500 jaar Lof der Zotheid - Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging

500 jaar
Lof Der Zotheid

Colofon
Deze éénmalige publicatie is een product van de
Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging (HVV) die tot stand
kwam met de steun van de Vlaamse Gemeenschap. Wij zijn
ook het Erasmushuis te Anderlecht bijzonder dankbaar
voor het ter beschikking stellen van het fotoarchief.
Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging vzw
Voorzitter: Marieke Höfte
Lange Leemstraat 57 – 2018 Antwerpen
info@h-vv.be
www.h-vv.be
www.lofderzotheid.eu
Antwerpen, juni 2010
Hoofdredactie
Björn Siffer
bjorn.siffer@h-vv.be
Projectleiding 500 jaar Lof der Zotheid
Patricia Van de Velde
patricia.van.de.velde@h-vv.be
Vormgeving
Joppe Versweyveld
Deze publicatie werd gerealiseerd door en met
medewerking van:
Alexandre Vanautgaerden, Erasmushuis Anderlecht,
Catherine Ciseaux, De Zwarte Komedie, Barones Monika
Van Paemel, Joppe Versweyveld, Marijn Van Dyck, Ine
Pisters, Sien Simoens, An Lys, Koen Crucke, Jan-Pieter
Everaert, Wim Distelmans, John Vandaele, Christine Van
Broeckhoven, Geert Van Istendael, Patricia Van de Velde,
Björn Siffer.
Verantwoordelijke uitgever
Jacinta De Roeck, Daalstraat 23, 3840 Hoepertingen-
Borgloon
De artikels vallen onder de verantwoordelijkheid van de
auteur.
Niets uit deze publicatie mag door middel van druk,
fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook worden
verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder voorafgaande
toestemming van de uitgever.

Edito
500 jaar geleden schreef de Nederlandse humanist Erasmus zijn onsterfelijke werk Lof der
Zotheid. Een satire als tijdsdocument die het traag groeiende verzet tegen gezag en structuren
symboliseert. Maar vooral ook een tijdloos document. Het zou bij wijze van spreken vandaag
geschreven kunnen zijn. Want ook vandaag is de Zotheid prominent aanwezig en slaat ze wild
om zich heen. Ze schreeuwt om aandacht, ze roept ons tot de orde, ze vraagt ons om te twijfelen.
Twijfelen aan vastgeroeste zekerheden, lachen met grote ego’s, verwerpen van onrecht.
Vandaag presenteert de Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging (HVV) u een luxe-uitgave over
Erasmus. Omdat vrijzinnige humanisten zich aangesproken voelen door dwarsdenkers, door
hekeldichters, door zotten die de waarheid zeggen. Door Erasmus.
Onze bijzondere dank gaat uit naar de Vlaamse Gemeenschap, die ons de kans gaf dit prachtige
project te realiseren. Wij zijn ook het Erasmushuis van Anderlecht zeer erkentelijk voor het ter
beschikking stellen van het fotoarchief.
Veel lees- en kijkplezier!
Het HVV-Team.
3

Inhoudstafel
4
5. Er was eens... Erasmus
7. De Lof Der Zotheid en Desiderius Erasmus Roterodamus
12. Lof der Zotheid anno 2010 - Een interpretatie door de Zwarte
Komedie
16. Essaywedstrijd: 500 jaar Lof der Zotheid - “Draait de wereld
door?”
29. De beste passages uit de ingezonden essays
30. Over vrij denken en spreken - Interview met Monika Van Paemel
36. ... en niets dan de waarheid
39. TABOO Overbevolking
40. Belastingen - Eetverslaving
41. De dood - Depressie
43. Multiculturaliteit
44. Erasmus in de klas - Een insteek tot lesvoorbereiding
50. HVV aanbod voor de afdelingen
51. Lijst afbeeldingen

Er was eens... Erasmus
Marijn Van Dyck
Desiderius Erasmus van Rotterdam, de prins der humanisten, wordt in de bloemetjes gezet. In 2011
zal het 500 jaar geleden zijn dat Erasmus’ meest gelezen boek, Lof der Zotheid, van de drukpersen
rolde. Maar Erasmus wordt lang niet door alle hedendaagse vrijzinnig humanisten op de schouders
gehesen. Bij onze noorderburen is er intussen al een stevige discussie omtrent de figuur van Erasmus
aan de gang. Was Erasmus niet te katholiek om als vrijdenker te kunnen worden binnengehaald? Was
hij trouwens wel een humanist in de tegenwoordig gebruikte zin van het woord? Ook bij Erasmus’
veel geprezen pacifisme en tolerantie worden vraagtekens geplaatst; zo zou hij hebben opgeroepen tot
een oorlog tegen de Turken, en een fervent jodenhater zijn geweest.
Erasmus lijkt zo iemand te zijn die heel zwart-witte reacties oproept. Tussen alle bewierokingen
en beschuldigingen in wordt het moeilijk om objectief te zien wie Erasmus nu werkelijk was. Zou
HVV er beter aan doen niet al te hoog met Erasmus op te lopen? Dit is in elk geval de boodschap
van Fred Neerhof in het Nederlandse maandblad De Vrijdenker (dec. 09 – jan. 10): “Juist seculiere
belanghebbenden zouden ruiterlijk hun misrekening moeten erkennen en
Erasmus niet langer als een humanistisch icoon moeten blijven zien.
Zijn uitgesproken anti-joodse gezindheid zal hierbij vast een handje
helpen.” Laten we echter niet te hard van stapel lopen, en eens een
aantal argumenten op een rijtje zetten.
Erasmus was zonder enige twijfel een gelovig man. Zijn laatste
woorden waren volgens de overlevering ‘lieve god’. Hij was
wel een eigenzinnig en kritisch christen, die ijverde voor een
verinnerlijkte, persoonlijke geloofsbeleving, zonder poespas,
instituten, tussenpersonen, rituelen en uiterlijk vertoon. Een
visie die aanvankelijk wel leek te sporen met die van de grote
hervormer, Maarten Luther. Maar door heel consequent zijn
eigen weg te gaan, slaagde Erasmus erin zowel katholieken als
hervormingsgezinden van zich te vervreemden. Luther noemde
hem een adder, een leugenaar, en de mond en het werktuig
van Satan. En na Erasmus’ dood werden al zijn werken op
de katholieke index van verboden boeken geplaatst. Zijn
terughoudendheid werd en wordt nog steeds door velen
beschouwd als lafheid en opportunisme. Zelf had hij er dit
over te zeggen: “Ik ben een liefhebber van de vrijheid. Ik wil
en kan geen partij dienen.”
Wat Erasmus’ humanisme betreft, dat mag zeker niet
op de hedendaagse manier begrepen worden als het
centraal stellen van de mens in plaats van god. Het
humanisme van de zestiende eeuw was een stroming
die, geheel in de geest van de renaissance, ijverde
voor culturele vernieuwing, en zich daartoe
baseerde op de literatuur van de Grieks-
Romeinse oudheid. Een humanist was dus
in de eerste plaats een taalgeleerde.
5

6
Erasmus heeft inderdaad een aantal felle uitvallen naar
de Joden op zijn naam staan. Maar zijn kritiek betrof
steeds het joodse geloof en nooit joodse mensen.
Is het nu waar dat Erasmus’ tolerantie en pacifisme zich beperkten tot geletterde medechristenen,
zoals onder andere Fred Neerhof in het daarstraks al aangehaalde essay beweert? En dat hij opriep
tot het uitsluiten van Joden, en het uitmoorden van de Turkse horden? Het klopt dat Erasmus de
Europese vorsten opriep om Europa te verdedigen tegen het Turkse oorlogsgeweld - bedenk dat de
Turkse legers in 1529 voor de poorten van Wenen stonden. Maar hij riep op tot een verdedigings- en
niet tot een aanvalsoorlog. Hij was pacifist, maar niet tot in het absurde.
Erasmus heeft inderdaad een aantal felle uitvallen naar de Joden op zijn naam staan. Maar zijn
kritiek betrof steeds het joodse geloof - net omdat hij niet hield van uiterlijk vertoon in religie - en
nooit joodse mensen. Joden buiten de wet plaatsen en hun bezittingen in beslag nemen, iets waar
Luther achterstond, zou Erasmus nooit hebben kunnen aanvaarden.
Erasmus zal de controverse wel nooit helemaal van zich kunnen afschudden. Zijn eigen, soms erg
giftige schrijfsels, zijn daar zeker niet vreemd aan. Maar bedenk dat Erasmus vaak satirisch te werk
ging, en dat veel van zijn uitlatingen een dubbele bodem hebben. Bekijk even het volgende citaat uit
de inleiding van Lof der Zotheid: “Maar mocht men mij beschuldigen van bijtende spot, dan antwoord
ik: intelligente mensen hebben altijd de vrijheid gehad om straffeloos een humoristisch commentaar
te geven op het leven van alledag, als die vrijheid maar niet de perken te buiten gaat. […] Maar als
iemand zo kritiek uitoefent op het leven der mensen dat hij niemand persoonlijk raakt, kwetst hij dan
de mensen, zo vraag ik, of is het niet meer zo dat hij hun iets leert en hen waarschuwt?”
We nodigen u uit om vooral zelf uw mening over Erasmus te vormen. Maar lees dan goed, en lees
vooral zijn eigen werken. Denk aan het oude humanistische motto: “Ad fontes” (naar de bronnen).
Niet “Ad Wikipediam”…

De Lof Der Zotheid en Desiderius
Erasmus Roterodamus
Een historisch portret aan de hand van een gesprek met Alexandre
Vanautgaerden, conservator van het Erasmushuis te Anderlecht
Patricia Van de Velde
Het is een ware aanrader om het Erasmushuis te bezoeken. Dit prachtige
museum kreeg niet voor niets de meeste stemmen voor de Museumpublieksprijs in 2009. Men zet
er een stap in de tijd, terug naar de 16de eeuw, een scharnierperiode in onze geschiedenis. En één
van de hoofdrolspelers was niemand minder dan de ‘wereldburger’ Erasmus (1469?-1536). In 1521
verbleef hij een klein half jaar in dit huis in Anderlecht, bij zijn vriend Pieter Wyckman. Het was een tijd
waarin hij kampte met felle kritiek, onder meer van de Kerk. In dit intieme museum, dat volop de 16de
eeuw ademt, maak je kennis met Erasmus en zijn tijd. Het meubilair, de historische kruidentuin, de
schilderijen – Erasmus’ tijdgenoten zijn o.m. Bosch, Holbein en Metsys – en natuurlijk de vele kostbare
en zeldzame boeken brengen de bezoeker midden in een roerige periode.
Alexandre Vanautgaerden, conservator van het Erasmushuis, staat me te woord in zijn kantoor, dat
tevens de grootste verzameling van Erasmus’ eigen boekencollectie ter bewaring stelt. Er is zoveel
over Erasmus geschreven en geweten. Ook aan zijn bekende Lof der Zotheid zijn meerdere studies
en geschriften gewijd. Zodoende stel ik me vragen over de geschiedenis van dit boek, over de retoriek
en de hedendaagse betekenis ervan.
Voor een colloquium over retoriek in de renaissance heeft Alexandre Vanautgaerden de Lof der
Zotheid nader ter hand genomen. Hij stelt dat we de geschiedenis van het werk in twee delen kunnen
opvatten. Een eerste periode berust op 1511, ten tijde van de eerste druk in Parijs. De tweede
periode berust op de jaren nadien waarbij Erasmus zich verzette tegen de vele reacties van Leuvense
theologen 1 . Erasmus werd langs alle kanten bekritiseerd om zijn schrijven en dat beïnvloedde zijn
houding ten opzichte van zijn lezerspubliek.
Erasmus schreef de Lof der Zotheid op weg
naar en tijdens zijn verblijf in Engeland,
en droeg het op aan Thomas More, zijn
Engelse vriend. Vervolgens verbleef hij
in Parijs bij Nederlandse en Belgische
gelijkgezinden. Hij ontmoet er de drukker
Gilles de Gourmont en de Gentse drukker
Robert de Keysere. Erasmus neemt niet
zelf de beslissing om het werk te drukken,
maar hij vraagt de Engelse Richard Croke
– Crocus - als verantwoordelijke voor
het werk. “Dit doet hij dus in alle nodige
voorzichtigheid om snelle kritiek te mijden.
Het is ook niet voor niets dat de meest
breekbare ideeën met allerlei (dubbele)
negaties worden vermeld zodoende het
kritische lezers moeilijk te maken, een
zekere verwarring te introduceren en
het hemzelf gemakkelijker maken bij de
verdediging van eigen stellingen.” zegt
Vanautgaerden.
7

8
Erasmus blijft voorlopig de eerste auteur waarvan we weten dat hij tijdens zijn eigen leven, in 1515,
een commentaar op zijn oeuvre kreeg. Er zijn verschillende edities van Lof der Zotheid die op het
titelblad melding maken van de commentator Gerard Listrius. Uit onderzoek is gebleken dat Erasmus
zelf het grootste deel van die commentaren heeft geschreven. Dit is dus weer een middel voor zijn
eigen bescherming. Door deze schrijfstijl ontstaat er een confrontatie in en met de tekst: het toont een
schrijfspel, zelfs een subtiel gevecht tussen een oude en postmoderne vormgeving.
Wat was er nog vernieuwend aan Erasmus’ aanpak? Hij is de eerste schrijver die tekst produceerde
en tegelijk de ontvangst van die tekst bij de lezers bepaalde via de vormgeving. Dit zien we uit het
feit dat hij in de drukkerij zelf aan zijn werken schreef. Hij verbleef bij bevriende drukkers, betaalde
daar kost en inwoon en in de periode voor zijn grote succeswerken 2 moest hij daar ook een aantal
exemplaren kopen vóór de druk zelf van start zou gaan. Na zijn verblijf bij de grote drukker Aldo
Manuzio in Venetië, begreep Erasmus dat zijn boeken meer invloed zouden hebben als hij ook
binnenin het drukkersatelier zou schrijven. Zijn oeuvre hoefde dan ook niet meteen “af” te zijn. We
zouden dit in hedendaagse termen een “work in progress” kunnen noemen. Zoals wij nu met onze
computers werken, zo handelde Erasmus op een moderne manier met het mediasysteem van toen.
Hij was schrijver én typograaf en op die manier dichtte hij de kloof tussen de artes liberales en de ars
mechanica 3 , als een Gesamtkunstwerk 4 .
Bij het herdrukken van de Lof der Zotheid maar ook bij Erasmus’ vele andere boeken grijpt hij de kans
om het werk aan te passen in het drukkersatelier zelf. Dit biedt hem wel geen rust meer en hij kan
hierdoor moeilijker afstand nemen van zijn teksten. Hij schrijft nieuwe teksten maar hij werkt ook
aan de aanpassingen van nieuwe bestellingen. Hij is dus met verschillende drukwerken tegelijkertijd
bezig. Hij schrijft snel, je kan het vergelijken met de bezigheden van een moderne journalist…

De meeste oplages kwamen tot stand in de periodes voor de tweejaarlijkse boekenbeurzen 5 . In
briefwisselingen is ook gebleken dat Erasmus het uitermate druk had in de periode voor de beurs.
Het is bijna ongelooflijk, maar Erasmus schreef tien tot dertien boeken per jaar! In hoeverre is dit
te vergelijken met de moderne of hedendaagse productie? Erasmus was een man van letters maar
evengoed van de media van zijn tijd. We kunnen dan ook stellen dat hij goed wist hoe hij die media
moest gebruiken.
Maar even terug naar de Lof der Zotheid. Het boek is grappig, er zijn meerdere tekstniveaus en we
zouden het ook een religieuze meditatie kunnen noemen. De thematiek van de zotheid wordt op
een erudiete maar ook op een humanistische manier gebracht. De invloed van het boek reikt ver,
verschillende schrijvers laten zich inspireren. We zien hetzelfde gedachtegoed bijvoorbeeld terugkomen
in de geschriften van Rabelais.
Wat Erasmus’ gedachtegoed zo sterk maakt, is niet alleen zijn waarheidsliefde maar ook zijn immens
geheugen en zijn uitgebreide kennis van de Klassieken. Hij staat op de breuk met de renaissance
en zijn tijdsgeest is voelbaar in die overgang. Hij gebruikt de boekdrukkunst als medium voor het
overdragen van zijn uitgebreide middeleeuwse, mondelinge kennis. Wij zoeken nu snel op het internet
naar informatie, maar Erasmus kende de kleinste details uit zijn hoofd.
Sommigen beweren dat zijn boeken wat moeilijk vatbaar zijn. Voor ons komen de vele voetnoten en
verschillende teksten, verwijzingen naar oude mythes en verhalen wat ingewikkeld over. Sommigen
beweren dat Erasmus slechts leesbaar is voor een beperkt publiek. Niets is minder waar, hij kende
zijn lezerspubliek goed en hij zorgde dan ook voor uitgebreide inhoudstafels waarbij de lezer, die niet
het hele boek wenste te lezen, gauw een idee kreeg waarover het handelde. Wij lezen boeken graag van
het begin tot het einde, althans dat verwachten we toch van onszelf, we voelen ons soms zelfs schuldig
als we dat niet doen. Vroeger was dit anders. Dit is duidelijk bij de Adagia van Erasmus: honderden
spreuken die we gemakkelijk per thema kunnen terugvinden met behulp van een korte toelichting
en een veertig pagina’s lange index. Erasmus was zich bewust van het feit dat de mensen niet altijd
alles lazen, maar hij wist ook dat de behoefte tot raadpleging van bepaalde delen van zijn werk
belangrijk was. Lof der Zotheid deed blijkbaar ook een aantal Humanisten schrikken “want Erasmus
deelde hun geheimen tot het grote publiek mee”. Dat is enigszins opmerkelijk, want kennis is toch
9

10
iedereen gegund? De titel “Lof der Zotheid” alleen is ook al een deel van het hele succes. Daarover
bestaat een bekende anekdote. Bij een grensoversteek aan de Rijn vroegen douaniers Erasmus naar
zijn handtekening. Op het eerste gezicht is daar niets ongewoons aan, behalve indien u weet dat
douaniers destijds ongeletterd waren en ze Erasmus dus herkenden, een beetje zoals wij vandaag
een Bekende Vlaming herkennen en hem of haar een handtekening vragen. Erasmus had dus een
stevige reputatie en ook toen al waren boeken objecten met impact, niet alleen omwille van de inhoud
maar ook omwille van de bekendheid van de schrijver. Sommigen beweren dat Erasmus zijn eigen
beroemdheid ensceneerde. Hij was alleszins één van de eerste Bekende Europeanen: hij ondernam
vele reizen, hij schreef ontelbare brieven en stuurde die naar geïnteresseerden, die ze goed bewaarden
en optekenden in registers als waren het kleine kunstschatten.
Het leven van Erasmus was niet altijd rozengeur en maneschijn. Vrienden werden vijanden
in de Lutherse periode en later begreep hij verloren te hebben in zijn strijd voor een algemene
gewetensverandering. Zijn succes was groot na de Venetiaanse druk van de Adagia, maar het tij
keerde zich meermaals tegen hem onder druk van andersgezinden. De erfenis van Erasmus is echter
groot en wat weinigen weten is dat hij in Bazel een fonds oprichtte voor studenten en vrouwen van
humanisten. Het huidige Erasmusfonds voor Erasmusstudenten is eigenlijk zijn eigen idee geweest.
In het Erasmushuis kan men terecht voor meer informatie. In het najaar van 2011 kan men de
tentoonstelling over de Lof der Zotheid bezichtigen en mag men zich verwachten aan meerdere
publieksactiviteiten in samenwerking met culturele partners uit Anderlecht.

Meer informatie:
Erasmushuis - Kapittelstraat 31 - 1070 BRUSSEL.
Tel. + 32 2 521 13 83 - Fax + 32 2 527 12 69 - E-mail : info@erasmushouse.museum
Website: www.erasmushouse.museum
Openingsuren: alle dagen behalve op maandag (open op feestdagen, behalve op 25/12 en 01/01)
van 10u00 tot 17u00 (winter)Van 10u00 tot 18u00 (zomer)
noten:
1.Erasmus schreef o.a. een “Brief aan Maarten van Dorp” ter verdediging van zijn “Lof der Zotheid”. Deze tekst is opgenomen
in het verzamelwerk vertaald door Harm-Jan van Dam. 2004. Desiderius Erasmus 2. Lof en Blaam. Athenaeum Polak & Van
Gennep
2.Te Bazel bij de drukker Froben in 1514-1515: Adagia, Nieuwe Testament, herdruk Lof der Zotheid e.a.
3.De mechanische kunsten waren in wezen ambachten, de vrije kunsten waren een verzamelnaam waarmee sinds de
Romeinse tijd bepaalde profane wetenschappen werden aangeduid; Er zijn 7 vrije kunsten: grammatica, rhetorica, dialectica,
arithmetica, geometria, astronomia en musica. Hoewel er ook wel eens 9 genoemd worden; de extra 2 zijn dan medicine en
architectura.
4.Een Gesamtkunstwerk is een ideaal samenspel van alle kunsten, een term geïntroduceerd door Richard Wagner.
5.Door een datavergelijking van de verdeling van boeken en die van de boekenbeurzen zelf, komen we tot een 2/3e van de
productie dat dateert van net voor de tweejaarlijkse beursperiode.
11

Lof der Zotheid anno 2010
Een interpretatie door de Zwarte Komedie
12
Deze interpretatie werd op 1 april 2010 opgevoerd in het VOC Karel Cuypershuis in Antwerpen naar
aanleiding van de viering door HVV van 500 jaar Lof der Zotheid. De Zwarte Komedie is een cabarettheater
dat op een humoristische en satirische manier de draak steekt met gesjoemel, machtshonger en
extreem nationalisme. Ze hebben hun hoofdkwartier in het Antwerpse Schipperskwartier. Het is een
gezelschap zoals ieder democratisch land er minstens één moet hebben: kritisch, tegendraads, tegen
de stroom in.
“Hoe de mensen gewoonlijk over mij spreken - en ik
weet maar al te goed, in welk een kwade naam de
Zotheid zelfs bij de zotsten staat - beweer ik toch,
dat ik en ik alleen door mijn goddelijke macht de
wereld ook heden ten dage vervrolijken kan.
Jodelahiti! De Zotheid heeft zich in een modern
kleedje gestoken. Listig als zij is.
Maar staat die boerka mij niet beeldig dan? Onder
deze soepjurk smokkel ik grappen en grollen
en bij tijd en wijle een explosiefje tegen de dorst!
Insjallah!
Vanochtend riep ik de mensheid aan op straat. De
straat ja, daar hangt zij vaak te hangen. Hanggedrag
uit verveling, net zoals mijn boezem. Ik riep
luidkeels: “Binnenkort win ik de Prijs van Zot Geval
en dan kom ik in de krant!”
Het is goed dat het nieuws dichterbij komt, op maat
van de gewone mens. Van de familie van Saksen-
Coburg Gotha via de familie Pfaff komen ze uiteindelijk
wel bij mij terecht!
Het zijn doorgaans geen wijzen die een prijs krijgen. Zeker geen grote prijs. Hoe moeilijker de kwis,
hoe minder er valt te rapen. Wat kreeg de slimste mens? Nog geen nagel om aan de kont te krabben.
Met gemakkelijke spelletjes win je meubelcentra.
Voed de idioot in jou en je bent rijk!
Lang genoeg heb ik gewacht op een nominatie. Verbeten gezwegen. Dagelijks gechat met mijn Allah.
Als Zotheid raad ik aan een god te houden. Minder werk dan een keeshond. Geen geblaf van buurtbewoners
of poep op de stoep. Slachtoffers blijven niet aan de schoenen kleven.
Op wereldvlak stelt mijn management veel voor. Ik voed een dozijn kinderen om kleinkinderen voort
te brengen. Zotte produkten uit mijn schoot. Hoeveel stuks heb ik niet precies onthouden. Mijn man
was ook niet voor onthouding. Het is niet proper als een vrouw haar regels heeft. Daarom heb ik zo
weinig mogelijk mijn regels gehad. Een pamperrekening brengt meer op dan een tampaxrekening. De
Bond van Grote en Jonge Gezinnen moet dus niet treuren om een ledenverlies.
Mijn bedrijf zal zich uitstrekken over vele gebieden en generaties!
In het land waar ik, Zotheid, voor het eerst gewogen werd, moest niks langer dan een dag groeien.
Geen kind, geen proces, geen staatshervorming. Je had meteen resultaat. Zelfs Jahwe moest nog
hard studeren op zijn schepping. Zeven dagen had die nodig voor hij het erin kreeg, de streber. En ik
weet zeker dat het op partydrugs is gebeurd.

Niet iedereen is snel van begrip natuurlijk. Hoe minder je weet hoe meer je moet oefenen. Ik heb daar
begrip voor. Maar er zijn grenzen aan het geduld en aan de taal. Darwin bijvoorbeeld is een treuzelaar.
Die is niet goed begeleid geweest. Anders had hij later vast de keuken gewonnen.
In het land der zotternij stonden de vrouwen meteen aan de legbatterij en de mannen in de rij. Spontaan
kropen zij van de wei naar het slachthuis als Allah weer bloedarmoede had. Er kwamen hulpverleners
hulp verlenen aan ongelovigen. Die hebben veel hulp nodig.
Pedofielen stuurden het ervaringsgericht onderwijs met onschuldige kinderhand. De geleerden werden
gecolloqueerd. Zij kregen voor elk project een gratis lobotomie. ’s Avonds zong men aan het kampvuur
van smeulende boeken. Op het dorpsplein werden stoute mensen artisanaal opgehangen.
Je had geen keuze. Hier sta je in de supermarkt, de bibliotheek, de rosse buurt. En je weet het niet
meer. Er is teveel. Daar was het duidelijk. Daar wist je het ook niet, maar er was maar één ding.
En die onzin groeide en bloeide allemaal. Een afvalberg, geloofsafval? Dat kenden wij niet. Wij composteerden
meteen. Na de siësta kwam de verlossende kogelregen. Soms een storm van granaten.
Als het flink gestormd had, maakten wij met onze kindsoldaten een granaatman. Met een zakmes als
neus. Wij kenden nog geen verlichting. Of scheidingen. Van kerk en staat. En vrouw en man. Alles
was puur natuur. Geleidelijk werd ik geïmporteerd naar deze contreien. Toen jullie nonnen aan het
uitsterven waren hebben enkele natuurverenigingen dat ingezien.
Ik heb niks te vertellen, mijn hoofd is minimalistisch georiënteerd. Daar kunnen jullie met die interieurs
van Weekendknack niet tegenop. Zo heeft een man mij bevrucht. Hij moest mijn hoofd er niet
bijnemen. En ik het zijne niet. Ik weet waarom ik de mensheid dragen mag.
Ik ben alleen de harde werker trouw. Mijn man kwam om bij een zelfmoordactie. Nu geniet hij hierboven
eindelijk van zijn welverdiende invaliditeit. Op vrije voeten in de rolstoel! Voor hij zichzelf
opblies, boerden wij goed. De oogst bestond voornamelijk uit winst van de vzw. Maar ook sociaalartistieke
subsidies droegen al snel mooie vruchten, groot en sappig. Wij zijn met een kleine moestuin
begonnen, je kent dat wel, wat gezinsherenigingsbudgetten in de serre gedurende een maand twee
maal daags begieten. Nog later hebben we van Maurice Lippens woekerrenten leren planten. Toen
kenden we het klimaat hier al beter.
Schadevergoedingen voor racisme was het volgende plan. Een verzekering afsluiten. Racisme is er immers
altijd. Dat zou verplicht moeten worden zoals een brandpolis in een opslagplaats voor vuurwerk.
Toen waren we zo rijk, dat mijn man zich inschreef in een school om zijn grote droom waar te maken.
Na zijn tweede kandidatuur Dictatuur ging hij op Erasmus naar het buitenland. Bart De Wever is
zo naar Wallonië gegaan. Voor het vak koeterwaals. De voorbeeldige Philip Dewinter deed een Erasmusjaar
in het asielcentrum in Ekeren. Frank Dewinne, die zich - excusez le mot - ‘wetenschapper’
noemt, mag wat mij betreft op Erasmus naar de maan. De zotte moeder van de mensheid veracht de
wetenschap! Te zweverig! Mijn man ging helemaal naar New York in zijn Erasmusjaar en maakte daar
een nieuw wereldwonder: Ground Zero. Het ramptoerisme is er sindsdien in volle bloei.
De goede raad van Tante Yihaad: ‘Kom je eindelijk in
‘t hiernamaals aan, dan mag j’er niet met lege handen
staan.’
Gierigheid is een kwaliteit.
Ik stort het meeste van het budget op onze Hiernamaalsrekening. Paul D’Hoore zou dat moeten hoore.
De goede raad van Tante Yihaad: ‘Kom je eindelijk in ‘t hiernamaals aan, dan mag j’er niet met lege
handen staan.’
13

14
Ook de jeugd wil graag met de rugzak en de Lonely Planet naar hierboven. Ik kweek echte zondagsterroristen.
Doe het zelf-zelfmoordenaars. Soms sturen ze je in het Walhalla van het kastje naar de
muur. Dan word je gerepatrieerd omdat je eeuwigheidsvisum nog niet in orde is. Goed, het is dan fluiten
naar de maagden, maar gelukkig kan je je ontspannen in de Begijnenstraat. All in, vol pension.
Jaja, ze zorgen daar goed voor mijn nageslacht. In de gesloten jeugdinstellingen begint dat al. Als de
jeugd wat deugnieterij uitsteekt, krijgen ze alternatieve straffen, dat is zoiets als een prijs. Ik lig aan
de basis van de modernisering van de deugnieterij. Vroeger was dat nog een appel stelen met de blote
hand. Nu zijn het iPods met een mes in de blote hand.
En dat wordt beloond. Als je bijvoorbeeld iemand in het ziekenhuis schopt, mag je naar een wedstrijd
van Standard. Zo breng ik de mensheid groot. Ik zorg dat die middelmatig blijft. Opvoeden is geen
licht karwei. Ooit was het met een emmer naar de waterput, nu met een caddie naar moeders voor
moeders. De rest van mijn huishoudbudget gaat steevast naar stenen. Voor stenigingen, muren,
zerken. Tegen het verdwalen. Klein Duimpje deed het al.
Ik raad in deze crisistijd ook aan om van je hart een steen te maken. Een kille levenshouding zal de
opwarming van de aarde tegengaan. Een beetje oorlog kan geen kwaad. De oorlog is een zot geval.
Na die wereldoorlogjes bij jullie wemelde het plots van de’ kunstenaars’. Bah. Die rotzooiden met
kritiek. Afschuwelijk! Na Vietnam zongen ze van die debiele ‘protestsongs’. Vandaag de dag, gelukkig,
zwijgen jullie. Jullie beginnen het te leren. De oorlogen zijn tegenwoordig properder dan de veldslagen
van destijds. Strengere inspectie. Zoals in de horeca. Vroeger mocht je nog vlees en vingers in één
bak snijden. Mee-eters uitknijpen boven de dagschotel. Binnenkort zijn er rookvrije zones tijdens de
raketaanvallen. De oorlog is ecologisch geworden. Biowapens. Lightbommen. Biologisch afbreekbare
vrede. Voor bodybags betaal je nu 5 cent milieutaks. Je kan beter je eigen kist meezeulen.
Al die verzachtende omstandigheden komen door mij.
Tia Hellebaut moest twee en een halve meter springen
voor ze met die rare kop van haar boven de pizzahut
mocht hangen. Een dom blondje zonder bril had
het meteen gemogen.

De mensen overdrijven hier. Van ‘n eremoord ga je toch niet dood. Het kan nu ook al op een winteravond,
gezellig met heel het gezin! Als je maar je ouders eert en je piemel wast!
Of een barstje in het land. Meteen gegil. Blijf toch positief. Bel de loodgieter en doe in afwachting
aan zen! Natuurrampen? Nog zoiets. Kamperen is een fijn avontuur! De aardbeving in Haïti schonk
Natalia trouwens haar nieuwe hit. Treinrampen, gasrampen. Door mij leer je menselijke foutjes terug
aanvaarden. Weldra vul ik de hele krant. Als ik sterf ga ik mijn geest aan de wetenschap schenken.
Het mooiste van de democratie is dat ze openstaat voor dictaturen. Terroristen, fascisten en viezetisten
vormen de basis van de cultuur. Van al de kunstvormen aanvaard ik het vandalisme en amateurisme
als bijzondere vorm. Laat Hans Van Themsche meer festivals organiseren voor de verdraagzame
jeugd!
En laat de kinderen tot mij komen. Mgr. Vangheluwe zong het mooier dan wijlen Jacko Wacko. Geen
commerce en zonder micro. Bij de après ski een glas Westfleteren. En de broer van Papanazi, nonkel
Ratzinger. Die van ’t kinderkoor. In de missa solemnis halen pasgeneukte knaapjes moeiteloos de
hoge fa. ’t Attest van goede zeden prijkt op de schouw. Naast het beeldje van de maagd.
Waarom zijn er hier in het rijke halfrond zoveel depressies?
Een hoogontwikkeld niveau leidt tot depressie. Tia Hellebaut moest twee en een halve meter springen
voor ze met die rare kop van haar boven de pizzahut mocht hangen. Een dom blondje zonder bril had
het meteen gemogen.
Laatst is Jezus verschenen in een pizza. Verschijningen
komen naar het schijnt van de
honger. En zijn plezant. In Afrika lachen ze
altijd. Ontwikkelingshulp betekent de onderontwikkeling
niet verloren laten gaan. Met
kapotte bikken kan je ook leren schrijven. En
met aids beminnen. Ons Erfgoed bewaart
hier ineengezakte hutten. En relikwieën, zoals
het vingerkootje van pater Damiaan, destijds
meegekomen met iemand die hem een
kut had gegeven. Maak van mij ook Cultureel
Erfgoed. Ik bewaar de Zotheid in ieder van
u.
Het rapport van de mensheid. Het politierapport. Universiteit van ’t leven. Van je vrienden leer je het
meest. Voor analfabetisme een negen. Je hebt maar twee letters nodig. Ik ben de Alfa en de Omega.
Voilà.
Nog een herexamen hypocrisie. Maar dat is een buisvak in de eerste jaren.
Je kan zoals de Zotheid doctoreren in een doofpot soep.
Als je een maand pijn lijdt en flink op je tanden bijt, kom je in aanmerking voor palliatieve zorg.
Toekomstmogelijkheden zat. Zotheid is een ambt voor het leven.
De jeugd aardt nog het best in scholen die namen dragen als ‘Heilig Graf’.
Eigenlijk willen jullie terminaal patiënt worden. Alzheimer krijgen. Concentratieproblemen vergeten.
Juicht mij dus toe, roemruchtige Superieuren in het Heiligdom der Zotheid.
En herhaalt veeltijds mijn geliefde kreet:
Wir haben es nicht gewusst!”
Catherine Ciseaux - De Zwarte Komedie
www.dezwartekomedie.be
15

Essaywedstrijd: 500 jaar Lof der Zotheid
“Draait de wereld door?”
16
lezend vrolijk kon maken over de stommiteiten die anderen begaan. Het schip had echter een
dubbele lading: de lezer werd er ook in opgeroepen de juiste levensweg te bewandelen. Ook het
schilderij van Jeroen Bosch, dat dezelfde naam draagt en uit dezelfde periode dateert, had dezelfde
dubbele lading.
Het zotte heeft dus amusementwaarde, het wekt de lachlust. Maar aan die positieve waardering zit
een vlekje, een spot in het Engels, dat de andere kant van zotternij vertegenwoordigt. De zot plaatst
zichzelf buiten de orde, of anders doen degenen het wel die belang hebben bij de orde. De zot, die
lak heeft aan de regels, of er geen weet van heeft, bevestigt daarmee de samenhang die regels,
normen en waarden aan een groep verschaffen. Het is de gemeenschappelijkheid van de afwijzing
die dit effect teweegbrengt. Tegelijkertijd staat de zot symbool voor de vrijheid van het individu, dat
de morele rugdekking van de groep opoffert als prijs voor het ongebonden zijn.
2 Hotshot
winnaar 1e prijs Jos Streng
Na 500 jaar doordraaien van de
wereld een eigentijds licht op een
werk van Erasmus. (Hier volgt de integrale
weergave van zijn essay.)
1 Zot en spot
In de tijd van Erasmus was het
Narrenschip een populair leerdicht,
dat zijn succes er zeker mede aan
ontleend zal hebben dat men zich al
Ook aan lof onderken ik twee kanten. Ten eerste die van verdienste en prestatie. Vooraanstaand
ben je wanneer je gedrag je tot een toonbeeld maakt van een groepsnorm, wanneer het je een
representant bij uitstek maakt van een onderliggende gedeelde waarde. Wie als vrijwilliger belangeloos
veel werk verzet, is een toonbeeld van opofferingsgezindheid. Een dergelijk toonbeeld is de
tegenhanger van de zot, want hij bevestigt de samenhang van de groep in positieve zin, door het
gemeenschappelijke goedkeuren van het geprezen gedrag, en het gezamenlijke waarderen van de
vertoner ervan.
Lof correspondeert dus met opoffering van de persoonlijke
vrijheid ten gunste van de groep
De andere kant van het lofwaardige is dat het een offer vergt, een investering met verdienste als gevolg.
Die investering bestaat uit een inperking van de persoonlijke vrijheid. Een afzien van vervulling
van de eigen behoefte, een zekere vorm van geweld jegens jezelf. Geweld dat tot zinvol geweld
wordt omdat er een groter, bovenpersoonlijk belang mee gediend wordt, met de toegezwaaide lof als
persoonlijk te incasseren rente. Hij is de held, de hotshot. De abstractie van de held, de onverdunde
verdienste, de duurzame deugd, valt samen met de God van de groep. Lof correspondeert dus met
opoffering van de persoonlijke vrijheid ten gunste van de groep.

Zotheid komt overeen met opoffering of ontbering van de gunst van de groep omwille van de persoonlijke
vrijheid, of met persoonlijke vrijheid als resultaat. Zo gezien heeft Erasmus in de titel van zijn werk
twee tegenpolen verenigd. Twee uitersten waartussen de mens, temidden van anderen, zijn positie
zoekt in de loop van zijn leven. Twee uitersten ook waartussen de samenleving als geheel zich beweegt,
waarbij de beweging het gevolg is van de emancipatie van het individu. Een beweging wèg van god en
gebod, die in de geschiedschrijving ook wel wordt aangeduid met de term humanisme.
3 ‘t Mot vlot
In Erasmus’ tijd ging de productie van beelden langzaam en kostte veel tijd en geld. Het
opdrachtgeverschap voor schilders lag dan ook hoofdzakelijk bij de rijke adel en de clerus. Afbeeldingen
hadden daardoor vrijwel altijd de kerkelijke heilsboodschap als onderwerp. Iedereen zag hetzelfde en
hoorde daar hetzelfde stichtelijke verhaal bij. Maken wij een grote sprong naar het heden, dan zien we
dat het zwaartepunt sterk verschoven is naar het tonen en zichzelf tonen van individuen, bijvoorbeeld
in tv–programma’s. In het daarbij of daarmee vertelde verhaal komen de geïndividualiseerde normen
en waarden impliciet of expliciet aan bod. Een opvallend kenmerk van deze ontwikkeling is dat het
accent van het woord naar het beeld verschuift, en dan liefst bewegend beeld. Ook lijkt de maatgevende
aandachtsspanne voortdurend korter te worden, en dit beïnvloedt het karakter van de boodschap. Deze
wordt implicieter, en voorzover hij nog expliciet is, wordt hij ongenuanceerder en oppervlakkiger.
“De wereld draait door” is de naam van een tv-programma. Dit type programma kan als illustratie
dienen bij de analyse van het al dan niet doordraaien van de wereld. De naam van deze categorie
programma’s, talkshows, vormt een combinatie van talk (spraak, maar ook gepraat) en show (vertoning,
maar ook opvoering). In vergelijking met de tijd van Erasmus is er een grote verandering opgetreden
in de mogelijkheden om te spreken en te vertonen. Enerzijds zijn de mogelijkheden om iets aan veel
mensen tegelijk te zeggen of te tonen enorm toegenomen. Anderzijds is het aantal mensen dat daartoe
in staat is ook sterk gegroeid. Het tv–programma als zodanig is misschien nog niet op zijn retour,
maar het overheidsmonopolie op de toegang tot dit communicatiekanaal behoort wel tot het verleden
sinds de commerciële televisie zijn intrede heeft gedaan.
4 Bon ton
Het beeld– en boodschapmonopolie met betrekking tot tv–uitzendingen berustte in eerste instantie
bij de overheid. Die situatie verschilt niet zoveel van de beschreven middeleeuwse toestanden. Wat op
17

18
tv vertoond werd was nog steeds aan centrale selectie onderhevig, met vooral de morele inhoud van
de uit te zenden boodschap als kwaliteitscriterium, en de mate waarin deze boodschap overkomt als
maatstaf voor het effect van de communicatie.
Het begrip verdienste is in belangrijke mate verschraald tot zijn economisch-commerciële dimensie.
Ook het begrip prestatie is daarin meegesleurd. Het Latijnse woord praestare betekende voorstaan,
vooraanstaan, eventueel zich laten voorstaan, hoewel die vertaling al tendeert naar de eerder
genoemde vernauwing van het betekenisperspectief tot het exploitatieve. In die ontwikkeling past de
opkomst van de commerciële televisiezenders. Hier is het de morele kwaliteit van de boodschap niet
langer dominant als criterium. Uitsluitend de publieksomvang, uitgedrukt in kijkcijfers, is bepalend
is voor het succes. Het meten van dit succes is dan ook van steeds groter belang geworden. Dit
terugkoppelingsmechanisme stimuleert de veranderlijkheid en de dynamiek van het uitgezondene.
Waarbij een belangrijk gegeven is dat het in eerste instantie feedback betrof, dat wil zeggen dat de
waardering achteraf wordt bepaald. Vanzelfsprekend heeft men ook bedacht dat het succes kan
worden verhoogd wanneer vooraf bekend is wat het publiek wil zien. Ook dit instrument wordt
inmiddels volop ingezet: men probeert met publiciteitscampagnes belangstelling te wekken om zich
op voorhand van publiek te verzekeren.
Maar de ontwikkeling staat niet stil. Op disseminatie van woord en beeld rust geen monopolie meer,
zelfs geen oligopolie van aanbieders van commerciële televisie, er is sprake van een regelrecht polypolie.
De gedemocratiseerde variant van televisie op internet (bijvoorbeeld Youtube) lijkt de overhand te
krijgen. Iedereen kan uitzenden wat hem of haar goeddunkt, en iedereen kan daarop naar eigen
inzicht reageren. De marktwerking lijkt ook hier zijn verst gevorderde stadium van individualisering
te gaan bereiken.
Waar het overheersende idee was, dat de actualiteit bepaalt waar de mensen het over hebben – en
bij die situatie past het beeld van een overheersende rol van de televisie – is er een beweging gaande
in de richting van een situatie waarin een autonoom communicatieproces (waar het mensen het
over hebben) de actualiteit bepaalt. Deze gedachte is uitbreidbaar van actualiteit naar realiteit, zoals
postmoderne denkers hebben laten zien. En naar moraliteit, zoals in sommige vroeg 21e eeuwse
essays wel is gesuggereerd.
De politiek lijkt dan ook steeds grotere moeite te hebben
om aansluiting te houden bij de actualiteit. Dat
het partijpolitieke systeem daartoe al langere tijd
niet meer op toegesneden blijkt, is daarvan slechts
ten dele de verklaring
5 Zonder gebod God noch zot
De decentralisatie van het massa–communicatieproces leidt tot verandering in de gemeenschappelijkheid
van gedeelde ervaringen en de daaruit voorvloeiende normen en waarden met hun
samenbindende werking.
In het decentrale geval van bijvoorbeeld Youtube lijkt de economie niet de dominante filterende factor

te zijn voor de bepaling van de content. Het verdien– of verdienstemodel is minder grijpbaar, niet in de
laatste plaats omdat er sprake van is steeds sterkere dynamiek, zowel qua vorm als qua inhoud. En zo
er al sprake is van samenbinding, dan is de tijdelijkheid daarvan op voorhand gegeven.
De snelheid waarmee dit proces zich voltrekt is van een totaal andere orde dan die van het proces van
openbare besluitvorming. De politiek lijkt dan ook steeds grotere moeite te hebben om aansluiting te
houden bij de actualiteit. Dat het partijpolitieke systeem daartoe al langere tijd niet meer op toegesneden
blijkt, is daarvan slechts ten dele de verklaring. Ook op het politieke vlak heeft de emancipatie van het
individu zo zijn onmiskenbare gevolgen.
Naarmate de oude morele orde verder naar de achtergrond verdwijnt, neemt ook de werking daarvan
als sociaal cement af. De begrippen held en zot boeten aan betekenis in, en verliezen hun blijvende
symboolwerking, hun eenduidige betekenis. Lof en zotheid zijn geen interessante tegenpolen meer die
een krachtig spanningsveld opwekken om het publiek de morele weg te wijzen. Het onderscheid tussen
held en zot is van nul en generlei waarde meer zonder een tot geboden leidend stelsel van normen en
waarden. Zonder gebod is er God noch zot.
6 Tot het bot
Ik wil nu nog wat dieper ingaan op de term zotheid zelf. In het eerste deel van mijn betoog heb ik
beweerd dat de zot zich niet gebonden hoeft te weten aan de normen en waarden van de groep mensen
in wier ogen hij zot genoemd wordt. Een van de strengste normen, die het meest wijd verbreid is en
algemeen wordt aangehangen is die van de rationaliteit.
Erasmus (in de persoon van Stultitia) betuigt zich in het boek ook meermalen een aanhanger van de
ratio. Maar daarmee introduceert hij een ander vraagstuk, dat ik misschien wel het meest wezenlijke
van de hier gepresenteerde beschouwing vind, omdat al het eerder beweerde daarin op zijn plaats
valt. In het tweede deel van de Lof der Zotheid neemt de schrijver op een vrij systematische manier
allerhande maatschappelijke verschijnselen en groeperingen op de korrel. Hiermee uit Erasmus
kritiek in milde vorm op het laakbare
gedrag dat deze lieden vertonen. De
vertelster, Stultitia, maakt met talloze
voorbeelden duidelijk dat dwaasheid
sinds mensenheugenis aan de orde
van de dag is in de samenleving, tot
aan de tijd van Erasmus toe.
Het begin van hoofdstuk 65 (Ook
Paulus heeft de onwijsheid verkondigd)
illustreert de moeilijkheid. Het luidt:
“Maar goed, het is dwaasheid al deze
gevallen op te gaan sommen”. De
Dwaasheid voert als reden voor het
niet voortzetten van een opsomming
aan, dat het voortzetten van de
opsomming dwaasheid zou zijn,
waarbij een impliciet beroep op de
lezer wordt gedaan om de dwaasheid
te verwerpen, op grond van een
logische redenering. Op dit soort
plaatsen schuilt dus een paradox in
het betoog: de dwaasheid roept op
niet naar de dwaasheid te luisteren.
19

20
7 Zotlof
Maar juist daarin kun je doordraaien. Het niet–rationele is een onmiskenbaar en onmisbaar onderdeel
van het leven, ook als de ratio zich opdringt als het belangrijkste en misschien wel enige instrument
waarover de mens beschikt om dat leven te leven. Een korte en directe weg naar het irrationele, die
gebruik maakt van het instrument bij uitstek van de rationaliteit: de vraag naar het waarom, is de
volgende. Vraag iemand naar het waarom van een bepaalde handeling, en vervolgens naar het waarom
van het rationele antwoord, en doe dat ook bij het volgende antwoord weer (een kind kan de was doen),
en men komt vroeg of laat uit bij een axioma. Een logisch eindstation of een moreel dogma. Daar is
niets schandelijks aan: ook Erasmus zou aan het eind van zijn Latijn zijn.
Daarnaast worden wij in ons bewuste en intentionele handelen, op grond van rationele analyse van het
verleden en verwachtingen voor de toekomst, altijd geconfronteerd met onverwachte omstandigheden,
ontwikkelingen en gebeurtenissen. Leven is een evenwicht tussen streven en beleven. Wie wil
voortbestaan moet opstaan en ondergaan. Om door te kunnen draaien moet je kunnen doordraaien.
Marjolijn Februari schrijft in haar wekelijkse column in de Volkskrant (katern Het Vervolg van 2 januari
2010) dat ze de behoefte voelt zich verbonden te weten met leden van een geloofsgemeenschap. Het enige
dat haar ervan weerhoudt is dat ze het geloof niet deelt. Het is haar ratio die haar ervan weerhoudt deel
uit te maken van een groep waarvan de samenhang gebaseerd is op het gemeenschappelijk geloven,
i.e. een niet–rationele component toe te voegen aan of toe te laten in de omgang met de wereld en
de beleving ervan. Dit is in een notendop de patstelling van het overgeëmancipeerde individu in ons
postmoderne tijdvak.
Het niet–rationele is een onmiskenbaar en onmisbaar
onderdeel van het leven, ook als de ratio zich
opdringt als het belangrijkste en misschien wel enige
instrument waarover de mens beschikt om dat leven
te leven
Irrationaliteit in ons gedrag is niet beperkt tot het individuele. Het voor irrationeel groepsgedrag
kenmerkend verschijnsel is de hype: collectief gedrag dat een volledige rationele onderbouwing ontbeert.
Hoewel de hype zelf een golfverschijnsel van voorbijgaande aard is, is het verschijnsel hype zelf van
alle tijden. De frequentie en de amplitude van de golf wordt echter wel bepaald door de technische
en sociale context waarin hij zich voordoet. Was die ten tijde van Erasmus de frequentie laag en
de amplitude hoog, in ons tijdvak is het omgekeerde het geval, zoals in het voorgaande duidelijk is
geworden.
Het zou wel eens kunnen zijn dat de hype een mechanisme, of zelfs hèt mechanisme is bij de verandering
van opvattingen, normen en waarden. De hype is als het ware het irrationele complement van normen
en waarden die welbewust worden gehanteerd en aanvaard als richtlijn voor het eigen gedrag en
de beoordeling van dat van anderen. Dat hypes desgevraagd door iedereen verontwaardigd worden
afgewezen, zoals bijvoorbeeld eind december 2009 in een jaaroverzicht op televisie bij het programma
De wereld draait door, toont ons eens te meer de mate waarin de ratio zelf ons de strengste norm
oplegt.
Het is met name het niet–rationele dat de hype huiveringwekkend en tegelijk geheimzinning en
verleidelijk maakt. De moderne Erasmus zou, overziend welke wending de wereld heeft genomen onder
invloed van zijn werk, wellicht besluiten om “De Lof der Ratio” te zingen, aangezien de Lof der Zotheid
de wereld zo ver in de armen van de ratio heeft gedreven. De wereld is doorgedraaid, om niet te zeggen
dolgedraaid in zijn emancipatie van het individu. Maar hij draait hoe dan ook door.

22
8 Het lot der zot
Het zal de oplettende en doordenkende lezer niet verrassen dat dit betoog evengoed een interne
tegenspraak onder de leden heeft. Immers, een op de rede gestoeld verhaal dat de [rationeel
veronderstelde] lezer oproept om het niet–rationele een plaats te gunnen in de omgang met de wereld
kan ook worden benoemd als de oproep van de wijze om zich als zot te gedragen.
De “oplossing” voor de paradox schuilt er natuurlijk in dat de verhalen niet per se vanuit een
uitsluitend rationeel gezichtspunt beoordeeld hoeven te worden. Net zoals wij in ons eigen gedrag het
irrationele tot op zekere hoogte gedogen. Omdat het er nu eenmaal is, en er dus wel mee moet worden
omgegaan. In onze toetsing van het gedrag van anderen is dit ook aan de orde. Een adagium dat uit
deze beschouwing zou kunnen worden afgeleid is een soort complement van “wat gij niet wilt dat u
geschiedt, doet dat ook een ander niet”. Dat motto slaat op het bewuste handelen. Voor de irrationele
component van ons handelen zouden we daarvoor “wat gij niet snapt aan uw gedrag, zorg dat dat ook
een ander mag”.
Hierbij kan nog worden opgemerkt, dat “wat u geschiedt” wordt voorgesteld als resultaat het handelen
van anderen. Datgene wat ons overkomt, het niet voorzienbare, het niet begrepene, geschiedt ons
evenzeer, en is dus niet door aanpassing van andermans of ons eigen bewuste handelen te voorkomen.
Niet alles wat geschiedt is immers als bewust en dus rationeel te toetsen handelen te kwalificeren.
9 Motto tot slot
Erasmus zou, volgens de gangbare beschrijving, als een van de
grondleggers van het humanisme de aanzet hebben gegeven
tot de emancipatie van het individu ten opzichte van gezag, die
uiteindelijk tot het besef en de ervaring van zijn postmoderne
eenzaamheid heeft gevoerd. Het verhaal is echter te nuanceren,
omdat tegelijk met de ontwikkeling van dat emancipatieproces
ook de verzorgingsstaat tot bloei is gekomen. Deze ontwikkeling
emancipeert de samenleving als groep ten opzichte van de
fysieke omgeving, door het elimineren van een groot aantal
gevaren en ongemakken die deze met zich meebrengt. Tegelijk
de–emancipeert de ontwikkeling echter de individuele mens ten
opzichte van zijn sociale omgeving: het individu is van de groep
afhankelijk geworden voor de levering van voorzieningen voor
gemeenschappelijk nut. Hetzelfde geldt voor de besluitvorming
over de besteding van (beperkte) openbare middelen aan een
overmacht aan al dan niet collectief te beperken ongemakken,
van zowel sociale als fysieke aard.
Als wij niet langer collectief de wil of het vermogen bezitten
om ongemakken en gevaren te elimineren, dan zijn wij aangewezen op de veerkracht van het private
domein in de samenleving. Dit “inzetten” als element van de adaptatiestrategie draagt iets in zich van
een appèl aan en een vertrouwen op de zelfredzaamheid van mensen.
De weerbaarheid van het individu wordt opnieuw een politieke issue: de contouren van een nieuw soort
liberalisme tekenen zich af. Waarbij aangetekend zij dat de door Adam Smith gepostuleerde invisible
hand niet toe blijkt te behoren aan een welwillende en alwetende macht, getuige de recente wereldwijde
financieel–economische crisis. Evenzeer als (en misschien wel meer dan) de onvoorspelbare krachten
der natuur dienen wij het onberekenbare verloop van onze normen en waarden met waakzaamheid te
bezien. En zonodig aan te passen voor het al te zot wordt. Perpetuum nobile rijmt niet voor niets op
perpetuum mobile.

Essaywedstrijd: 500 jaar Lof der Zotheid
“Draait de wereld door?”
Geertje Kuipers
Boeddha, Franciscus van Assisi, Hildegard von Bingen, Plato, Erasmus, Thomas More, Ghandi –
allemaal vertolken zij tijdloze, universele ideeën, soms religieus bepaald. Ook Erasmus was een
religieuze humanist én filosoof. Voordeel is dat we vandaag de ideeënwereld, de politiek en de
economie nog steeds vanuit die humanistisch gekleurde invalshoek kunnen benaderen.
Dochter II: Economica
Zij is de belangrijkste dochter in onze (westerse) maatschappij. De ideologie raakt erdoor
ondergesneeuwd – de mensen weten
niet meer wie en wat ze moeten geloven
en wat beschaving heden ten dage is.
Eén ding staat vast: de economie moet
draaien, desnoods totdat de wereld
en de mens uitgeput ten ondergaan.
Klimaatproblemen worden na 30 jaar
aan de kaak te zijn gesteld eindelijk
serieus genomen, maar nog steeds
ondergeschikt gemaakt aan de (wereld)
economie. Zelfs onze gezondheidszorg
heeft als basisprincipe de economie:
niet de zorg, niet de mens, maar ‘het
product’ staat centraal.
Dochter III: Politica
Winnaar 2e prijs. Geertje Kuipers
De wereld in crisis. De mens als middelpunt én als oplossing van de crisis.
Lof der Zotheid in de 21e eeuw: Vrouwe Stultitia en haar vijf dochters.’
(Hier volgt een ingekorte weergave van haar essay.)
Dochter I: Ideologica
De tijden veranderen, maar er bestaat een universele kennis in religie en
filosofie, die in alle tijden nieuw en toepaspaar lijkt. Jezus van Nazareth,
Politici werken al lang niet meer in naam van het volk dat hen verkoos, maar van andere krachten
en machten: Europa, de banken, het bedrijfsleven, of de angst voor terreur (War on Terror). Ze
proberen ons leven steeds meer te controleren, de onvoorspelbaarheid uit te schakelen en ons allen
een materialistische wereldvisie op te dringen. Bij de laatste klimaatconferentie bleek de politiek
onmachtig besluiten te nemen. Teveel tegenstrijdige belangen beperken de mogelijkheden om de
handen ineen te slaan.
Dochter IV: Informatica (Wetenschap)
Gelukkig heeft de uitgebreide informatie van de Wetenschap ons geholpen de klimaatproblemen
onder de aandacht te brengen. Maar ook hier geldt: tegengestelde belangen laten tegengestelde
geluiden horen. Wetenschappers spreken elkaar tegen of verhullen de feiten inzake de klimaatcrisis,
de economische crisis, de gezondheidscrisis (Q-koorts en Mexicaanse griep), de oorlogen in Irak
en Afghanistan, enz. Kritische geluiden op het internet worden weggewuifd en critici opzijgezet als
onruststokers. Maar dankzij datzelfde internet worden we ook wakker geschud én op de hoogte
gehouden door mensen die er geen belang bij hebben de waarheid te verdoezelen.
25

26
(Stief-)dochter V: Ethica
Waarheidsvinding is een probleem geworden, omdat ze niet de belangen van de heersende elite dient.
En dat schijnt van alle tijden te zijn. Erasmus moest zijn kritiek in satire verpakken (Lof der Zotheid),
omdat hij anders geëxcommuniceerd zou worden. Maarten Luther wist de wijsheid van Erasmus
daarenboven te integreren in actie, en kon zo met de Reformatie de broodnodige vernieuwing brengen.
Zo’n creatief proces, vanuit visionaire, inspirerende ideeën, zou onze beschaving ook wel eens een
stuk vooruit kunnen helpen.
Lof der Zotheid in de 21ste eeuw: ‘Het is toch van de zotte!’
Droom
Omdat de wereld ziek en hulpeloos was geworden, ging Vrouwe Stultitia met haar dochters op zoek
naar een remedie. Ze troostten elkaar met de gedachte dat voor elke ziekte een heelmeester bestaat,
alsmede de kennis en inzichten om heling van binnenuit op gang te brengen. Ze reisden van Oost
naar West en van Noord naar Zuid en overal troffen zij oeroude én nieuwe wijsheid aan. Die bleek
echter door niemand tot prioriteit te zijn verheven. Hoewel bijvoorbeeld de mensenrechten in alle
culturen zo langzamerhand erkend werden, werden ze nergens nageleefd. Dat bevreemdde Vrouwe
Stultitia. Maar de dochters gniffelden in hun vuistje…
Informatica en Economica waren, samen met
Politica, machtiger dan ooit… Economica
beloofde alles te zullen oplossen. Ideologica was
totaal de weg kwijt en ondergesneeuwd. Ethica
was het kind van de rekening geworden. De
aarde en haar bewoners werden opgeofferd aan
de productie-/ prestatiemaatschappij, waarin
geld en macht een monsterverbond hadden
gesloten en waar wapens de ‘onwelwillenden’
onder de knoet probeerden te krijgen/houden.
Niet langer gevoed door tradities, kennis en
wijsheid, voltrok zich een ware ramp voor
ieders ogen: miljoenen armen, vluchtelingen,
smeltende ijskappen, oprukkende woestijnen,
overstromingen, dode vissen, zieke dieren,
morrende massa’s…
Bedroefd zaten de zes vrouwen rond de keukentafel en staken nog één keer de koppen bij elkaar: wie
kan ons redden uit deze crisis die de hele wereld aangaat?
Vrouwe Stultitia glimlachte en nam het woord: ‘Laten we dankbaar zijn voor deze crisis,’ zei ze.
‘Eindelijk wordt de wereld wakker. De geboorte van de wereldziel heeft een aanvang genomen. Het
wachten is op ‘dit kind,’ dat heel de wereld zal omsmeden tot één wereldgemeenschap, waar liefde,
waarheid, schoonheid en gerechtigheid de harten zullen veroveren, zodat heling van binnenuit kan
plaatsvinden en de wereldvrede mogelijk wordt.’
De dochters begonnen te lachen, ja, te schaterlachen! Die moeder van hen, die was slimmer dan
iedereen! Zo moest het gaan: ‘Redt de aarde, redt de mensheid! Het is toch van de zotte!!’
En nu: wakker worden!!

De beste passages
uit de ingezonden essays
Geen genre is zo belasterd als het essay – en terecht! Probeert een roman of gedicht langs het hart
de mens en zijn wereld te beschrijven, probeert de wetenschap dat door kritisch verworven kennis
te doen, het essay zwemt er zowat tussenin en dobbert mee naar de mode van de tijd. (Lieven
Keymolen)
We bezitten verschillende toffe zotten de dag van vandaag, we kunnen het hele alfabet er mee vullen.
Van de A van “ambtenaar” tot de Z van zelfmoordterroristen. Ik stel u bij dezen “het alfabet der
Zotten” voor. (Bart de Grootte)
Daarom hier de tragedie van de mensheid, over hun oorlog, angst en de aanleiding, verteld en bepleit
door de schuldige in hoogsteigen persoon. Vreemd genoeg is het ontstaan van zo’n tragedie slechts te
wijten aan één denkfout, hetzij een tamelijk grove denkfout, van de mens: namelijk hun overtuiging
dat vrije wil bestaat en dat die vrije wil ook aan hen besteed is. Helaas moet ik die overtuiging hier
ontkrachten, maar daar heb ik dan ook het volste recht toe. Want ikzelf, Overmoed, heb al sinds het
ontstaan van de mensheid de controle over wat de mens doet en laat. (Ils Bosmans)
Als je bedenkt dat Erasmus 500 jaar geleden al vond dat opvoeding en ethiek aan de basis liggen
van elke beschaving en het bereiken van vrede gebaseerd moet zijn op geweldloosheid, dan bekruipt
je het gevoel dat we in 500 jaar nog niks geleerd hebben. Dat non-issues de agenda bepalen en dat
de 5 dochters van Vrouwe Stultitia in onze tijd de volgende gebieden beheersen: de Ideologie, de
Economie, de Politiek, de Wetenschap en de Ethiek (stiefdochter). (Geertje Kuipers)
Want alleen de zogenaamde dwazen zijn in staat om de schijnwijzen voor schut te zetten met hun
opmerkingen en vragen. En als ze daarbij gewetensvol genoeg blijken, schuwen ze vooral de media
die enkel uit zijn op momentane verstrooiing en amusement. (Marc Blyaert)
Niets blijkt nog ‘goed genoeg’ te zijn; alles moet beter, mooier, sneller, groter. Het lijkt wel of we in een
wereld terechtgekomen zijn, waar men nog enkel in de overtreffende trap denkt en spreekt. (Laura
Thuriaux)
Dit, o Erasmus, zijn uw waardigste erfgenamen. Zolang zij rollen en dollen en hun portie van de
mensheid vermaken, is de wereldvrede een stap dichterbij. Goddank zijn zij niet alleen. Wat een
fletse en vreugdeloze plek zou deze aarde zijn zonder het nobele geslacht der zottebollen. De wereld
draait uiteindelijk alleen door, als wij hem laten draaien. (Jan-Willem de Bruijn)
Deze mensen zijn niet geïnteresseerd in feiten, maar slechts in meningen en dan nog uitsluitend in
hun eigen mening en die van anderen die diezelfde mening zijn toegedaan. (Martin Harlaar)
Lof der Zotheid is brandend actueel. Nochtans aardt het boek met een overvloed aan rake
levensminiatuurtjes stevig in de eigen renaissancistische tijd. De reden dat het toch niet gedateerd
is, heeft alles te maken met het thema: de menselijke natuur. (Greg Houwer)
Maar dan gaat men voorbij aan de zelfspot en de milde ironie die het hele boek doorschemeren.
Alleen al het feit dat Moria voortdurend de loftrompet over zichzelf steekt, terwijl zij net de hele tijd
uitlegt dat ijdelheid een vorm van dwaasheid is, plaatst het hele boek in een ironisch daglicht. Het
feit dat Erasmus de hele rede in de mond van Moria legt is dus niet enkel een slimme truc om aan de
beschuldiging van laster te ontsnappen. Erasmus steekt er eveneens de hand mee in eigen boezem.
(Greg Houwer)
Wat een eer dat ik vandaag, nu ik de eerbiedwaardige leeftijd van 500 heb bereikt, zulk een mooi en
jong gezelschap mag verwelkomen. En wat leuk dat u deze oude Zot heeft gevraagd zijn wijze, nee ik
bedoel dwaze, nee toch wijze, licht te laten schijnen op de huidige tijd. (Lucas Cornips)
29

Over vrij denken en spreken
Interview met Monika Van Paemel, door Björn Siffer
30
Ik ontmoet Monika Van Paemel op een rustige lentedag in hartje Mechelen. Barones Van Paemel woont
niet in een kasteel met slotgracht, maar in een mooi, statig huis, met indrukwekkende boekenkast,
in wat je gerust een migrantenbuurt mag noemen. Op een boogscheut van het allochtone jeugdcentrum
ROJM, beter gekend als het vroegere jeugdhuis Rzoezie, en het Joods Museum van Deportatie
en Verzet, ook gekend als de Dossinkazerne. Van hieruit werden gevangenen tijdens WOII naar de
vernietigings- en concentratiekampen gevoerd. Geheel in de stijl van Erasmus neem ik u mee in een
vraaggesprek over vrijdenken en de affiniteit van Monika Van Paemel met het gedachtegoed van de
16de eeuwse humanist.
U werd lekker allitererend geboren in de Poekestraat in Poesele, aan de oevers van de Poekebeek.
Een gehucht bij Nevele in Oost-Vlaanderen. Hoe was het daar gesteld met het vrijdenken?
Kwam u een beetje tot uw recht zo in de schaduw van meneer pastoor?
(lacht) Poesele is zelfs een dorp! Het werd tegen de zin van de Poeselaren bij Nevele gevoegd! Je weet
wel, het Nevele van Cyriel Buysse. Het is een heel levend dorp, toen ik er leefde als kind waren er maar
vierhonderd en zoveel mensen, nu is dat natuurlijk aangedikt met alle stadsvluchters en mensen
die denken dat ze daar rust vinden. De historische bijzonderheid van het dorp is dat de mensen die
over de Poekebeek sprongen, vrij waren van vervolging. Ik neem dus aan dat de meeste mensen van
Poesele afstammen van dieven, van moordenaars, enzovoort. Ik leefde in dat dorp en was geboren in
dat dorp, en ik leefde bij mijn tante, maar ik kwam uit een andere familie. Dat maakte mij toch een
beetje een buitenbeentje, ik was van daar, maar ook van de stad. De familie van mijn vader woonde
in Antwerpen en dat waren ‘burgers’. Je hoeft er Cyriel Buysse maar op na te lezen om te zien hoe
het daar sociologisch gesteld was. Het uiteindelijke ‘openbreken’ had te maken met de oorlogssituatie
en met het vervoer en de communicatie die zich begonnen te ontwikkelen. Er kwamen steeds
meer jongeren die uitzwierven, die gingen studeren in Gent, er kwam dus andere lucht binnen en de
kleine boerderijen werden hoe langer hoe minder leefbaar. In de jaren ’50-’60 is daar dus een grote
verandering op gang gekomen, maar voor rebellie of vrijdenken moest je toch al een eindje reizen in
de richting van Gent of je moest in op de sociologische ladder opstijgen tot de laag van kleine neringdoender.

In 1995 werd u in de adelstand verheven. U werd barones. Denkt u dat zo’n adellijke titel het
gevoel van ongelijkheid in de hand werkt? Adellijke versus gewone burgers? Of verdienstelijke
versus niet-verdienstelijke burgers? Voelt u zich nog even onafhankelijk als vroeger of zijn er
vanuit het koningshuis ‘strings attached’ aan uw titel? Toen Stijn Coninx baron werd, dacht
ik: “Tiens, je moet een film als Daens maken om dan doodleuk de titel van baron te aanvaarden.”
(ironisch) Wel, om te beginnen: het is adel zonder voorrechten, dus landerijen waren er niet bij, wat
ik zeer betreur. Maar voor de rest… Een titel is altijd een afscheiding, een distinctie, dat moet je erbij
nemen. Ik merk dat men in bepaalde milieus met deze titel meer moeite heeft dan met bijvoorbeeld
iemand die een onderscheiding krijgt voor sport, of wetenschap of literatuur. Nu moet ik zeggen dat
de bekroningen die ik voor mijn literair werk heb gekregen, ook wel reacties uitlokten. Dat hoort dan
in de rij jaloezie thuis. Voor mijn contacten met de mensen maakt zo’n titel niets uit. In het vak ligt
dat natuurlijk anders, en in de politiek ligt dat ook anders. In politieke kringen betekent het wel dat
je hebt gekozen voor dit land, en dan bedoel ik België. Je bent dus een ‘belgicist’. Nu wil ik daar heel
duidelijk in zijn: ik ben een Vlaamse Belg. Verder een Europeaan, als het ooit zo ver mocht komen
dat Europa echt functioneert zoals ik denk dat het zou moeten functioneren. Invloed van bovenaf op
mijn werk of op wat ik doe is er niet, ik denk dat de monarch die mij de titel heeft toegekend wel wist
dat zoiets niet zou lukken. Trouwens, mijn leuze is “Het woord getrouw”. Men vergeet vaak waarom
iemand zoiets krijgt. Ik heb de titel barones gekregen omdat ik het woord voer en daar altijd consequent
in ben geweest.
Uw credo luidt “Het woord getrouw”. “Concedo nulli” – “Ik wijk voor niemand” - was de lijfspreuk
van Erasmus. Heeft u ook al situaties meegemaakt waarin u dacht: ‘No pasaran!’. Nu
mogen ze op hun kop gaan staan, ik blijf bij mijn mening, ook al is die niet populair of schaadt
ze zelfs mijn carrière!
Ik zal niet zeggen dat ik een geboren tegenspreker ben,
maar ik heb soms toch de neiging te zeggen: ‘Tot hier
en niet verder.” Zo wordt er veel te weinig muziek gemaakt
rond de druk van de commercialisering. Het
is veel makkelijker een beetje mee te kraaien met de
modes van de dag. Wij denken niet meer, wij worden
gedacht door de media. Ik neem daarover standpunten
in. Een land, een cultuur, een taal, moet een aantal
schrijvers hebben en kunnen verdragen. Men zegt wel
eens: je kan het niveau van een beschaving aflezen aan
de status van de vrouwen. Je zou ook kunnen zeggen:
je kan het niveau van je cultuur mee aflezen aan wat je
schrijvers voortbrengen. Dat betekent dat zij de mogelijkheid
moeten hebben om dat te doen in alle vrijheid.
Dat betekent ook dat zij in de mate van het mogelijke
hun boterham kunnen verdienen of tenminste kunnen
leven als schrijver. Het is niet alleen schrijven, het is
ook leven als schrijver. Dat betekent dat je soms moet
zeggen: “Neen, dit doe ik niet” of “Ja, ik kies daar voor”.
En dat is niet altijd even simpel. In mijn laatste boek
‘De koningin van Sheba’ schrijf ik over een kind, een
meisje. Ik schrijf over de manier waarop ze zich wil vrijmaken.
De eerste zin is niet voor niets “Ik ben negen en
ik ben diep beledigd.” Het niet accepteren, het zich niet neerleggen bij iets dat onrechtvaardig is, dat
zit altijd in mijn romans. Ik heb ooit een boekje geschreven met als titel “Te zot of te bot”. Het was
31

32
bedoeld als een pamflet, maar het werd eigenlijk een pleidooi. Een pleidooi om het niet te zot of niet te
bot te maken, om niet tegenover mekaar te staan met stellingen en zich daarin te verschansen zodanig
dat er geen communicatie meer mogelijk is en dus ook geen overeenkomst. Dat kwam natuurlijk
ook voort uit de ervaringen die ik gehad heb in de Balkan, in het voormalige Joegoslavië, dat kwam
ook voort uit de diepe politieke verdeeldheid in ons eigen land. Als je ziet dat er momenteel massaal
petroleum in de oceanen spuit en onze toekomstige generaties bedreigt, dan leg ik de link met winstbejag.
Want is het noodzakelijk om zoveel olie te produceren? Je hebt dus wel een confrontatiemodel
nodig, je moet macht tegenover macht kunnen stellen, maar er moet ook altijd een mogelijkheid zijn
om te overleggen en dat bedoelde ik met ‘te zot of te bot’. De twee uitersten functioneren niet.
Ik heb de titel barones gekregen omdat ik het woord
voer en daar altijd consequent in ben geweest.
Erasmus stelde gezond verstand boven dogmatiek. Hoe is het volgens u gesteld met het vrijdenken
in ons land? Zijn er nog te veel taboes die onbespreekbaar blijven? Is het katholieke
juk al volledig afgeworpen?
Ik wil niet te negatief klinken, maar ik vind dat het daar niet schitterend mee gesteld is. Wij spreken
nu over het katholieke juk, maar ik vind op dit ogenblik in dit land de druk vanuit de commercie
veel groter en veel gevaarlijker, omdat het een volledige materialisering van ons denken en ons voelen
inhoudt. Omdat de mensen die avond na vond als konijnen voor hun lichtbak zitten, ik bedoel de televisiekijkers,
een soort beeld krijgen opgedrongen, rechtstreeks of onrechtstreeks, dat hen ontzettend
beïnvloedt. Daar wordt te weinig aandacht aan besteed. Men moet vooral de mogelijkheden krijgen
om vrij te denken. In onze maatschappij betekent dat bijvoorbeeld een groot, open, goed onderwijs,
dat zich richt op alle lagen van de bevolking en niet uitsluit maar verenigt. Dus niet hier een uniform
en daar geen, niet hier en doctrine en daar niet. Ik geloof nooit dat je vrijdenken kan onderdrukken,
da’s het positieve eraan. Er is iets in de mens, waar ik ook geweest ben, dat zegt “Hier sta ik, ik kan
niet anders, dit neem ik niet.” Of de simpele vraag: “Is dat wel zo?”. Zo luisterde ik vanochtend naar
het politiek nieuws en hoorde ik voor de zoveelste keer dat een bepaalde Vlaams-nationale partij
zegt: “Wij gaan naar een onafhankelijk Vlaanderen in Europa!”. Dan zeg ik: “Wat soort van Europa?”
Dit soort van debat wordt niet gevoerd en ik ben niet de enige in dit land die dit vanochtend heeft
gedacht. Dus als je het hebt over vrijheid en vrijdenken, dan moet je uitgaan van een kleine kern die
uitdeint, die tegenberichten de wereld instuurt, die vragen stelt. De maatschappelijke rol van de intellectuelen
dus. Waar blijft de kritische stem van mijn collega’s als ze op het podium dansen en hun
kunstjes vertonen? Er is ook een andere rol voor de schrijver en die zie ik vandaag veel te weinig.

Kunt u wat meer uitwijden over uw werk in ex-Joegoslavië voor PEN-Vlaanderen?
Ik ben dertien jaar voorzitter geweest van het PEN-centrum voor Vlaanderen en meer dan tien jaar
lid van het Defense Committee voor Salman Rushdie, waarin ik ook koerier was. Ten slotte ben ik
daarom ook gevraagd door het Parlement om een hulporganisatie op poten te zetten om de slachtoffers
van de oorlog in Joegoslavië te helpen. Dat was in 1992. Op een bepaald ogenblik hadden wij 49
hulpcentra in alle delen van voormalig Joegoslavië, ook in Servië, waarbij we uitgingen van hetzelfde
principe: in de eerste plaats komt de mens die het slachtoffer is. Het doet er niet toe van welke etnische
achtergrond of geografische locatie hij is, het komt erop aan hem te helpen. Ik ben voorzitter en
oprichter van de Balkanactie, een onbezoldigde functie, en dat heb ik enkele jaren gedaan. Ik heb er
wel ontzettend veel van teruggekregen en veel van geleerd. En om nog eens op die adellijke titel terug
te komen: die is pas daarna toegekend. Ik heb daar dus iets voor gedaan. Ik heb boeken geschreven,
ik heb mij maatschappelijk geëngageerd en ik ben het langzaam maar zeker zat dat mensen die
ondertussen tamelijk gerust in hun fauteuil zaten, nu criticasteren over mijn titel. Ik heb ze toen niet
gezien op de barricaden.
Heeft u nooit zin gehad om zelf in de politiek te gaan? Of denkt u zoals Erasmus, wiens adagium
luidde: ‘Ik ben een liefhebber van de vrijheid. Ik wil en kan geen partij dienen.’?
Absoluut, ik ben het honderd procent met hem eens. Ik zou er nog aan toevoegen: ik ben een schrijver.
Dus ik kan niet in dienst van iemand werken. Er zijn in de geschiedenis voorbeelden van schrijvers
die zich foutief hebben geëngageerd, denk maar aan Céline (de Franse auteur van werken als
‘Voyage au bout de la nuit’ en ‘Mort à crédit’, die tussen 1937 en 1941 antisemitische en antimaçonnieke
werken publiceerde, bs), maar ook iemand als Thomas Mann die heel euforisch ging doen
over zijn ’Deutschtum’ en achteraf inzag dat hij verkeerd was en zich tegen de nazi’s ging opstellen.
Voorbeelden genoeg, van Voltaire tot vandaag. Je moet altijd zorgen dat, ook als je fouten maakt,
dat je die onafhankelijk maakt en dat je dus voor je eigen verantwoordelijkheid kunt staan. Partij
kiezen, politiek gezien, betekent altijd inleveren op je vrijheid, het is altijd een vorm van intellectueel
bedrog, ik kan het niet anders noemen. Wij weten dat wat sommige partijen beloven, niet mogelijk
is. Wij weten dat sommige partijen een dubbele agenda hebben. Wij weten dat de partijtucht bij sommige
partijen zo ver gaat dat wanneer er iets of iemand opduikt die intellectueel een beetje boven het
maaiveld uitsteekt, die onmiddellijk wordt afgeschreven. Bovendien zijn onze politici beroepsmensen,
hun inkomen zit eraan vast, je kan dus begrijpen wat een slangenkuil met een gevecht voor postjes
dat is. Neen, een politieke partij lijkt mij geen aantrekkelijk gegeven. Ik ben wel een politiek beest, ik
heb columns gemaakt voor de Knack in de rubriek “De Kroonraad”, ik heb nu momenteel een column
in Trends. Omdat ik het toch wel belangrijk vind dat er in de marge van de maatschappij iemand zegt
“Jamaar, wacht eens even, is het niet zo dat…”. Dat is één van de functies van de schrijver volgens
mij.
Ik weet dat al die meisjes hard roepen dat ze dat ding
vrijwillig opzetten, maar dat is het probleem niet.
Kunnen ze hem ook af zetten?
U was actief in de vrouwenbeweging. Hoe ver staan we met de vrouwenrechten vandaag? En
wordt het niet eens tijd dat de vrouwenbeweging, ook die in België, wat internationaler gaat
denken? Dat wil zeggen opkomen voor onderdrukte vrouwen in het Midden-Oosten, in Afrika,
in Azië? Machtsmisbruik door mannen is een belangrijk thema in uw magnum opus ‘De vermaledijde
vaders.’ Daaraan gekoppeld: wat vindt u van de reacties van de vrouwenbeweging in
België op het hoofddoekenverbod in het Gemeenschapsonderwijs?
33

34
Ik ben inderdaad actief geweest in de vrouwenbeweging en ben nog altijd actief feministe. Gelijk
loon voor gelijk werk, kinderopvang, respect voor het lichaam, geen verkrachting, die dingen. Als je
ziet dat we pas na de Tweede Wereldoorlog stemrecht hadden voor vrouwen, dan is er een hele weg
afgelegd. Dat hebben we niet cadeau gekregen. Ik heb geen ambitie om paus te worden, maar het
feit dat men nog altijd elke vrouw weert uit het beleid van de katholieke kerk… Dat is voor mij voldoende
om alle vrouwen die denken dat ze daar de meid moeten in spelen toch eens te vragen om
eens twee keer na te denken. Ik vind het zeer vreemd dat vrouwenbewegingen in het westen, niet
alleen in België, slechts heel sporadisch over vrouwenrechten in Congo spreken. Terwijl we eigenlijk
massaal de straat zouden moeten opgaan om de terreur van verkrachtingen in die oorlogssituatie te
stoppen. Men ziet ook misbruiken en onderdrukking in islamitische landen onder het mom van de
religie. Als er iets is dat vandaag de dag misbruikt wordt, dan is het verdorie toch god, godsdienst
en godsdienstvrijheid! Iedereen kan geloven in een bovennatuurlijk wezen en behoren tot een religie
met bepaalde gebruiken, zelfs met een bepaalde cultuur, maar waar dat mensonwaardig wordt, moet
dat stoppen. Punt. Daar moet je niet zitten omheen draaien. Ik vind het dus ook van een averechtse
bevoogding, van een soort van neerbuigendheid, om te zeggen dat het die mensen hun cultuur is. Om
dan met een superieur lachje te denken: “Wij zijn toch beter.” Neen, die mensen moeten ook de kans
krijgen om te hebben wat de besten van ons hebben. Dat betekent dat uitwassen van een bepaalde
cultuur, zoals het verminken van vrouwelijke genitaliën, slavernij van vrouwen, de misplaatste macht
die vader of broer over vrouwen uitoefenen binnen het gezin, moeten aangepakt worden. Dat is heel
simpel. En daar moeten we niks speciaals voor doen. We hebben een vrij goed wettelijk kader. Ik heb
mij ook al verschillende keren uitgesproken over de hoofddoekenkwestie. Ik vind het om te beginnen
vrij komisch dat men een hoofddoek opzet om iets te verbergen en het daardoor juist heel zichtbaar
maakt. Dat is paradoxaal. Ik woon hier tweeëntwintig jaar in het midden van een migrantenbuurt
in Mechelen en ik zie die hoofddoeken in alle mogelijke vormen floreren. Ik zie ze ook almaar meer
opduiken en ik heb in ‘Te zot en te bot’ geschreven dat de ene hoofddoek de andere niet is. Je moet
eens goed kijken naar het gezichtje dat eronder zit en beginnen met altijd te onthouden dat daar een
mens onder zit en dat je die mens moet steunen. Ik weet dat al die meisjes hard roepen dat ze dat
ding vrijwillig opzetten, maar dat is het probleem niet. Kunnen ze hem ook af zetten? Dàt is vrijheid.
En dit soort van vrijheid moeten wij garanderen. Het is vrij simpel voor mij: iedereen zet op zijn hoofd
wat hij wil, gelooft wat hij wil, maar zodra dat je in structuren komt van deze staat die ook een eigen

echtsapparaat heeft, waar kerk en staat gescheiden zijn, dan ben je ‘citoyen’, als burger, als burgeres,
en dan ben je neutraal. Dan moet je iedereen kunnen aankijken zonder dat je een merkteken
of wat dan ook draagt waarbij die ander al op voorhand weet dat hij met de vertegenwoordiger van
een bepaalde groep te maken heeft. Ik heb zelf een tijd rondgelopen in een uniform, ik weet dus precies
wat het betekent dat je bij een groep hoort, dat je je distantieert van de anderen, dat je je stiekem
beter voelt soms of dat je gegeneerd bent dat je er moet mee rondlopen. Wat ik allemaal deed, en wat
ik de meisjes hier op de hoek van de straat zie doen, om te ontsnappen aan die stempel die op mij
werd gedrukt… Je kan ervan zeggen wat je wil, het is geen teken van emancipatie, ook al wordt het
verkocht als een bewustwording van zichzelf, een identificatie, identiteit…. Ik begrijp dat zeer goed,
want het gaat tenslotte om een minderheid die zich zeer moeilijk integreert omdat wij het hen ook zeer
moeilijk maken. En dan krijg je jonge gasten die ‘den aap beginnen uit te hangen’ zoals men dat in
Antwerpen zegt. Maar hoe komt dat? Omdat daar van kleinsaf aan niet tegen wordt ingegaan, omdat
deze jongens worden opgevoed als kleine prinsen. En als ze dan twaalf of vijftien zijn en op straat komen,
zijn het straatschuimers en absoluut geen prinsen.
Solidariteit is in de eerste plaats goed begrepen eigenbelang.
Het vergoelijken van de hoofddoek als een
vorm van emancipatie is niet correct.
Is hierover dan een debat aan de gang binnen de vrouwenbeweging? Zijn er dan grote congressen
waar groepen tegen elkaar discussiëren? Of blijft het bij een opeenvolging van opiniestukken
van vrouwen die menen de beweging te vertegenwoordigen?
Ik denk helaas dat het werkelijke debat daar niet gevoerd wordt. En dat is al heel lang zo. Ik herinner
mij dat de Egyptische schrijfster Nawal el Saadawi, die als gynaecologe in Egypte heel veel heeft
gedaan om de vrouwen die genitaal verminkt waren te helpen, door de westerse feministen tegen de
meetlat werd gelegd om eens uit te leggen hoe dat feitelijk zat… Maar dat zij zich op een gegeven moment
omkeerde en zei “Jamaar, wacht even, hoe vrij zijn jullie dan?” en dat het debat op dat moment
onmiddellijk stopte. Hoe kan je vrij zijn als je in zulke termen spreekt terwijl je zuster onderdrukt
wordt? Want op een goede dag word jij namelijk onderdrukt. Solidariteit is in de eerste plaats goed
begrepen eigenbelang. Het vergoelijken van de hoofddoek als een vorm van emancipatie – ze hebben
er zelf voor gekozen, het is hun religie,… - is niet correct. Slechts een klein deel kiest er zelf voor. Wij
weten allemaal dat het niet echt een religieus iets is, maar dat het een cultuur is die zich op deze
manier uit en dat die vrouwen als een levend schild in een oorlog worden vooruit geschoven.
35

... en niets dan de waarheid
Marijn Van Dyck
36
“Handel zo dat je de mensheid, zowel in je eigen persoon als in die van ieder ander, altijd ook als doel,
en nooit alleen als middel behandelt.”
Immanuel Kant, Grondwerk voor de metafysica van de zeden, 1785.
Waar ook ter wereld, mensen zullen een scherp moreel onderscheid maken tussen waarheid en
bedrog. Waarheid, oprechtheid en authenticiteit worden gewaardeerd. Leugen, bedrog en namaak
worden veroordeeld. Dat de werkelijkheid niet zo simpel zwart-wit is, wist Desiderius Erasmus ons al
te vertellen in zijn Lof der Zotheid. In dat boek lijkt Erasmus een onderscheid te maken tussen bedrog
dat de mensen bij het samenleven helpt, en bedrog dat schadelijk is. Zo laat hij de Zotheid, die we in
dit geval kunnen begrijpen als jezelf en de ander iets wijsmaken, over zichzelf zeggen: “Om kort te
gaan, geen maatschappij, geen menselijk verkeer kan zonder mij gelukkig zijn of duurzaam. Ik kan zo
slecht gemist worden dat zonder mij het volk zijn vorst niet langer zou verdragen, noch de baas zijn
knecht, noch het dienstmeisje haar mevrouw, noch de leraar zijn leerling, noch de vrouw haar man,
noch de huurder zijn huisbaas, noch de ene kamergenoot de andere, en de disgenoten elkaar in de
haren zouden vliegen, als ze niet nu eens zich op elkaar zouden verkijken, dan weer elkaar naar de
mond zouden praten; nu eens wijselijk een oogje dicht zouden doen en dan weer elkaar wat van die
stroop der zotheid om de mond zouden smeren.”
Erasmus’ vaststelling is vijfhonderd jaar later nog minstens even relevant. Een zeer gelijkluidende
boodschap lezen we in een recent boek van de Nederlandse professor communicatie Cees J. Hamelink,
Regeert de leugen? Hamelink schrijft: “Veel menselijke interacties worden gekenmerkt door leugenachtige
communicatie: tussen verkopers en klanten, tussen politici en kiezers, tussen werkgevers en
werknemers, tussen ouders en kinderen, tussen artsen en patiënten, tussen kennissen, collega’s, buren
en geliefden. De leugen is een belangrijk instrument in onze communicatie.” Hoewel we allemaal
zullen zeggen dat we waarheid en eerlijkheid heel belangrijk vinden, blijken we het in het dagelijks
leven niet zonder de leugen te kunnen stellen. Liegen maakt het maatschappelijk verkeer mogelijk.
Het is de noodzakelijke sociale smeerolie. Experimenten waarin proefpersonen enkele weken lang
geen enkele leugen probeerden te vertellen, moesten worden afgelast: te veel mensen werden gekwetst.
Als we bereid zijn te erkennen dat leugens en bedrog inderdaad een onvervangbare rol spelen in
het menselijk samenleven, betekent dat dan dat, qua mensen voor de gek houden, alles gepermitteerd
is? Dat we elkaar best zoveel mogelijk op de mouw spelden? En dat we begrippen als waarheid
en authenticiteit beter opzij kunnen vegen? De eersten die het idee verkondigden dat de waarheid
ook maar is wat je ervan maakt, waren de sofisten uit het antieke Griekenland. De sofisten waren
rondtrekkende leraars die een zeer pragmatische instelling hadden. Ze leerden mensen uit de hogere
klassen, tegen hoge betaling, hoe ze aan de top van de samenleving konden komen door het publiek
te bespelen en te manipuleren. Wat de waarheid precies was, dat was niet zo belangrijk, het ging erom
hoe je het aan de massa verkocht. Protagoras van Abdera, de bekendste van de sofisten, geloofde zelfs
niet dat de waarheid bestond. Elke waarheid is relatief: wat voor de een goed en juist is, kan voor
een ander slecht en fout zijn. Het contact met andere volkeren, die radicaal andere opvattingen en
waarden hadden, had hem tot dit inzicht gebracht. Vandaag zouden we dit cultuurrelativisme noemen.
Van Protagoras is dan ook de bekende uitdrukking: ‘De mens is de maat van alle dingen.’ En als
gelijk hebben niet meer bestaat, kun je volgens de sofisten beter gaan voor het gelijk krijgen, voor het
manipuleren van de mening van de anderen, zodat jij als de sterkere uit het debat komt. Een begaafd
sofist weet steeds ‘de zwakkere stelling tot de sterkere te maken’.
Vandaag de dag stellen sofisten zich in de eerste plaats ten dienste van de spelers op de vrije markt
Ze heten dan marketing- en reclamejongens. In ons systeem van consumptiekapitalisme, waarin talloze
bedrijven talloze al dan niet nuttige producten aanbieden, moet er bitter gestreden worden om de

gunst van de consument. Hoe goed
of nuttig een product in werkelijkheid
is, maakt niet zoveel uit, het
gaat erom mensen te overtuigen
om het te kopen. Dus het zwakkere
product tot het sterkere te maken.
Benjamin R. Barber, een Amerikaans
politicoloog, stelt in zijn boek
‘De infantiele consument’ vast dat
de markt doelbewust probeert een
infantiel ethos te creëren: mensen
worden gemanipuleerd om, net als
kinderen, veel meer te gaan consumeren
dan ze eigenlijk nodig
hebben. Mensen wordt het gevoel
aangepraat dat ze in alle vrijheid
beslissingen kunnen nemen op de
markt, terwijl ze eigenlijk worden
herschapen in willoze volgelingen
van het kapitalisme. Het doel
heiligt de middelen: winst maken
is op de kapitalistische markt nu
eenmaal belangrijker dan correct
met mensen omspringen. De verregaande
vermarkting van onze
economie, met de bijhorende manipulatietechnieken,
is misschien
irritant en zelfs zorgwekkend, maar
in de economische sector tenminste
te verwachten. Helemaal erg
wordt het, als het marketingdenken
buiten zijn voegen treedt, en
begint door te dringen in sferen
van de samenleving die eigenlijk
andere principes zouden moeten hanteren. We zouden, in navolging van de sociologen Max Weber en
Jürgen Habermas, van een kolonisering van de leefwereld kunnen spreken. Habermas stelt dat er
twee soorten van handelen bestaan: instrumenteel en communicatief handelen. Instrumenteel handelen
– “Ik gebruik dit middel om dit doel te bereiken” – doe je in de zielloze wereld van de techniek
en de economie. Communicatief handelen – “Ik praat met de ander om tot een beter wederzijds begrip
te komen” – doe je in de leefwereld, de wereld waar mensen elkaar ontmoeten in sociaal of politiek
verband. Het pijnpunt van de moderne maatschappij is volgens Habermas dat het instrumentele
handelen meer en meer begint door te dringen in de leefwereld, en zo de traditionele waarden van die
leefwereld systematisch vernietigt. Voorbeelden zijn in onze samenleving niet moeilijk te vinden.
De politiek bijvoorbeeld, die ooit verbonden was met begrippen als democratie, publieke ruimte en
burgerschap, is tegenwoordig een echte markt geworden. Politici worden aan de man gebracht en als
goederen verkocht aan een publiek dat niet gezien wordt als een openbaar lichaam van burgers, maar
als een verzameling afnemers. Op de lange duur kan dit de democratische instituties en waarden
alleen maar ondermijnen. Ook in de media is het marketingdenken onherroepelijk binnengedrongen.
Vroeger was de centrale richtlijn van de media het zo objectief mogelijk brengen van het nieuws. Maar
37

38
ook de media zijn een commerciële, vermarkte wereld geworden. Ook ‘het nieuws’ moet mee zorgen
voor een groter marktaandeel en meer winst. Dit kan de objectiviteit en kwaliteit nadelig beïnvloeden.
“Er is geen enkele reden waarom een journaal aan andere wetmatigheden zou moeten gehoorzamen
dan een entertainmentprogramma.” Het citaat is van Stef Wauters, voormailig VRT- en nu VTM-nieuwsanker.
Het schrijnendst is de invasie van het marketingdenken in de persoonlijke en sociale leefwereld.
Hier hebben steeds zaken centraal gestaan als ontmoeting, vriendschap, authentiek contact
met anderen. Tegenwoordig komt sociaal contact meer en meer neer op: jezelf stileren als een zo aantrekkelijk
mogelijk product. Sociale netwerksites zoals Facebook komen hieraan natuurlijk tegemoet:
gebruikers beslissen zelf welke aspecten van hun persoonlijkheid ze in de verf zullen zetten. Het is
ook al lang niet meer ongebruikelijk om op foto’s eerst je uiterlijk te perfectioneren met Photoshop
alvorens je ze aan de internetgemeenschap presenteert.
Heeft het zin, zou men zich kunnen afvragen, om hiertegen
in te gaan? Heeft het zin om deze woekering van
het instrumentele marketingdenken te bekritiseren en
te proberen om haar terug te dringen? Het lastige is
natuurlijk dat, in een samenleving waarin marketing
zo diep doorgedrongen is in alle geledingen, elke roep
om authenticiteit alleen maar kan klinken als een
marketingtruc. Maar dit moet een vrijzinnig humanist
er niet van weerhouden om af en toe tegen
de stroom in te gaan, en zijn stem te laten horen
voor authenticiteit, tegen manipulatie en (zelf)
bedrog. Vrijzinnigen hechten veel belang aan
vrij onderzoek, dus aan het kritisch omgaan
met informatie. Bewustmaking staat daarbij
centraal. Pas dan is er sprake van
echte vrijheid.

Overbevolking
met Jan-Pieter Everaert
Erasmus probeerde in zijn Lof der Zotheid om taboes
te doorbreken. Want wie durfde openlijk spreken over de
inhaligheid van de clerus, op het gevaar af een ketter te zijn? Wie durfde
het nut van oorlogen in vraag stellen, op het gevaar af een anti-patriot te zijn?
Wij gingen op zoek naar hedendaagse taboes, en we selecteerden er zes.
Jan-Pieter Everaert is journalist/docent en uitgever van het dagelijkse
onafhankelijke e-zine De Groene Belg (www.degroenebelg.
be). Hij vindt overbevolking een groot probleem en kaart dit ook
aan in zijn publicaties. Maar waarom, want meer kindjes, da’s
toch leuk? “Onze aarde is zeer eindig. Meer dan 70 % van de
planeet wordt door water bedekt. Trek van de resterende 30 %
nog eens de helft af en je houdt zo’n 13% ‘cultuurgrond’ over
waar we met zijn nu reeds zeven en in 2050 negen of elf miljard
mensen op leven. Dat leidt tot steeds meer verstedelijking, met de
bijhorende maatschappelijke stress - denk aan de files, het wonen
in appartementen - en vervreemding van de natuur. Dat leidt tot
een steeds snellere uitputting van alle soorten grondstoffen: van
drinkwater tot vruchtbare grond, van petroleum tot zuivere lucht.
Door de groeiende mensenaantallen worden er ook steeds meer
woongebieden voor planten en dieren vernietigd en vernietigen we
de biologische rijkdom van onze planeet.” Maar het probleem is toch niet overal even groot? “Er zijn
zeer grote regionale verschillen. In een land als België stijgt de bevolking snel door immigratie. Maar
in enkele Oost-Europese landen en in Rusland daalt de bevolking dan weer, bijvoorbeeld door emigratie.
Afrika gaat een spectaculaire stijging tegemoet: van ongeveer één miljard Afrikanen nu naar
zo’n één komma zeven miljard Afrikanen in 2050. Als je weet dat nu al de helft van de Afrikanen
van het continent weg wil, is duidelijk wat er nog aan migratiegolven zal komen, met alle ontwrichtende
gevolgen vandien voor zowel migranten als gastlanden.” Hoe verklaart u de taboesfeer rond
dit thema? “Voor wat de individuele mens betreft, is er de vrijheid die men zich toe-eigent om zelf
de omvang van zijn of haar kroost te bepalen. En aangezien de voortplantingsdrift instinctief in ons
gedrag ingebakken zit, is dat iets waar men niet op bekritiseerd wil worden. Toch heb ik al jaren de
indruk dat veel “gewone” mensen zich openlijk tegen de overbevolking afzetten. Het ligt soms zelfs
moeilijker bij veel “intellectuelen”: zij maken vaak van de verandering van ons consumptiegedrag
hun hoofdstrijdpunt. Bij de politieke en economische ‘decisionmakers’ bots je dan weer op de systeemnood
aan economische groei. Enkel door steeds weer te groeien, denkt men een aantal problemen
- zoals die van de stijgende sociale zekerheidskosten - aan te kunnen.” Er moeten toch nog
mensen zijn die zweren bij steeds meer kindjes? “Een groeiende bevolking is in ieder geval direct een
zegen voor de bedrijven: meer mensen die men als productiefactor kan inschakelen en vooral meer
consumenten. Meer winst dus. Voor politici geldt dat zij een hogere wedde krijgen, naarmate er meer
mensen wonen in het gebied waarvoor ze verkozen werden, dat ze meer middelen ontvangen ook om
aan beleid te doen. Vergeet ook niet de godsdienstige factor en dan zeker bij de drie “woestijngodsdiensten”:
jodendom, christendom en islam. Ze passen alle drie het bijbelse “ga en vermenigvuldig
u” toe. Er zijn ook machtsoverwegingen: in Israël-Palestina vechten Hamas en de Israëlische regering
- via orthodoxe joden - zelfs een echte demografische oorlog uit.” (BS)
39

Belastingen
met John Vandaele
John Vandaele is journalist bij het mondiaal magazine Mo*. Hij schreef
jarenlang voor De Morgen en Knack over mondiale, socio-economische
en ecologische thema’s. Vandaele maakte zich onlangs in een opiniestuk
behoorlijk kwaad op Tom Boonen. “Ik denk dat het nuttig zou kunnen zijn
dat je mensen die veel verdienen extra kunt aanspreken in deze moeilijke
financiële tijden. Als dan mensen die een hoog inkomen hebben, om die
reden naar een plaats verhuizen, Monaco bijvoorbeeld, waar er minder
belastingen te betalen zijn, dan vind ik dat, zeker nu, niet echt optimaal.
Hij zegt eigenlijk: “Ik ben hier opgeleid, ik ben hier naar school geweest,
ik heb hier allerlei voorzieningen genoten… En nu ik veel verdien, ga ik
duizend kilometer van hier wonen, zodanig dat ik minder moet bijdragen.”
Het gaat hier wel over onze nationale oogappel! “Ik denk dat de manier
van kijken naar belastingen in België bepaalde kenmerken vertoont. Dat men het eigenlijk, dat
blijkt ook uit recent opinieonderzoek, nogal normaal vindt om belastingen te ontduiken. Dat heeft
waarschijnlijk historische redenen. We zijn eeuwenlang overheerst geweest, dus onze leiders waren
dikwijls vreemde leiders, waar je een achterdochtige verhouding mee had. Je geeft niet graag geld
aan mensen, waar je geen band mee voelt. Verder is het zo dat België ook niet de kampioen is in het
efficiënt besteden van belastingmiddelen. Dat zijn zeker twee redenen waarom mensen daar vragen
bij stellen. Maar ik vind toch dat er te weinig gezegd wordt wat er tegenover die belastingen staat.
Ik heb de kans gehad om veel te reizen. En ik moet toch zeggen dat onze sociale voorzieningen, dat
onderwijs, die gezondheidszorg, die bibliotheken, die culturele mogelijkheden die hier zijn… toch wel
fantastisch zijn.” Er is dus iets grondig mis met onze houding tegenover belastingen? “Belastingen
betaal je om publieke diensten te genereren. Dat eenvoudigweg zeggen, heeft iets verdachts bij ons.
Je zou kunnen zeggen dat daar een klein taboe op rust. Je bent in elk geval niet helemaal normaal
als je dat zegt. Terwijl ik zie dat zoiets, in de Scandinavische landen bijvoorbeeld, heel normaal
wordt bevonden. Als men vaststelt dat er een bepaald tekort is, dan herinner ik mij dat mensen
heel makkelijk gaan zeggen: ‘Oké, dan moeten we iets meer belasting betalen om dat te kunnen
rechttrekken.’ Hier is dat minder evident.” (MvD)
Eetverslaving
met Koen Crucke
40
Koen Crucke is een gevierd zanger en acteur. Tegenwoordig vaak in het
nieuws met afslankboeken, maar vroeger bekend als gezellige dikkerd in
tal van shows en panels. “Ineens werd ik beroemd, samen met Margriet
Hermans, die ook zo dik was. We waren een heel gezellig duo in panels en
zo…”. Koen kijkt in zichzelf: “Het wordt bijna je imago, dus je kijkt er niet
meer naar. Het werd steeds erger, tot ik 130 kilo woog. En natuurlijk, op
den duur loop je wel gefrustreerd rond. Je wil dat wel wegstoppen. Je zegt:
‘Ik ben graag zo, en het kan me niet schelen, ik voel me goed in mijn vel…’
Maar eigenlijk lieg je jezelf voor en lieg je andere mensen ook voor. Je voelt
je niet goed in je vel. Dat is niet om aan te zien, als je zo dik bent.” Waarom
is het dan zo moeilijk om uit die spiraal te stappen? “Omdat je jezelf niet
meer de baas bent op dat moment. Omdat je zodanig ingepalmd bent door
datgene waaraan je verslaafd bent, dat je geen karakter meer hebt. Omdat je de sterkte niet hebt om
er komaf mee te maken. Waarom is iemand verslaafd aan roken? Of aan drugs? Mensen moeten dat
hebben of ze kunnen niet meer functioneren.” (MvD)

De dood
met Wim Distelmans
Wim Distelmans is kankerspecialist en professor in de
palliatieve geneeskunde aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij
was voorzitter van de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen en
momenteel voorzitter van de Federale Commissie Euthanasie.
Men zegt wel eens dat de dood bij het leven hoort, maar toch
is het onderwerp vaak taboe. “Zelfs als mensen terminaal
ziek zijn, merk je dat ze eeuwig denken te leven. Zo gebeurt
het vaak dat men de ene dag nog een vakantie plant terwijl
men de dag nadien een palliatief doktersbezoek verwacht. Het
verdringingsmechanisme is tot in de laatste fase merkbaar. Maar ook gezonde mensen denken vaak
eeuwig te leven. Wanneer men 24u op 24 bezig is met de hoeveelheid tijd die nog rest, dan wordt men
gek. Daarom is het normaal dat zelfs terminale patiënten de dood willen verdringen of gewoon niet met
die realiteit geconfronteerd willen worden. Er is algemeen een sterke menselijke terughoudendheid
naar dat ‘eindig zijn’ ”. Is het taboegehalte verschillend bij gelovigen en ongelovigen? “Ik merk niet
zo meteen grote verschillen tussen gelovige en niet-gelovige patiënten. De euthanasiekwestie en
het menselijk zelfbeschikkingsrecht maken voor de gelovige zelf weinig verschil. Het is eerder bij de
opiniemakers een punt van dispuut. De theoloog Harry Kuitert stelde het mooi: “Het leven is een
geschenk van god, maar als het geen geschenk meer is, kan je het even goed teruggeven.” En wat
als arts of patiënt tegen beter weten in weigeren los te laten, zoals in het geval van therapeutische
hardnekkigheid? “Het zinloos doorbehandelen is een eigen bescherming, een blijk van miskenning
van eigen falen soms. Het is niet alleen bij artsen en zorgverleners merkbaar, ook patiënten nemen
zelf weinig genoegen met het alternatief, namelijk het sterven zelf.” (PvdV)
Depressie
met Christine Van Broeckhoven
Christine Van Broeckhoven kent internationale faam als wetenschapper
die onderzoekt voert rond Alzheimer. Ze was ook vier jaar parlementslid,
maar koos onlangs opnieuw voluit voor haar wetenschappelijke carrière.
“Geestelijke aandoeningen zijn een taboe omdat onze hersenen altijd
met psychiatrische ziektes worden geassocieerd. Anderzijds is er weinig
tolerantie ten overstaan van geestesziektes en meer tegenover lichamelijke
ziektes vanwege de uitgebreidere kennis die we over die laatste hebben.
Men beschouwt het psychosomatische vaak als ingebeeld en men geeft
de persoon zelf de schuld.” Daarmee is meteen het taboe verklaard, maar
wat zijn de oorzaken van een depressie? “De oorzaak van een depressie
berust vaak op een levenstrauma, verdriet, rouwproces. We durven de
tijd niet meer nemen om te rouwen, om droevig te zijn, om dit toe te laten
en daar bij stil te staan. Het overkomt iedereen wel eens om een baaldag te hebben, maar dit wordt
niet altijd toegestaan. Zo stapelen de frustraties zich op en krijgen we uiteindelijk een burn-out. We
moeten allemaal perfect blijven tot de dood. We worden beïnvloed door media en massaconsumptie
om allemaal in dezelfde richting te kijken. De medicalisering van ons gedrag uit zich in het verliezen
van het eigen “zijn” en het bijna negeren van het eigen gedrag.” En wat met de toekomst? Van
Broeckhoven is niet zo optimistisch: “Al dat presteren, werken en sporten tegelijkertijd,… We gaan
echt naar de eeuw van de geestelijke gezondheidszorg… Want we werken meer een meer aan een
perfect lichaam, maar dan wel in een zieke geest.” (PvdV)
41

Multiculturaliteit
met Geert Van Istendael
Geert Van Istendael is een gevierd auteur van ondermeer Het
Belgisch Labyrint. De laatste jaren sprak hij zich geregeld uit
over samenleving, integratie en hoofddoeken, en dat werd hem
niet altijd in dank afgenomen. Op multiculturaliteit rust een
taboe, wie ze in vraag stelt krijgt het etiket extreem-rechts. Van
Istendael laat zich echter niet afschrikken. Wat is er mis met de
multiculturaliteit? “Zeer kort: ze is verwaarloosd. En alles wat
je verwaarloost, begint te stinken. Wij hebben wetens en willens
goedkope arbeidskrachten geïmporteerd en we hebben gedaan
alsof die mensen arbeidskrachten waren en niet meer.” Van Istendael heeft het vooral moeilijk met
het aspect islam: “Als je naar de Schrift kijkt - en zij nemen die Schrift nogal letterlijk - dan zijn er
veel zaken die onverzoenlijk zijn met de democratische rechtsstaat zoals wij die kennen. Dus wil
ik aanpassingen. Nu denk ik dat er voor een overdonderende meerderheid van mensen met een
islamitische achtergrond geen probleem is. Die aanpassing is al aan de gang. Maar waar ik niet in
geloof, dat is in lineaire vooruitgang. Er zijn terugslagen, er is een golfbeweging. Dat is veel complexer
dan te denken dat ons westerse model het wel zal halen omdat het superieur is.” “Mensen die zich
verzetten tegen een boerkaverbod in naam van de emancipatie van de vrouw, die begrijp ik niet. Ik heb
zeer lang een vaste maandelijkse bijdrage gestort voor Amnesty International, maar toen ik onlangs
las dat Amnesty het boerkaverbod een schending van de mensenrechten vindt, heb ik onmiddellijk
mijn schenkingen ingetrokken. Ik vind de boérka een schending van de mensenrechten.” De liberale
rechtsstaat mag dus sterk verdedigd worden? “Het is allemaal niet zo evident, die scheiding tussen
kerk en staat. Ik zie dat veel linkse mensen daar geen oog voor hebben, vooral niet als het om de
islam gaat. Een grote bekerende godsdienst kan een verwoestende kracht ontwikkelen en gaat voor
niets uit de weg. Dat jonge Marokkanen hun eigen godsdienst totaal niet kennen, maar intussen
wel gevoed worden door het goorste en het meest gewelddadige van de schotelantennes van de
salafisten uit Saoedi-Arabië, dat kun je bijna niet tegenhouden. Op dat punt werkt de techniek
anti-emancipatorisch. Wat je wel kunt doen, is duidelijke grenzen stellen: tot hier en niet verder.
Dus wel een boerkaverbod, geen aparte zwemuurtjes, enzovoort. En alle kinderen diets maken dat
ze deel uitmaken van één onderwijsproces en dat er geen onderdelen zijn die je zomaar opzij kunt
schuiven.” (BS)
43

Erasmus in de klas
Een insteek tot lesvoorbereiding, door Patricia Van De Velde
44
Desiderius Erasmus
1. Leerplan- en einddoelstellingen:
*Deze les kan een onderdeel zijn van het leerplan NCZ, Geschiedenis, Nederlands of Godsdienst, een
vakoverschrijdend vak of andere.
*Het biedt leerlingen inzicht in de historische en taalkundige aspecten van de mens en de wereld.
*Door het bevorderen van een kritische houding kunnen leerlingen zelfstandig leren omgaan met
hun eigen waardeoordelen.
*Bepaalde begripsvragen worden afgewisseld met evaluatievragen opdat de leerlingen vanuit een
goede basiskennis hun standpunten kunnen bepalen en argumenteren.
*Er wordt gepolst naar persoonlijke belevingen en ook affectieve leerdoelen komen aan bod.
*Het leer- en vormingsproces van de leerlingen wordt aangevuld met individuele en maatschappelijk
relevante kennisinhouden.
*Boodschap van “Lof der Zotheid”: we moeten het goede nastreven. Een gezonde zotheid mag er
zijn, alles met een lach. We kunnen gelukkig worden in eerlijkheid en zonder geldingsdrang of
hypocrisie.
2. Voorkennis en vaardigheden:
Enkele boeken en historische schrijvers werden reeds in de vorige lessen besproken.
De leerlingen hebben al wel eens een opstel of een tekst geschreven of ze zouden dit wel eens willen
uitproberen.
3. Bordschema:
* Desiderius Erasmus (Rotterdam, 27 oktober 1466/1467 of 1469 – Bazel 12 juli 1536) = De 11e
grootste Belg volgens “De Grootste Belg”, monnik, humanist, schrijver en filosoof
* Satire of hekeldicht = is de benaming voor een type culturele uitingen waarin op directe of minder
directe wijze kritiek wordt geleverd op bepaalde personen, instituties of kwesties die een zeker
maatschappelijk en/of politiek belang hebben.
* Hypocrisie = het voorwenden van geloof, gevoelens, moraal of deugden zonder daar volledig achter
te staan of de daaraan verbonden normen en waarden zelf in praktijk te brengen, in het bijzonder
bij het bekritiseren van anderen. De term wordt vaak gebezigd in tegenstelling tot oprechtheid en
integriteit. Een synoniem voor hypocrisie is huichelarij.
* Humanisme = onder het hedendaagse humanisme wordt een levensbeschouwing verstaan die de
mens centraal stelt en uitgaat van de waarde van de mens (Latijn: humanus = ‘menselijk’)
“Lof der Zotheid” Hoofdstukken
*hfst 1-9: proloog, zichzelf voorstellen als de Dwaasheid of Zotheid zelve
*hfst 10-22: alle goeds aan haar te danken
*hfst 23-30: alle menselijke activiteiten aan haar te danken bv. zelfs oorlogvoeren, politiek, kunst en
wetenschap
*hfst 31-45: Dwaasheid, dat wil zeggen alle vormen van onwetendheid, ongeletterdheid en domheid,
maakt de mens gelukkig
*hfst 46-61: alle beroepen hebben vrijwel alles aan Dwaasheid te danken
*hfst 62: schoolmeesters zijn het meest dwaas van iedereen, maar ook dichters, geleerden, juristen,
filosofen, theologen, monniken en prekers, vorsten, hovelingen, bisschoppen, kardinalen, pausen
en priesters zijn gek. Ten slotte haalt Dwaasheid gezaghebbende bronnen aan die haar prijzen,
allereerst heidense auteurs
*hfst 63-65: vervolgens bespreekt ze christelijke auteurs
*hfst 66: zelfs Christus zelf is in zekere zin dwaas geworden omwille van de mens
*hfst 67: en eigenlijk is de gelukzaligheid die christenen zoeken ook een soort waanzin en dwaasheid:

dat de ziel zich verenigt met het eeuwige, onzichtbare, allerhoogste Goede, is een soort verdwazing
*slot: Dwaasheid houdt ermee op en gaat lekker geen epiloog houden.
Kernwoorden, hedendaagse hekelpunten: bv. klimaatopwarming, elite-jetset trends, consumeren,
media, sociale druk om te presteren etc.
4. Mogelijke teksten:
Fragment ‘Holle hoofden onder de monnikskap’ (Lof der zotheid - Laus Stultitiae, 1508)
“Het dichtst tot hun geluk naderen zij die zich gewoonlijk ‘religieuzen’ en ‘monniken’ noemen, beide
zeer onjuiste benamingen daar het merendeel van hen wel heel ver van de religie verwijderd is, en
men van alle mensen hen wel het meest overal tegenkomt. Er zou niets ongelukkigers denkbaar zijn
dan zij als ik hen niet op vele manieren te hulp kwam. Want hoewel allen dit slag mensen zó verfoeien
dat men zelfs een toevallige ontmoeting onherroepelijk als een slecht voorteken beschouwt, zijn ze
met zichzelf bijzonder ingenomen. In de eerste plaats achten zij het het summum van vroomheid
als ze alle wetenschap mijden, zozeer dat ze zelfs niet kunnen lezen. In de tweede plaats: wanneer
ze met hun ezelsstemmen in de kerken de psalmen uitbalken (die ze wel op het rijtje kennen, maar
waar ze niets van begrijpen), dan denken ze waarachtig de oren der hemelingen bijzonder heerlijk te
strelen. Ook zijn er enkelen onder hen die uit hun miserabele armoedigheid grof geld slaan en voor
de deuren onder luid gebrul brood opeisen; ja, er is geen herberg, geen reiswagen, geen schip waar
ze niet komen schreeuwen, stellig tot aanzienlijk nadeel voor de andere bedelaars. En op die manier
willen die vriendelijke heren met hun armoedige kleren, hun gebrek aan ontwikkeling, hun boers
optreden en hun onbeschaamdheid ons, naar ze beweren, weer aan de apostelen herinneren! Het
leukste is echter dat ze alles volgens voorschrift doen, als het ware wiskundige formules hanterend
die men niet straffeloos negeert. Bijvoorbeeld: hoeveel knopen er in de sandaalriemen zitten, van
welke kleur de gordel is, hoeveel verschillende kleuren het kleed vertoont, van welke stof het is,
hoeveel millimeter breed hun gordel is, van welke vorm, hoe groot de inhoud van hun kap, hoeveel
vingers hun hoofdhaar lang is, hoeveel uren ze mogen slapen. Dat echter deze gelijkheid bij zoveel
verscheidenheid naar lichaam en karakter zeer ongelijk is, dat is wel iedereen duidelijk. Op grond
van deze onzin achten ze evenwel niet alleen bij zichzelf vergeleken anderen geen duit waard, maar
ook verachten ze elkaar onderling. Het gevolg is dat deze lieden die de apostolische naastenliefde
belijden, wegens een kleed met een andere gordel of om een iets donkerder bruin een vreselijke herrie
schoppen.”
Citaten uit “Lof der Zotheid” die kunnen dienen als basis voor klassikale discussie
“En zonder vreugde verdient het leven de naam van leven niet.”
“Het paard deelt het onheil der mensen. Want niet zelden put het zich uit bij wedstrijden, omdat het
zich schaamt voor de nederlaag. En op het slagveld wanneer het streeft naar de overwinning, wordt
het doorstoken en bijt het mét de ruiter in het zand.”
“Hoeveel beter is hij er aan toe die in gelukkige onwetendheid leeft, dan wie door jaloerse
achterdochtigheid zijn leven bederft en van iedere kleinigheid een tragedie maakt!”
“Kunt ge iets fraais, iets aardigs, iets bekoorlijke presteren, wanneer ge niet met uzelf bent
ingenomen?”
“Niets is dwazer dan wijs te zijn op het verkeerde moment.”
“Niets is zo pikant, als zotte dingen met zo’n ernstig gezicht te behandelen, dat niemand opmerkt dat
het maar een grap is.”
“Wanneer ze tenslotte alles verspeeld hebben, dan bedriegen ze liever hun beste vrienden dan degene
aan wie ze verloren hebben.”
“Want wie het roer van het schip van staat hanteert, moet slechts het algemeen belang en niet
zichzelf dienen.”
45

Vragen ter discussie
46
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wat weet jij van Erasmus? Je mag een beetje raden maar je kan best zelf eens nakijken of het
klopt.
Waarom was hij zo beroemd?
Erasmus heeft zijn naam veranderd. Waarom doen mensen dat, denk jij?
Erasmus werd met het katholieke geloof opgevoed. Er was toen maar één geloof. Welke geloven
ken jij? En wat geloof jij zelf?
Denk jij dat je straffen en beloningen nodig hebt om een goed mens te zijn? Waarom wel/niet?
Kloosters hoorden bij de katholieke kerk. Als je er woonde kon je niet meer doen wat je zelf
wilde. Je mocht niet trouwen, maar je werd monnik of non. Het was een eenvoudig leven met
veel bidden en werken. Maar het was er veilig en je leed geen gebrek. De buitenwereld was best
gevaarlijk. Buiten het klooster had je vrijheid, binnen het klooster had je veiligheid. Wat is voor
jou het belangrijkste: vrijheid of veiligheid?
Erasmus koos op een bepaald moment voor het klooster, maar kreeg er later veel spijt van. Heb
jij wel eens ergens heel veel spijt van gehad?
Hoe zit het in onze tijd met dat meelezen van brieven? Bij chatten zit je in een chatbox met
vrienden of met vreemden, bij msn ben je met z’n tweeën maar je kunt mensen toevoegen die
dan ook kunnen meepraten en meelezen met wat jij schrijft. En ze kunnen het ook doorsturen.
Zou jij op die manier iets heel belangrijks aan een vriend of vriendin vertellen? Wat zou er dan
kunnen gebeuren? Heb jij wel eens zoiets meegemaakt?
De boekdrukkunst was een uitvinding die de wereld veranderd heeft. Kun je nog meer belangrijke
uitvindingen opnoemen? Waren ze goed of slecht voor de wereld, wat denk jij?

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Erasmus mag niet zomaar schrijven wat hij wil, omdat de Bisschop de baas over hem is. Mag je
in ons land overal over schrijven? Waar vind jij dat mensen niet over mogen schrijven? Wat zou
er gebeuren als ze dat toch deden?
Kritiek kon gevaarlijk zijn. Is dat nu nog zo? Wat gebeurt er als jij ergens kritiek op hebt? Durf
jij alles te zeggen? Wat wel en wat niet?
Erasmus wil niet huichelen, maar eerlijk zijn mening geven. De meeste mensen huichelen wel
eens. Omdat je bang bent of om aardig te zijn. Als iemand je mening vraagt wil je die misschien
niet kwetsen. Heb jij dat wel eens gehad? Wat doe jij dan, en waarom?
Sommige spreekwoorden zoals Erasmus’ Adagie bestaan nu nog. Welke spreekwoorden ken jij,
noem er eens drie, wat betekenen ze volgens jou?
Erasmus leerde zijn leerlingen dus regels waar ze zich in die tijd en in dat land aan moesten
houden. Denk je dat er regels zijn waar iedereen, over de hele wereld zich nu aan moet houden?
Noem eens zo’n regel. Of bedenk er zelf één.
Wat heb jij nodig voor een goed leven? Erasmus maakte een soort verlanglijstje. Maak ook eens
zo’n lijstje voor jezelf. Wat is in jouw leven het allerbelangrijkste? Heb je daar geld voor nodig?
Hoe is het om nu door Europa te reizen? Waar ben jij al geweest, hoe heb je gereisd? Hoe lang
duurt nu de reis van Rotterdam naar Londen, Parijs of Rome?
Erasmus heeft het over rechten en plichten.Waar heb jij recht op? Noem vijf dingen. Wat zijn
jouw plichten? Noem ook vijf dingen.
“Zoet is de oorlog voor wie hem niet kennen”. Wat denk je dat Erasmus hiermee bedoelde? Wij
‘kennen’ de oorlog niet. Hier is al heel lang geen oorlog meer. Sommige kinderen, of hun ouders,
komen uit landen waar oorlog was. Ze zijn gevlucht. Zit er iemand in jouw klas? Heb je wel eens
gevraagd welke verhalen hij of zij kan vertellen?
Erasmus vindt dat de paus geen goede redenen heeft om een oorlog tegen de Turken te beginnen.
Hoe weet je of iets een smoes is of juist een goede reden? Gebruik jij wel eens smoezen om iets
goed te praten? En geloof je er dan zelf ook in?
Erasmus vroeg zich af waar het geweld bij de mensen vandaan komt. Wat vind je van zijn idee
daarover? Heb jij een eigen idee waarom mensen zulke dingen doen?
Iets goeds zien in ieder ander, het lijkt soms of we meer letten op wat er niet goed is aan een
ander. We mopperen op elkaar of maken iemand belachelijk. Hoe vaak geef jij iemand kritiek, en
hoe vaak geef je iemand een compliment? Wat doe je vaker? Hoe voel jij je als je een compliment
krijgt?
We zeggen het nog wel eens: ‘Die staat voor paal’ als iemand voor gek staat en uitgelachen wordt.
Wat vind jij van straffen waarbij je wordt vernederd? Heb je zelf wel eens zoiets gehad? Zou jij
iemand voor straf zo op een drukke plaats te kijk willen zetten? Waarom wel of niet?
Je las al een paar stukjes uit ‘De Universele verklaring van de rechten van de mens’, kortweg
‘de mensenrechten’: Recht op onderwijs voor iedereen; Recht op een eerlijke en menselijke
behandeling in het strafrecht; Recht op vrijheid en zelfbeschikking: geen slavernij. Welke
mensenrechten ken jij nog meer? Wat vind jij van deze rechten, heeft iedereen daar recht op?
Waarom wel/niet?
Wat is er volgens jou nu nog steeds belangrijk van de dingen die Erasmus 500 jaar geleden
vond?
Een technisch lesvoorbereidingsschema vind je op www.lofderzotheid.eu.
47

HVV aanbod
voor de afdelingen
50
De Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging (HVV) geeft graag de aanzet om de “Lof der Zotheid” van
de 16e eeuw te actualiseren en te herinterpreteren naar de 21e eeuw, een (militant) hedendaags
humanisme terug naar de bron.
Door middel van projectsubsidies realiseerden we reeds de ontwikkeling van een essaywedstrijd, de
“Lofderzotheid.eu” website en deze publicatie.
Er zijn vele mogelijkheden om Erasmus en diens “Lof der Zotheid” in de belangstelling te brengen.
We helpen u graag bij het organiseren van publieksactiviteiten.
Hierbij een opsomming van enkele mogelijkheden (er zijn er ongetwijfeld meer):
Francis Verdoodt en Jan Geens: 15min.-70 min. vertelling/theater
Inlichtingen: Jan.Geens@vlohora.be, francis.verdoodt@scarlet.be
Zwarte Komedie: theater/monoloog en liedjes, 40min of aangepaste tijdsduur
Inlichtingen: 03/233.56.78, info@dezwartekomedie.be, www.dezwartekomedie.be
Joris Tulkens (auteur van “De Schaduw van Erasmus”): lezing over Thomas More, Pieter Gillis,
Erasmus; verschillende historische onderwerpen zijn mogelijk op aanvraag
Inlichtingen: www.joristulkens.be, joris.tulkens@scarlet.be, 013/ 33.46.15
Bezoek Erasmushuis Anderlecht:
Inlichtingen: www.erasmushouse.museum, info@erasmushouse.museum, 02/521.13.83
Bezoek Rotterdam: Mevr. Gré Ploeg van het Erasmushuis, vlakbij het bekende standbeeld van
Erasmus, beschikt over een kleine bibliotheek en een verzameling Erasmusiana. Ze organiseert
publieksactiviteiten, rondleidingen, e.a.
Inlichtingen: +31 010 201 4545, stichting@erasmushuisrotterdam.nl
Bibliotheek Rotterdam: Op de derde verdieping van de Centrale Bibliotheek bevindt zich een
Erasmuscollectie in de Erasmuszaal waar u werken kan opvragen om in te zien.
Inlichtingen: +31 010 2816 188, http://zoeken.bibliotheek.rotterdam.nl
Bibliotheek Plantijn Moretus Museum (Unesco Werelderfgoed): Online catalogus, leeszaal,
rondleiding, museumbezoek . (Met in 2011 een aparte Erasmuscollectie ten toon)
Inlichtingen: museum.plantin.moretus@stad.antwerpen.be, 03/221.14.50
Tips en ideeën zijn meer dan welkom, zo kunnen we nieuwe en bestaande initiatieven samenbrengen.
Contactgegevens:
Patricia Van de Velde
Educatief medewerker
patricia.van.de.velde@h-vv.be
Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging vzw
Lange Leemstraat 57 - 2018 Antwerpen
Tel: 03 233 70 32
Fax: 03 233 55 13
www.h-vv.be

Afbeeldingen
Cover: Desiderius Erasmus (1466-1536), olieverf op hout, door Quinten Matsijs,
1517
Er was eens…..: Houten sculptuur uit 1650 (p 5)
Gecensureerde werken van Erasmus: de delen die men volgens de kerk
niet mocht lezen zijn onleesbaar gemaakt - © Erasmushuis Anderlecht (p 6)
Historisch portret: Gevel Erasmushuis Anderlecht - © Erasmushuis Anderlecht (p7)
Gravure van Desiderius Erasmus door Hendrik Bary, 1671 (p 8)
Gravure van Erasmus door Albrecht Durer, 1526 (p 8)
Tuin van het Erasmushuis te Anderlecht - foto Patricia Van De Velde (p 10)
Renaissancezaal in het Erasmushuis te Anderlecht - © Erasmushuis
Anderlecht (p 11)
Zwarte Komedie: Foto toneelvoorstelling rond LDZ door De Zwarte Komedie in opdracht van
HVV - foto door Luc Desmedt (p 12)
Cartoon door Catherine Ciseaux (p 13)
Foto toneelvoorstelling rond LDZ door De Zwarte Komedie in opdracht van
HVV - foto door Luc Desmedt (p 14)
Essaywedstrijd: Jos Streng ontvangt de eerste prijs van de essaywedstrijd uit handen van
Johan Sanctorum - © Martin Harlaar (p 16)
‘Why me’ - © Rosie Hardy (p 19)
‘The sleep of reason produces monsters’ - Francisco de Goya, 1797 (p 21)
De Denker van Auguste Rodin - detailfoto (p 22)
Bibliotheek Erasmushuis te Anderlecht - © Erasmushuis Anderlecht (p 23)
Werkkamer van Erasmus in het Erasmushuis te Anderlecht -
© Erasmushuis Anderlecht (p 24)
Geertje Cuypers na ontvangst tweede prijs van onze essaywedstrijd - foto
door Luc Desmedt (p 25)
‘Depression’ - © Ron Ray (Bark) (p 28)
Vrij denken en spreken: Monika Van Paemel - foto door Björn Siffer (p 30)
Ontwerp van Hans Holbein voor een glas in lood raam voor Erasmus (p 31)
Slogan en logo van The Campaign for Free Expression (p 32)
Piensa, foto door Mauricio Reyes (p 33)
Niets dan de waarheid: Foto van de nar uit het toneelstuk King Lear (p 37)
‘Noble Fool’ - © sternoskop.co.uk (p 38)
TABOO: De dood gekleed als een nar achtervolgt een koppel - Duitse print
gemaakt door Allaert Claesz, anno 1562 - De dood houdt een zandloper de
hoogte in. De man in het midden duwt hem weg van de vluchtende vrouw,
wiens hand de dood reeds omkneld. (p 42)
Erasmus in de klas: Kent School St. Jozefsheim (p 44-45)
Kinderen in de klas (p 46)
Frescozaal Erasmushuis te Anderlecht - © Erasmushuis Anderlecht (p 48-49)