen zij zag in welke grote aantallen – meer dan negentig
– en met hoeveel elan beeldend kunstenaars, architecten, landschapsarchitecten,
vormgevers en academiestudenten op de prijsvraag hebben gereageerd. Het was
onmiddellijk duidelijk dat het geen eenvoudige opgave zou worden, te meer omdat
de beoordelingscriteria zo divers en abstract waren. De bekroonde ontwerpen
zouden namelijk moeten bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van Lingewaard,
afgezien van de eigen kwaliteit van het ontwerp. Het zou in de ruimste zin een
relatie met de omgeving moeten aangaan, in dit geval de rivier, de dijk, de klei, de
steenovens, de begroeiing, enzovoort. Bovendien zouden verbeelding, originaliteit
en experiment bij de selectie voorop moeten staan. En last but not least moest elk
voorstel worden uitgevoerd in baksteen of klei. Een niet geringe opgave, uiteraard
allereerst voor de inzenders, maar ook voor de jury.
Gezegd moet worden dat in de meeste gevallen veel aandacht werd besteed aan
een verzorgde en duidelijke presentatie van het ontwerp door middel van maquettes,
foto’s, computeranimaties en veel tekst, soms iets te veel. Er was niet alleen
sprake van een opmerkelijk aantal inzendingen, maar ook van een grote diversiteit.
De jury heeft gezocht naar duidelijke, uitgesproken ontwerpen, die zoveel mogelijk
aan de bovengenoemde criteria voldeden. Zij heeft zich hierbij laten leiden door het
begrip kwaliteit, althans door wat zij steeds als een kwaliteit van het betreffende
ontwerp beschouwde. Er is eigenlijk geen rekening gehouden met het aanvankelijk
gestelde streefgetal van twintig te selecteren ontwerpen. De jury ging ervan uit
dat alleen kwaliteit telt. Daarom werden er uiteindelijk geen twintig maar dertien
inzendingen bekroond.
Hoewel er in de opzet en de daaropvolgende uitvoering van de prijsvraag gedacht
wordt aan tijdelijkheid van het ontworpen object heeft de jury in enkele gevallen
toch een zekere permanente opstelling in gedachte gehad om zo de mogelijkheid
te bieden een begin te maken met een blijvende kunst- en architectuurroute in gemeente
Lingewaard en op termijn mogelijk daarbuiten.
De werkwijze van de jury was eenvoudig. Na een langdurige ronde waarin elk jurylid
apart de inzendingen bekeek, werden eerst die inzendingen terzijde gelegd, waarover
de jury unaniem van oordeel was dat zij niet voldeden en onvoldoende kwaliteit
hadden. Vervolgens werd uit een groep van ongeveer vijfentwintig inzendingen
gekozen voor de ontwerpen die door de gehele jury werden gezien als bijzonder en
in principe geschikt voor uitvoering. Tenslotte werd er nog intensief gediscussieerd
over een aantal twijfelgevallen, waarvan een enkele het uiteindelijk toch haalde.
Soms bleek er ook bij de bekroonde ontwerpen een spanning te bestaan tussen
het concept en de vereiste materialisatie in baksteen of klei. De jury heeft in die
gevallen toch gekozen voor het bijzondere concept in de hoop dat er door middel
van onderzoek en overleg met specialisten op dit gebied wegen gevonden kunnen

Poëtisch
Formeel
7
worden voor de uitvoering. De uitverkoren dertien voorstellen zijn zeer uiteenlopend
van karakter en weerspiegelen zo de totale inzending. De jury heeft deze
diversiteit bij de uiteindelijke keuze laten doorklinken. Ondanks de grote verschillen
vertonen sommige ontwerpen ook weer een zekere verwantschap, waardoor het
mogelijk is een aantal groepen samen te stellen met gemeenschappelijke karakteristieken.
In dit juryrapport zullen hierna daarom de gekozen voorstellen groepsgewijs
en in vogelvlucht worden vermeld en kort getypeerd.
Enkele inzendingen onderscheiden zich door hun uitgesproken poëtisch gehalte.
‘Bladerdak’ van Paul Peters bestaat uit een bakstenen gebouwtje, een eenvoudig
huis, waarbinnen een grote boom groeit door het dak heen en ver daarboven.
Het is geïnspireerd op het beeld van een oude schuur, “die aanvankelijk de natuur
buiten hield, maar later ‘in verval’ de redder van de natuur wordt” en “De gebakken
klei vormt de muren, de boom het dak. Natuur en bouwwerk vormen samen even
een object.” In ‘The Shire’ van Ralph van Zon en Boudewijn Corstiaensen wordt een
open spiraalvormige ruimte gecreëerd, een ambiance voor vlinders en andere insecten.
De ondertitel luidt ‘een bruidskamer voor vlinders’. Eenmaal per jaar worden
er vanuit een vlieger zaden over de plek uitgestrooid. Bij dit werk én bij ‘In goede
aarde vallen’ van Mathilde Beekhuizen, Anna Brandsma, Pieter de Bruyn Kops en
Thijs de Zeeuw, speelt ecologie een niet onbelangrijke rol. De bedenkers ervan
willen samen met de baksteenfabrieken een aantal megabakstenen ontwikkelen
die als zadenvanger dienen voor de zaden die in Lingewaard neerdalen. De enorme
baksteen ziet eruit als een soort spons, waarin de zaden zich kunnen nestelen en
ontkiemen.
Aan de twee vorige besproken volstrekt tegenovergesteld, zijn de inzendingen
‘Aarde Water Lucht en Vuur’ van Thomas Gillet en Kobbe Nouwens en ‘Lingering’
van Rudy Jansen. Deze werken overtuigen door hun formele eigenschappen en
hun geometrische esthetiek. ‘Aarde Water Lucht en Vuur’ bestaat uit een hoog
raamwerk waarbinnen zich in de vorm van een raster een veld van bakstenen
bevindt. De bakstenen lijken te zweven en worden ’s avonds aangelicht met LED’S.
‘Lingering’ is slechts een bakstenen boog over de Linge, de levensader van de
Oost-Betuwe. Het is bedoeld als een eerbetoon aan deze rivier en als een krachtig
teken voor wandelaars, fietsers en kanovaarders.
Er zijn nog drie andere inzendingen in deze groep, die betrekkelijk formeel van
karakter lijken, maar wel met een verwijzing, een betekenis die veel verder gaat
dan wat je ziet. Verder dan de schone vorm alleen. ‘Dig into Deep’ van Alexander
Herrebout, Rosie Brader en Hans Ringoot wil door middel van een aantal strakke
paden, die zowel positief als negatief de vorm van het dijkprofiel volgen, de
bezoekers een intense ervaring van het rivierenlandschap bieden. Het werk wijst
tevens op de kleiwinning en is een ode aan de oer-Nederlandse straat uitgevoerd in
klinkers. Voor de paden worden veel verschillende bestratingspatronen gebruikt.
‘2 meter boven W.A.A.L.’ van B. Schoeren laat in de vorm van een bakstenen pier of
strekdam in de rivier, de grafiek zien van de waterstanden in het jaar 2002. Je kunt

Informeel
Experiment
Traditionele
eenvoud
8
de waterstanden van toen zien en beleven door over de dam te lopen.
Jasper Hermans en Rolf Reichardt kozen met ‘Loper op de kraanbrug’ een prachtige
locatie: een afgedankte kraanbrug waar geladen en gelost werd. Hij legt hierop
met een dikke laag bakstenen een loper tot boven het water. Een plek om tot rust
te komen. De grondgedachte ervan is: klei aan de rivier onttrekken, daarvan op het
land stenen produceren en met die stenen een verbinding tussen het land en het
water tot stand brengen.
In tegenstelling tot de vorige drie, zijn twee van de gekozen deelnemers zeer
informeel. ‘Natuurlijk, Natuurlijk, alias lekker meanderen’ van Jeroen Wismans is
een kritisch commentaar op de relatie mens en natuur. Het wil een multifunctionele
verblijfs- of recreatieplaats voor mensen zijn: niet een keurig, functioneel bakstenen
gebouw, maar een uit elkaar vallend nest van slappe slierten klei of baksteen.
Het ander voorstel is van M.E. van der Linden. Hij wil met zijn ‘Steenhopen’ langs
de oever van de rivier willekeurig vormgegeven heuvels creëren om te rusten, te
spelen en te genieten van het uitzicht en de ruimte. Hij noemt het “een bakstenen
landschapsmeubel”. Ook ‘Spelonkel’ eveneens van Jasper Hermans en Rolf
Reichardt ziet er uiterst informeel uit. Het bijna vormeloze bouwsel is opgetrokken
uit sinters, aan elkaar gesmolten en kromgetrokken bakstenen, die worden afgekeurd
en weggegooid. Het wordt een bouwsel dat langzaam vergaat en teruggeven
wordt aan de rivier, een object dat aanzet tot reflectie en nostalgie.
De jury had ook oog voor het experiment en verkoos dit boven het bekende en
obligate. Een inzending die vooral van het experiment getuigt is ‘Clayground’ van
Peter Groot, Martin-Paul Neys, Rudi Koster en Cor Tiemens. Door middel van een
geraamte van twijgen, dat van binnen wordt gekleed met klei en leem, wordt een
sculptuur gebouwd. Dit bouwwerk wordt in brand gestoken en zo afgebakken. Na
afkoeling ontstaat er een sculptuur om naar te kijken en in te spelen. Het belangrijkste
van de creatie is echter dat de uitkomst onbekend is.
De laatste bekroonde inzending ‘Tun – L’ van A.H. Roefs is van een innemende eenvoud.
Het gebouwtje wordt volledig opgetrokken uit baksteen. Op een punt van de
dijk in de Bemmelsewaard projecteerde hij een tunnelachtig paviljoentje met een
bakstenen tafel en banken. Hier zit men veilig en droog en heeft aan de beide open
zijden een wijds uitzicht over de Waal.
Hiermee sluit de jury haar rapport. Evenals velen kijkt zij uit naar het moment dat er
plotseling in het mooie landschap van Lingerwaard wonderbaarlijke, intrigerende,
inspirerende maar ook prachtige bouwsels van baksteen zullen verrijzen.
De Jury van ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’, 6 september 2009
Harry de Vries (voorzitter) Machteld Kors (lid) Hans van den Ban (lid) John
Körmeling (lid) Lodewijk Baljon (lid) Wim T Schippers (lid) Jaap Bremer (secretaris)

9
Publieksprijs Tijdens de tentoonstelling in fort Pannerden is het publiek in de gelegenheid
gesteld om te stemmen op een favoriete inzending. Bijna achthonderd bezoekers
hebben een stemformulier ingevuld. Na afloop van de tentoonstelling heeft ‘De
Bovenpoort’ van Marieke Droesen van Studio Springtij met 69 stemmen de publieksprijs
in de wacht gesleept. Haar inzending dingt, naast de dertien door de jury
genomineerden, mee om in 2010 uitgevoerd te worden.

De inZenDingen
GENOMINEERDE PROJECTEN ZIJN GEKLEURD WEERGEGEVEN

2 METER BOVEN W.A.A.L.
B. Schoeren
12
De waterstanden in de rivieren kunnen enorm
fluctueren. Om hiervan een idee te geven
zijn de waterstanden uit het jaar 2002 als een
stenen grafiek op een krib geplaatst. Een pad
volgt deze hoogtes en eindigt bij een bankje.
Vanaf hier heb je een prachtig uitzicht.

100x100
Anja Middelkoop
13
Bij halteplaatsen kunnen bezoekers van het
rivierenland zich ´voeden´ aan het bijzondere
landschap. De halteplaats is geïnspireerd op de
originele voerbak voor duiven. Deze dieren leggen
vaak honderden kilometers af en komen
tijdens hun omzwervingen van alles tegen, net
zoals de fietser of wandelaar.

AMFI
Beatrix Zingerle, Roos Kalff
en Jennifer de Jonge
14
Vijf halve, wat afgebrokkelde bakstenen bruggen
die uit de dijk groeien en over het water
uitsteken alsof het duikplanken, steigers of
visplekken zijn. Staand op de verschillende
niveaus zie je het landschap steeds anders. Bij
hoge waterstanden worden ze opgeslokt door
het wassende water.

ARCHIMEDES
Matthijs Muller
15
Bij hoogwater kun je maar beter een bootje
bij de hand hebben. Deze sloep van baksteen
lijkt te wachten om naar het water te worden
gedragen. Zou de wet van Archimedes - dat de
opwaartse kracht van water zware objecten kan
laten drijven – hier ook gelden?

ARS AEMULA NATURAE
Paul van Hontem en Ria Roerdink
16
Een aantal ronde gemetselde torens, die - als
vanaf een troon - een magnifiek uitzicht op het
landschap bieden. Op verschillende hoogten
zijn zitplaatsen en kijkgaten gemaakt vanwaar
de reiziger zich kan laven aan alles wat voorbij
trekt. Een gedicht over de rivieren laat je beseffen
waar je bent.

ALSJEMENAUT
Jeroen Wismans
17
Een monument voor verloren vriend Loeki
de Leeuw, die - verslagen door het leven en
continue aangevallen door vale gieren – zijn
laatste spaarcenten verloor aan gerechtelijke
procedures. Liever had hij ze besteed aan
vliegmachines, die kunnen bijdragen aan de
milieuproblematiek. Hier een persoonlijk eerbetoon
aan een groot uitvinder.

ATMEFRIP
Rob van den Broek en Evelyn Derksen
18
Een markering in het landschap, een object
met twee gezichten. Enerzijds gebaseerd op
de historie: de aanwezigheid van Romeinen in
dit gebied en hun introductie van baksteen in
Nederland. Anderzijds een typisch Nederlands
landschapssymbool: de terp. Een plek waar
geschouwd en gespeeld kan worden.

BACK TO BASIC
Onno Poiesz en Sabine Alders
19
Een bakstenen sleurhut als icoon voor een
tijdelijk verblijf in de natuur. De caravan laat
u genieten van de rust, het uitzicht, biedt een
schuilplek tegen de elementen en geeft u het
gevoel van vakantie.

BAK-STEEN
Erno Langenberg
20
Een barbecueplaats, schuilplek, terras of zonneluifel:
met deze ´bak-steen´ kunnen niet alleen bijzondere
verblijfsplekken gecreëerd worden, maar
is ook een nieuw bouwmateriaal ontwikkeld. De
elementen zijn zonder cement te sta pelen, te
gebruiken als schappen én bieden ruimte aan natuur.
Ook zijn ze milieuvriendelijk omdat ze makkelijk
hergebruikt kunnen worden en bij transport
in elkaar gestapeld ruimte besparen.

BEHIND THE WAVE, III
Marlène Staals
21
Achter de golf of liever achter de dijk. Soms is
het weiland en het veilige achterland prettiger
voor de stuurman of -vrouw. Het water kan
benauwend zijn; liever een grote open ruimte
waarin het gevoel van varen en golven evenzo
aanwezig is als op het water. Een voetafdruk
van een boot.

BLADERDAK
Paul Peters
22
Wie kent ze niet uit het buitenland: oude vervallen
gebouwen waarin de natuur uiteindelijk
haar plek vindt. In ons gecultiveerde landschap
mogen we het misschien andersom doen: een
gebouw optrekken rondom een uit de kluiten
gewassen boom. Eerbetoon en articulatie.

BLOEM AAN DE WAAL
Eleonora Swart
23
Het gebied tussen de dijk en de rivier is rijk aan
een diversiteit van bloemen en planten. Een
zeven meter hoge uitkijktoren van kleitegels
met afdrukken van een drietal typerende bloemen
uit het gebied brengt hieraan een ode.
Tussen de tegels door valt het zonlicht op de
klimmer en bieden de doorkijkjes een blik op
de uiterwaarden.

CARAVAN
Annemiek Jongenelen, Jo Sijen
en Ri-Jeanne Cuppens
24
Een basisidee voor meerdere ontwerpen.
De caravan als symbool voor je eigen huis
op een andere plek; altijd mee te nemen en
synoniem voor vertrouwdheid én het ontdekken
van nieuwe plekken. De caravan is alleen
gebouwd in het solide materiaal baksteen, zo
aards, zo in de grond geworteld. En toch op
reis, nieuwe dingen zien.

CASA AMBULANTA SECRETA ADSPECTU AVES
Kenneth Veenenbos en Nellianna van de Baard
25
Vogels te over in de uiterwaarden. De constructie
van dit vogelkijkhuis bestaat uit een
metalen frame met waalformaat bakstenen (in
de lengte door de helft gesneden) en kleileem
met kleine doorzichten, waardoor men een gevoel
van geborgenheid mét de uitzichten van
een toren krijgt. Eigenlijk een veilig nest van
waaruit de omgeving wordt ontdekt.

CHVP54
Cornelia van Peenen
26
Een schuilhut als een klederdrachtkap voor
vrouwen. Een verwijzing naar bescherming
en veiligheid tegen meteorologische omstandigheden
en tevens het uitzicht op de rivieren.
Vanwege de overwegend zuidwestelijke winden
is de open kant van de kap gericht op het
noordoosten. Zoals een vogelhuisje.

CLAYGROUND
Hoogte Twee Architecten,
Peter Groot, Martin-Paul Neys,
Rudi Koster en Cor Tiemens
27
Dit ontwerp is een speelplaats voor de ontwerper,
maker en gebruiker. Het is opgebouwd uit
lokale materialen zoals wilgentwijgen en klei.
Het wordt ter plekke opgebouwd en vervolgens
gebakken. Een traditionele bouw methode die in
India verder ontwikkeld is tot het zogenoemde
´bouwen met door vuur gestabiliseerde modder’.

COGNITIEVE SCHUILPLAATS
anoniem (contactgegevens bij de organisatie bekend)
28
Een schuilhut met uitkijkmogelijkheden vlak
over het water. Een stak vormgegeven bakstenen
sokkel draagt het flexibele brein van klei.
Deze besloten meditatieve plek in de natuur
nodigt uit tot nieuwe gedachten en ervaringen.

DE BOVENPOORT
Studio Springtij, Marieke Droesen
29
Bij de weg naar het fabrieksterrein bij de
Bemmelse Waard staat een bord met daarop
´Bovenpoort´. Deze poort voor Honderdmorgen
is een hoge, ronde en sierlijke betonnen boog
over de weg die tot halverwege is omkleed
met rode baksteen. Deze gebogen schoorsteen
is als een poort die mensen toegang geeft tot
kijken, tot vrijheid. Als een herinnering aan het
verleden en een doorkijk naar de toekomst.

DE REGENBOOG
Jean Hendriks en Ruud Verstegen
30
Zitobjecten geplaatst in verschillende kamers
van het landschap bepalen de ruimte en geven
ze identiteit. Een ring van verschillende kleuren
geglazuurde klei steunt op een stalen frame.
De Regenboog is als gemeente Lingewaard –
eenheid in verscheidenheid.

DE STEENHOPEN
M.E. van der Linden
31
De Steenhopen is een landschapskunstwerk
gesitueerd op een strandje bij het veer naar
de Millingenwaard. De uiterwaarden zijn een
beweeglijke omgeving, waar water het vaste
materiaal bespeelt. Een aantal verhogingen van
puin afgedekt met baksteen biedt de bezoeker
een rustplaats, die het landschap op verschillende
manieren laat zien. Bij hoog water verandert
het kunstwerk tot een eilandengroepje.

DE TONG
Wessel Cramwinckel en Ine Boeijen
32
Uit een rechthoekig bouwwerk rolt een golvende
vorm van baksteen het landschap in.
Het is een soort tong die het bouwwerk een
menselijk karakter geeft en aanhaakt bij de
landtongen in het rivierenlandschap. Het huisje
biedt beschutting en heeft een zitbank.

DIG INTO DEEP
Alexander Herrebout, Rosie Brader
en Hans Ringoot
33
Klei is een product van eeuwenlange erosie.
We graven het op en bouwen er huizen en straten
mee. In dit ontwerp worden er omgekeerde
dijken gegraven, die in de uiterwaarden insnijden.
Van de klei die hierbij vrij komt, worden
klinkers gebakken. Deze worden ter plekke
gebruikt om een pad te maken, dat bestaat uit
allerlei verschillende bestratingsverbanden.

DRIJVENDE ERVEN
Karin ter Waarbeek
34
Hoe ging dat vroeger in zijn werk: het oppakken
van je huis zwervend naar een nieuw erf?
In dit voorstel worden verschillende drijvende
erven gemaakt. Een vrij platte huisvorm van
gras, met daarbinnen een wat hogere huisvorm
van gebakken klei. Ronddobberend in
een wiel of bij hoog water in een uiterwaard.

EI-GEWIJS
Suus Balthussen en Merel Holleboom
35
Een tien meter hoge uitkijktoren in de vorm
van een ei op poten. De ontwerpsters vonden
inspiratie bij de Germanen, die ooit in deze
streek hebben rondgedwaald. Het ei staat symbool
voor wedergeboorte en vernieuwing. Dit
oeroude landschap verandert ook altijd mede
door de krachten van de rivier.

FIER HUISJE(S)
Mario van Megen en Pleunie Franke
36
Vier verschillend gekleurde muren opgesteld
in een vierkant vormen samen een
verblijfsplek. Een plek waar de bezoeker zich
even kan opfrissen, barbecueën, kopje koffie
kan drinken of gewoon even wat uitrusten.
Elke muur refereert aan de binnenkant aan
een ruimte in de woning: badkamer, keuken,
eetkamer en slaapkamer.

GEZONKEN
Remke Cornelisse en Fieke Verschueren
37
Gemaakt door steenfabriekarbeiders in hun
schaarse vrije tijd, in de jaren ´60 van de
vorige eeuw, is de stenen caravan gestrand.
Ze wilden met hun stenen huis naar de
overkant. Daar bij het voetveer, waar ze hem
samen hadden gebouwd.

AARDE WATER LUCHT EN VUUR
Thomas Gillet en Kobbe Nouwens
38
Een bakstenen baken markeert de vaargeul en
toont de verbinding van de geschiedenis van
de streek met de elementen. Dit baken van
Bemmelse blauwe baksteen, gevat in een stalen
frame, is een steiger en een minimalistisch
kunstwerk. Een lichtbaken in de nacht. Klei uit
de uiterwaarden, een stukje natuur gevat in
een streng modulair systeem.

GOLFKADES
B. Schoeren
39
Een drietal steigerconstructies van cortènstaal
herbergt een mechanisme dat de golven van
langsvarende schepen doorgeeft. Een ton in
het water beweegt een vlag, die middels een
stang omhoog of omlaag beweegt. De vlaggen
zullen kort na elkaar bewegen.

HALSOVERKOP
Matthijs Muller
40
Op veel plekken in de wereld worden palen
gebruikt om de huizen boven het overstromingsniveau
te brengen. Dit bakstenen huisje
is om onbekende redenen op zijn dak beland.
De palen steken hierdoor schuin in de lucht.
Wat is hier gebeurd, en waar zwerft het huisje
bij hoog water nog verder naar toe?

HB IV
Henk Dronkers en Bert van Santen
41
Reeds in oeroude tijden werden stenenstapelingen
in cirkels gemaakt die gericht waren op de
vier windstreken, de zonnetijd en de seizoenen.
Bij deze cirkels worden gebakken en ongebakken
stenen gebruikt. Het kunstwerk zal onder
invloed van de elementen langzaam vervallen.

HET TUNNELVERBLIJF
Arnoud Schuurman en Hector Garcia
42
Een klein theater in het landschap, dit tunnelverblijf.
Het landschap kan het schouwspel zijn,
wanneer je binnen of op de flauw hellende
wanden zit. Maar ook is het zelf een podium
waar kleine gezelschappen kunnen optreden
voor het publiek.

HET ZONNEWIEL
Derk den Boer
43
Het zonnewiel is een drijvend observatorium
met daarin alle gemakken van een echt huis.
Voor hemelobservatie kun je door een glazen
dakje kijken.

HG001953
Marjorie Slooff
44
Een spons van meer dan drie meter hoog ligt in
de uiterwaarden. Het is een referentie naar een
duurzame waterhuishouding langs de rivieren.
Bij hoog water loopt de spons vol, bij laag
water is het een uitkijkpost voor bezoekers.

HIER KUN JE ZIJN
Marieke Blijleven en Gitta Nieuwenburg
45
De rivier met haar schepen, de steenfabrieken,
de weilanden met paarden, het strand, de
dijken, alles in één draai om je eigen as. Deze
rustplek is een combinatie van een beschermende
muur met ruim zicht op de omgeving.
Daarbinnen is een zitelement gemaakt met
erboven een serie paraplu’s als bescherming
tegen zon en regen. Bij het vallen van de avond
wordt het zitelement verlicht.

HOLLAND HOOLIGANS WIJ ZIJN ALLEN KRAKERS
Philip Ultee
46
Een echt zwervend erf: een grote stapel
bijzonder vormgegeven bakstenen bij fort
Pannerden verhuist door bezoekers steen
voor steen naar de brug bij de Nederrijn. Op
beide plaatsen ligt een betonnen vloer, waarop
de stenen komen te liggen. Beide stapels
veranderen continue. In de baksteen is de
basisvorm van een huis uitgespaard.

HUIS AAN DE DIJK
Maarten Hindriks
47
In dit bijzondere huis aan de dijk kan de fietser
of wandelaar nieuwe energie op doen om de
volgende dag zijn reis voort te zetten. Het huis
is eenvoudig ingericht: een kook- en slaapplek
en sanitair. In het metselwerk zijn talrijke flessen
opgenomen, die overdag het zonlicht binnen
laten en ´s nachts bij heldere hemel de sterren.

IN DE OKSEL VAN DE KRIB
Connie de Graaf, Elianne in ´t Veld,
Jan Selen en Ries de Keijzer
48
Uit de basaltstenen van de krib groeit een verblijfplaats
van misbakselstenen, bakstenen die
al zijn aangespoeld, bewerkte misbaksels en
kleiplaten. Door platen klei te stapelen ontstaat
een trapvorm waar men onder kan schuilen,
zitten, liggen of kijken en men kan door de
trap te beklimmen ook vanaf hoger van het
uitzicht genieten.

IN GOEDE AARDE VALLEN
Mathilde Beekhuizen, Anna Brandsma,
Pieter de Bruyn Kops en Thijs de Zeeuw
49
Samen met de steenfabrieken ontwikkelen de
ontwerpers enorm grote bakstenen, die – in het
landschap geplaatst – dienen als zadenvangers,
als tijdelijk erf voor de zaden die door de Kraan
van Nederland hier binnenstromen. Er worden
verschillende soorten stenen ontworpen die
op diverse plekken in het rivierenlandschap
geplaatst worden.

KAPEL
Rudy Jansen
50
Devotie langs de rivier. Een kleine kapel, opgetrokken
uit baksteen, biedt ruimte voor kaarsjes,
bidprentjes, muntgeld of kleine persoonlijke be -
zittingen. Ze kunnen weggezet worden op naar
binnen stekende bakstenen. Het binnenste van
de kapel is antraciet, de buitenkant wit zoals veel
huizen langs de dijk. Het licht valt subtiel in dunne
stralen naar binnen door een aantal open voegen.

KIJK OP DE DIJK
Krijnie Beyen
51
Twee poorten langs de dijk, met daaronder
trappen. Vensters naar het landschap. Het
is een rustplek voor wandelaars en fietsers
langs de Lingedijk die even kunnen verpozen
en kunnen uitkijken over de weilanden en
boomgaarden of over het riviertje. De poorten
zijn gemaakt van een nieuw te ontwikkelen
tweekleurige baksteen.

KLEIDUIF
Dirk Martin Lansink Dodero
52
Een vliegtuig vastzittend in een hangar. Een
associatie met jongens die in een schuur of
garage onmogelijke uitvindingen bouwen,
opgaand in het ontwerpproces ongeacht of
het werkelijk functioneert. De vliegmachine
is gemaakt van klei en zal niet eens van de
grond loskomen.

KOFFIEKRUIS
Studio Bovenopdeberg,
Linda Pijnacker en Roeland Troost
53
Het landschap doorkruisend zijn er soms momenten
die je even stil doen staan. Je treft
een bijzonder kapelletje, een kruisbeeld of
een zonnig terras waar je even een kop koffie
kunt drinken. Een plekje waar je tot jezelf
kunt komen, bezinnen, een moment van rust.
Een kortstondig thuis. Dit koffiekruis nodigt
uit tot een pauze.

LANDSCHAPSKAMER
Krijnie Beyen
54
Een nieuwe ruïne in het landschap gemarkeerd
door de natuur. Lage muren (8 x 4 meter)
geven de contouren van drie kamers aan. Het
riet dat in twee ervan groeit suggereert de
hoogte. Het ´opkamertje´ blijft leeg.

LINGERING
Rudy Jansen
55
Als je iemand de liefde wilt verklaren, geef je
hem/haar een ring. De liefde voor de Linge
spat ook van deze Lingering. Geen goud deze
keer maar het prachtige rivierenmateriaal
klei. Het is enerzijds een kader voor fietser,
wandelaar en kanoër om het landschap te bezien,
anderzijds een volmaakte cirkelvormige
weerspiegeling in het water.

LINGEVUUR
Andreas Hetfeld en Wim Kol
56
Een iglo van wilgentakken wordt bekleed met
groenlingen (ongebakken bakstenen) en afgesmeerd
met leem. Bovenin blijft een opening
waardoor de rook, van het vuur dat binnenin
gestookt wordt om de klei te bakken, kan
ontsnappen. Deze opening wordt – na het bakproces
– de toegang tot de koepel. Van binnen
wordt de koepel verlicht door zonne-energie.

LOPER OP DE KRAANBRUG
Jasper Hermans en Rolf Reichardt
57
Kraanbestuurders - Rijdend, draaiend, manoeuvrerend
- Kolenschepen, kolenlorries, steenpakketten
drijven af over de Waal
De Zandberg aan het zuiden van de Lingewaard
- De kraanbrug sinds ‘63 in onbruik geraakt -
Zijn laatste pijler afgebroken

LABORA ET SCIENTIA
Amy van Son
58
Voordat het pottenbakkerswiel werd uitgevon
den, maakte men potten van dunne rollen
klei die aan elkaar werden geplakt. Hier zijn
de rollen in plakken gesneden en gebruikt
om een abri te maken. De muren, het dak en
de zittingen zijn gemaakt van grote ronde
schijven gebakken klei.

MASK
Nelleke Wiersma
59
Een verzameling grote aardewerken potten
van minimaal 70 cm. hoog symboliseert zowel
de vroegere bewoners van zwervende erven
als hun voorraadpotten. De potten zijn namelijk
voorzien van menselijke gelaatstrekken.

MCD2
Dick van den Heuvel
60
Op zoek gaan naar een stukje grond, een zwervend
erf. Weg van de luxe en het comfort om
weer in eenvoud te leven. We bezetten ons erf,
bakenen af, blazen op, vouwen uit en zetten
op. Minicamping ´de Omkering’ keert de zaken
nog verder om. Tijdelijke vormen krijgen een
vaste vorm. Doek wordt steen, tent wordt huis
en zelfs de boom draagt een vaste huid.

MCMLI
Jos Smink
61
Een enorme bakstenen stoel in de uiterwaarden
bij Haalderen om te genieten van het
uitzicht. De stoel symboliseert voor de ontwerper
een ultieme vorm van een ver blijfplaats.
Hij is gemaakt van baksteen met stro erdoor en
zal in de loop van de jaren door erosie veranderen
om uiteindelijk in zijn geheel in de aarde
te verdwijnen.

MCMLIx (EEN TOREN)
Anna Bakker
62
In het samenspel der elementen vuur, aarde,
lucht en water is de mens een goede partij.
Centraal in dit beeld staat de rol van de mens
in de natuur van dit gebied. Deze toren is een
liefdevolle hommage aan deze mens.

MMT001
Kim de Regt
63
De huizen waarin we wonen zijn gemaakt van
klei. Deze is vanuit Zwitserland door de rivieren
aangevoerd. Eigenlijk wonen we in Zwitserse
grond, stelt de ontwerpster. Haar voorstel is een
peilhuisje in de vorm van Zwitsers vakhuischalet
dat middels een vlotter en een vlag aangeeft
hoeveel Zwitsers water er door de rivier stroomt.

MOLES
D.E. van Woerden
64
Op vijf plekken langs de rivieren kan deze
´Moles´ komen liggen. De bakstenen vogelkijkhut
en schuilplaats drijft op een ponton en kan
dus bij elke waterstand gebruikt worden. De
ronde vorm benadrukt het prachtige landschap
rondom de hut.

MUD SPA HONDERDMORGEN
Michel Heesen en Ann-Charlotte Toes
65
Mud Spa Honderdmorgen bestaat uit twee modderbaden,
gefabriceerd van rivierklei en gesitueerd
in de onmiddellijke nabijheid van een van de
drie steenfabrieken. De baden worden verwarmd
met de restwarmte, die vrijkomt bij het bakken
van stenen in de fabrieksoven, rechtstreeks of
door een aantal warme stenen in het modderbad
te leggen. Heerlijk relaxen in de uiterwaarden.

NAAR DE TOREN-LABYRINT
Sylvia van Koningsbrugge
66
Van oudsher hebben labyrinten tot doel een
spirituele weg fysiek voor te stellen. Dit labyrint
brengt je naar een uitkijktoren, die via een
hellingbaan te bereiken is. Na genoten te hebben
van het uitzicht loop je via een trap weer
naar beneden.

NATUURLIJK, NATUURLIJK ALIAS LEKKER MEANDEREN
Jeroen Wismans
67
Het bouwen van huizen, een vorm van menselijk
nestelen. Dit ´kuuroord´ van gebakken
kleislierten biedt in een natuurlijke omgeving
ruimte aan horeca, exposities, recreatie en
sport. Deze enorme sculptuur lijkt zo uit de
natuur voort te komen, maar is toch niet vanzelfsprekend.
Een bevroren meander.

NUMBER 1
Suus Balthussen en Merel Holleboom
68
Inspiratie voor dit verblijf op poten aan de
rivier vonden de ontwerpers in korstmossen,
die op bakstenen groeien. Het rode bekermos
bestaat uit omhoog groeiende kelken met rode
uiteinden. Deze kelken zijn weergegeven in
de vorm van gemetselde pilaren. De pilaren
verwijzen tevens naar de schoorstenen van de
steenfabrieken die overal bovenuit steken als
bakens in het landschap.

OMLIJSTE LAGEN
Buro Lubbers, Thor Hendriks
69
Het plan Omlijste Lagen bestaat uit een korte
struinroute met als hoogtepunt een verblijfs plek
bij een wilg op een schiereiland. Het schiereiland
met wilg fungeert als een op zichzelf staand icoon
dat de gelaagdheid van het landschap laat zien.
Twee muurtjes omkaderen de wilg.

OP ADEM
Annett Fischer
70
Deze overdekte rustplaats is gemaakt van gemetselde
stenen, hand-opgebouwde ruwe klei
en glas. De binnenkant is glanzend wit geverfd
en wordt ´s-avonds verlicht. Bij het verblijf
staat een vlierbessenstruik. Vroeger plantten
mensen deze struik bij hun huis om hen te
´beschermen´ en vanwege de helende werking
van de bessen en bloemen op de ademhaling.

PICKNICK
Rudy Jansen
71
Aan een vijf meter lange tafel schuiven toevallige
passanten aan. Met barbecueblokken aan
weerszijden ligt een gastronomisch eetfestijn
in het verschiet. Eten, drinken en ontmoeten
met een panoramisch uitzicht over de Waal.

PLUIM IN HET LANDSCHAP
Pieter van Evert
72
Een buitenatelier voor eenieder die met klei
aan het werk wil. De bezoeker kan op actieve
wijze ervaren hoe de klei uit de kleiput gehaald
wordt, hoe gemodelleerd en gestookt wordt in
de veldoven. Het uiteindelijke resultaat wordt
geplaatst in een van de nissen in de muren,
zodat er in de loop van de tijd een kleine
expositie ontstaat.

POëTISCHE PAUZEPLEK
Hester Pilz
73
Op de grens van het water en het land,
ontstaan ritmische ribbels in het zand. Aan
de rand van de rivier rust de wandelaar uit.
De glooiende stroomvormen inspireren tot
poëtische gedachten. Hier zijn zitelementen
ontworpen in het landschap met daarop een
zelf geschreven gedicht.

Q68
Kim Streur
74
Een rieten strandstoel: een mobiele, zwervende
privéplek, die zowel een veilig heenkomen
vormt als een omkaderd uitzicht biedt op de
omgeving. Deze strandstoelen zijn gemaakt
van verschillende soorten klei en baksteen. Ze
kijken in groepjes over het water naar de fabriek
waar ze zijn gemaakt. Als je hier zit, voel
je waar ze vandaan komen.

ROEIEND MET DE RIEMEN DIE IK HEB
Ria Franc
75
Een schuilhut op hoge poten, gemaakt van
materiaal dat direct voorhanden is: roeien met
de riemen die je hebt. Platen van gebakken klei
dienen als dakbedekking. Hier worden geen
moderne materialen gebruikt, de nadruk ligt
op het natuurlijke karakter.

ROOK; TWEE OVENS PROJECT,
MONUMENT VOOR HOOG EN LAAG WATER
Fons Snelder
76
Twee grote conische torens staan bij de rivier.
De ene in de uiterwaard, de andere net in het
water. In de uiterwaardtoren is kalium aangebracht,
dat ontbrandt wanneer het met water in
aanraking komt en waarschuwt daarmee voor
hoog water. De watertoren is gevuld met fosfor,
dat ontvlamt wanneer het met zuurstof in con tact
komt. Deze toren waarschuwt dus voor droogte.

SPELONKEL
Rolf Reichardt en Jasper Hermans
77
In Spelonkel worden alleen de afgekeurde stenen
gebruikt voor een merkwaardig bouwsel
in de oksel van een krib bij fort Pannerden. Een
hommage aan de misbaksels zelf. Het bouwwerkje
is opgetrokken uit onkels en lijkt een of
ander overblijfsel van een steenfabriek. Binnenin
zijn spelonkels waar men kan schuilen
en verblijven. Tijd en vergankelijkheid.

STRANDEN OP HET STRAND
B. Schoeren
78
Uitrusten langs de waterkant, het beeld van
strandstoelen en een parasol duikt al snel op.
Deze stoelen en zonnescherm zijn iets overgedimensioneerd
en werken daardoor wat
vervreemdend. Niet alleen wanneer je ernaar
kijkt, maar ook wanneer je op een van de stoelen
gaat zitten: je voelt je kleiner in het grootse
landschap. Deze plek is om even bij te komen
en te genieten van de schoonheid.

THE SHIRE
Ralph van Zon en Boudewijn Corstiaensen
79
Met The Shire, ´bruidskamer voor een vlinder´,
wordt de verspreiding van plantenzaden gestimuleerd.
Een aantal keer per jaar dwarrelen
uit de staart van een vlieger diverse zaden
naar beneden. Ze hechten zich aan het ruwe
stenen oppervlak van het bouwsel. De muren
laten de grafiek zien van de kwaliteitsontwikkeling
van de baksteen.

THUIS
8A Architecten, Robert Uijttewaal
80
Dit bouwsel heeft de vorm van de doorsnede
van een huis. Een ´open´, gastvrij huis dat
het landschap binnen laat komen. Het platte
vlak is op diverse plaatsen omgevouwen en
gaat over in twee banken en een tafel met
een lamp erboven. ´s-Avonds gaat deze aan
en verlicht het huisje van binnen alsof het wil
zeggen: ´´Kom binnen!`` Er is ook ruimte om
de fietsen droog te stallen.

TOEKOMSTIGE FOSSIELEN
Antoinet Deurloo
81
Een groep grote stenen ligt langs de rivier, als
een achter gebleven moment. Ze lijken een natuurlijk
deel van de omgeving en eeuwenoud,
totdat je dichterbij komt. Dan zie je dat elke
steen een andere bijzondere structuur heeft.
Namelijk die van de afdruk van hedendaagse
plastic voedselverpakkingen, zoals voor pudding,
vleeswaren, frisdrank of een vegaburger.
Zijn dit de fossielen van de toekomst?

TOEVLUCHT
Geert Schiks en Harry Derks
82
Het nieuwe erf Toevlucht ligt op de plek waar
de zomerdijk ooit is stukgeslagen door de
rivier. Een groot gat in de dijk herinnert hieraan.
Vroeger legde men hier dan een ringdijk
omheen. Toevlucht is gemaakt van ter plaatse
gewonnen baggerslip en is perfect rond. Het
is een minipolder en toevluchtsoord tegelijk.
Toevlucht symboliseert daarmee de eeuwige
strijd tegen het wassende water.

TOUR ST. MICHEL
Karin van Rooij en Joris Veenman
83
Een toren van twaalf meter hoog, gebouwd op
het uiteinde van een krib, zal ongeveer negentig
dagen per jaar als een mysterieuze sculptuur uit
het water oprijzen. De andere dagen is de toren
toegankelijk en biedt dan een geweldig uitzicht
op het omringende landschap. Een referentie
aan Mont Saint-Michel in Frankrijk.

TRAPPENHUIS
Krijnie Beyen
84
Een tijdelijk verblijf voor een persoon, een huis
met uitzicht. Het trappenhuis heeft een hoog
en een laag gedeelte en refereert hiermee
aan de wisselende waterstanden. Het geheel
is gebouwd van een nieuwe baksteen, met
een verdiept middengedeelte. De contravorm
wordt gebruikt voor het dak.

TUN-L
A.H. Roefs
85
Aan de toegangsweg naar de steenfabriek Rodruza
en tegenover de verbinding van de Waal
en Kaliwaal ligt een overdekte picknickplek van
baksteen in een vorm die verwijst naar de tunneloven
van een steenfabriek.

TWEEMANSDIJK
Joris Lipsch
86
Een kleine vierkante dijk beschermt een bakstenen
kamer. In de ruimte zijn alleen de muren
en de lucht zichtbaar: je bent verzonken in het
landschap. Bij hoogwater vormt het object
een eiland met de contouren van een dak met
daarnaast een boom. Zoals het zicht op de
huizen langs de dijk.

UIT DE KLEI GETROKKEN
Anja ter Waarbeek
87
Een trap als uitkijkpost en symbool voor het
overstromende water en zwerftochten. ´Uit
de klei getrokken´ staat voor emoties, kracht,
zwerftochten en een hardwerkend leven. Deze
naar boven taps toelopende trap, die omlaag
getrokken weer wortelt in de bodem, kan op
verschillende locaties worden geplaatst. Bij
de overgang van water naar land, over een
dijkweg of als brug over het water.

UITZICHT
Aref Damee
88
Leven met én strijden tegen het water; de rivier
geeft vruchtbare klei en neemt. Verschillende
kleuren bakstenen verwijzen naar de veranderingen
van dit cultuurlandschap door de eeuwen
heen. De trapgevelvorm als zitelement is
een knipoog naar de Nederlandse architectuur.
Het land dat al altijd strijdt tegen het water.

VIEWTUBE
Niall O’Donovan
89
Een observatiehut en een hedendaagse ode
aan het bakstenen gewelf. De vorm, die enerzijds
doet denken aan een donut, anderzijds
aan oer-Hollandse gatenkaas, staat met zijn
poten in de huidige tijd én is geïnspireerd door
architectonische vormen uit vervlogen tijden.
Het licht valt binnen via de uitkijksleuven en
kleinere, willekeurig geplaatste kijkgaten.

VIII . VIII
PALIMPSEST ARCHITECTEN,
Kim Poorters en Bert van Meer
90
Aan het eind van een loopbrug staat het witte
gebouw, opgetrokken uit achthoekige bakstenen,
die door het stapelverband kleine vierkante
lichtopeningen creëren. Van buiten ontstaat
dus een heel levendig oppervlak, waarop het
water, licht en het weer hun greep proberen te
krijgen. Van binnen een serene rustplek.

NESTELPLEK VOOR MENS, DIER EN PLANT
Hester Pilz
91
Als een toren van Babel staat deze taps toelopende
berg van cilindervormige bloempotten
in het landschap. Een veilig heenkomen
voor mens, dier en plant. De mensen kunnen
erin schuilen, vogels krijgen nestelplekken
doordat in sommige potten een vliegopening
is gemaakt. Muurplanten en mos bekleden
deze bijzondere bakstenen. Het geheel wordt
bijeengehouden met kalkmortel.

VOORLOPIG
Sophie Krier en Mara Skujeniece
92
Deze beeldentuin krijgt na een seizoen een permanente
gedaante. Bezoekers nemen elke keer
stenen mee om zich verder te verplaatsen langs
de route. De ongebakken stenen die langs de
route zijn opgestapeld, worden tot slot naar de
fabriek gebracht en gebakken. Daarna worden
ze terug geplaatst en vormt zich een permanente
beeldentuin.

VOUW
Raquel van Donselaar, Mario van Megen,
Anouk Pelzer, Cécile Raas en Evert-Jan Stoop
93
Een lange strook is in verschillende richtingen
gebogen en toont zo verschillende horizontale
en verticale vlakken. Soms kort op elkaar
gevouwen, soms enkele meters lang. Een
bakstenen constructie slingerend als een meanderende
rivier door de lucht en tegelijkertijd
verbonden met de aarde.

WAA-L
A.H. Roefs
94
De naam van de rivier de ‘WAAL’ wordt uitgevoerd
in 5000 bakstenen. De letters staan
zo dat er een speel-, zit-, lig, schuil-, klim- en
uitkijkobject ontstaat. Dit object is gelokaliseerd
op een grasveld ten westen van de steenfabriek
Wienerberger, tussen het fietspad en de rivier.

WATERBRIKKEN
Chris Collaris
95
Wie kent ze niet, de Bedriegertjes in park
Rosendael nabij Arnhem. Dit demontabele - en
dus verplaatsbare - tapijt van bakstenen toont
echter een ander beeld. Het water dat door
diverse openingen tussen de bakstenen als
fonteinen wordt uitgespoten, laat in abstracte
vorm het verloop van de verschillende rivieren
zien. Echte Waterbrikken!

x3xx
Jet van Brakel en Bert van Brakel
96
Het zwervend erf herbergt natuurlijk ook een
huis, een oerhuis. Een kindertekening van de
ontwerpster zelf diende als uitgangspunt. Een
vierkant met daarop een driehoek als dak, middenin
een deur en een paar raamopeningen.
En natuurlijk een schoorsteen. Dit allemaal
uitgevoerd in een houtconstructie, gevuld met
riet en afgesmeerd met leem, in het perspectief
van een kind.

xx
Thea Schulz
97
Een zeven meter hoge toren vertelt over de
geschiedenis van Lingewaard. Hier zijn dorpen
vergaan, mensen verdronken en bouwwerken
verwoest. Deze toren van gebakken rivierslib
vormt samen met de kleding van ´zij die niet
meer terugkwamen´ nieuwe bouwsels.

ZET-L
A.H. Roefs
98
Op de landtong tussen Waal en Pannerdensch
kanaal, voorbij fort Pannerden, staat een bescheiden
tribune om het grootse en permanente
spektakel van de splitsing van de Rijn in de Waal
en het Pannerdensch kanaal te aanschouwen.
Een inwendige constructie van trekstaven maakt
dit bouwsel van baksteen mogelijk. Alsof er een
hap uit een arena werd genomen.

ZONNEBANK
DAAD architecten
99
Een stenen bank van zesendertig segmenten
vormt de basis van ‘Zonnebank’. Vier van deze
segmenten zijn donkerder van kleur en geven
de windrichtingen aan. In het midden van de
ronde bank steekt een vijf meter lange stift,
die als zonnewijzer dient. Wanneer je telkens
van segment naar segment opschuift, trekt het
panoramisch zicht op de omgeving langs.

ZWERFKLEI
Ingenieursbureau Oranjewoud,
Arjan Somsen en Evert Verweij
100
Deze observatiehut is een verwijzing naar de
kleibulten die bij de steenfabrieken liggen tot
ze wordenverwerkt. Na verloop van tijd overwoekert
de natuur hen, zodat ze op opgenomen
worden in het landschap. Hier ontmoet
de ´zwervende mens´ de ´zwervende klei´. Een
verbeelding van de immer bewegende mens
in een bijzonder dynamisch landschap.

2 meteR bOVen W.a.a.L
b. Schoeren » 12
baK-Steen
erno Langenberg » 20
cOgnitieVe ScHuiLpLaatS
anoniem » 28
eRF
Henk Slomp, marten bos
Het ZOnneWieL
Derk den boer » 43
KiJK Op De DiJK
Krijnie beyen » 51
100 x 100
anja middelkoop » 13
beHinD tHe WaVe, iii
marlène Staals » 21
De bOVenpOORt
Studio Springtij,
marieke Droesen » 29
FieR HuiSJe(S)
mario van megen en
pleunie Franke » 36
Hg001953
marjorie Slooff » 44
KLeiDuiF
Dirk martin Lansink Dodero » 52
amFi
beatrix Zingerle, Roos Kalff
en Jennifer de Jonge » 14
bLaDeRDaK
paul peters » 22
De RegenbOOg
Jean Hendriks en
Ruud Verstegen » 30
geZOnKen
Remke cornelisse en
Fieke Verschueren » 37
HieR Kun Je ZiJn
marieke blijleven en
gitta nieuwenburg » 45
KOFFieKRuiS
Studio bovenopdeberg,
Linda pijnacker en
Roeland troost » 53
aRcHimeDeS
matthijs muller » 15
bLOem aan De WaaL
eleonora Swart » 23
De SteenHOpen
m.e. van der Linden » 31
aaRDe WateR LucHt en VuuR
thomas gillet en
Kobbe nouwens » 38
HOLLanD HOOLiganS
WiJ ZiJn aLLen KRaKeRS
philip ultee » 46
LanDScHapSKameR
Krijnie beyen » 54

aRS aemuLa natuRae
paul van Hontem en
Ria Roerdink » 16
caRaVan
annemiek Jongenelen, Jo Sijen en
Ri-Jeanne cuppens » 24
De tOng
Wessel cramwinckel en
ine boeijen » 32
gOLFKaDeS
b. Schoeren » 39
HuiS aan De DiJK
maarten Hindriks » 47
LingeRing
Rudy Jansen » 55
aLSJemenaut
Jeroen Wismans » 17
caSa ambuLanta SecReta
aDSpectu aVeS
Kenneth Veenenbos en
nellianna van de baard » 25
in De OKSeL Van De KRib
connie de graaf, elianne in ´t Veld,
Jan Selen en Ries de Keijzer » 48
atmeFRip
Rob van den broek en
evelyn Derksen » 18
cHVp54
cornelia van peenen » 26
Dig intO Deep
alexander Herrebout, Rosie brader DRiJVenDe eRVen
en Hans Ringoot » 33
Karin ter Waarbeek » 34
HaLSOVeRKOp
matthijs muller » 40
LingeVuuR
andreas Hetfeld en Wim Kol » 56
Hb iV
Henk Dronkers en
bert van Santen » 41
in gOeDe aaRDe VaLLen
mathilde beekhuizen, anna
brandsma, pieter de bruyn Kops
en thijs de Zeeuw » 49
LOpeR Op De KRaanbRug
Jasper Hermans en
Rolf Reichardt » 57
bacK tO baSic
Onno poiesz en Sabine alders » 19
cLaygROunD
Hoogte twee architecten, peter
groot, martin-paul neys, Rudi
Koster en cor tiemens » 27
ei-geWiJS
Suus balthussen en
merel Holleboom » 35
Het tunneLVeRbLiJF
arnoud Schuurman
en Hector garcia » 42
KapeL
Rudy Jansen » 50
LabORe et Scientia
amy van Son » 58

maSK
nelleke Wiersma » 59
naaR De tORen-LabyRintH
Sylvia van Koningsbrugge » 66
Q68
Kim Streur » 74
tOeVLucHt
geert Schiks en Harry Derks » 82
Viii.Viii
Kim poorters en
bert van meer » 90
xx
thea Schulz » 97
mcD2
Dick van den Heuvel » 60
natuuRLiJK, natuuRLiJK
aLiaS LeKKeR meanDeRen
Jeroen Wismans » 67
ROeienD met De Riemen
Die iK Heb
Ria Franc » 75
tOuR St. micHeL
Karin van Rooij en
Joris Veenman » 83
neSteLpLeK
VOOR menS, DieR en pLant
Hester pilz » 91
Zet-L
a.H. Roefs » 98
mcmLi
Jos Smink » 61
numbeR 1
Suus balthussen en
merel Holleboom » 68
ROOK
Fons Snelder » 76
tRappenHuiS
Krijnie beyen » 84
VOORLOpig
Sophie Krier en
mara Skujeniece » 92
ZOnnebanK
DaaD architecten » 99
mcmLix
anna bakker » 62
OmLiJSte Lagen
buro Lubbers, thor Hendriks » 69
SpeLOnKeL
Rolf Reichardt en
Jasper Hermans » 77
tun-L
a.H. Roefs » 85
VOuW
Raquel van Donselaar, mario van
megen, anouk pelzer, cécile Raas
en evert-Jan Stoop » 93
ZWeRFKei
ingenieursbureau Oranjewoud,
arjan Somsen en evert Verweij
» 100

mD-1
Dick van den Heuvel
Op aDem
annett Fischer » 70
StRanDen Op Het StRanD
b. Schoeren » 78
tWeemanSDiJK
Joris Lipsch » 86
Waa-L
a.H. Roefs » 94
mmt001
Kim de Regt » 63
picKnicK
Rudy Jansen » 71
tHe SHiRe
Ralph van Zon en
boudewijn corstiaensen » 79
uitDeKLeigetROKKen
anja ter Waarbeek » 87
WateRbeDDing
ebelina brethouwer en Sophie
Hoorens van Heyningen »
mOLeS
D.e. van Woerden » 64
pLuim in Het LanDScHap
pieter van evert » 72
tHuiS
8a architecten,
Robert uijttewaal » 80
uitZicHt
aref Damee » 88
WateRbRiKKen
chris collaris » 95
muD Spa HOnDeRDmORgen
michel Heesen en
ann-charlotte toes » 65
pOetiScHe pauZepLeK
Hester pilz » 73
tOeKOmStige FOSSieLen
antoinet Deurloo » 81
VieWtube
niall O’Donovan » 89
x3xx
Jet van brakel en
bert van brakel » 96

107
naWOORD Honderdmorgen, Lingewaard, Fort Pannerden, zijn voor de deelnemers aan de ideeënprijsvraag
met het thema ‘Zwervende Erven’ vertrouwde namen geworden. Bijna
honderd visioenen die zij hebben gemaakt, vragen nu om begrepen te worden. Een
op zichzelf al bijzonder samengestelde jury heeft dertien ideeën genomineerd om
tot realiteit gebracht te worden. De intentie van de uitschrijver van de prijsvraag
is om met vereende krachten dit juryadvies over te nemen en tot werkelijkheid te
maken. Dit houdt in dat medio 2010 het geheel in Lingewaard te zien zal zijn. Om
dit te bereiken zal er nog onwaarschijnlijk veel dienen te gebeuren.
Velen zullen allereerst werkelijk overtuigd moeten worden door de zeggingskracht
van de ideeën van de prijsvraagdeelnemers en de argumenten verwoord in het
juryverslag. Daarna zullen anderen dit verder moeten brengen en dit omzetten
naar handelingen die de kans van slagen vergroten. Het moet uiteindelijk de
moeite waard zijn om hier energie in te steken. De komende maanden zullen er om
spannen. Sympathie, betrokkenheid en hulp van mensen uit de directe omgeving
zijn daarbij onontbeerlijk. Volgend jaar zomer zal blijken of deze inzet verzilverd is
in een betekenisvolle route.
In de verdere toekomst liggen voorzichtige uitbreidingen van dit initiatief klaar
om ook de overzijde van de Rijn en Waal in het geheel te betrekken. Het zal van
de balans tussen de grote natuur en de culturele aanmatiging van enkele mensen
afhangen of daar een duurzame symbiose mogelijk is. Bestaat er een zichtbare
band tussen de bewoning en de grote rivieren die begint met het gebruik maken
van de klei voor de baksteen en zich ontwikkelt tot de liefdevolle koestering van de
karaktereigenschappen van het wezen Rijn en Waal? Het verblijven in de toekomstige
Zwervende Erven kan hier een begin van het antwoord op geven. Hier kan
een romantische herinnering of een persoonlijke band ontstaan die zich versmelt
met een plek aan de rivier en zo betekenisvol wordt. De grootsheid van de rivier
en de natuur kan leiden tot poëtische herkenningen die zich vertalen in gedichten,
kunstwerken, architectuur en nog zo veel meer.
Wim Korvinus en Jan van IJzendoorn, stichting Honderdmorgen

appenDix
inRicHting Van
De LingeWaaRD
108
Wat is de meerwaarde van samenwerking tussen kunstenaars, zandwinbedrijven,
steenfabrieken en overheden?
Kunst is er om te ervaren. Een boekje als dit is leuk, maar haalt het niet bij de zintuiglijke
ervaring die kan ontstaan als de geselecteerde concepten werkelijk worden
gerealiseerd. En de meeste kans van slagen hiervoor is de ontwikkeling van kunst,
natuur, veiligheid en delfstoffenwinning te laten samengaan.
De ideeën, die in het kader van het initiatief van de stichting Honderdmorgen zijn
ingediend, geven een mooie indruk van wat er allemaal zou kunnen ontstaan. De
uitvoering is echter alleen mogelijk als rekening wordt gehouden met de belangen
van eigenaren en de regelgeving rondom natuur en de rivierveiligheid.
Herinrichting van het rivierenlandschap waarbij extra capaciteit voor de rivier en
meer bijzondere natuur ontstaat, met zand- en kleiwinning als economische basis,
verschaft letterlijk de ruimte voor de noodzakelijke vernieuwing van uiterwaarden.
Kunst en voor de bewoners toegankelijke en te gebruiken uiterwaarden verschaffen
rivierprojecten het benodigde draagvlak. Een mooi rivierengebied maak je echt
alleen maar met elkaar.
Het is dan ook logisch dat de gemeente, zandwinners, de steenfabrikanten en
hopelijk nog een aantal overheden hun handen ineen slaan om te kijken hoe de
ideeën gerealiseerd kunnen worden. Het zal vooral door werk met werk maken
moeten gaan gebeuren. Dat is in het verleden immers ook gelukt. De bestaande natuur
in de uiterwaarden is de afgelopen eeuw vooral ontstaan doordat zandwinners
en steenfabrikanten delfstoffen wonnen. Hoewel dat in eerste instantie helemaal
niet de bedoeling was, zijn vooral de oudere winningslocaties groene juweeltjes in
de overwegend agrarisch gebruikte uiterwaarden geworden. Veel zandwinplassen
hebben bovendien een recreatiefunctie gekregen. Bijkomend voordeel is ook nog
dat door de winning er extra ruimte voor de rivier is ontstaan.
Een concreet voorbeeld voor de naaste toekomst is het project Huissensche
Waarden. In de Huissensche waarden is betonmortelbedrijf Basal in 2000 gestart
met een initiatief om rivierruimte, natuurontwikkeling en zandwinning te combineren.
Het gebied omvat de Huissensche Uiterwaard en de Angerensche en
Doornenburgsche Buitenpolder. Gemeente Lingewaard en provincie Gelderland
ondersteunen het project, dat bijdraagt aan de voorziening van primaire bouwgrondstoffen
in Gelderland. Het draagt ook wezenlijk bij aan de realisatie van
meervoudig ruimtegebruik, rivierverruiming en natuurontwikkeling.
Het initiatief is sinds juni 2006 onderdeel van het basispakket van de Planologische
Kernbeslissing Ruimte voor de Rivier (PKB), het pakket van maatregelen dat getroffen
wordt om de bergingscapaciteit van de rivieren te verhogen. De provincie
heeft centrale delen van de Huissensche Uiterwaard aangewezen als zoekgebied
voor grootschalige natuur en veiligheid. De reliëfrijke oeverzone in de noordpunt
is aangewezen als nieuwe natuur. Hier komen stroomdalgraslanden en andere

110
bloemrijke graslanden. Voor het noordelijk deel en de zuidelijke Doornenburgsche
Buitenpolder stelt het Gebiedsplan middelen beschikbaar voor enkele tientallen
hectaren agrarisch natuurbeheer met het accent op weidevogels. De vormgeving
van de plas is gebaseerd op oude rivierpatronen.
Samen met belanghebbenden uit het gebied worden de Huissensche Waarden
opnieuw ingericht. Dat kan alleen in goed overleg met alle betrokkenen. De herinrichting
dient zowel maatschappelijk als bedrijfsmatig op een verantwoorde wijze
uitgevoerd te worden. Hierbij is een economisch haalbare, zelfvoorzienende strategie
belangrijk, waarbij rivierverruiming, natuurontwikkeling én ruimtelijke kwaliteit
gerealiseerd worden met zandwinning als economische motor.”
Het project heeft binnen de PKB een rivierkundige taakstelling; deze dient voor 2015
gerealiseerd te zijn. Het zou prachtig zijn als de concepten, die nu geselecteerd zijn,
in deze periode gereed zouden komen. Als dat ook in de andere uiterwaarden van
de gemeente Lingewaard het geval is ontstaat een uniek gebied met een bijzondere
natuur én culturele waarde voor haar bewoners en bezoekers.
Frank Harbers, HSRO

111

cOLOFOn
112
Dit is een uitgave van Stichting
Hondermorgen in de aanloop naar
Hondermorgen 2010 – Zwervende
Erven. Deze uitgave werd mede
mogelijk gemaakt door HSRO en
Dyckerhoff Basal.
Met bijzondere dank aan Sarah van
Veldhuizen en Marjo Wiltingh, de
initiatiefnemers van Honderdmorgen
- Zwervende Erven
Redactie en eindredactie:
Sarah van Veldhuizen
Hermelinde van xanten
Beeldmateriaal:
Thea van den Heuvel (fotografie
jurering), inzenders prijsvraag,
Seth de Rooij (fotografie achterkant)
Grafisch ontwerp:
O.K. PARKING
www.ok-parking.nl
Drukwerk:
Rikken Print B.V.
Opdrachtgeverschap en
auteursrecht:
De inzenders van de prijsvraag die
niet door de jury verkozen zijn voor
Honderdmorgen 2010 – Zwervende
Erven, waarderen het vanzelfsprekend
wanneer hun voorstellen
potentiële opdrachtgevers inspireren
kunst en architectuur te integreren
binnen een uitvoeringsproject. De
opdrachtgever moet zich echter
wel realiseren dat de inzending het
geestelijk eigendom blijft van de inzender.
Dit betekent dat het voorstel
niet zomaar, zonder tussenkomst of
overleg met de kunstenaar, architect
of vormgever, gebruikt mag worden.
Stichting Honderdmorgen zorgt voor
het leggen van de eerste contacten.
Bestuur Stichting Honderdmorgen:
Matthieu Geurts, voorzitter
Bart Sommers, penningmeester
Betty de Jong-Windau, bestuurslid
Jury Honderdmorgen
2010 – Zwervende Erven:
Harry de Vries, voorzitter
Jaap Bremer, secretaris
Lodewijk Baljon, lid
Hans van de Ban, lid
John Körmeling, lid
Machteld Kors, lid
Wim T. Schippers, lid
Werkgroep Honderdmorgen
2010 - Zwervende Erven:
Sanne Bais
Ed van Eechoud
Wim Korvinus
Seth de Rooij
Sarah van Veldhuizen
Jan Visser
Marjo Wiltingh
Hermelinde van xanten
Jan van IJzendoorn
Uitgave:
Stichting Honderdmorgen