Richtlijn Defecatiebeleid - Coloplast

Richtlijn Defecatiebeleid 

bij volwassenen met een dwarslaesie, 

multiple sclerose of spina bifida

Richtlijn Defecatiebeleid 

bij volwassenen met een dwarslaesie, 

multiple sclerose of spina bifida 

Samengesteld door: 

Werkgroep Nederlandse dwarslaesiecentra 

Op verzoek van: 

Nederlands Vlaams dwarslaesie genootschap (NVDG) 

1

Coloplast BV 

Softwareweg 1 

Postbus 1111 

3800 BC Amersfoort 

www.coloplast.nl 

© 2010-2012 

ISBN: 978 94 6190 109 5 

NUR: 876 

Voorwoord 

De richtlijn defecatiebeleid bij volwassenen met een dwarslaesie, 

multiple sclerose of spina bifida is samengesteld op verzoek van 

de artsenwerkgroep van het Nederlands-Vlaams Dwarslaesie 

Genootschap (NVDG). 

Het project werd aangestuurd door een stuurgroep, bestaande 

uit revalidatieartsen van de dwarslaesierevalidatiecentra, 

aangevuld met de projectleider en secretarieel/administratief 

ondersteund door een medewerker van de firma Coloplast. 

De daadwerkelijke samenstelling van de richtlijn is uitgevoerd 

door een werkgroep, bestaande uit (continentie)verpleegkundigen, 

artsen en verpleegkundig specialisten, werkzaam in 

de dwarslaesierevalidatiecentra of gespecialiseerd in de zorg 

rondom mensen met multiple sclerose. 

Aan een grote groep deskundigen is gevraagd om zitting te 

nemen in de meeleesgroep en de conceptrichtlijn te voorzien 

van commentaar, wat meegewogen is in de definitieve versie 

zoals deze voor u ligt. Deze deskundigen zijn niet alleen werkzaam 

in de gespecialiseerde dwarslaesierevalidatiecentra 

of gespecialiseerde afdelingen; er is ook advies gevraagd 

van de betrokken patiëntenverenigingen en maag-, darmen 

leverartsen (MDL-artsen). 

Een woord van dank aan iedereen die geholpen heeft bij het tot 

stand komen van deze richtlijn, in het bijzonder de leden van de 

werkgroep voor hun harde werken. 

Daarnaast een speciaal woord van dank voor de firma Coloplast, 

met in het bijzonder Caroline Scheper, die door hun financiële, 

secretariële/administratieve en praktische ondersteuning deze 

richtlijn mogelijk hebben gemaakt. 

Joke Beekman, Projectleider 

2 3

Inhoudsopgave 

Inhoudsopgave 6 - 7 

Samenstelling projectgroepen 8 - 9 

Inleiding 10 - 11 

Probleemstelling 12 - 13 

Uitgangsvragen 14 - 15 

Doelstelling 16 

4 5

Hoofdstuk 1: 17 - 21 

Het ontwikkelen van een 

individueel defecatiebeleid 

1.1 Doelstellingen van een defecatiebeleid 

1.2 Anamnese 

1.3 Het aanleren van een individueel defecatiebeleid 

1.4 Evaluatie 


Acute fase in het ziekenhuis/revalidatiecentrum 

(alleen dwarslaesie) 

2.1 Beslisboom acute fase 

2.2 Stroomschema acute fase 

2.3 Problematiek 

2.4 Behandeling 

2.5 Evaluatie 


(Poli)klinische fase in het revalidatiecentrum 

3.1 Beslisboom (poli)klinische fase dwarslaesie en 

spina bifida 

3.2 Beslisboom (poli)klinische fase multiple sclerose 

3.3 Stroomschema suprasacrale dwarslaesie 

3.4 Stroomschema sacrale dwarslaesie en spina bifida 

3.5 Stroomschema multiple sclerose 



3.8 Evaluatie 


Het defecatiebeleid op de lange termijn 



4.3 Evaluatie 


Begeleidende informatie 

5.1 Vochtintake 

5.2 Voeding 

5.3 Darmmassage 

5.4 Rectale laxantia 

5.5 Orale laxantia 

5.6 Anale prikkeling/digitale stimulatie 

5.7 Manueel verwijderen van ontlasting (rectaal toucheren) 

5.8 Retrograad anaal irrigeren of darmspoelen (transanale 

irrigatie) 

5.9 Antegraad spoelen (MACE) 

5.10 Brindley 

5.11 Elektrostimulatie 

5.12 Colostoma 

5.13 Hulpmiddelen 

Terminologie/woordenlijst 62 - 66 

Literatuuropgave 65 - 67 

Bijlage 1: NVDG deelprotocol defecatieregulatie 68 - 70 

Bijlage 2: Bristol schaal 71 

Bijlage 3: Neurogenic Bowel Dysfunction score 72 

6 7

Samenstelling projectgroepen 

Stuurgroep 

- Govert Snoek, revalidatiearts, 

RC het Roessingh, Enschede 

- Janneke Stolwijk, revalidatiearts, 

Reade, Amsterdam 

- Dirk van Kuppevelt, revalidatiearts, 

RC Sint Maartenskliniek, Nijmegen 

- Caroline Scheper, productmanager bowelmanagement, 

Coloplast BV, Amersfoort 

- Joke Beekman (projectleider), verpleegkundig specialist, 


Werkgroep 

- Bianca Annink, continentieverpleegkundige, 

RC het Roessingh, Enschede 

- Conny Overdulve, verpleegkundig specialist, 

Adelante volwassenenrevalidatie, Hoensbroek 

- Nicoline Koch, continentieverpleegkundige, 

RC Heliomare, Wijk aan Zee 

- Janneke Martens, continentieverpleegkundige 

UMCG centrum voor revalidatie, locatie Beatrixoord, Haren 

- Bianca Klappe, continentieverpleegkundige, 

RC Rijndam, Rotterdam 

- Kitty Harrison, verpleegkundig specialist, 

Tergooiziekenhuizen, Blaricum 

- Jan Groothuis, revalidatiearts in opleiding, 


- Caroline Scheper, productmanager bowelmanagement, 

Coloplast BV, Amersfoort 

- Joke Beekman (projectleider), verpleegkundig specialist, 


Meeleesgroep 

- Ellen Roels, revalidatiearts, UZ Pellenberg, Leuven (B) 

- Marja-Helena Chrisiaens, verpleegkundige spina bifida team, 

UZ Pellenberg, Leuven (B) 

- Marga Boere, continentieverpleegkundige, 

Groene Hart ziekenhuis, Gouda 

- Marga Tepper, revalidatiearts, 

UMCG centrum voor revalidatie, locatie Beatrixoord, Haren 

- Hanny Cobussen, verpleegkundig specialist, 

UMC Sint Radboud, Nijmegen 

- Joke Bergman, verpleegkundig specialist, 

Medisch Centrum Alkmaar, Alkmaar 

- Floris van Asbeck, revalidatiearts, 

RC De Hoogstraat, Utrecht 

- Ron Witjes, neuroloog, 

Tergooiziekenhuizen, Blaricum 

- Danny de Looze, gastro-enteroloog, 

Universitair Ziekenhuis Gent, Gent (B) 

- Helma Bongers, revalidatiearts, 

Adelante volwassenenrevalidatie, Hoensbroek 

- Yelle Nuse, 

Multiple Sclerose Vereniging Nederland 

- Anke Procee, 

patiëntenvereniging BOSK 

8 9

Inleiding 

Schade aan het ruggenmerg, veroorzaakt door neurologische 

aandoeningen als een dwarslaesie, multiple sclerose en spina 

bifida, heeft een grote invloed op de werking van de darm en 

uitscheiding van feces. 

Uit onderzoek blijkt dat de gevolgen van een niet goed gereguleerd 

defecatiebeleid bij mensen met een dwarslaesie een groot 

effect heeft op hun kwaliteit van leven (1). Meer dan de helft 

(54%) van de mensen met een dwarslaesie geeft aan dat 

problemen rondom het defecatiebeleid een van de belangrijkste 

problemen is in het dagelijks leven (2). Problemen met het 

defecatiebeleid kunnen leiden tot vermindering van sociaal 

maatschappelijke activiteiten of problemen in de relationele 

sfeer, waarbij gevolgen genoemd worden als depressiviteit, 

seksuele problematiek en het zich in sociaal opzicht ongemakkelijk 

voelen (3). Daarnaast heeft ongeveer een kwart (23%) van 

de mensen met een al langer bestaande dwarslaesie minimaal 

één ziekenhuisopname nodig gehad in verband met complicaties 

en/of problemen rondom de defecatie (3). 

Bij volwassenen met spina bifida leiden problemen rondom de 

defecatie tot gevolgen in de tijdsinvestering nodig voor het 

defecatiebeleid, een sociaal isolement en veranderde beleving 

van liefde en seksualiteit (4). Daarnaast is er sprake van een 

hopeloosheidgevoel, veroorzaakt door paniek en angstgevoelens, 

problemen met sociale acceptatie en een verlaagd 

zelfbeeld (4). 

Er is geen internationale gouden standaard voorhanden met 

betrekking tot het beste defecatiebeleid bij neurogene darmproblematiek. 

De behandeling berust op dit moment vooral op 

empirische gronden, met slechts een beperkte wetenschappelijke 

basis (5). 

Bij het samenstellen van deze richtlijn is gezocht naar wetenschappelijk 

bewijs, waar aanwezig. Daarnaast is gebruik 

gemaakt van informatie over de dagelijkse praktijk met betrekking 

tot defecatiebeleid uit de gespecialiseerde afdelingen voor 

dwarslaesierevalidatie in Nederland als wetenschappelijk bewijs 

niet of onvoldoende aanwezig was. 

In deze richtlijn is ervoor gekozen om aanbevelingen te doen 

voor de conservatieve behandeling van defecatieproblemen bij 

volwassenen met een dwarslaesie, multiple sclerose of spina 

bifida. Hoewel er niet ingegaan wordt op specifieke problemen 

bij kinderen met dezelfde aandoeningen, gezien bijvoorbeeld de 

bijkomende pedagogische aspecten, kunnen de aanbevelingen 

in deze richtlijn een leidraad vormen voor het defecatiebeleid bij 

kinderen met neurogene darmproblematiek. 

10 11

Probleemstelling 

Verlies van neurologische controle over de darmen is een 

frequent voorkomende aandoening bij de gedefinieerde 

patiëntengroepen, met verstrekkende lichamelijke en 

psychosociale gevolgen. 

Meer dan de helft van de mensen met een complete dwarslaesie 

(AIS A (6)) heeft last van chronische obstipatie (58%) en van 

fecale incontinentie (52%)(7). 

Ongeveer eenderde van de mensen met een dwarslaesie (zowel 

compleet als incompleet) heeft één of meer problemen op 

defecatiegebied, zoals obstipatie (39%), hemorroïden (36%) of 

een opgeblazen gevoel (31%)(1). 

Tweederde (68%) van de mensen met multiple sclerose heeft 

defecatieproblemen, met name obstipatie (43%) en incontinentie 

(51%), gemeten over de laatste drie maanden (8). 

Incontinentie voor feces met een frequentie van meer dan één 

keer per week komt bij een kwart van de mensen met multiple 

sclerose voor (8). 

Over de frequentie van defecatieproblemen bij mensen met 

spina bifida zijn geen getallen beschikbaar. 

Het wetenschappelijk onderzoek naar het defecatiebeleid bij 

mensen met een dwarslaesie berust vooral op de veranderingen 

die plaatsvinden in darmfunctie en de aansturing daarvan, en 

niet zozeer op de praktische aspecten van het best toepasbare 

beleid. Hoewel er een aantal onderzoeken zijn gedaan naar het 

gebruik van verschillende soorten defecatiebeleid, is hier geen 

‘gouden standaard’ uit naar voren gekomen. 

95% van alle mensen met een dwarslaesie heeft minimaal één 

soort therapeutische behandeling nodig voor het reguleren van 

de defecatie (9). Voor bijna de helft van deze groep neemt het 

defecatiebeleid meer dan een half uur in beslag en bijna de helft 

heeft hulp nodig van anderen (9). 

In grote lijnen is er binnen de revalidatiecentra met een gespecialiseerde 

afdeling voor dwarslaesierevalidatie in Nederland en 

Vlaamstalig België consensus ten aanzien van het te volgen 

defecatiebeleid, zoals vastgelegd in het deelprotocol defecatieregulatie 

van de NVDG (bijlage 1). In de dagelijkse praktijk blijken 

er toch aanzienlijke verschillen te bestaan ten aanzien van 

specifieke onderdelen van dit deelprotocol defecatieregulatie, 

zoals het tijdstip en de locatie van het defeceren, de 

laxeermethode en de toegepaste medicatie. 

12 13

Uitgangsvragen 

Voor het verrichten van het literatuuronderzoek zijn door de 

werkgroep de volgende uitgangsvragen opgesteld: 

1 Welke behandelmethoden voor fecale incontinentie en 

obstipatie zijn er? 

2 Wat zijn de (huidige) indicaties voor de verschillende 

behandelprogramma’s? 

3 Wat zijn de contra-indicaties voor de verschillende 


4 Welke voor- en nadelen hebben de diverse 


5 Welke criteria worden gehanteerd bij de keuze van de 


6 Wie is de bepalende factor in de keuze van het 

behandelprogramma? 

7 Hoe worden de wensen, bijvoorbeeld t.a.v. de keuze van 

het behandelprogramma, van de patiënt geïntegreerd in 

het behandelprogramma? 

8 Hoe te handelen wanneer het gekozen behandelprogramma 

niet of onvoldoende effectief blijkt te zijn? 

9 Welke criteria worden gehanteerd en op welke wijze wordt 

de effectiviteit van het behandelprogramma gemonitord? 

10 Hoe wordt een behandelprogramma opgesteld? 

11 Welke criteria dienen in het behandelprogramma 

opgenomen te worden? 

12 Wat is de beste wijze om een behandelprogramma te 

starten en te handhaven? 

13 Welke vormen van nazorg zijn er momenteel? 

14 Welke vorm van nazorg is het meest adequaat om de 

diverse behandelprogramma’s optimaal te benutten? 

15 Wie dient er betrokken te zijn bij de nazorg? 

16 Op welke manier wordt therapietrouw het beste 

bevorderd bij patiënten met fecale incontinentie of 

obstipatie als gevolg van een neurologische aandoening? 

17 Op welke wijze en op welke onderdelen dienen patiënten 

voorgelicht te worden? 

18 Op welke wijze en op welke onderdelen dienen verpleegkundigen, 

artsen en eventuele andere leden van het 

multidisciplinaire team voorgelicht en getraind te worden? 

Op de vragen waar weinig of geen wetenschappelijk bewijs voor 

werd gevonden, is geprobeerd om antwoorden te vinden op 

basis van de dagelijkse praktijk. Naast de ingebrachte ervaring 

van de werkgroepleden werd gebruik gemaakt van de antwoorden 

van artsen en gespecialiseerd verpleegkundigen uit een 

enquête over het defecatiebeleid in de gespecialiseerde 

revalidatiecentra en de universitair medische centra. 

14 15

Doelstelling 

De doelstelling voor deze richtlijn is: 

Het opstellen van een richtlijn die specifieke aanbevelingen geeft 

met betrekking tot het defecatiebeleid bij neurogene darmproblematiek 

als gevolg van een dwarslaesie, multiple sclerose 

of spina bifida in Nederland en Vlaamstalig België, waarbij 

voor de individuele patiënt het best mogelijke defecatiebeleid 

bewerkstelligd wordt. 

Het ontwikkelen van een 

individueel defecatiebeleid 

16 17 

1

1.1 Doelstellingen van een defecatiebeleid 

Een goed defecatiebeleid moet aan de volgende doelstellingen 

voldoen: 

- Het toegepaste beleid moet zo weinig mogelijk tijd in 

beslag nemen; in ieder geval niet meer dan 1 uur per dag. 

- De gebruiker moet het beleid zelfstandig kunnen 

toepassen. Indien dit niet mogelijk is moet de benodigde 

hulp (mantelzorg of professionele hulpverlener) adequaat 

en getraind zijn. 

- Het beleid moet uit zo min mogelijk interventies bestaan. 

- Het gebruik van medicatie moet beperkt worden tot een 

minimum. 

- De kans op het optreden van incontinentie van feces moet 

zo klein mogelijk zijn. 

- De kans op het optreden van obstipatie moet zo klein 

mogelijk zijn. 

- De kans op het optreden van autonome dysreflexie als 

gevolg van problemen met de defecatie moet zo klein 

mogelijk zijn. 

- De kans op gastro-intestinale klachten, zoals gasvorming, 

buikkrampen en buikpijn, moet zo klein mogelijk zijn. 

- De kans op het optreden van anorectale problemen, zoals 

fissuren en aambeien, moet zo klein mogelijk zijn. 

- De patiënt moet weten waar hij terecht kan in geval van 

problemen. 

1.2 Anamnese 

Hoewel het van belang is om een algemene richtlijn te 

ontwikkelen die aanbevelingen doet voor het reguleren van de 

defecatie, zal dit beleid mogelijk aangepast moeten worden per 

individuele gebruiker. Om in kaart te brengen hoe ernstig de 

mate van neurogene fecale problematiek is, kan gebruik 

gemaakt worden van de Neurogenic Bowel Dysfunction Score 

(10). Hiernaast is het van belang om goed inzicht te hebben in 

een aantal specifieke factoren van de gebruiker: 

- Defecatiepatroon en -gewoontes voor het ontstaan van 

de aandoening bij dwarslaesie 

- Veranderingen in defecatiepatroon en -gewoontes in de 

laatste maanden tot jaren 

- Anamnese tractus digestivus: problemen, operaties etc. 

- Huidige defecatiepatroon, inclusief aandrang- en 

passagegevoel 

- Huidige defecatiebeleid 

- Vochtintake 

- Voedingsgewoontes 

- Mobiliteit 

- Problemen die invloed kunnen hebben op het toepassen 

van het beleid, zoals motivatie, cognitie, acceptatie van 

de beperkingen, sociale en maatschappelijke factoren. 

Om meer inzicht te krijgen in de huidige gang van zaken kan 

het zinvol zijn om aan de patiënt te vragen een dagboekje bij te 

houden, waarin gemeld wordt: 

- Frequentie van de defecatie (inclusief het optreden van 

eventuele incontinentie) 

- Hoeveelheid van de feces 

- Consistentie van de feces (met behulp van de Bristol 

schaal (bijlage 2)) 

- Vochtintake 

- Voedselintake 

18 19

1.3 Het aanleren van een individueel 

defecatiebeleid 

Om het defecatiebeleid zo succesvol mogelijk te laten verlopen, 

is het van essentieel belang dat de patiënt begrijpt wat de 

doelstellingen van het beleid zijn en waarom er voor dit beleid 

is gekozen. Daarom is goede voorlichting over het beleid en de 

eventuele alternatieven aan de patiënt en zijn naasten 

uitermate belangrijk. Met de patiënt moet verder gekeken worden 

waar zijn prioriteiten liggen, bijvoorbeeld: is de tijdsinvestering 

het belangrijkste of heeft zelfstandig het beleid toepassen 

de hoogste prioriteit. 

1.4 Evaluatie 

Naast goede voorlichting is het belangrijk om regelmatig met de 

patiënt het defecatiebeleid te evalueren. Hierbij moet 

geëvalueerd worden wat het directe resultaat is van het beleid, 

maar ook hoe het toepassen van het beleid wordt ervaren. Om 

zoveel mogelijk uniformiteit te creëren bij de evaluatie van de 

consistentie van de feces zijn het standaardgebruik van de 

Bristol schaal (bijlage 2) en de Neurogenic Bowel Dysfunction 

score (bijlage 3) van belang. 

Daarnaast moet ook besproken worden in hoeverre het beleid 

ervoor zorgt dat de hierboven gemelde doelstellingen (hoofdstuk 

1.1) zo dicht mogelijk benaderd worden. 

Vaste momenten om het beleid te evalueren en indien nodig aan 

te passen zouden moeten zijn: 

- Gedurende de acute fase, bij een paralytische ileus: 

dagelijks 

- Na herstel van de paralytische ileus: wekelijks 

- Tijdens opname in het revalidatiecentrum: wekelijks totdat 

het defecatiebeleid voldoet aan de eisen zoals hierboven 

beschreven (hoofdstuk 1.1). Hierna zou het beleid 

tweewekelijks moeten worden geëvalueerd om er zeker 

van te zijn dat de gestelde eisen nog steeds worden 

gehaald. 

- Na ontslag uit het revalidatiecentrum: tijdens vaste 

controles door de revalidatiearts/verpleegkundig specialist/ 

gespecialiseerde verpleegkundige op continentiegebied, 

met een minimale frequentie van één keer per jaar. 

- Indien een patiënt poliklinisch wordt begeleid bij het 

instellen van een defecatiebeleid zullen regelmatige 

evaluatiemomenten moeten worden afgesproken totdat 

het beleid voldoet aan de eisen zoals hierboven 

beschreven (hoofdstuk 1.1). 

Voor specifieke bijzonderheden over bovenstaande 

evaluatiemomenten, zie de volgende hoofdstukken. 

20 21

De acute fase in het 

ziekenhuis en 

revalidatiecentrum 

(alleen dwarslaesie) 

22 23 

2

2.1 Beslisboom 

dwarslaesie acute fase 

Goed resultaat 




Algemene adviezen: 

30 – 40 gram vezels / 24 uur 

1½ - 2½ liter vocht / 24 uur 

Macrogol 1 – 3 sachets / dag 

Streven naar Bristol schaal 4 

Immobiele fase Mobiele fase 

Bisacodyl supp 10mg 

1xdd ‘s ochtends 

Geen / onvoldoende resultaat: 

Na 60 minuten natoucheren 




Evalueer algemene adviezen 

Bristol schaal 4? 

Ja 

Start Bisacodyl dragee 5mg 1xdd a.n. 

Zo nodig ophogen naar 10mg 1xdd a.n. 


Zie maatregelen bij “fecale 

impactie” (stroomschema) 

Microklysma 5 – 10 ml 



Na 10 minuten Microklysma 

5 – 10 ml herhalen 



Nee 

Macrogol ophogen 





24 25

2.2 Stroomschema acute fase 

Algemeen: 

Voeding: Gevarieerde gezonde voeding met 

30-40 gram vezels per 24 uur (11) 

Vochtintake: 1½ –2½ liter per 24 uur (12) 

Medicatie: Macrogol sachet 1-3x daags, 

afhankelijk van consistentie feces 

Rectaal laxeerbeleid: Toepassen bij voorkeur 30 minuten 

na het ontbijt of na het nuttigen van 

een warme drank 

Consistentie: Streven naar Bristol schaal 4 (bijlage 2). 

Specifiek in immobiele fase: 

Rectaal laxeerbeleid: Bisacodyl zetpil 10 mg 1x daags in 

de ochtend 

Na minimaal 1 uur (bij geen of 

weinig resultaat) natoucheren. 

Specifiek in mobiele fase: 

Rectaal laxeerbeleid: Microklysma 5–10 ml 1x daags in de 

ochtend op toilet of po-/ douchestoel 

Indien geen resultaat na 10 minuten 

herhalen 

Natoucheren bij geen resultaat. 

Wat als het beleid tekortschiet? 

Bij slecht of onvoldoende effect (frequentie, consistentie, 

hoeveelheid en gastro-intestinale klachten): 

° Afhankelijk van consistentie algemene adviezen 

evalueren en macrogol sachets ophogen tot 

maximaal 3x daags 

° Bij onvoldoende reactie (tijdsduur) op rectaal laxeerbeleid; 

start bisacodyl dragees 5 mg 1x daags voor de 

nacht. Bij onvoldoende effect ophogen naar 1x daags 

10 mg voor de nacht 

Bij fecale impactie: 

° Orale medicatie handhaven en rectale laxantia stoppen 

° Start magnesiumoxide 1000 mg 3x daags 

° Hoogopgaand laxeren met een groter klysma (100- 

130 ml) ingebracht met een rectum canule 

° Dit beleid minimaal 3 dagen volgen 

° Bij onvoldoende of geen effect: 

- Orale medicatie handhaven 

- Start sennosiden/dexpanthenol (Prunacolon ® ) 1 ml 

per kg lichaamsgewicht tot maximaal 75 ml 1x 

daags 

- Doorgaan met 1x daags hoogopgaand laxeren met 

een groter klysma (100-130 ml) ingebracht met een 

rectum canule 

° Beleid handhaven tot fecale impactie is opgeheven, dan: 

- Stop sennosiden/dexpanthenol en daarna: 

- Rectale laxantia terug naar laxeerbeleid in (im)mobilisatiefase 

en daarna: 

- Magnesiumoxide afbouwen van 1000 mg naar 500 

mg 3x daags en vervolgens stoppen, afhankelijk van 

resultaat en consistentie 

- Macrogol en/of bisacodyl dragees afbouwen afhankelijk 

van resultaat en consistentie. 

26 27


Direct na het ontstaan van een dwarslaesie is er sprake van een 

verlies aan sensibiliteit en motoriek en het ontbreken van 

reflexactiviteit onder het niveau van de dwarslaesie (spinale 

shockfase). Op defecatiegebied leidt dit tot uitval van de defecatiereflex, 

waardoor de zich in het rectum verzamelde feces 

niet reflexmatig naar buiten gebracht wordt. 

Het einde van de spinale shockfase kenmerkt zich door herstel 

van de reflexactiviteit onder het niveau van de dwarslaesie, mits 

er een intacte sacrale reflexboog is. Meestal zal dit herstel 

optreden in enkele weken tot maanden na het ontstaan van de 

dwarslaesie. 

Daarnaast kan er, vooral bij een cervicaal of hoog thoracaal 

dwarslaesieniveau, in de eerste 24 uur een intestinale ileus 

optreden. Deze complicatie gaat gepaard met een opstapeling 

van grote hoeveelheden vocht in de gastro-intestinale tractus, 

waardoor levensbedreigende elektrolytenstoornissen en zelfs 

hypovolemische shock kunnen ontstaan. Daarnaast is er een 

risico op braken, aspiratie en aspiratiepneumonie. Deze 

complicaties verdwijnen doorgaans spontaan binnen drie tot 

zeven dagen na het ontstaan van de dwarslaesie (13). 


In geval van een intestinale ileus is het beleid: niets per os tot 

de darmperistaltiek zich hersteld heeft. Bij het aanhouden 

van de ileus moet het parenteraal toedienen van vocht en 

voeding worden overwogen, eventueel in combinatie met 

een maaghevel. Dagelijkse controle op terugkeer van de 

darmperistaltiek is noodzakelijk. 

In alle situaties geldt dat het afspreken van een defecatiebeleid, 

om de al aanwezige en nieuw geproduceerde feces uit het 

lichaam te verwijderen, van groot belang is. Bij een ileus kan 

worden geprobeerd om de in het rectum aanwezige feces 

manueel te verwijderen. Indien de darmmotiliteit (weer) op gang 

is, kan worden gestart met een laxeermethode volgens het 

stroomschema (zie hoofdstuk 2.2). 

2.5 Evaluatie 

In de acute fase in het ziekenhuis is het op gang brengen én 

houden van de darmperistaltiek het belangrijkste doel van het 

defecatiebeleid. Hoewel het belangrijk is om aan de gebruiker 

uitleg te geven over de gevolgen van de dwarslaesie op 

defecatiegebied, in het bijzonder bij het optreden van een ileus, 

zal het beleid nu primair geëvalueerd worden op basis van het 

voorkomen van obstipatie en fecale incontinentie. 

28 29

(Poli)klinische fase in het 

revalidatiecentrum 

30 31 

3

3.1 Beslisboom (poli)klinische fase 

dwarslaesie / spina bifida 





Suprasacrale laesie 

Bristol schaal 4 











Ja 

Start Bisacodyl dragee 

5mg 1xdd a.n. 

Nee 









Geen / onvoldoende resultaat 

of optreden van complicaties: 

Verander laxeermethode naar 

1 – 2x dgs rectaal toucheren 


Sacrale laesie 

Bristol schaal 2 - 3 



plus buikpers 



Nee 



of optreden van tussentijdse 

incontinentie: 


Transanale irrigatie 1x daags 



Bristol schaal 2 – 3? 

Ja 


5mg 1xdd a.n. 




Goed 

resultaat 

Goed 

resultaat 

Goed 

resultaat 

Goed 

resultaat 

32 33

3.2 Beslisboom (poli)klinische fase 

multiple sclerose 





Defecatiereflex aanwezig 






geen / onvoldoende resultaat 

Na 10 minuten anale prikkeling 




Ja 


5mg 1xdd a.n. 

Zo nodig ophogen naar 

10mg 1xdd a.n. 

Nee 










of optreden van complicaties: 


1 – 2x dgs rectaal toucheren 


Defecatiereflex afwezig 



plus buikpers 



Nee 



of optreden van tussentijdse 

incontinentie: 


Transanale irrigatie 1x daags 



Bristol schaal 2 – 3? 

Ja 


5mg 1xdd a.n. 

Zo nodig ophogen naar 

10mg 1xdd a.n. 




Goed 

resultaat 

Goed 

resultaat 

Goed 

resultaat 

Goed 

resultaat 

34 35

3.3 Stroomschema suprasacrale 

dwarslaesie en spina bifida 

Algemeen: 



Vochtintake: 1½ - 2½ liter per 24 uur (11) 

Medicatie: Macrogol sachet 1-3x daags, 

afhankelijk van consistentie feces 

Consistentie: Streven naar Bristol schaal 4 (bijlage 

2) 

Algemeen: Belang van mobiliseren en lichamelijke 

beweging benadrukken 

Bekkenbodemtherapie kan een 

positief effect geven 

Streven naar laxeren om de dag. 

(Rectaal) laxeerbeleid: 

- Rectale laxantia: microklysma 5-10 ml 1x daags in de 

ochtend op laxeerdagen, indien geen resultaat na 10 

minuten herhalen 

- Toepassen bij voorkeur 30 minuten na het ontbijt of na een 

warme drank 

- Het beleid wordt toegepast op het toilet of op een po-/ 

douchestoel 

- Het beleid wordt bij voorkeur toegepast in een frequentie 

van om de dag 

- Zo nodig anale prikkeling; niet toucheren, behalve als de 

anus openstaat. 




° Afhankelijk van consistentie algemene adviezen 

evalueren en macrogol sachets ophogen tot maximaal 

3x daags 

° Bij onvoldoende reactie (tijdsduur) op rectaal 

laxeerbeleid; start bisacodyl dragees 5mg 1x daags 

voor de nacht. Bij onvoldoende effect ophogen naar 

1x daags 10 mg voor de nacht 




° Hoogopgaand laxeren met een groter klysma (100- 

130ml) ingebracht met een rectum canule 





per kg lichaamsgewicht tot maximaal 75 ml 1x 

daags 


een groter klysma (100-130ml) ingebracht met een 

rectum canule 




en daarna: 





van resultaat en consistentie. 

36 37

Bij blijvende klachten op langere termijn 

- Evaluatie van de algemene adviezen en aanpassen van de 

orale laxantia volgens bovenstaande adviezen 

- Methode van (rectaal) laxeren aanpassen: 

1. Overwegen om terug te gaan naar het gebruik 

van bisacodyl zetpillen als daar wel goed 

resultaat op was 

2. Dagelijks rectaal toucheren of anaal prikkelen 

3. Transanale irrigatie toepassen 

- Indien bovenstaande conservatieve maatregelen niet 

afdoende blijken, kunnen invasieve mogelijkheden 

overwogen worden (zie 5.9 t/m 5.12). 

3.4 Stroomschema sacrale dwarslaesie 

en spina bifida 

Algemeen: 



Vochtintake: 1½ - 2½ liter per 24 uur (12) 

Medicatie: Macrogol sachet 1-3x daags, afhankelijk 

van consistentie feces 

Consistentie: Streven naar Bristol schaal 2-3 

(bijlage 2) 

Algemeen: Belang van mobiliseren en lichamelijke 

beweging benadrukken 




Defecatiebeleid: 

- Microklysma in combinatie met buikpers 

(het microklysma dient als glijmiddel, niet als stimulan 

Bij onvoldoende effect of bij het optreden van complicaties 

(zoals hemorroïden, fissuren of prolaps) beleid aanpassen 

naar: 

- Rectaal toucheren 1-2x daags 

Bij optreden van incontinentie bij buikdrukverhogende 

momenten, andere klachten of als patiënten niet rectaal 

willen toucheren, beleid aanpassen naar: 

- Transanale irrigatie (darmspoelen), start 1x daags, bij goed 

effect de frequentie proberen te verminderen naar om de 

dag. 

38 39




° Afhankelijk van consistentie algemene adviezen evalueren 

en macrogol sachets ophogen tot maximaal 3x daags 


start bisacodyl dragees 5 mg 1x daags voor de 

nacht. Bij onvoldoende effect ophogen naar 1x daags 

10 mg voor de nacht 




° Hoogopgaand laxeren met een groter klysma (100-130 

ml) ingebracht met een rectum canule 





per kg lichaamsgewicht tot maximaal 75 ml 1x daags 



rectum canule 




en daarna: 





van resultaat en consistentie 




3.5 Stroomschema multiple sclerose 

Algemeen: 



Vochtintake: 1 ½ - 2 ½ liter per 24 uur (12) 

Medicatie: Macrogol sachet 1-3x daags, afhankelijk 

van consistentie feces 

Laxeerbeleid: Toepassen bij voorkeur 30 minuten 

na het ontbijt of na het nuttigen 

van een warme drank 

Algemeen: Belang van mobiliseren en 

lichamelijke beweging benadrukken 




Afhankelijk van klachtenpatroon 

(wel of geen defecatiereflex aanwezig): 

(Rectaal) laxeerbeleid bij aanwezige defecatiereflex: 

- Rectale laxantia: microklysma 5-10 ml 1x daags in de ochtend, 

indien geen resultaat na 10 minuten herhalen 

- Het beleid wordt toegepast op het toilet of op een po-/douchestoel 

- Het beleid wordt bij voorkeur toegepast in een frequentie 

van om de dag 

- Zo nodig anale prikkeling; niet toucheren, behalve als de 

anus openstaat 

- Streven naar Bristol schaal 4 (bijlage 2). 

40 41 

OF

Defecatiebeleid bij ontbreken van defecatiereflex: 

- Microklysma in combinatie met buikpers 

(het microklysma dient als glijmiddel, niet als stimulans) 

Bij onvoldoende effect of bij het optreden van complicaties 

(zoals hemorroïden, fissuren of prolaps) beleid aanpassen 

naar: 

- Rectaal toucheren 1-2x daags 

Bij optreden van incontinentie bij buikdrukverhogende 

momenten of andere klachten beleid aanpassen naar: 

- Transanale irrigatie (darmspoelen), start 1x daags, bij goed 

effect de frequentie proberen te verminderen naar darmspoelen 

om de dag 

- Streven naar Bristol schaal 2-3 (bijlage 2). 




° Afhankelijk van consistentie algemene adviezen evalueren 

en macrogol sachets ophogen tot maximaal 3x daags 


start bisacodyl dragees 5 mg 1x daags voor de nacht. 

Bij onvoldoende effect ophogen naar 1x daags 10 mg 

voor de nacht 




° Hoogopgaand laxeren met een groter klysma (100-130 

ml) ingebracht met een rectum canule 




- Start sennosiden/dexpanthenol (Prunacolon ® ) 1 ml per 

kg lichaamsgewicht tot maximaal 75 ml 1x daags 



rectum canule 




en daarna: 

- Magnesiumoxide afbouwen van 1000 mg naar 500 mg 

3 x daags en vervolgens stoppen, afhankelijk van 



van resultaat en consistentie 




42 43


Dwarslaesie 

Bij mensen met een dwarslaesie zal het defecatiebeleid bij 

opname in het revalidatiecentrum meestal uitgevoerd worden 

op bed. Bij voldoende mobilisatie zal worden overgegaan op 

een defecatiebeleid dat kan worden toegepast op het toilet of 

een po-/douchestoel. Daarnaast zal het beleid in de loop van 

de klinische opname mogelijk moeten worden aangepast door 

veranderingen in het klinische beeld, bijvoorbeeld door 

het einde van de spinale shockfase of door het optreden van 

neurologisch herstel. 

In grote lijnen is de groep van dwarslaesiepatiënten na het einde 

van de spinale shockfase te onderscheiden in twee groepen: 

- Een beschadiging van het ruggenmerg boven het niveau 

van de conus medullaris, ofwel een suprasacrale laesie. 

De sacrale reflexen reageren op stimulatie en dit kan worden 

gebruikt om defecatie op te wekken op een daarvoor 

geschikt moment. De sfincter is over het algemeen vrij strak 

gespannen en door spasme en mogelijk onwillekeurige 

aanspanning van de anale sfincter tijdens de defecatiereflex 

kan evacuatie van de feces bemoeilijkt worden. 

- Een beschadiging op of onder het niveau van de conus 

medullaris ofwel een sacrale laesie. De sacrale reflexen zijn 

beschadigd, waardoor de darmen niet reageren op stimulatie. 

De anale sfincterspanning is over het algemeen laag, 

waardoor de opslagfunctie van feces wordt verminderd en 

er vooral bij feces met een zachtere consistentie snel 

incontinentie kan optreden. 

Gezien het beeld zal aan het beleid bij beide groepen een ander 

uitgangspunt ten grondslag liggen. Natuurlijk blijft het individu- 

aliseren van het beleid, op basis van het beeld en de wensen 

van de gebruiker, ook hierbij van groot belang. 

Een bijkomend probleem is de sterk toegenomen colon 

passagetijd (14), waardoor de kans op obstipatieklachten sterk 

toeneemt. 

Hoewel de gevolgen bij een incomplete dwarslaesie (AIS B/C/D 

(6)) op bepaalde gebieden mogelijk minder ernstig kunnen zijn, 

blijkt dat de kans op de aanwezigheid van obstipatie en fecale 

incontinentie niet minder groot is dan bij mensen met een 

complete dwarslaesie (AIS A (6)) (15). 

Multiple sclerose 

Door de zeer wisselende locaties van de plaques bij multiple 

sclerose kunnen ook de klachten op defecatiegebied zeer divers 

zijn en zich zeer wisselend uiten. Een verergering van klachten 

kan plotseling optreden, maar ook over de jaren heen langzaam 

verergeren. Voedingsgewoonten, maar vooral onvoldoende 

vochtintake, kunnen bij deze groep, in combinatie met een 

afnemende mobiliteit, een zeer grote rol spelen (16) zonder dat 

zij beseffen welke invloed dit heeft op hun defecatiepatroon. 

Spina bifida 

Bijna 70% van de volwassenen met een spina bifida heeft problemen 

met de defecatie, verspreid over het hele spectrum van 

obstipatie en fecale incontinentie, het moeten dragen van 

opvangmateriaal en anaal tampons tot het hebben van een 

stoma (17). Een deel van deze groep zal van jongs af aan onder 

behandeling zijn geweest voor hun gezondheidsproblemen, 

inclusief hun defecatiebeleid. Een ander deel, vooral wat 

oudere patiënten, zijn al lange tijd niet, soms zelfs nog nooit, 

onder behandeling geweest voor hun defecatiebeleid. De mees- 

44 45

te patiënten met een spina bifida laten een defecatiepatroon 

zien dat overeen komt met dat van iemand met een sacrale 

dwarslaesie. Een bijkomend probleem is de vaak aanwezige 

zeer minimale spanning van de interne anale sfincter, waardoor 

de anus gaapt en het rectum zelfs een minimale opvangcapaciteit 

voor feces verliest. 


Dwarslaesie 

Gezien de verschillende gevolgen van een dwarslaesie is een 

defecatiebeleid dat meerdere facetten tegelijk aanpakt van 

belang (18). Hoewel het beleid aangepast moet worden aan de 

individuele gebruiker, kan dit bestaan uit maatregelen op het 

gebied van lifestyle, voeding en vochtintake, gebruikmaken van 

de gastrocolische reflex, in combinatie met het gebruik van 

orale en rectale laxantia, digitale stimulatie, rectaal toucher of 

het gebruik van transanale irrigatiesystemen. 


Bij patiënten met multiple sclerose zal bij problemen met de 

defecatie meer gekeken moeten worden naar het defecatiepatroon 

en het eventuele defecatiebeleid wat vóór de behandeling 

bestond. Dit zal, op een meer individuele basis en naar aanleiding 

van de anamnese en het bestaande klachtenpatroon, 

aangepast moeten worden tot de behandeling zoveel mogelijk 

voldoet aan de eisen zoals beschreven in hoofdstuk 1.1. Ook 

hierbij geldt dat een defecatiebeleid waarbij meerdere facetten 

tegelijk worden aangepakt, vaak het beste werkt. 

Spina bifida 

Meestal zal de behandeling van defecatieproblemen bij mensen 

met een spina bifida vergelijkbaar zijn met dat van mensen met 

een sacrale dwarslaesie. Vooral bij de jongvolwassenen uit deze 

groep is het consequent (blijven) toepassen van het afgesproken 

beleid een extra aandachtspunt, vooral als het defecatiebeleid 

niet leidt tot volledige continentie. Bij moeilijk te reguleren urineincontinentie 

kan ook de vochtintake een extra aandachtpunt 

zijn. 

Bij alle patiëntencategorieën 

Hoewel orale maatregelen en medicatie een goede aanvulling 

zijn op het totale defecatiebeleid, voldoen deze doorgaans niet 

alleen. De basis van het defecatiebeleid wordt gevormd door 

rectale maatregelen met orale middelen als ondersteuning. 

Het (rectale) laxeerbeleid wordt bij voorkeur toegepast op het 

toilet of een po-/douchestoel. Enerzijds omdat door de zittende 

positie de zwaartekracht een positief effect heeft, anderzijds 

omdat defeceren op het toilet of po-/douchestoel de normale 

situatie zoveel mogelijk benadert. 

Indien mogelijk wordt het (rectale) laxeerbeleid om de dag 

toegepast. Dit geeft de patiënt meer flexibiliteit en het toepassen 

van het defecatiebeleid vormt zo een minder grote belasting. 

Om de dag laxeren kan worden uitgeprobeerd indien de patiënt 

minimaal 2 weken continent is met een dagelijks laxeerbeleid. 

Mochten conservatieve maatregelen niet afdoende blijken, 

kunnen invasieve mogelijkheden overwogen worden (zie 5.9 t/m 

5.12). 

46 47

3.8 Evaluatie 

In de klinische en/of poliklinische fase in het revalidatiecentrum 

zal moeten worden gezocht naar het defecatiebeleid wat 

resultaten oplevert die de doelstellingen zoals beschreven in 

hoofdstuk 1.1 zo dicht mogelijk benaderen. Totdat deze doelstellingen 

zo goed mogelijk behaald zijn, moet het defecatiebeleid 

wekelijks geëvalueerd worden. Aanpassingen aan het 

beleid moeten stapsgewijs plaatsvinden, waarbij steeds één 

aspect van het beleid wordt aangepast, gevolgd door een periode 

van minimaal één week voor een nieuwe evaluatie en 

eventueel een volgende aanpassing. 

Als de doelstellingen zo dicht mogelijk benaderd worden, 

kan volstaan worden met een evaluatie iedere twee weken 

om er zeker van te zijn dat er geen negatieve veranderingen 

plaatsvinden. 

Voor het defecatiebeleid op de langere termijn zal primair gelet 

moeten worden op twee aspecten: 

1. Het beleid dat het dichtst komt bij de eisen zoals 

beschreven in hoofdstuk 1.1. 

2. Het beleid dat in de thuissituatie praktisch uitvoerbaar is. 

Bij voorkeur zal het defecatiebeleid niet aangepast hoeven te 

worden bij ontslag naar huis, maar soms kan het nodig zijn om, 

bij voorkeur door kleine aanpassingen, het beleid aan te passen. 

Zaken die in deze fase zeker met de patiënt besproken moeten 

worden, zijn het tijdstip waarop het defecatiebeleid wordt toegepast, 

eventuele hulp die hierbij noodzakelijk is, veranderingen 

in voeding en/of voedingspatroon in de thuissituatie en andere 

zaken waarbij aanpassing van het beleid in de thuissituatie 

nodig kan zijn. 

Het defecatiebeleid 

op de lange termijn 

Voor de beslisbomen en stroomschema’s, 

zie hoofdstuk 3 

48 49 

4


Op de langere termijn kan het defecatiebeleid dat in de (poli) 

klinische fase is afgesproken langzaam minder effectief worden. 

Dit kan te maken hebben met gewenning aan het bestaande 

beleid, maar ook door de normale verouderingseffecten van het 

lichaam. Daarnaast bestaat het risico dat patiënten na verloop 

van tijd minder consequent omgaan met het afgesproken beleid. 

Onder patiënten die al langer dan 20 jaar een dwarslaesie hadden, 

had 42% last van obstipatieklachten, 27% fecale incontinentie 

en 35% had last van gastro-intestinale pijnklachten (19). 

Hoewel er weinig specifiek onderzoek is gedaan naar therapietrouw 

op het gebied van het defecatiebeleid bij mensen met een 

dwarslaesie, multiple sclerose of spina bifida, blijkt uit de 

dagelijkse praktijk dat veel gebruikers in de loop van de tijd 

zelfstandig aanpassingen doen aan het in het revalidatiecentrum 

of ziekenhuis afgesproken defecatiebeleid. 

Een groot deel van de patiënten wordt na verloop van tijd niet 

standaard meer gevolgd door een revalidatiearts of een 

gespecialiseerd verpleegkundige. Bij problemen op defecatiegebied 

die zo groot zijn dat ze daarvoor professionele ondersteuning 

zoeken, zullen ze daarom terechtkomen bij hun 

huisarts. Kennis op het gebied van neurogene darmproblemen 

en het defecatiebeleid hierbij is in de eerste lijn meestal zeer 

beperkt. Vaak wordt doorverwezen naar een specialist (internist 

of MDL-arts) in een algemeen ziekenhuis. In de tweede lijn 

zal vaak de primaire klacht (bijvoorbeeld obstipatie of fecale 

impactie) worden behandeld zonder dat er voldoende aandacht 

is voor het onderliggend neurologisch lijden. 


Bij alle patiëntencategorieën geldt dat bij problemen in deze 

fase allereerst een goede inventarisatie gemaakt moet worden: 

- Wat is het huidige defecatiebeleid: 

° Soort beleid 

° Frequentie van toepassing 

° Locatie van uitvoering (bed, toilet) 

° Medicatiegebruik op defecatiegebied 

° Gebruik van andere medicatie die van invloed kan zijn 

op de defecatie 

° Andere behandelingen 

- Wat zijn de problemen: 

° Frequentie en hoeveelheid van de defecatie 

° Consistentie van de defecatie (Bristol schaal (bijlage 2) 

° Optreden van fecale incontinentie en obstipatie 

° Hoe lang bestaan de huidige problemen 

° Is er een verklaring voor de problemen (gebeurtenis 

rondom de tijd waarop de problemen begonnen) 

- Voedingsgewoonten (en veranderingen daarin) 

- Vochtintake 

- Veranderingen in het beleid over een langere periode: 

° Welke veranderingen 

° Redenen voor veranderingen 

° Effect van deze veranderingen 

- Veranderingen in neurologisch beeld 

- Co-morbiditeit 

- Veranderingen in de mobiliteit en/of het 

activiteitenpatroon. 

Op basis van deze gegevens moet samen met de patiënt 

bekeken worden of er een mogelijke oorzaak gevonden kan 

worden voor de veranderingen in het defecatiepatroon. Indien 

er geen duidelijke oorzaak gevonden kan worden of als deze 

50 51

oorzaak niet weg te nemen is, moet in overleg met de patiënt 

het defecatiebeleid stap voor stap worden aangepast tot het 

beleid leidt tot een resultaat dat weer zo dicht mogelijk 

aansluit bij de doelstellingen zoals beschreven in hoofdstuk 1.1. 

Hiervoor kunnen de beslisbomen gebruikt worden zoals vermeld 

in hoofdstuk 3. 

4.3 Evaluatie 

Begeleiding bij aanpassingen aan het defecatiebeleid bij 

mensen met neurologische aandoeningen zoals een dwarslaesie, 

multiple sclerose of spina bifida, moet bij voorkeur 

gebeuren in een centrum dat deskundige hulp kan bieden. Om 

therapietrouw te bevorderen en problemen op defecatiegebied 

in een vroeg stadium te signaleren en aan te pakken, is een 

jaarlijkse controle op dit gebied van groot belang. 

Daarnaast moet er voor de patiënt, zijn naasten en eventuele 

professionele hulpverleners in zijn omgeving een laagdrempelige 

contactmogelijkheid met een deskundige zijn, die ze 

kunnen benaderen bij vragen of problemen op defecatiegebied. 

Begeleidende informatie 

In de voorgaande hoofdstukken is ingegaan op de vraag 

welke aandachtspunten er zijn in welke fase of bij welk 

ziektebeeld. In dit hoofdstuk volgt een overzicht van 

verschillende mogelijkheden in het defecatiebeleid bij 

mensen met een dwarslaesie, multiple sclerose of spina 

bifida. 

52 53 

5

5.1 Vochtintake 

Voor gezonde volwassenen wordt een vochtintake geadviseerd 

van 1½ tot 2½ liter per 24 uur (12). Aandacht voor voldoende 

vochtintake is van groot belang. Veel mensen met mictieproblemen, 

vooral bij overactieve blaasklachten, zullen kiezen voor een 

lagere vochtintake, zonder zich te realiseren dat dit negatieve 

effecten kan hebben op hun defecatie patroon. Vooral bij de 

groep van mensen met MS is dit een bekend patroon (15). 

Naast voldoende vocht is ook het soort vocht dat wordt gebruikt 

en een goede verdeling van de vochtintake over de dag van 

belang. Als een groot deel van het gebruikte vocht bestaat uit 

cafeïnehoudende dranken en uit alcohol is, gezien het vochtafdrijvende 

effect van deze dranken, het advies om een deel 

van dit vocht te vervangen door andere dranken. Het in korte 

tijd gebruiken van grote hoeveelheden alcohol kan leiden tot 

het optreden van diarree en een ontregeling van het 

defecatiebeleid. 

Hoewel in sommige studies aangegeven wordt dat een extra 

vochtintake van een halve liter voor mensen met een dwarslaesie 

zinvol zou kunnen zijn, is hier geen wetenschappelijk bewijs 

voor en gaat het in deze studies niet zozeer over het effect op 

de defecatie, maar vooral op het voorkomen van blaasstenen. 

5.2 Voeding 

In de dagelijkse praktijk wordt een regelmatige, gevarieerde en 

gezonde voeding geadviseerd. Een voedingsvezelintake van 

30-40 gram per dag wordt beschouwd als een goede hoeveelheid 

voor een gezonde volwassene (11). Een hoge vezelintake 

met een relatief te lage vochtintake kan echter averechts werken 

(20). Nadere informatie over voedingsvezelintake kan worden 

verkregen via een diëtist of via de website van het voedingscentrum 

(10). 

Hoewel gebruik maken van de gastrocolische reflex bij mensen 

met een dwarslaesie een minder sterk effect heeft dan bij de 

algemene populatie, wordt toch geadviseerd om hiervan gebruik 

te maken door 15-30 minuten voor toepassing van het beleid 

wat te eten of te drinken. De gastrocolische reflex is het sterkst 

na de eerste maaltijd van de dag (21). Hoewel er geen specifiek 

onderzoek bekend is bij mensen met multiple sclerose of spina 

bifida, blijkt uit praktijkervaring dat dit advies ook bij deze 

groepen een positief effect kan geven. 

Hoewel voor het gebruik van probiotica geen wetenschappelijk 

bewijs is, geven veel patiënten aan bij dagelijks gebruik een 

positief effect te bemerken. 

54 55

5.3 Darmmassage 

Hoewel een kwart van alle ondervraagden gebruik maakt van 

een vorm van darmmassage (1), zijn er weinig wetenschappelijke 

studies verricht naar de werking hiervan. Uit één interventiestudie 

onder 24 deelnemers blijkt dat darmmassage gedurende 

15 minuten per dag een positief effect heeft op het resultaat van 

het toegepaste defecatiebeleid (18). 

5.4 Rectale laxantia 

Het op vaste tijden laxeren met behulp van rectale laxantia is 

voor patiënten met aanwezige sacrale reflexen een goed 

defecatiebeleid. In de immobiele fase wordt in Nederland voornamelijk 

gebruik gemaakt van de op plantaardige olie gebaseerde 

bisacodyl zetpillen. Hoewel uit een aantal onderzoeken 

(18) blijkt dat zetpillen die gebaseerd zijn op poly-ethyleenglycol 

een snellere werking hebben, zijn deze zetpillen in Nederland 

voor zover bekend niet verkrijgbaar. 

In de mobilisatiefase wordt bij voorkeur gekozen voor een microklysma, 

met een inhoud van 5-10ml, gezien de kortere inwerkperiode 

die er meestal nodig is en het milde bijwerkingenprofiel. 

De toediening van het microklysma gebeurt op het toilet of de 

po/douchestoel zodat de zwaartekracht een bijkomend positief 

effect heeft. Bij onvoldoende effect kan na 10 minuten een 

tweede microklysma toegediend worden. 

Ook bij sacrale laesie, waarbij de defecatiereflex is uitgevallen, 

kan een microklysma een goede ondersteuning zijn. Deze dient 

dan niet als middel om de reflex op te wekken, maar als glijmiddel, 

wat het gebruik van de buikpers gemakkelijker maakt 

Het gebruik van grotere klysmata, met een inhoud van 100- 

130 ml, wordt bij voorkeur alleen toegepast bij incidentele 

obstipatie en niet als vast laxeermiddel. Vanwege het milde 

bijwerkingenprofiel en de brede toepasbaarheid gaat dan de 

keuze uit naar natriumdocusaat met sorbitol (22). 

Indien mogelijk wordt gekozen om een rectaal laxeerbeleid om 

de dag toe te passen, zodat de gebruiker wat meer vrijheid heeft 

en niet iedere dag hoeft te laxeren. Bij het optreden van incontinentie 

voor feces kan dagelijks laxeren toch noodzakelijk zijn. 

Bij fecale impactie is gekozen voor het gebruik van sennosiden/ 

dexpanthenol (Prunacolon ® ). Bij middelen met een vergelijkbaar 

effect moet een hoeveelheid van 3-4 liter vloeistof worden 

gebruikt tegenover maximaal 75 ml van de sennosiden/ 

dexpanthenol. 

5.5 Orale laxantia 

Naar het (chronisch) gebruik van orale laxantia zijn weinig wetenschappelijk 

studies gedaan. Inzet van deze middelen is dus 

vooral gebaseerd op praktijkervaringen. 

De laxantia zijn verdeeld in contactlaxantia, emollientia, osmotisch 

werkende laxantia en volumevergrotende middelen (22). 

- Contactlaxantia (o.a. bisacodyl) bevorderen de peristaltiek 

door chemische prikkeling van de darmwand. 

- Emollientia (o.a. natriumducosaat) verhogen het watergehalte 

van de feces door hun oppervlaktespanningverlagende 

eigenschappen. 

- Osmotisch werkende laxantia (o.a. magnesiumoxide) 

zijn anorganische zouten van di- of trivalente ionen of 

meerwaardige alcoholen. De feces wordt zachter en door 

56 57

vergroting van de darminhoud wordt de peristaltiek 

bevorderd. 

- Volumevergrotende middelen (o.a. macrogol, psylliumzaad) 

houden water vast en zwellen hierbij op. De laxerende 

werking is dus toe te schrijven aan een mechanische en 

een chemische prikkeling van de darmwand en aan de 

verweking van de feces (22). 

Het gebruik van orale laxantia is vaak nodig als ondersteuning 

bij het totale defecatiebeleid, meestal in combinatie met het 

gebruik van rectale laxantia of een andere methode om de 

ontlasting op te wekken of te verwijderen. 

5.6 Anale prikkeling/digitale stimulatie 

Prikkeling van de anale sluitspier kan een positief effect hebben 

bij intacte sacrale reflexen. Vaak wordt dit gecombineerd met 

het gebruik van rectale laxantia. Goed wetenschappelijk 

onderzoek naar het toepassen van prikkeling van de anale 

sluitspier als opzichzelfstaand beleid is zeer minimaal (18). 

5.7 Manueel verwijderen van ontlasting 

(rectaal toucheren) 

Bij afwezige sacrale reflexen is het rectaal toucher een van 

de meest gebruikte methoden om continentie te bereiken. 

In verband met de verhoogde kans op fecesverlies door de 

minimale sfincterspanning en het gemakkelijker toucheren, 

wordt de voorkeur gegeven aan een wat steviger consistentie 

van de feces, Bristol Stool Chart 2-3 (bijlage 2)(21). 

5.8 Retrograad anaal irrigeren of 

darmspoelen (transanale irrigatie) 

Het retrograad irrigeren van het distale deel van het colon is een 

methode die de laatste jaren steeds vaker wordt toegepast. 

Er zijn verschillende systemen op de markt; per patiënt moet 

worden bekeken welk systeem voor hem het best geschikt is. 

Uit een systematische review (18) blijkt dat retrograad anaal 

irrigeren een positief effect heeft op de kwaliteit van leven, het 

optreden van obstipatie, gastro-intestinale pijnklachten en fecale 

incontinentie en dat dit het gebruik van orale laxantia kan verminderen. 

Vooral bij patiënten met een sacrale laesie is darmspoelen 

een goede optie, omdat het de kans op fecale incontinentie 

tussen het spoelen door meer lijkt te verminderen dan 

andere methoden om de feces te verwijderen. 

Ook bij intacte sacrale reflexen kan retrograad irrigeren een optie 

zijn als het gebruik van rectale laxantia onvoldoende effect geeft. 

Nadeel bij deze groep kan zijn dat de intacte reflexen zorgen 

voor problemen bij het inbrengen van het water. 

5.9 Antegraad spoelen (MACE) 

Malone antegrade continence enema (MACE) is in principe 

hetzelfde als retrograad spoelen. Bij MACE wordt echter water 

ingebracht via een stoma dat zich aan het begin van het colon 

bevindt, waardoor het water zich met de darmperistaltiek mee 

beweegt. 

58 59

5.10 Brindley 

Bij het gebruik van de Brindley-stimulator worden door middel 

van pulsen de zenuwbanen die elektrische prikkels doorgeven 

aan o.a. het rectum gestimuleerd, waardoor de defecatie wordt 

opgewekt. Het plaatsen van de Brindley-stimulator (ook wel 

SARS – sacral anterior root stimulation genoemd) wordt 

momenteel in Nederland niet meer toegepast. Er zijn echter 

enige honderden patiënten met vooral een cervicale of thoracale 

dwarslaesie die deze operatie in het verleden hebben ondergaan 

en nu nog gebruik maken van de Brindley-stimulator om hun 

defecatie te reguleren. 

5.11 Elektrostimulatie 

Bij elektrostimulatie wordt door stimulatie van de sacrale plexus 

geprobeerd om het defecatieproces te bevorderen. Hoewel er 

aanwijzingen zijn dat bij bepaalde groepen patiënten met neurogene 

darmproblemen elektrostimulatie een optie zou kunnen 

zijn, is er op dit moment nog onvoldoende wetenschappelijk 

bewijs. Er zijn nu een aantal wetenschappelijke studies gaande. 

5.12 Colostoma 

Een colostoma is in Nederland een niet vaak gebruikte optie om 

de defecatie te reguleren bij mensen met neurogene darmproblemen. 

Uit verschillende wetenschappelijke studies blijkt dat 

een stoma een positief effect kan geven op de kwaliteit van leven 

en op de benodigde tijd om het defecatiebeleid toe te passen 

(18). Een stoma is een optie als het rectale laxeerbeleid of het 

retrograad spoelen niet tot een goed defecatiepatroon leiden. 

5.13 Hulpmiddelen 

Primair moet geprobeerd worden om de defecatie zo te regelen 

dat opvangmateriaal niet nodig is. Indien dit niet mogelijk is, gaat 

de voorkeur uit naar het gebruik van anaaltampons. Het gebruik 

van absorberende materialen als opvangmateriaal moet alleen 

gebruikt worden indien er geen andere optie is, bijvoorbeeld bij 

het optreden van diarree. 

Bij het toedienen van medicatie hogerop in de darm gaat de 

voorkeur uit naar het gebruik van een speciale rectumcanule. 

Het voor dit doel gebruiken van urinekatheters wordt afgeraden, 

gezien de grotere kans op darmperforaties. 

60 61

Terminologie/woordenlijst 

Autonome dysreflexie 

Autonome dysreflexie is een reactie van het sympathisch zenuwstelsel 

op een specifieke (pijn)prikkel, meestal afkomstig vanuit 

het gebied onder het niveau van de dwarslaesie. Dit veroorzaakt 

een acute, sterke stijging van de bloeddruk. De ontstane hypertensie 

kan leiden tot levensbedreigende complicaties. Autonome 

dysreflexie komt voor bij mensen met een dwarslaesie op niveau 

T6 of hoger. 

Dwarslaesie 

Beschadiging van het ruggenmerg met als gevolg stoornissen 

op motorisch, sensibel en/of autonoom gebied. Afhankelijk van 

het niveau is er sprake van een suprasacrale dwarslaesie, waarbij 

de reflexen van blaas en darmen functioneren, of een sacrale 

dwarslaesie, waarbij de reflexen niet meer functioneren. 

Bij een suprasacrale dwarslaesie is het mogelijk om gebruik te 

maken van de reflexfunctie door de feces op te wekken met 

behulp van rectale laxantia. Bij een sacrale dwarslaesie is die 

mogelijkheid er niet en is men aangewezen op andere manieren 

om de defecatie te reguleren. 

Fecale incontinentie 

Fecale incontinentie is een aandoening waarbij de controle over 

de anale sluitspier zodanig verminderd is dat er geen controle 

over de defecatie meer is. De oorzaak van fecale incontinentie 

kan liggen in de beschadiging van de sluitspier, gestoorde 

motiliteit van de darmen of in obstipatie. 


Multiple sclerose is een auto-immuun aandoening die het 

centrale zenuwstelsel betreft. Dit betekent dat het myeline in de 

hersenen en het ruggenmerg door onbekende oorzaak 

aangetast worden. Darmproblemen komen bij multiple sclerose 

niet zoveel voor als mictieproblemen, toch is er een relatief grote 

groep die te maken krijgt met defecatieproblemen. Symptomen 

kenmerken zich onder andere door een trage passage, verminderd 

gevoel in het rectale gebied en een gebrek aan coördinatie 

van de bekkenbodemspieren die de darmlediging controleren. 

Trage passage wordt daarnaast echter ook veroorzaakt door 

andere redenen, zoals onvoldoende vochtintake, onvoldoende 

vezelintake, onvoldoende beweging en de bijwerkingen van 

geneesmiddelen die mensen met MS gebruiken als symptomatische 

behandeling voor andere klachten. 

Obstipatie 

Definitie volgens Roma III-criteria (2): 

Er is sprake van obstipatie bij volwassenen bij twee of meer van 

de volgende criteria: 

- Defecatie frequentie ≤ 2 keer per week 

- Hard persen in > 25% van de defecaties 

- Harde of keutelvormige feces in > 25% van de 

defecaties 

- Gevoel van incomplete evacuatie in > 25% van de 

defecaties 

- Gevoel van anorectale obstructie of blokkade in > 25% 

van de defecaties 

- Manuele handelingen noodzakelijk in > 25% van de 

defecaties. 

Spina bifida 

Spina bifida betekent letterlijk ‘gespleten rug’. Het is een aangeboren 

afwijking waarbij er door het niet goed sluiten van de 

wervels schade ontstaat aan het ruggenmerg. In de meeste 

gevallen is deze schade aanwezig op lumbaal of sacraal niveau. 

Spina bifida bestaat in verschillende gradaties van beschadiging 

van het ruggenmerg en de daaruit voorkomende klachten op 

62 63

het gebied van motoriek, sensibiliteit en autonome functies. 

Problemen op het gebied van defecatie komen vaak voor. 

Gezien de locatie van de schade aan het ruggenmerg zijn de 

klachten en mogelijke behandelingen op defecatiegebied het 

best te vergelijken met die van iemand met een laag thoracale 

of lumbale dwarslaesie 

Spinale shockfase 

In de eerste periode direct na het ontstaan van de dwarslaesie 

is er sprake van een spinale shockfase. In deze periode zijn de 

reflexen op en onder het niveau van de dwarslaesie uitgevallen. 

Daardoor kan er geen gebruik gemaakt worden van deze 

reflexen bij het reguleren van de defecatie. Na verloop van 

weken tot maanden herstellen de reflexen onder het niveau van 

de dwarslaesie zich weer. 

Literatuuropgave 

1. Coggrave M, Norton C, Wilson-Barnett J. Management of 

neurogenic bowel dysfunction in the community after spinal cord 

injury: a postal survey in the United Kingdom. Spinal Cord. 

2009;47:323-330. 

2. Stone JM, Nino-Murcia M, Wolfe VA, Perkash I. Chronic 

gastrointestinal problems in spinal cord injury patients: A prospective 

analysis. Am J Gastroenterol. 1990;85:1114 -1119. 

3. Kirk PM, King RB, Temple R Bourjalais J, Thomas P. 

Long term follow-up of bowel management after Spinal Cord 

Injury. SCI Nurs. 1997;14:56-63. 

4. Johnsen V, Skattebu E, Aamot-Andersen A, Thyberg M. 

Problematic aspect of faecal incontinence according to the experience 

of adults with spina bifida. J Rehabil Med 2009;41:506-511. 

5. Coggrave M, Wiesel P, Norton C. Management of faecal 

incontinence and constipation in adults with central neurological 

diseases. Cochrane Database Syst Rev. 2006. 

6. Maynard FM, Bracken MB, Creasey G, Ditunno JF, 

Donovan WH, Ducker TB, Garber SL, Marino RJ, Stover 

SL, Tator CH, Waters RL, Wilberger JE, Young W. 

International standards for neurological and functional classification 

of spinal cord injury. Spinal Cord. 1997;35:266-274. 

7. De Looze D, van Laere M, de Muynck M, Beke R, Elewaut A. 

Constipation and other chronic gastrointestinal problems in spinal 

cord injury patients. Spinal Cord. 1998;36:63–66. 

64 65

8. Hinds JP, Eidelman AH, Wald A. Prevalence of bowel dysfunction 

in multiple sclerosis; a population survey. J Gastroenterol. 

1990;98:1538-1542. 

9. Glickman S, Kamm MA. Bowel dysfunction in spinal cord 

injured patients. Lancet. 1996;347:1651–1653. 

10. Krogh K, Christensen P, Sabroe S, Laurberg S. Neurogenic 

bowel dysfunction score. Spinal Cord 2006;44:625-631 

11. Nederlands voedingscentrum. (digitale versie). 

www.voedingscentrum.nl 

12. Meinders AJ, Meinders AE. Hoeveel water moeten we eigenlijk 

drinken? Ned Tijdsch Geneesk. 2010;154:A1757. 

13. Van Asbeck FW, red. Handboek Dwarslaesie Revalidatie. 

2e druk. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum; 2007. 

14. Leduc BE, Giasson M, Favreau-Ethier M, Lepage Y. 

Colonic transit time after spinal cord injury. J Spinal Cord Med. 

1997;20:416-421. 

15. Valles M, Mearin F. Pathophysiology of bowel dysfunction in 

patients with motor incomplete spinal cord injury: comparison with 

patients with motor complete spinal cord injury. Dis Colon Rectum. 

2009;52:1589-1597. 

16. Collet J, Dawes H, Cavey A, Meaney A, Sackley C, Wade 

D, Howells K. Hydration and independence in activities of daily 

living in people with multiple sclerosis: a pilot investigation. Disabil 

Rehabil. 2011;33:1822-1825. 

17. McDonnell GV, McCann JP. Issues of medical management in 

adults with Spina Bifida. Child Nerv Syst. 2000;16:222-227. 

18. Krassioukov A, Eng JJ, Claxton G, Sakakibara BM, Shum S. 

Neurogenic bowel management after spinal cord injury: a systematic 

review of the evidence. Spinal Cord. 2010;48:718-733. 

19. Menter R, Weitzenkamp D, Cooper D, Bingley J, Charlifue S. 

Whiteneck G. Bowel management outcomes in individuals with 

long-term spinal cord injuries. Spinal Cord. 1997;35:608-612. 

20. Cameron KJ, Nyulasi IB, Collier GR, Brown DJ. Assessment 

of the effect of increased dietary fiber intake on bowel function in 

patients with Spinal Cord injury. Spinal Cord. 1996;34:277-283. 

21. Coggrave M, ed. Guidelines for management of neurogenic 

bowel dysfunction after spinal cord injury. Produced by the spinal 

cord injury centres of the United Kingdom and Ireland. 2009. www. 

rcn.org.uk/_data/assets/pdf_file/0019/253036/CV453N_full_doc. 

pdf 

22. Farmacotherapeutisch Kompas. (digitale versie) 

www.fk.cvz.nl 

23. NHG standaarden. M94 obstipatie, september 2010. 

(digitale versie) http://nhg.artsennet.nl/kenniscentrum/k_richtlijnen.htm 

66 67

Bijlage 1: 

NVDG deelprotocol defecatieregulatie 

Doel 

De revalidant kan op zo zelfstandig mogelijke wijze de defecatie 

reguleren 

Algemene aandachtspunten 

- De juiste hulpmiddelen en opvangmaterialen moeten 

beschikbaar zijn. 

- Defecatieregulatie moet ingebed kunnen worden in het 

toekomstige sociale leven van de dwarslaesiepatiënt. 

- Het is van belang om naar de revalidant toe met kortetermijndoelen 

te werken die binnen afzienbare tijd gerealiseerd 

kunnen worden. Te hoog opgestelde doelen 

kunnen de revalidant frustreren en zo een nadelig effect 

hebben op het totale revalidatieproces. 

Werkwijze: Shockfase 

Na het ontstaan van een dwarslaesie valt de normale darmperistaltiek 

meestal uit. Zolang de peristaltiek uitblijft, wordt er 

niets per os toegediend. Eventueel aanwezige feces in het rectum 

wordt manueel verwijderd. Binnen enkele dagen keert de 

peristaltiek veelal terug en kan de voeding per os opgestart 

worden. Er wordt een vezelrijk dieet voorgeschreven om de 

darmperistaltiek te bevorderen. Zodra de peristaltiek is teruggekeerd, 

wordt er meestal gestart met bisacodyl supp om de 

dag. 

Werkwijze: Reflexdarm 

Bij een laesie boven S2 niveau zullen na de spinale shockfase 

de reflexen in het rectum terugkeren. De defecatiereflex in het 

rectum wordt opgewekt door vulling van het rectum. Bovendien 

kunnen de reflexen worden opgewekt door toediening van 

darmprikkelende middelen in de vorm van zetpillen of microclysmata. 

Van deze beide mogelijkheden wordt gebruik 

gemaakt bij de darmtraining van dwarslaesiepatiënten met een 

reflexrectum. 

Tijdens de immobilisatiefase wordt bij deze methodiek een 

contactlaxans (bijv. bisacodyl supp) toegediend, waarop na 

1 - 3 uur resultaat verwacht kan worden. Is dit niet of in onvoldoende 

mate het geval, dan zal er bijgestuurd moeten 

worden. 

In de mobilisatiefase wordt overgegaan op het laxeren op 

het toilet of op de po-/douchestoel, hetgeen een effectievere 

houding voor defeceren is. Voor het laxeren wordt een 

microclysma (bijv. microlax) toegediend. Hierop wordt meestal 

binnen 5 - 20 minuten resultaat bereikt. 

De frequentie van de defecatie in de immobilisatiefase is 

meestal gehandhaafd op om de dag. Daarna zal getracht 

worden om de frequentie terug te brengen tot bijvoorbeeld 3x 

per week. De reden om de frequentie tot bijvoorbeeld 3x per 

week terug te brengen is gelegen in het feit dat het krijgen van 

defecatie voor deze patiëntengroep een tijdrovend en dikwijls 

ook een inspannend proces is. 

68 69

Werkwijze: slappe darm 

Bij een dwarslaesie beneden S2-niveau is er sprake van een 

slap verlamd rectum en meestal ook een openstaande anus. 

Defecatie met behulp van darmprikkelende middelen is hier 

dan meestal ook weinig succesvol. Als dit niet tot resultaten 

heeft geleid zijn er drie methoden voor darmtraining: 

- Buikpers 

- Manuele fecesverwijdering 

- Spoelsystemen 

NB Bij een reflexdarm is het wenselijk om geen harde ontlasting 

te krijgen, terwijl dit bij de slappe darm juist wel wenselijk is 

in verband met het verwijderen van de ontlasting. Voeding en 

drank spelen een belangrijke rol bij de hoeveelheid en de 

consistentie van de ontlasting. 

Bijlage 2: Bristol schaal* 

In onderstaande tabel ziet u een overzicht van de verschillende 

vormen van ontlasting met bijbehorende plaatjes. 

70 71 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

Harde losse keutels 

(moeilijke stoelgang) 

Worstvormige 

samengekleefde keutels 

Worstvormige stoelgang, 

brokkelig van structuur 

Worstvormige stoelgang 

met zachte en gladde 

structuur 

Zachte ontlasting met 

duidelijke contouren 

(makkelijke stoelgang) 

Zachte tot zeer zachte 

ontlasting met onduidelijke 

contouren 

Waterige stoelgang, 

geen structuur aanwezig 

(geheel vloeibaar) 

* Lewis SJ, Heaton KW. Stool from scale as a usefull guide to intestinal transit time. 

Scand. J. Gastroenterol. 1997;32:920-924.

72 

Bijlage 3: 

Neurogenic Bowel Dysfunction score* 

NBD score_FINAL NL2.pdf 1 22-03-12 16:15 

Datum: 

NBD score – De Neurogenic Bowel Dysfunction score¹ 

1.Hoe vaak heeft u ontlasting? Score 

□ Dagelijks (score 0) 

□ 2-6 keer per week (score 1) 

□ Minder dan één keer per week (score 6) 

2. Hoeveel tijd bent u kwijt u aan defecatie? 

□ Minder dan 30 minuten (score 0) 

□ 31-60 minuten (score 3) 

□ Meer dan één uur (score 7) 

3. Heeft u tijdens of na het defeceren last van zweten, hoofdpijn of een ongemakkelijk gevoel? 

□ Ja (score 2) 

□ Nee (score 0) 

4. Gebruikt u medicatie die de functie van de darm rechtstreeks beïnvloedt? 



5. Gebruikt u medicatie die de consistentie van de ontlasting beïnvloedt (weekmakers)? 



6. Hoe vaak gebruikt u manuele evacuatie voor uw ontlasting? 

□ Minder dan één keer per week (score 0) 

□ Één of meer keren per week (score 6) 

7. Hoe vaak verliest u ongewild ontlasting? 

□ Dagelijks (score 13) 

□ 1-6 keer per week (score 7) 

□ 3-4 keer per maand (score 6) 

□ Een aantal keren per jaar, of minder (score 0) 

8. Gebruikt u medicatie tegen fecale incontinentie? 



9. Heeft u last van ongewenst verlies van lucht en/of darmvocht? 



10. Heeft u last van peri-anale huidproblemen? 



Algemene tevredenheid 

Geef met een kruis (x) aan hoe tevreden u bent met uw 

darmbeleid. (zeer ontevreden = 0/ zeer tevreden = 10) 

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

Totale score (tussen 0 en 47): 

Ernst van darmproblematiek: 

Score 0-6: Zeer minimaal 

Score 7-9: Minimaal 

Score 10-13: Matig 

Score 14+: Ernstig 

¹ Krogh, K., Christensen, P., Sabroe, S., Laurberg, S. Neurogenic bowel dysfunction score Spinal Cord 2006 Vol. 44 p. 625-631 

* Nederlandse vertaling van gevalideerde Engelse scorelijst

ISBN 978-94-6190-109-5 

9 789461 901095

Richtlijn Defecatiebeleid - Coloplast

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?