GLOSSARIUM JATWERK voltijd_juni 2009(2) - Kleio

GLOSSARIUM JATWERK (voltijd), juni 2009
Jennifer Trimble en Jas Elsner, Introduction, If you need an actual statue...
Replicatie: Gedefinieerd door Whitney Davies als “the sequential production of similar material
morphologies – made or imagined material forms that are always “artifacts” and often images – that
are substitutable for one another in specific social contexts of use”. Volgens Trimble en Elsner wordt
replicatie vaak als iets objectiefs beschouwd – iets dat gemeten en vastgesteld kan worden volgens een
bepaald systeem. Maar de subjectieve aspecten van replicatie zijn eveneens belangrijk, zoals sociale
aspecten en historische ontwikkelingen.
Klassieke replicatie: uit een objectief oogpunt gemaakte, met name Romeinse kopieën (Duits begrip:
Kopienkritik). Toen bleek dat het merendeel van de meesterwerken die Winckelmann had onderzocht,
Romeins en niet Grieks waren, nam de status van de werken af en liet de archeologie achter met een
schaarste van primaire werken, met name de vrijstaande sculpturen. Kopienkritik begon met het
vergelijken van Romeinse sculpturen voor het opwekken van deze het niet meer overlevende Griekse
originelen waarvan zij kopieën zouden zijn. Door middel van stilistische analyses van de verschillende
groepen van dergelijke kopieën trachtte men een te corpus ontwikkelen van specifieke namen van
kunstenaars. Dit werd gebruikt om de lijnen van invloed te volgen en soms ook om te achterhalen uit
wat voor materiaal e originele sculptuur was gemaakt.
Formele esthetiek: omvat de analyse van Romeinse kunst als een communicatief systeem,
onafhankelijk van de betekenis; begrip wordt gezocht van in het bijzonder Grieks-afgeleide vormen en
stijlen. Het is niet alleen specifieke (verloren) Griekse voorwerpen, maar ook de stijlen in waarin ze
werden gemaakt die de Romeinse kunst karakteriseren. Hielp om de Romeinse artistieke productie te
redden van schande en het nieuw leven inblazen naar de studie van Romeinse kunst. De vervanging
van de negatieve en secundaire begrippen met de positieve gevolgen van 'emulatie als een creatief
proces en het verschuiven van invloed naar appropiatie.
1

Vibeke Olson, The Significance of Sameness: an overview of the standardization and imitation in
Medieval Art
Sameness: gelijkenis, gebrek aan variatie, monotoon.
Verschillende termen kunnen gebruikt worden om dit verschijnsel van sameness te beschrijven: kopie
(copy), volharding/aanhouden van (persistence), standaardisering (standardization), imitatie
(imitation), appropiatie (appropriation), citeren (quotation), herhaling (repetition).
Sameness en difference: kunnen beschouwd worden als twee zijdes voor hetzelfde argument
(bijvoorbeeld Mona Lisa van Da Vinci en Mona Lisa van Duchamp alleen met snor). Door
gelijkenissen en gelijkvormigheid vast te stellen, kun je tevens verschillen en uitzonderingen
ontdekken.
Kopie: meest directe vorm van sameness, het overdragen van één vorm naar de ander, die identiek is
of minstens dezelfde eigenschappen heeft als het origineel.
Een kopie hoeft niet perse nauwkeurig en trouw te zijn aan het origineel (zoals Veronica-portret van
Christus), maar kan een reproductie van een type zijn die als doel heeft het idee van het origineel op te
wekken (zoals de kopieën van de H. Grafkerk die vanwege de centraalbouw, tamboer en omgang aan
het origineel refereerden en zodoende loca sancta werden). De mate van nauwkeurigheid was dus
afhankelijk van de functie. Een kopie met een symbolische bedoeling had artistiek meer vrijheid dan
een kopie met een directe associatie.
Appropiatie: lenen van vormen met politieke doeleinden. Deze vorm van kopie is meer opvallend in
relatie met de visuele associatie met het origineel. Het kan helpen de politieke wettigheid of de macht
te verstevigen van de patroon door visuele, politieke en historische connectie te maken. Een illusie van
sameness en continuïteit daardoor gecreëerd tussen het voorafgaande en de nieuwe vorm. Denk aan de
Paltskapel van Karel de Grote die gebaseerd was op Justinianus S. Vitale in Ravenna (zowel
daadwerkelijk zuilen meegenomen als de vorm van de octagonale centraalbouw), maar ook de 12 e
eeuwse kapitelen in de St. Denis die de vorm van Merowingische kapitelen hadden om zo de link naar
illustere machtige stichters te leggen.
2

Ernst Kitzinger, The Role of Miniature Painting in Mural Decoration
Pictorial guides: Picturale voorbeelden (tekeningen, boeken) die werden gebruikt bij het maken van
een specifieke wanddecoratie
Podlinniks: Algemene picturale handleidingen voor het maken van iconen, voor herhaald gebruik, in
Rusland.
Bosman, The Power of Tradition
Spolia (Bosman): Materiaal dat voor de 2 e of 3 e keer gebruikt is en dat origineel in een ander gebouw
is gebruikt. Het begrip spolia stamt uit de 16 e eeuw.
Beat Brenk, Spolia from Constantine to Charlemagne
Spolia (Brenk): Het refereert naar het hergebruikt gedeelte van architectonische constructies die van
vernielde gebouwen zijn genomen.
Interpretatio christiana: ‘becoming the head of Christ’. Dit zien we veel bij gemmen, cameo’s. De
klassieke gemmen werden bij deze bewerking ontdaan van hun originele klassieke betekenis en
werden christelijk geïnterpreteerd.
Varietas: Letterlijk betekent het variatie, of gevarieerdheid. Dit concept is ontstaan in de late oudheid
en hiermee bedoelt men de waardering voor het combineren van verschillende klassieke ordes,
conventies of stijlen, maar ook het bij elkaar brengen van verschillende materialen.
Nova gloria vetustatis: Letterlijk betekent het de nieuwe glorie van de ouderdom/oudheid. Een
historisch bewustzijn gekenmerkt door bewondering voor de Romeinse geschiedenis, vaak door spolia
te gebruiken.
3

Dale Kinney, The concept of Spolia
Spolia (Kinney): Materiaal van kunst- of bouwwerken waarvan is aan te duiden dat het eerder gebruikt
is in een andere culturele context.
Helene Mund, Kopie en traditie
Kopie: het woord kopie wijst doorgaans op een classificatie van een geheel van werken waarbij de
schilder louter een herhaling levert, dit in tegenstelling met het origineel dat door een werkelijk
scheppingsproces gekenmerkt wordt.
Exacte Kopie: werken, die er hetzelfde uitzien, maar later werden geschilderd dan het model. Slechts
technische verschillen kunnen worden opgemerkt.
bijv. Mariaretabel Rogier van der Weyden. Twee versies met iconografische overeenkomsten, maar
verschil in coloriet en picturale uitvoering. Werken die er hetzelfde uitzien maar later zijn geschilderd.
Repliek: werken van 1 kunstenaar die qua techniek en karakter zo op elkaar lijken dat daarin dezelfde
hand herkend kan worden. Composities kunnen in zekere zin afwijkingen vertonen qua onderwerp en
kleur.
Denk aan Maria die het Kind omhelst, 3 exemplaren, allen door Dirk Bouts.
Vrije Kopie: vrije kopieën worden gekenmerkt ofwel door het ontlenen van een enkel motief (een
figuur, een fragment van het landschap, een deel van de compositie), ofwel door het overnemen van de
hele compositie die in de eigen stijl van de kopiist werd omgezet.
Autokopie: minder belangrijke elementen zoals brokaat, architectonische decors en bijkomstige
figuren, waarvan de herhaling leidt tot een waar ateliervocabularium, die steeds opnieuw overgenomen
worden. Systematisch gebruik van dergelijke elementen leidt tot een waar fabrieksmerk.
4

Calque: werd gebruikt bij het ponsen en is een doorzichtig gemaakt stuk perkament of papier waarop
men de compositie van een bestaand schilderij overtrok.
(bron: Ridderbos en Van Veen (red.). Om iets te weten van de oude meesters. Nijmegen, 1995: 312.)
Ponsen: in de lijnen van de calque en het stuk blanke papier dat daar onder lag, werd met een naald
gaatjes geprikt. Het blanke papier (dus niet de calque) werd op de nieuwe drager vastgezet en door de
gaatjes werd kalkstofpoeder verstoven. Er bleef een serie zwarte puntjes achter die de ondertekening
van een nieuw schilderij vormen.
(bron: Ridderbos en Van Veen (red.). Om iets te weten van de oude meesters. Nijmegen, 1995: 312.)
Maria Loh, New and Improved. Repetition as Originality in Italian Baroque Practice and Theory
Mixture (misto): Een mix van (de beste) stijlen, beeldelementen, composities, thema’s etc. van
verschillende kunstenaars.
Novelty (novita): Nieuwe draai geven aan bekende vormen en stijlen, iets nieuws, eigens toevoegen.
Theft (furto): Zonder toestemming iets overnemen.
Pastiche (pasticcio): [1.] Elementen uit verschillende bronnen/stijlen gebruiken; [2.] Imitatie of
parodie op bepaalde stijl of artiest; [3.] Verschillende stijlen incorporeren.
Acutezza: De spitsvondigheid van de kunstenaar (het kunstenaarsgenie). De kunstenaar maakt iets
‘nieuws’ door ‘gevatheid’ toe te voegen in zijn werk: dat wil zeggen iets karakteristieks om zo het
publiek te ‘vatten’.
Het begrip Acutezza sluit aan bij het begrip novelty (novita). Zo bewijst Sluijter aan de hand van
voorbeelden dat Rembrandt’s nieuwigheid, het toevoegen van emotie, positief moet worden opgevat.
Het is karakteristiek voor Rembrandt.
5

Eric-Jan Sluijter, Imitation, Artistic Competition and Rapen
Ingenium: Grootsheid, genialiteit.
Rapiamus: Iemand die onderdelen uit andermans werk raapt/verzamelt
Rapiarium: Modellenboek voor schilders en een aantekenboek voor op school.
Rapen: het verzamelen van elementen uit andere bronnen en opnemen in het eigen werk. Van Mander
is van mening dat is dit alleen tijdens de schildersopleiding gebeurde, maar Angel en Houbraken zien
rapen als een algemeen verschijnsel in de 17 e eeuw.
Dissimular simularity: ongelijke gelijkheid; zoek het verschil.
Paragone: Toonbeeld van volmaaktheid – de kijker wordt geconfronteerd met origineel en kopie, de
kopie vervolmaakt het origineel.
Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: Boek van Samuel van Hoogstraten ( leerling van
Rembrandt) waarin hij schrijft dat het goed is om naar voorbeelden te schilderen, maar dat je dat
selectief en met verstand moet doen. Je moet je realiseren wat er zo goed is aan het door jou gekozen
voorbeeld
Jeffrey Muller, Rubens’ Theory and Practice
De Imitatione Statuarum (circa 1608, het kopiëren van beelden): Kort traktaat waarin Rubens zijn
theorie van artistieke imitatie uiteenzet. Hierin onderstreept hij het belang voor de kunstenaar van een
grondige, doch selectieve kennis van de klassieke beeldhouwkunst. (zie ook: selectieve imitatie)
Quintilianus, Marcus Fabius : Romeins retoricus (± 35 - ± 100) wiens De Institutione Oratoria nog
steeds geldt als een standaardwerk op het gebied van de retorica (kunst der welsprekendheid). Er is
weinig van zijn werk bewaard gebleven. De volledige tekst van Institutione werd pas in de ME in een
klooster in Sankt Gallen ontdekt. Deze ontdekking leidde tot een enorme stijging van de populariteit
van Quintilianus, die veel humanisten beïnvloedde. (Bron: Wikipedia).
6

Decadentie en vooruitgangsdenken, betekent hier: overtuiging dat na de Oudheid de teloorgang intrad.
Rubens vond de fysieke en mentale gesteldheid van de mens hiervoor illustratief. In de Oudheid was
de mens geestelijk en lichamelijk gezond (mens sana in corpore sano). Rubens zag in zijn tijd
volgevreten, futloze lijven met dito hersens. Reden voor de superioriteit van de klassieke mens was dat
hij dichter bij de natuur stond. De decadentie in de kunsten kon volgens Rubens dan ook tegengegaan
worden door een terugkeer naar de natuur langs de lijnen van zijn selectieve theorie van artistieke
imitatie. Door een oplossing voor de teloorgang te bieden, sloot Rubens aan bij de vooruitgangsideeën
uit de Renaissance.
Imitatie, artistieke , hier: het kopiëren naar voorbeelden uit de natuur en het selectief kopiëren naar
kunstwerken uit Oudheid en Renaissance (zie onder). De natuur hoort echter als voornaamste
voorbeeld voor de kunstenaar te dienen.
Imitatie, selectieve : Proces waarbij de kunstenaar na zorgvuldige beoordeling kiest welke werken hij
als model gebruikt om te volgen, dwz niet alleen de juiste kunstenaar maar ook die werken of
onderdelen daarvan die zijns inziens geschikt zijn om nagevolgd te worden, als voorgestaan door
Quintilianus. Rubens koos volgens Muller die schilders als model die in zijn optiek een belangrijke
bijdrage leverden aan de vooruitgang van de kunst wat betreft de imitatie van de natuur (Titiaan,
Rafael, Tintoretto e.a.).
Imitatio, als in: genus imitatio (genus: soort)
In de Renaissance werd het begrip imitatie gebruikt als algemene benaming voor een aantal
subcategorieën; de genus imitatio kon onderverdeeld worden in; translatio, imitatio en aemulatio:
translatio: de letterlijke navolging van het origineel; voor studiedoeleinden en om een groter begrip
van origineel te verwerven;
Vgl. de versies van The Rape of Europe van Titiaan en Peter Paul Rubens (Muller, p. 239)
imitatio: vrijere kopie met aanpassingen, veranderingen die Rubens’ eigen stijl beter tot haar recht
lieten komen en die de waarachtigheid/levensechtheid van de afbeelding vergrootten;
Vgl. Andrea Mantegna, The Triumphs of Ceasar/Vase Bearer en Peter Paul Rubens, Roman Triumph,
after Mantegna (Muller, p. 240/241)
aemulatio: kritische en corrigerende vorm van imitatie, de overtreffende trap.
Vgl. de versies van The Entombment of Christ van Caravaggio en Peter Paul Rubens (Muller, p. 242)
Inventio: origineel idee, ontdekking. Hier verwijst het naar Rubens’ werkwijze om traktaten en
kunstwerken uit de Oudheid tegen elkaar af te zetten teneinde regels te ontdekken voor het imiteren
van de natuur en zo tot een inventio, een origineel werk, te komen.
7

Juliet Wilson-Bareau, Manet and Spain
Kopie: In het artikel van Bareau wordt alleen gesproken over kopie. Gradaties van kopieën
onderscheidt de schrijfster nauwelijks. Alleen pastiche en emulatio worden in het artikel genoemd.
Emulatie: Wedijveren. Een poging om een stijl van een andere schilder te evenaren of te overtreffen.
In dit artikel wedijvert Manet vaak met Velázquez.
Pastiche/A patchwork of motifs: Pastiche heeft hier dezelfde betekenis als in Loh’s Pasticcio. Het gaat
om het overnemen van verscheidene motieven of figuren van verschillende schilderijen die door een
schilder worden samengevoegd in één nieuw schilderij. Zo ontstaat er een schilderij met een nieuw
onderwerp en eerder gebruikte vormen.
Aart Oxenaar en Bernard Colenbrander, Stijl
Bekleidungstheorie: Een theorie van Semper waar de wand wordt opgevat als een kleed. Constructieve
structuur en vlakke wand werden hier met elkaar verenigd.
Constructieve eerlijkheid: Een principe van Vitruvius (een architect uit de klassieke oudheid die
verhandelingen heeft geschreven over het bouwen en de regels die men daarbij moet hanteren) waar
een zuil het hoofdgestel draagt.
Rationele beginselen: Het beginsel van waarheid in constructie en voorstelling als grondslag voor hun
werk. Stijl moet voortkomen uit het programma en de constructie en niet worden opgeplakt als een
vermomming.
Vormopvattingen: Opvattingen over maten, verhoudingen, ordening, ornamentiek, soberheid, schaal,
constructie en materiaalgebruik, referenties aan het verleden en een idee van de toekomst.
8

Auke van der Woud, Onuitsprekelijke Schoonheid
Waarheid in architectuur: Theorie uit Duitsland. Een principe waar het exterieur van een gebouw
overeenstemt met de indeling en functionaliteit. Een uitspraak van Rose: ‘De kunst kent niets wat dat
schoon en tevens valsch is.’
Karakter in architectuur: Kernbegrip van de Franse esthetica. Karakter heeft betrekking op de indruk
die het gebouw overeenkomstig zijn functie en betekenis op de beschouwer maakt en hoe de architect
door zijn vormgeving die gevoelens kan manipuleren.
Renaissancistische traditie: Heeft als hoofdkenmerk dat de bouwkunst erin wordt opgevat als een
instrument van een ideologie. Het instrumentele karakter vraagt om regels, gelijkheid van handelen,
om eenheid in de vormgeving en bovenal om stijl. Hierin speelden Commoditas, Firmitas, Venustas
een belangrijke rol, dwz functionaliteit, duurzaamheid, schoonheid. Vitruvius zei dat bouwkunst
functionaliteit, duurzaamheid en schoonheid nodig had.
Classicisme: Als een vormenleer die gebaseerd is op de architectuurtheorie uit de klassieke oudheid,
dat is het leerboek van Vitruvius.
De Nieuw Zakelijkheid/Het Nieuwe Bouwen: Aanhangers van deze stroming vonden esthetiek
overbodig. Ze waren ‘a-aesthetisch’ en dit stoelden zij op wetenschappelijke publicaties uit de
Gestaltpsychologie. Het is een bouwstijl vanuit een sociale utopie en het zuivere tijdloze
schoonheidsideaal. Hier prevaleerde waarheid boven karakter, dwz eenheid in vorm, functie en
constructie werden in een gebouw veel belangrijker geacht dan het karakter en de kunstvorm.
Deconstructivisme: Hier speelt de esthetiek van het lelijke en kapotte een grote rol. Denk bijvoorbeeld
aan ruines. Randverschijnsel van de Romantische traditie.
Romantische traditie: Omhelst de vrijheid van de kunstenaar. De autonomie van de kunst, het
cultiveren van het uitzonderlijke en het unieke individuele spelen een belangrijke rol in deze
bouwstroming.
Eclecticisme: De architectuur van de artistieke vrijheid met waarheid en karakter als hoogste artistieke
norm. Wordt door de schrijver getypeerd als stijlloos en ondogmatische bouwkunst die tot het eind van
de 19e eeuw de hoofdstroming was in de Nederlandse architectuur.
9

Michael Baxandall. Patterns of Intention. On the historical explanation of pictures
Invloed: veronderstelt een passieve houding van de ene kunstenaar (Picasso) ten opzichte van de
andere kunstenaar (Cezanne), terwijl bij overname van stijl of iconografie juist een bewuste keuze
wordt gemaakt (een actieve agency). Baxandall beziet een samenleving waarin de mensen actief zijn,
en dus niet passief.
Traditie: Geen esthetische vorm van cultureel gen, maar een specifieke kijk op het verleden, een
actieve en wederzijdse relatie met ontwikkeling van afstotingen en vaardigheden die verkrijgbaar zijn
in de cultuur die over deze kijk beschikt.
Timothy Burgard, Picasso and Appropriation
Appropratie: niet zomaar overnemen van elementen, maar met een reden: transfer van (magische)
krachten die van historische en tijdelijke kunst kan komen, maar ook van objecten en mensen. Ook om
gedachten en emoties uitdrukken als een ‘ oude meester’, door de selectie van hun werk en hun
associaties.
Archetype van de moderne kunstenaar: de onbekende en lijdende kunstenaar, die door eigen hand
sterft (Van Gogh bijvoorbeeld)
Little Man: de oerkunstenaar, van wie andere kunstenaars reïncarnaties zijn en zodoende de kennis aan
elkaar overdragen/evolueren. Picasso zag zichzelf als reïncarnatie van de oerkunstenaar.
Approppriatie is in die zin het overnemen van elementen uit werken die Picasso ‘in een vorig leven als
kunstenaar’ als eens had gemaakt.
Primordial kunstenaar: oerkunstenaar
Rosalind Kraus, The challenge of the Avant Garde
Avantgarde: kunstenaarsbeweging eind 19e eeuw die vond dat ze vanaf nul begon. Hun werk was een
absolute zelfcreatie. Volgens Kraus is dit een mythe.
Originaliteit:
Kraus: Een verschijnsel dat niet kan bestaan zonder herhaling en vice versa.
Levine: Originaliteit bestaat niet, een kunstenaar is altijd beïnvloed en kan nooit geheel origineel zijn
10

Loh: een term die pas sinds de 18 e eeuw bestaat en niet als beoordeling voor schilderkunst werd
gebruikt. Er waren wel woorden die lijken op wat wij verstaan onder “originaliteit”, die wél een
beoordeling aan het kunstwerk gaven.
Pastiche: kopie van kopie (zoals Levine, een term die bij uitstek van toepassing lijkt op
postmodernisme)
Picturesque: het pittoreske is een representatie van een landschap dat is geconstrueerd. Het landschap
wordt een verdubbeling, een herhaling van een voorafgaande afbeelding.
Een van de kenmerken die wordt gegeven van het pittoreske is dat het ‘singular’ is bijzonder/
enkelvoudig. Maar het schilderijtype pittoresk is volgens Krauss juist meervoudig (multiple) en
conventioneel. Wanner het pittoreske wordt waargenomen in de natuur voelt het als een herhaling van
een landschapsschilderij dat al ergens anders bestaat.
Pochade: Technische term voor een snel gemaakte schets
11