Voor de eenheid van beleid - Wetenschappelijke Raad voor het ...

Voor de eenheid
van beleid
5
Beschouwingen tergelegenhei d
van vijftig jaar Ministerie van
Algemene Zaken
.
0
Samengesteld door de Weten schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
Staauuitg everij, 's-Gravenhagc 1 987

De samenstelling en redactie van deze bundel werd verzorgd door de volgende
medewerkers van het bureau van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
:
dr . W. van Drimmelen
mr. J.C.F. Blet z
drs . P. den Hoed
drs . J.C . Huisman .
De g r a fische vorn l gevin g werd voor TD Associa tie voor Tot al Des i gn by u i tgevoerd
doo r :
Jelle van der Toorn Vrijthoff
Theo Nijsse .
De produkti e werd technisch bege leid doo r :
F.W. van Dijk (RVD) .
D e tekst werd gezet uit de Bembo doo r zetterij Bas ton by to 's-G ravenhage en
gedrukt door Kon inklijk e Van Poll by to Roosendaa l .
ISBN 90 12 05713 2
Copyright (c) 1987 WR R
Niets uit deze uitgave mag wo rde n vervee lvoudigd e n/ofopenbaa r gemaakt doo r
middel van druk , fotokopie, mic rofilm of op W elke andere w ijze oo k zond e r
voorafgaande schriftelijke toes temming .

Inhoudsopgave
Personalia van de auteurs
Woord vooraf
W. Albeda
I
De plaats van Algemene Zake n
A .M. D o nner
23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . De opkoin st van het ambt van mini ster-presiden t
N. Crame r
37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Algemene Zaken in de parlementaire geschiedeni s
H. Daalde r
65 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . Drees al s president van de m iniste rraad : ervaringen
en opvattingen
E . M .H. Hirsch Bailin
8 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 . De onde rsteun ende die nst van de rege rings leide r
P. den Hoed
12 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 . Algemene Z aken en analoge in stanties in de vaderlandse
geschiedeni s
IMiOUDSOPGA V E
5

II
De eenheid van het regeringsbeleid
naar zijn verschillende aspecten
W. Drees
1 5 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 . Algemene Z ake n en de coo r d inatie van ove rheidsuitgaven
L.A . Geelhoed
167 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Algemene Zaken, rechtsstaat en b estuu r
W .K.N. S chmelz e r
183 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 . Mini s ter-president en bu ite nl ands beleid
III
In retrospectief
Interviews door Willem Breedveld
201 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het dualisme is dood, leve het duali sme
Will em Breedveld
209 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J . Zij l s tra, mini ste r-pres ident 1966-196 7
Een eerhers tel voo r her dualisme
219 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P .J .S . de Jong , minister-president 1967-1971
Klein maar dapper
229 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J.M . den Uyl, minister-president 1973-1977
Het tame ongerief
238 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J . Middelburg, sec retaris va n de m ini s terraad 1950-
1973
De geheimschr ijve r
249 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.L.W . Fock, secretaris-generaal AZ 1949-1962
"Achteruitstrevend" conservatief?
257 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D . M . Ringnalda, secret aris-generaal AZ 1 972-1 986
Sfinx of spi n
267 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J. Krem ers, voorzitter van d e WRR 197 2-1977
Een toe komst voo r ontheemde bu rger s
V(IOR DE EENHE I D V AN BELFJ D
6

276 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G. van der Wiel, hoofddirecteu r RVD 1968- 1 982
Niet voor m aar met de minister s
IV
Epiloog
R .F. M. Lubbers
289 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epiloo g
V
Feiten en cijfer s
309 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dc o rganisat ie va n het depa rteme nt
309 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De ontwikk eling 1937-1987
314 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De leiding van her departement en de dienstond erdelen
3 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In s t all ing, d oe l s tel ling e n ta k e n
318 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het nunisteri e
320 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rijk svoorlichtin gs dien s t
321 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inlichtingendienst Buitenlan d
322 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Coordinator voor d e Inlichtinge n- en V eiligheids-
diensten
323 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voorlichtingsraa d
323 . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . Wetenschappelijke Raad voor h et Regeringsbeleid
324 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P e rson eel en finan cien
324 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D e persone le omv ang van he t dep artement
327 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D e u i tgaven volgens de Rijksbeg roting
33 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . H e t ininisterie e n regelgevi ng
Literatuuroverzicht
344 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mini sterraad, Minis ter-President en Kabinet Mini ster-President
3 5 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rijk svoo rl ichtin gsd i en s t
352 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wetenschappelijke Raad voor het R egeringsbelei d
VII
356 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Namenregiste r
VIII
36 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personeelssamenstell ing
INH OUDSOPG A VE
7

Personalia van de auteurs
Prof.mr. A. M. Donner
oud-hoog leraar St aatsrecht , RU Gr o ningen
Prof.dr. N. Cramer
hoog leraar H is torische ontwikk eling van de staa t sinstellingen Bind s 1 8 1 3, a l smede
d e Parlem entaire geschi edenis, RU Lei den
Prof.dr. H. Daalde r
hoog l e raa r Politiek e we tenschap , RU L eiden
Prof.mr. E.M.H. Hirsch Balli n
hoog l era ar St a ats- en admini stratief recht, KU Br abant
Drs . P. den Hoed
s tafin edewerker WRR
Dr. W. Dree s
oud-minist er van Verkee r en W a terstaa t; oud-hoog leraar Openbare finan c i en aan
de NEH t o R otterd am
Prof.mr . L .A . Geelhoed
lid van de WR R
Dr s . W .K.N. Schmelze r
oud-minister van Buitenlandse Zaken; oud-staatssecretaris van Algemene Zaken
Drs. W. Breedveld
p a rlement air r e dacteur da gblad Trouw
PFl2SO NA L A
9

Instellingsbesluit Algemeene Zaken, 3juli 1937.

Woord vooraf
Vijftigjaar gel eden kreeg de voorzitte r van de ministerraad d e beschikkin g ove r
een e igen ministerie . Met opz et staat hi er niet dat h et m ini s terie van Algem e ne
Z aken vijftigjaar oud i s, w ant strikt genomen is dit ni et het geval . Enkele m aanden
voo r her einde van de oo rlog werd her Condense ministerie van Algemene
Zaken opgeheven . Materiee l gezi en is dit mini sterie tijde n s de oorlog b ovendi en
een gelegenh eidscon s truc tie gewees t , waarbij de facto slechts enke le taken v an
he t vooroorlogse mini sterie beru stten. Bezien naar de inh oud van zijn t aken, bleef
her vooroorlogse mini s terie van Algemene Zaken echter mede aanwezig ond e r
een andere naam: her mini sterie voor de Alge meene O o rlogvoer ing van het
Koninkrijk (AOK) . Dit was her coordin ere nde d epartement bij uits tek e n bevatte
het kabin e t van de minister-president . Het stond on der leiding van minis t e rpresid
ent Gerbr andy en werd in 1945 in bevrijd Nede rland overgedragen aan
mini ster-pres ident Scherme rhorn .
Maar ook als men zo telt , bl ijft e r een kor tstondige leemte omdat de o pvo lge r van
Sc hermerhorn , premi e r e n mini ster v an Binnen landse Z aken Bee l , in 1946 her
mini sterie voor d e Algemeene Oorlogvoering van h et Koni nkrijk officieel
ophi ef, wa a rn a hij in 1 947 wee r een nie uw dep artement van Algeme ne Zaken
in s telde. In d e tussentijd ging het pas in 19 4 5 t o Londen voor het eer st inges teld e
ambt elijke secre tariaa t van de m iniste rraa d ove r naar her m ini s terie van Binn enlandse
Zaken. De ove rige d e len van her o ud e m_inis terie van Algemene Zak en bleve
n echter, zij het in afges lankte worm, gewoon bes taan m e t zelfs ee n e igen pos t
op Hoo fd stuk II van de rijk sbeg roting, dat h andelt over de Hoge Co lleges va n
Staat. Conclud e rend kan dan ook worden gesteld da t her mini ste rie van Algem
ene Z aken in die zin vijftigjaar oud i s, d at het al s mi n i s terie vijftigjaa r geleden
werd inges teld en sind sdien vrijwel voortdur end heeft bestaan , zij her in en kort
na de oorlog mede onder een andere naam, en zij het circa eenjaar lang zonde r een
mini s ter aan her hoo fd .
mWRD VWRAF
1 1

In her Koninklijk Besluit va n 3juli 1937 beet het dat wordt inges teld "een Departement
van Algemeen Bestuur, dat den naam zal dragen van 'Min isterie van
Alg emeene Z aken"' . Opva llend i s d at een " departe ment" wordt inges teld d at
"mini s terie" genoemd zal wor den , voluit een " mini s terieel departement ", d at i s
een gedee lte van de sta atsdienst, ko rtweg een di enstvak, onder leiding va n een
mini s ter . Dit k omt omd at, in tege n stelling tot andere departement en, Algemene
Zaken in de beginperiode met name bestaa t uit centrale eenheden die in nauw
contac t staan met de mini ster en da t gedee lte van een mini ste rieel dep artemen t
beet gebruik elijk nujuist m inisterie. In die zin gaat dit boek ove r her "mini s terie"
en ni et over het "depart ement" van Algem en e Zaken. Her depa rt ement i s imme r s
het gehee l van ins t ellingen onder ve rantwoordelijkh eid van de mini s ter, d at wil
zeggen het leidinggevend e dee l , het minis terie, me t hi ernaast de sneer of mind e r
zelfs tandige dienstonderdelen, zoals adviescommissies en uitvoerende instellin -
ge n . Tot voor kort bestond dit onderscheid nog in de officiee l gelden de term inolog
i e . Sedert de g rondwe t s herziening van 1983 is her woo rd d eparteme nt evenwe]
vervallen in de Gr ond wet en hee t her gehee l van central e bureaus met adv iescommi
ss ies, in stellinge n en bedrijven zond e r enig onderscheid mini s terie.
Ter toeli cht ing van het K oninklijk B es lu it uit 1 937 wordt o pgemerkt d at rind s
l ang de wenselijkheid we rd gevoe ld om de voorzitte r van de Raad van Mini s ters
" te ontheffen van de zo rg voor het behee r van een depar tenie nt van de gewone
onivang me t d e daaraa n verbonden admini stratieve a rbei d". Dit om to bevo rderen
dat de voorzitter van de ministerraad voldoende t ijd zou hebben voor de coordin
a tie van de arbeid van de ondersc heiden departeme nten . Al i s du s de tac k van
het mini s terie van Algemene Zaken nog zo on begre n sd, zijn id entiteit is duidelijk
: het s taa t voor de eenheid van het regeringsbeleid . Naar binn en toe, n aar de
wereld van de afzo nderlijke departementen, heeft her de eenheid van her regeringsbe
l eid zoa l s d at uit het hande len van di e departementen blijkt , to bewake n e n
to bevor d e ren . Naar buiten toe kan het o p d e bevo rdering van di e eenheid wo rden
aanges proken . Algeme ne Z aken vertegenwoordigt hierbij ni et de eenheid tegenove
r de afzonderlijk e dep art ementen, die alleen maar de ve rdeeldheid van de
staat s taak z ouden uitdrukk en. Het bew aakt en bevordert d e h andh aving van de
a lgem ene regeringsbeginse len in her handelen van de individu e le ministe rs, die
seder wo rden bijges taan door hun ambtelijke staven .
In de toeli chting op het Koninklijk B esluit m erkt de rege ring ve rder op dat m en
aanvanke lijk gebruik h ad willen mak en van de mogelijkheid om de "leider van
het kabin et" t o b enoem en tot mini ste r zonder p o rt efeuille. Om d e ze reden had de
regering zich beijver d voo r een n ieuw g r ondw etsa rt ikel wa arbij d e moge lijkheid
werd g eopend voor benoemi n g van een ministe r , die niet aan het hoofd v an een
depart ement zou s taan en du s mini ster zonder portefeuille zou zijn . Terwijl de
g rondwe t she rz iening waa rbij ook dit n ieuwe a rtikel betro kken w as, nog aan h ang
ig was, we rd echt er b es loten to t een ande re maa tregel om de voo rzitter van de
niinis terraad vrij to s tellen : hij werd, zo al s h et in d e toe lichting stond , mini s ter,
VOOR D E EFNH EID VAN BELEI D
12

hoofd van een, zij het kl ein, depar tement dat hem terzijde zou staan in zijn algeme
ne coo rdin e r ende we rkza amh eid.
De re den voor de opneming van het in sti tuut van de minister zonder portefeuille
in de G rondwe t w a s du s niet mee r ge ldig, he tgeen overigens niet verhinderde dat
het toen toch in de G rondwe t we rd opgeno men . De latere gesc hiedenis van dit
instituut is bekend . Van Sch aik en Teulings wa ren nog enigszin s in de oorspronkelijke
zin ministe rs zonder portefe uil le, al hadden ze wel een bepaa lde opdrac ht.
L ate r Bing de tit e l zo ongevee r ee n ontkenning van zichzelf inhou den . Men denke
aan de mini s ter zonder portefeuille voor ontwikkelingssamenwe rking (dus met
de facto een po rtefeuill e) . De kritiek van de Commissie Hpofdstructuur Rijksdienst,
de Coinm i ss ie-Vonhoff, op d e manier waa rop her ins tituut van de mini ster
zonder portefeuille word t gehantee rd, verdient ond e rsteuni ng. In d e p ra ktijk
is imme rs geb leken d a t. het gebruik van het in s tituut zeker niet leidt tot heldere
verhoudinge n bij de leiding van een departement.
Duidelijk is wor t s dat men in het Koninkl ijk B esluit van 1 937 de ti te l m inisterpresid
ent niet tegenkom t , hoewel deze in he t sp raakgebruik a l wel werd gehanteer
d . De officiele tekst spreekt alleen over de mini s ter van staa t , die voorzitter is
van de ministerraad. De t i tel van mini ster-p resident i s in her Nederl andse s taats -
recht pas enigszins formee l gewo rd en bij de wijziging van het Reglement va n
Orde va n de Ministerr aad in 1 945 . Men zou dan ook kunnen zeggen da t de minister
van Algemene Zaken een oudere figuur is da n de minis ter-pres ident . D an echter
redeneert m en louter fo rmee l . Kijkt m en naar het k a rakter van de, officieel
t ijdelijke, maar in de pr aktijk bijna a ltij d permanente voo rzitt e rs va n de ministerraa
d , dan valt moeilijk to ontkennen dat Tho rbecke, V an Hall, Co rt va n der
Linden , Ruys de Bee renbr ouck en Colijn - om er maa r enkel e to noemen - wel
degelijk premiers wa ren, om maar niet to spreken van Kuyper, die ook fo rmee l ,
vo lge n s het Reg lement van Orde van 1 90 1 , permanent voor zitter van de min i sterraad
kon zijn . Als men m a terieel redeneert is her in s t ituut van mini ster-preside
nt du s nog wel o uder da n vijftigjaar .
Ditzelfde geld t voor het instituut va n de ministerraad. H e t stond a ltij d al in de
G rondwet, zij het op een o nve rwachte plaats. Sedert de grondwe tsw ijziging van
1983 is echter in artik e145 bepaa ld dat de ministers to zamen de mini ster raad vormen
, dat de m inister-preside nt voo rzit ter is van de mini s terraad en dat deze
beraa d s laagt en besluit over het a lgemeen regeringsbeleid en de eenheid van dat
beleid bevo rde rt. Het instituut van ministerraad en minis ter-pr es ident heeft dus
nu een waste g ronds lag gekregen. De positie van het minis te rie van Algemene
Zaken a l s het departement van d e prem ier heeft e r indirec t een ve rankering mee
verworven a ls apparaat dat de min ister-p r es ident terzijde s taat in d e bewaking en
bevo rderi ng va n de eenheid van he t regeringsbeleid. Waar v roeger o p de t ite l van
mini s ter van Algemene Zak en moest worden teruggevallen om een const i tutioneel
v ast punt voo r de coo rd i nerende functie va n deminister-president to hebben ,
V/WRD VWIiA F
13

ligt dit wa ste punt nu in d e g rondw e ttelijk e rkende positie va n de mini s terraad en
de mini ste r- pr esident ; mini ster van Algemene Zaken i s nu de a anduiding van d e
mini s t er-pres ident in z ijn hoed ani gheid van ho ofd van een departenie nt , dat h em
in zijn algemene coo rdin erende taak m oe t ondersteunen .
Veel wat in de periode tussen 1937 en nu o ver de noodza ak van het m ini s terie van
Algemen e Zaken is ge zegd, draa it om de coordinerende rol v an de ministe r- president
. Toen de Rijksvoo rlichtingsdienst - en zijn voorgange rs, de Regeeringsper
sdi enst en de Regeeringsvoo rl ichtings dienst - en d e Wet enschappelijke R aad
voor h et Regenngsbe l eid als onde rdelen van dit d epartement w erd en o pge nomen,
res pectievelijk a ls zo danig werden opgericht, i s dit bea rgumenteerd met
verwijzing Haar de zo rg voo r de eenheid van h et regerings beleid . Bij de Rij k svoo
rli chtingsdienst geld t di t de zo r g voor de ee nheid in de voorli chting Haar buiten
en bij d e WRR de zo rg voo r de ee nheid van het regeri ngsbe leid in h et licht van
de, o p g rond van we tensch appelijke kenni s, to verwachten ontwikkelingen op
langere termijn .
Tegen d eze a chterg rond bevat dit boek dan ook jui st beschouwinge n ove r her
mini ste rie van Algemene Zake n en de eenheid van het regeri ngs beleid . De bijdragen
tot dit thema kunnen in drie dele n wo rden ondersc heiden .
Het ee r s te deel hand elt ove r de s taatsrechtelijke , hi s torische, rechtsve rgelijkende
e n socia al-wet enschapp e lijke aspecte n van h et them a . Aan de o rde komen de ve rtrouwen
s positie va n de premie r ; het ministerie van Algemene Zaken in de parlement
ai r e disc uss ie; het mini s terie van Algeme ne Z aken en zijn tegenhange r s in
Belgie, de Bond s repu bliek Duit s l and , Frankrijk en het Vere nigd Koninkrijk ; de
eenheid van het regeringsbeleid en prem i er Drees en ten slotte .de bij zondere
administratief-organisatorisc he fun ctie van Algeme ne Zake n .
In het twee de deel worden de grensvl akke n verk end tussen enerzijd s de z o rg voo r
de eenheid van het regeri ngs beleid in het algemee n e n an derzijd s die voo r de eenh
eid van het regeringsbeleid Haa r zijn ve r schillende aspec ten, zo al s de zo rg voo r
de coordin a tie v an de rijksuitgaven, voor de eenheid van wetgev ing e n bestuurl
ijke o rganisa tie en voor de eenheid van h et beleid ten opzichte va n h e t buitenl and .
Naast het algemene coordin atiegebied van het mini s terie van Algemene Zaken
vormen zij de drie coo rdinatieve lden, die eveneens alle takken van de ove rheidsdienst
r aken en dus ook een algemeen k a rakter dragen .
Het de rde deel l aat de p laats va n her ministe rie van Algemene Zaken zien doo r de
o gen van direct betr okke nen . Het geeft een beeld aan d e hand van interviews m et
pe rso nen die in ve rschillende hoedanigheden a an het m inis ter ie van Algemene
Zaken verbond en zijn gewees t .
De WRR stelt he t op prij s dat de huidige minister-pres ident, mini ste r van Algemene
Z aken, drs . R . F . M . Lubb ers b e reid was om d e ze Bri e d e len ofto sluiten m et
een epiloog .
VOOR DE EENH EI D VAN I SEL EI D
14

Dat in een verscheidenheid van beschouwin gen een beeld kon w ord en gegeven
van d e posi tie van h et mini s terie van Algemene Zaken en de zo rg voor de eenheid
va n her regeringsbe leid , i s primair t o dank en aan de inzet van de aut eurs en d e
bereidwilli gheid van de geinterviewde n . Zij zijn bere id gevond en ol11 op korte
termijn n a ast hun at bes taande verplichtinge n ee n bijdrage tot dit jubileumboek to
leve r en. De WRR i s de auteurs en de samen s tellers v an her boek dank v e rschuldi
gd voor hun inspanningen. E en boek a l s dit kan niet tot s tand kome n z ond er de
medewerking van v elen . Een woord van dank geldt d an ook hen die binnen of
buit en het mini s ter ie van Algeme ne Zaken de samen s tellers van het boek ten
dien s te zijn gewees t . Genoemd moe ten w ord en her Ka b inet der Koningin, her
foto-ar chief van de R ijksvoo rlichtin gs diens t, her a rchief e n d e bibliothee k van het
Kabinet van de Ministe r-President en van d e Rijksvoo rlichtingsdienst , de adminis
tra tieve s taf en de bibli otheek van de WRR , de twee de afdeling v an her Rijk sa
rchief en de s t af Pa rl ementaire Geschiedenis van d e Rijk sunive r s iteit Leiden .
Het boek i s niet o pgezet vanui t de pretentie van een kla ssie k gedenkboek . H et
doel is slechts om n aar aanl eiding v an vijftigjaar mini s terie van Algemene Zake n
een beeld to geven van de plaats va n her minis t erie, met als centraa l t hema de zo rg
voor de eenheid van h et regeringsbeleid . And e re onderde len en as pec ten van dit
mini s terie, zoa l s de ove rheidsvoo rlichting (het in oinvang groo t s te dien stonderdee
l), de coo rdin a tie van de inlichtingen- en v eiligheidsdiensten en de we te nschappe
lijke voor bereiding van het lange ternlijn b eleid , komen niet of s lecht s in
verband met he t ge noemde thema aan de orde. Hetzelfde geldt voor de bevoegdheden
van de minister-p resident o nder buite n gewone o m s t andighede n , die onder
meer tot uitdrukking komen in d e achter in dit boek opgenomen lij st van (mede)
door de minister-p resident ondertekende wetten . Er is hierbij gestreefd naar een
we t enschapp elijk verantwoorde aanpak, die niett emin b oeiend k an zijn voo r ,
zoa l s dat nu eenm aal hee t, een brede kring van belangs tellend en. D e samenstellers
hebb en getracht zowel lofredes, a l s - tegenwoo rdig in zwan g zijnde - "zelfevaluaties"
to vermij den . Doelbewu s t is gezocht naa r een aanpak waarbij vanafe nige
afstand naar d e plaats van het mini s terie v an Algemene Zaken wordt gekeken.
Ten s l otte is her ni et de bedoeling van d it boek om een vo lledige beschrijving en
ana lyse to geven van de geschiedenis v an her mini s terie van Algemene Z aken .
Wel is er in her laat s te gedeelte, da t gewijd is aan een ove r z icht van de interne
organi satie, een ge nealog ie opgemaakt va n de onderde l en van het ministerie.
Hierbij i s dankba a r gebruik gem aakt van het reeds aanwezige hi s torische onde rzoe
k dat in d e literatuurlij st aan het einde van her boek vermeld s taat. Het mini sterie
van Algemene Zaken bevindt zi ch hierbij in een bevoo rrecht e situa tie verge lek
en met andere ministeries - enigszin s met u itzond enng va n her ministerie va n
Binn enland se Zaken - , wa arv an de geschiedenis n og gocddeels geschreve n n7oet
worden. Er bes taa n to vee l Witte plekken in de hi storisc h e kennis van de overheidsorgani
satie. Her i s we n selij k dat systeinatisc her ge tracht words om deze
WW HD VWft A F
15

la cunes we g to nemen . Hi storis ch bewu s tzijn w a t betreft de onde r scheiden o rganisatorisch
e polities binnen de overh eid i s m ede ee n voorwaarde voor de bevordenng
en handhaving van de eenheid van het regeringsbeleid.
Prof. dr . W. Albeda
Voorzitter van de Wetensthappel jkr
Raad voor het R egeringsbclci d
VOOR D E EENH EID VAN ti EL EI D
16

De Tre?veszaal, vergaderznal van de ministenand.

De vergaderzaal van de ministernaad in het C Q~S~U~S.

Ministerie van AIgemene Zaken, gexien vanaf de
Lange Vijverberg.

KoninginJuliana en Prinses Beatrix met minister-president
Den Uyl h ~dm een diner in bet Amstelhotel ter
gelegenheid van her staatsbezoek van president Fenier van
Suriname en zijn echtgenote in september 1977.

De plaats van Algemene Zaken
DE PLAATS VAN ALGEMENE ZAKEN
. .21 . .

Koningin Wilhelmina en dr. L.J.M. Beel (midden) in het
bevrijde Efndhoven, 22 maart 1945.

. . . . . . .
1 . . . . . . .
De opkomst van het ambt van
minister-president
A. M. Donne r
Wie in de we reld rondkijkt en regeringss telsels met regeringsste lsels ve rgelijkt ,
stelt vast dat het ambt van mini s ter-president s pecifiek verknocht is a an her t ype
dat wij parlementai re stel sel s hebben l e ren noemen. Presidentiele s telse ls a l s in de
VS en in Midden- en Zuid-Amerika kennen her ambt ni et of s lecht s incidenteel .
Een bewijs vormt de Franse Vde Republi ek , met haa r semi-pres identie le, semip
arlementaire stelsel, datjuist in de "cohabitatio n " her voorbeeld bi edt van ee n
gen ante stelsello o sheid . In 66n-partij ste lse ls, zo als zij achter het IJzer en Gordijn en
o ok elde r s worden geprakti seerd, gaat de mini ster-president , zoal aanwe zig,
schuil a cht er de sec retari s-generaal van de partij . Over moeilijker t o classificeren
zaken a l s militaire of go d sdienstige di ctature n (zijn he t regeringss telsels?) zwij g ik
nu ma ar . Zwitserl and lijkt, zoa l s wel vaker , de uitzondering die de regel bevestigt
. D at het een p arlement air ste lsel heeft zal men niet gauw ontkennen , maar he t
heeft zoveel mee r : is het ni et veel - direct - democ r a tische r en veel federal er dan
vrijwe l elk ander s telsel dat zi ch m et die epith eta s i ert ? Men kan zi ch , tussen haakjes,
afvragen Of dit b ewerkt dat d e Confed erati o Helve tica het z onder mini s terpresident
, ministeriele hom ogeniteit of kabinetsform aties kan stellen . Ofzou het
k omen omdat elk lid van de Bonds raad individu eel gekozen wordt ?
Her klass ieke prototy pe van een mini s ter-pres ident i s dan ook sir Robert W alp
ole, gedurende twintigjaar (1 7 21 - 1 742) in Groot-Britt annie " Fir st Lord of the
Trea sury", op den duur als " p rime mini ste r" erkend en al s de schepper v an het
"cabin et system" gevierd , h et ste lsel waar door een b es t endige samenwerking van
de regering met her parl ement mogelijk bleek . Walpole gold we l als de gun s teling
van d e koning , do ch dankte niet d aar aan zijn positie, zoals een Richelieu ofOlivar
es ofde Cecils en Bu ckinghams voor hem of een K aunitz en Mettern ich na hem .
De kneep zat hem, zo beg repen de tijdgeno ten en hijzelf heel goe d, e rgen s anders,
namelijk in het zogenaamd e v ertrouw en van de huiz en v an her parlement ; oo k al s
een mee rderheid uit "th e King 's Friends" bestond .
D E PLAATS VAN AL GEM ENE ZAKEN
. .^1 .
23

Scheiding van de machten ; slechtsgrondmodel
Dar de pr akt ijk van Walpole een blijvende en s tee d s me er kenmerkend e plooi in
her Britse regeri ngss telsel heeft ge l egd , i s pas o p den duur gebleken. Veel tijdgen
o ten, voo ral zijn tegen standers, zagen vooral d e nadele n en her "bederf", zoa l s
dat altijd heet (alsof er enig stelsel is zonder nade len en bederf?) en in de loop van
de 18e eeuw i s wel gepoogd ermee t o b re ken , bijvoo rbeeld door dejonge k oning
Geo rge III en z ijn gun steling, Lord But e . Doch de inacht slu st van d e pa rlement
aire g roe pen w as gewekt en de behoefte aan s tabiliteit van het land en van zijn
regeerde r s dwong s teed s duid elijker in d e ri chting van deze weg . H et kan o ns ve rb
azen dat de aandacht van binnen- en buitenlandse beschouw e r s, b ij voorbeeld
Montesqui eu , door een ande r , meer traditioneel kenm erk van her Enge lse voo rbee
ld , de "machtenscheiding", w erd ge trokken , d a t a ls ve rklaring van d e stabiliteit
we rd a angewezen en nagebootst. Wij wete n van w ren op zijn b est maar half
hoe wij va n achteren leven; die waa rheid i s de kracht van vee l co nserva tisme: verklarende
en inaatgevende doc trines en modellers zijn er altijd naast . Maar her is
wel gebleken d at di e machtenscheiding, ofzij nu in ee n presiden tieel of in een parlementair
s t e lsel words betracht, om een s terke "exec utive " v r a ag t en een sterk e
spil, presi dent of minister-president, behoe ft . Pas toe n een op her parlement s teunend
kabinet in staat bl eek ook de m eest fundam entele scrupules van de worst -
tegen emancipatie van Room s-katholieken e n non-conformi s ten - to overwinne
n (Wellington, Peel , 1 828, nota bene twee conserv atieven , zo gaa t d a t!) en ko rt
daarop de herverdeling van de kies di strict en en her begin ene r u itbreidin g van her
kiesrecht kwame n , was her s telsel rond en werd door Bageho t en Dicey d e
" S overeignty of Parliament", het parlementa i re stelsel - zoa ls her o m ideo logische
redenen Bing he ten - duidelijk geprofi lee rd en geetike tteerd , klaar om nageaapt
to worden op her wasteland en in d e Dominions, a l s het sum mum van democ
rat isch-rechtsstatelijke w ij shei d . De Vereni gde Staten echter hield en het o p
scheid ing der machten en be reikten democratic e n rechtss taat m et ve rge lijkbare,
maa r toch heel du idelijk ve rsc hillende midd e len.
Her Enge lse s telse l is nageboo t s t, ook bij ons, ee r st met betrekkin g t ot de machtenschei
ding en toen m et betrekki ng tot her ove rwicht d e r volksve rtege nwoo rdi
g ing . Engelsen zelfhouden vol dat men beide malen hun stelse l s lecht beg repe n
heeft en dat de resultaten daa rom zo onbevredige n d wa r e n . Of zij da a rin ge lij k
hebben? In ieder geval heeft men kijkend naar dit gro te voorbeeld noo it aa n de
eigen behoeften en de eigen gewoon ten voorbij kunnen ga a n . Daarom werkt het
parlementaire ste lsel, net a l s de machtenscheiding, in Been twee landen gelijk ; het
heeft overal zijn eigen identit e it e n s lecht s het grondmodel bewerkt dat w ij bij a lle
ve rschil toch wel van een t ype kunnen spreken .
Zo ook bij ons. Her parlement a ire s telsel is we l opgekomen met her voo rbeeld
van ee n eerste min i st er (Th orbecke) voo r open , maar dat is niet krach tig vol-
VOOIt DE E ENH EID VAN HELEI D
24

gehouden . Zo is de minister-president in Nederland a ls anibt pas in het begin v a n
deze eeuw ontdekt - van R aalte's proefschrift over de mini s ter-presid ent e n
Dooyewee rd s proefschrift over de mini s terra ad, allebei van 191 7 . Al s in s tell ing i s
de m inisterraad dan ook veel ouder .
Federatie van departemente n
Toen in 18 48 de bepaling in de Grondwet kwam d a t d e Koning onschendbaa r is
en de mini sters verantwoord elijk zijn , wa s d at een door ieder besefte omwente-
ling . Zij m aakte een eind a an het regime van Koning Willem I, waarbij de worst
z ich ve rantwoordelijk voelde voo r het welzijn van de n a tie en dienovereenkoin-
s rig optrad en hee rste. De verantwoordelijkheid Bing nu over o p de ministe rs en
wel op ieder afzonderlijk : artik e 1 73, 2de l id, bepaald e dat de hoofden d er mini ste-
rie le departementen zorgen voor de uitvoering der Grondwet en de r ande re wet-
ten, voor zover die van d e Kroon a fhan gt; artikel 89, 2 de lid legde op hen de
inli chtingenplicht aan d e Kam ers en artikel 1 21 bepaa lde dat Been hoofd stuk de r
beg roting van uitgaven weer d an die voo r ee n departement kan behelzen. De een-
hoofdige regering van voo r 1 848 we rd vervangen doo r een federatie van d eparte-
menten - ieder voor zich so urs ook reeds een federatie van afdelinge n en die nst-
vakken - en de partement shoofden . Aan Thorbecke komt vooral de eer toe het
gevaarlijke g at, d at de herz iene r s h adden gelaten, zo goe d en zo kwaad moge lijk
t o h ebben gedicht doo r a ls ongeschreven beginsel v an staa tsrecht vast to houd en
aan de homogeniteit va n d e mini s terraad, een college dat de G rondwe t slechts ter-
loo p s noemde op een pla ats waar men er niet naar zou hebb en gezocht, namelijk
in ar tike142, een tek st die reed s uit 1 814 dateerde en de minis ters samen met de
Raad van St ate ve renigde. Pas vanaf 1 887 is sprake van "de hoofd en der mini ste-
rie l e depa rtementen in ra de verenigd" . Zelfs voo r de meest ingrijpende beslissin-
gen, bijvoorbeeld een oorlogsverkl aring, gaf de tek st der Grondwe t de indruk
alsof da t een z aak zou zijn tussen de Koning en de betrokken departement shoof-
den, waar hun ambtge noten buit en k onden s taan. De opl o s sing in de praktijk
- tot oorlogsverklaringen i s het i n de 19de eeuw met gekomen, al werd e r i n de
Oost genoeg gevochte n - was dat be sluiten t ot zulke structureel-politieke, a llen
betreffende, stappen , zoa l s bij voorbeeld kam e rontbinding, dan maar werd en
geco ntra s igneerd door all e minis ters ( 1853, 1866) . Pas in 1868 kwam de werke-
lijkheid aan h e t Licht : de voo rdracht t ot ontbinding we rd onderte kend doo r de
"Mini ste r van Binnen l andse Zak en, tijdelijk Voorzitter van de R aad van Minis-
te rs" en de " Minist er van K o lonien , tijdel ijk Secret aris", en dit werd voortaan de
gewoonte . Wel geschiedde de voo rdracht reeds in 1853 b ij een "Rapport van de
mini ste rr aad" (in 1 866 w ordt de l aat s t e benam ing me t een hoofdletter geschre-
ven) .
DE PLAATS V AN ALGEMENE ZAKEN
25

n~J~~ D. aoe. v.Meir ..q Pfi.6-r.r .n iu Ma.ca ISM
MET EINDE VAN H E T C OALITI E- KAB I N E T
C- ER WAS EEN MAN N ETJL. DAT WAS Nil ' WIJS, fir. Eat- u -h Egg Har A C.
HIJ BOUW DE ZIJN HU ISJ E OP H£1' IfS
TOE7i BF.60N HET 7E DOOIFI7 EN MET TE V[tMEi,
EN M OEST DAT MANNETJE ZIJN HUISJE VE RLEZQi .
foe s -Houelmnt Bed*) .
J .B. Braak e ns i ek in De G r oe n e Am s terdamm e r v a n
19 decemb er 1925 . Na de verkiezinge n van 1925 trad het
ee rs t e kabin et-Colij n op . Dit v i e l t oe n een m o tie-Kers t e n
(SGP), di e a androng op opheffing v an hetgezantschap b ij
h et Vaticaan, met stea m van de link e rz ijd e van de CHU
w e ed aangenomen . Daa rop bo den de minist e rs ve rwant aan
de RKSP hun ontslag a an en v iel h e t kabin et uitee n . Bij d e
formati e wa s deze " brandend e kwestie" opze ttelijk ni e t
ge regeld .
VOOR D2 EENHFJD VAN HELEl D
26

lets van een verantwoord elijk e spil , die naa st de onschendbaar verklaard e koning
al s regering optrad , bleef er du s wel . Heeft men het toentertijd r ee d s als zo vanzelfsprekend
ondervonden dat Ho ch in het parlem ent , Hoch in d e literatuur - ook
met bij de zo zorgvuldige Buy s - aan de onderliggende problemen aandacht is
bes teed? Pas o p den duur werd beg repen dat die ee nheid van het k abin e t ook meebracht
dat dit als een samenhangend geheel optrad e n aftrad . De figuur v an For s tner
van Dambenoy, die a ls m inister van Oorlog rustig overging van de cl ub
Thorbecke Haar d e club Van Hall en vervolgen s Haar de club V an der Brugghen ,
demonstreert dat di e ged achte zich m oest " zetten" . Het kabinet bleef aanvankelijk
eer► samenr aapsel van vakmini s ters en p arlementa ir e kopstukk en . Bij de formatie
sprak de wo rst sours een duchtig woord m ee . Slechts de kabin etten-Th o rbec
ke springen er uit , nog ni e t Bens omd at de samen s tellin g z o geprofileerd is, a l s
wel omdat dez e mini ster door zijn betekenis, bemoeizuch t en ka r akter duid elijk
de leider was, Wien s programma van werkzaamheden het geheel domineerde.
Met Van H all wa s dat m inder h e t geval, maa r het kabin et h ad enige identiteit do o r
het confli ct waaruit he t voortkwam en door het p e rsoonlijk gezag van de format
eur . Andere k abin etten hadd en n auwelijks een boegbeeld (meestal d e mini ster
van Binnenlandse Zaken) ; de namen zijn e r sours achteraf door de parl ementair e
geschiedeni s opgeplakt . Pas na het ov erlijden van Thorbecke z iet men een poging
van d e liberale richting our de eenheid t o hervind en teneinde to gaan " rege ren".
Het kabinet-Kapp ey ne van de Co pp ello i s het ee r s te duid elijke voo rbeeld van een
program-mini ste rie, dat optreedt m et h et voornemen een reeks van problemen
aan to v atten en tot een oplossing t o brengen . H et duurt dan nog meer dan tie n of
twintig j aar voordat dit experiment wordt herhaald en succes wordt bereikt .
Intussen zijn de k abin etten-Van Lynd e n en -Heemskerk nodig our t o voldoen aan
de fundamentele rege l van iede r, ook het meest s t e lselloze regeringsste lse l :
Er moe t g eregeerd worden! ("Th e Kings-" of "Queens-government must go on") .
Behoefte aan waste disciplin e
Het heet dat het stelsel pas een bepaalde worm hee ft aangenomen door de opkomst
van de pa rtij en . Eve n goed z ou kunnen worden verdedigd dat de werkbaarheid
van het "s telsel", nu m en niet Haar de pijp en v an de koning Wild e da nsen, our par -
tijen vroeg . Da arbij zijn twee zak en van belang gewe est. In de ee r ste plaats dat de
Grondwet van 1887 een vierjaarlijk se vernieuwing van d e Tweed e K amer invoerde,
zodat er een bes lissende stembusstrijd ontstond over het hele land . In de
tweede plaats h eeft het conflic t over de kieswet-T ak, dat sc heidslijnen d oor alle
richting en trok, overal de schrikreactie opge roe pen: " dat moe ten wij Been tw eede
keer hebben!" en de no odzaak van partijdis cipline en me e rderheidsvormingen
aan all e betrokk e nen duidelijk gemaakt . De partijen hebben zi ch gevestigd al s
essentiele ond erde l en van h et systeem , omd at d e behoefte aan was te discipline zo
DE PLAA7S VA N A LGE M EN E Z AKEN
. .^7
2

ev ident was ge bleken . En een echt e partij - Abraham Ku yper had het ged emons
treerd - b ehoeft een p artijl eider e n een progra m om over he t voet licht t o k omen!
Door d e uitbreiding van het e lec toraa t krij gt men de ne i gin g om zich t o richte n o p
w a t n u " do e l g roepen" hete n , voor wier b elangen moet wo rden opgekom en, wil
m en hun stemmen winn en dan wel niet ve rliezen . De partij en wo rden sociaa l e n
p resentere n z i ch m et "platforms", so urs same ngesteld u it een wonderlij ke verzam
eling plank e n van zeer he terogene herkomst; men zou ook kunn en stellen:
de samenleving - de "maatsc happij ", zoals d e 1 9de eeuw h et noemt - gaat zi ch
van de partijen bedie nen o ur aan het woord to komen .
Noch d e politieke noch de bestuursgesc hiedenis zullen Kuyper v ieren a ls de meest
effectieve ministe r-president die wij in d e p e riode 1894-1914 gekend hebben,
m aar z ijn persoo nlij kheid , de wij ze waa r op zijn k omst uit de verkiezingsuit s lag
van 1 90 1 a ls vanzelf voo rtvloe ide en zijn ku ns t s tee d s wee r de schijnwerper s naa r
zich e n zijn (niet indrukwekkend e) prog r amme to trekken, hebben e rtoe b ij gedragen
het ambt van mini s ter-president in h et a lgemeen p o l i ti ck bew u stzijn v a s t to
zetten als een noodza kelijk, zij het ornstreden o nderdee l van de regering. Bij vo lgende
k abin e tte n wordt de ee r ste v raag: w ie formeert h e t , wie maakt d e prog
r amma tische keuzen e n wie heeft de leiding van de werkzaamhe den : Kuyper
heeft he t ambt t ot een onderwerp van kriti sche bespreking gemaakt .
Het onderwerp h ad de tijd mee . De uitbreiding en intensivering van de ove rh
eid sbemoei ing, die in het laa t s te kwart van de vorige eeuw aanvi ng en a ls ee n
rollende sneeuwb al doo r eigen moto riek e n s u bstantie s tee ds gra ter werd , deed
de w erkz aamheid van de departementen Oink uitzetten . Ook het toezi cht op de
o in gelijke re denen nog speller toenemende activiteiten van de plaa tse lijke besture
n we rkte d e behoefte a an coordinat ie en leiding krac htig in de hand . Daardoor
werd de traditione le afbakening der departementen vaa k doorbroken en sours zo
achter h a ald , dat een hero rdening nodig bleek. K ort om, er was in d e m ini s terraad
veel meer to bes preken , hoe afke ri g indi vidu e le mini s ters en hun a mbtenaren
daarv an oo k zijn mochten . D at gaf het voo rzitterschap , de bepalin g van de
agenda en het zoeken near overeenstem m ing ee n gro ter gewi cht. Voora l toen de
Eerste Wereldoorlog uitbrak en de bekende problemen deel s door nieuwe ve rving,
gold dat wel zee r s tork. Al bleef het buit en de oo rlog, ook Nederland i s he t
tijdperk e nde r s uitgekomen den het er in ging, ze ke r wat betreft de ve rhouding
tussen de regeringse lem enten ; nie t allee n tussen mini ste rs en Kam e r, ook tussen
ministers en ambtenaren en tu ssen "Den Haag" e n het plaa tselijke ofgedeconce ntree
rde bestuur . Al s wij zeggen dat de ve randeringe n veroo rzaa kt z ijn door d e
invoering van het a lgemeen kiesrec ht , d en lijden wij aan eo n s terke bijziendh eid ,
die onder poli tici vee l voo rkom t . D a t a lgemeen kiesrecht was de onvermij delijke
consequ entie v a n de toegenomen en veranderende ove rheid sinterventies . Niet
alleen in de moo- e n armgestreden S t ate n , ook bij ons kregen door de ontwikk eling
de openba re financien eon nieuw gewicht en eon nieuwe kl eur . De roe p om
" bezuini ging" behoort tot het p oli t ick jargon van alle tijden en plaa tsen , maar n u
V(XII I DE EFIJH EI D VAN BELEI D
. .^O .
28

Het kabinet-Ruys (1929-1933) in beraadslaging bijeen.
Op de foto op de ruggezien Beelaerts van Blokland en
van lrnks naar rechfs Ruys de Beerenbrousk, Reymer,
De GraaJ, Verschuur, Deckers, De Geer, Terpstra.
De legestoel is vanJ. Donner.

hield die k reet minde r een verlangen na a r la s tenverlaging in , al s wel naar b e heersing
van d e uit d e hand gelopen kosten der v oor, tijdens en n a de oorlog aangevatte
en voor rekening van de ove rheden gebrachte taken . Dat geeft- wij b e leven
her vandaag nog - tenmin s te zovee l spanningen binn en een kabine t , tussen de
onde r scheid en departementen en hun hoofden, al s tussen dat k abin e t en het p arlement
. Ook daar om werd d e mini s terraad de spil van d e politi ek en her bestuur .
Op de valreep
Is her een zege n geweest dat men zich in dejaren na 1 9 1 8 pas o p den duur d e verandering
geheel b ewu s t is geworden en haar gevolgen heeft begrepen? Men da cht in
de termen van "aanpassing", een s terke weliswaa r, en ging in begin se l va n her
oude en bekende ult . De verkiezingen op g rond s lag van de eve nredigheid wa ren
nog t ijdens de oo rlog geh oud en en duidelijke programm a's hadden d e p artijen
amper. De formatie va n her ka binet-Ruys, dat in 1918 optrad , w as r omm elig en
de minister-president we rd door de frac tieleiders No l ens en De Savornin Lohman
uitgezocht . In Ruys heeft men een m a n gehad die nie t domineerde door zijn fant as
ie, inaa r wel doo r zijn gemoedelijk, ve rzoe nend karakter en doo r z ij n ru s tige
standvas tigheid . M ann en a ls Co lijn en De Geer kw amen p as late r . Z o zij n de
opzienbare n de Bingen die gebeurden, op de minst opzien barende w ijze tot s tand
gebracht . Er waren w el ministers met een duidelijk progra m me (Aalberse,
D e Visse r), ma a r een kabin et s prog ram a ls zod anig was er n auwelijks . Dat kwam
pas bij her o ptreden v an de kabinetten-Colijn in 1 92 5 en 1 933 . Zij w erden bewust
daarop samenges teld, voo r zover de samenwerkende pa rtij en her toelieten ; in
1925 struikelde her kabin e t me teen, omdat her detail van her gezantsch ap bij h e t
Vatica a n o penge laten en door de format eur ondersch at was . Voo r a l 1933 leek het
begin van een nieuwe e ra. In Colijn had m en nu wee r een voorzi tter van de minist
e rraad die zich van stonde of aa n alsmini s ter-president pr o fi leerd e in de mini ste rraad
, in de ve rhoudin g t ot de Kamer en n ear buit en. Her heeft de hoognodige
samenhang gebracht , maa r ook veel weerstanden opgero epen . Bijna van de aanvangof
s treefde Co lijn e rn aar z ijn positie ook am btelijk-organisato risc h erk end t o
krijgen, u i t een zeke r e ijdelhe id, inaar m ee r nog omdat hij op goede gr onden v an
de noodzaak overtuigd was .
Her i s bijna amu sant om n a t o lezen hoe we inig zorge n men zi ch blijkbaa r
gemaakt heeft ove r de "modu s quo" . A anvankelijk sc hijnt de voo r s telling t o h ebben
ove rheers t B at alles mogelijk was, a l s in d e Grondwet maar de figuur van de
mini ste r zonde r portefeuille werd opge noinen. Pas toen de herziening v an 1 93 7 a l
een heel e ind op streek was, ont d ekten de expe rts Bat e r toch meer h aken en ogen
aan de zaak z a ten . Met n ame her punt van de beg r oting, oo k B at van de ambtelij ke
staf, leve rde de moeilijkheid B at de minis ter-president niet va n ee n college-depar-
VOOH DE EEN H EID VAN kS ELEID
30

tementshoofd afhankelijk kan zijn en diens (vanz elfsprekende) m edewerkin g z ou
b ehoeven voor allerlei b esluit en . Zo kwarn op de valr eep de oplossing van een
d epartemen t (nu mini sterie) van Alg eme ne Zaken op d e propp en en aldu s i s de
zaak in h et vat gegoten. De minister-president ve rscheen wel in het reg l ement van
orde van d e mini sterraad en sinds 1983 s taat hij ook in d e Gr ondw et (a rt . 43 , 45,
48), maar zijn volledige titulatuur i s gebleve n : "de mini s ter-president , mini ste r
van Algemen e Zaken". Het zou , zeker n a 1 9 8 3, wel t o veranderen zijn, maa r
vooral snog zijn e r dringender zaken en z aken moeten goed dringend zijn voordat
zij word en aangepakt ; d at geldt niet a lleen, zoals zwartkijkers wel bewe ren, voo r
Nederland ; in alle democratieen is he t evenzo .
De onmiskenbare tweeslachtigheid van on s
regeringsbeste l
Na de ervarin g Colijn kwamen D e Geer, die voor het amb t niet de gaven had
Welke in zijn tijd nodig wa ren, Gerbr andy, die naas t de K oningin juist enkele
gaven beza t w aara an toen behoefte bes tond en het zeer pe rsoonlijke experiment
van de "roe rgange r" Schermerho rn . Er trad daarna in o ns s teeds co llegi aal geregee
rde l and een zek ere premiermoeheid in . Beel en Drees hebben ie der bijgedragen
tot het behoud en de aanpassing van he t ambt ; Beel door het m odel to schepp
en van een kab inet d at door een formateur to t stand moet w orden gebracht , die
dan de minister-presiden t wordt . Het m odel is weliswaar niet ove reind gebleven,
maar door zijn bestaan h eeft het als wrijfpa a l gediend, waaraan zi ch allengs een
praktij k kon ontwikkelen; Drees doo r op onopvallende, maar waste wij ze mini ster-president
t o zijn . Doc h ree ds de laa t ste mi ste het geduld , n odig om zelf een
k abin et t o formeren; dat moes ten Burger of Donker voor hem doen . Na hem
kwam de pe ri ode waarin de p artij en een m eerderheid zocht en, een regeringsprogram
o p stelden en daa rbij een mini ster-president zochten (De Quay, Marijnen,
De J ong) . Aileen h et buitenbeentj e Cals en de ambiti euze Biesheuvel probee rden
het ande r s, maar m et ongelukkige gevolgen . Pas Den Uyl s laagde, met hulp van
Burger, be ter en sindsdien hebben Van Agt en Lubb ers (1) wee r zelfde moe izame
forma tie van de door he n ge pr esidee rde kabinetten ter hand genomen .
Dejongste e rvaring, w aarbij d e doo r verkiezinge n aangewezen pr emier de handen
v rij en sc hoon tr acht t o houden door een ande r (De Koning) t o l aten form eren,
leve rde het res ultaat op dat de mini ster-president clan blijft s teunen op de formateur
, d ie a l s mini ste r een g r ote invloed in het kabinet houdt . Daarin k omt de
onmi skenbare twees lachtigheid van ons regeringss telsel goed uit , het blijft bij alle
schijnbare eenhoofdi gheid toch een min of meer federale samenw erking, die aan
een s pilfi guur ni et helemaal genoeg heeft o in to kunnen funge r en. Zoa l s de
G rondwet het zegt, de ministerr aad " bepaa lt" het regeringsbeleid ni et , ma a r
DE PLAATS VAN ALGF1.fENE ZAKE N
31

F. Behrendt in het Algerneen Ha nde l sb i n d van 5 jimi 1955
ove r het e inde van de k o r te tusse n tij dse cri s is i n h et tweede
kab inet-Dr ees ; het resultaat kwn rn niet onverwac lit .
VOOR DE EENHE ID VAN tl E LEI D
32

"beraads laagt en bes luit" daa rover; met andere woor den de bevoegdheid b lijft
"open " . D at markee rt ook de pos itie van zij n voorzitte r . Het maa kt uiteraar d ver -
schil ofdeze zich sterk laat (of wil ) profi leren , d an wel bewust naar een laag profiel
zoekt; dat is niet slech ts een kwes tie van pe rsoon lij kheid, maar ook van de
omstan digheden . Maar van h et Engelse voo rbeeld b lijve n w ij ver verw ijderd .
Bij on s hebben wij het voo rdee l da t een minister -president niet hoger kan s tijgen ;
hij k an Been staats hoofd willen wo rden, zoa l s in Frankrijk; hij kan we l st reven
naar een voor tzetting om "zijn wer k of to ma ken" . Het nadee l b ij ons is da t hij
altijd zal m oeten steunen op een heterogene meerde rheid van pa r t ijen met wie hij
over p rog ramma en samen s telling van zijn kabinet moet on derhandelen en dat hij
met veel meer is dan een Primus in ter pares, voorzitter van een fe deratie van
departe men t shoofden en met een patroon, die met zijn collega's kan schuiven
Haa r voorkeur of bev ind van za ken .
Het overleg me t de frac tie leiders van de mee rderheid is vaa k meet beslissend dan
dat m et de afzonderlijke ministers; de zogenaamde "vijfhoek" in de mini s terraad
is we liswaar "more equa l than others", maa r e r wo rdt doo r ieder met a r gusogen
op de gelijkheid gelet .
De smeerolie van het vertrouwe n
Men kan het ook ko rter zeggen: het func tionere n van de minister-president i s,
evenals dat van het parlement aire stelsel, een zaak van "vert rouwen", waarbij er
voor ieder een zekere vrijheid blijft om to betoge n dat dit of da t moet gebeuren of
nagestreefd moet worden, maa r waa r de ve rhoudingen pas echt kririek kunn en
worden als her woo rd "onaanvaa r dbaar" va lt . De machinerie van her stelse l is
namel ijk zo, dat de mac ht van ieder onde rdeel uiteindelijk zit in de kracht waarmee
het zaken kan tegen houden, meer dan in d ie om zaken tot stand to brengen.
Dat zaken t ot stand b rengen is sours zeer moe ilijk en vraagt van de be trokkenen
veel inven tivi teit, maar her overheersen de adag ium "er moe t ge regeerd worden "
helpt langzaam over veel hobbels been . Echte mac ht is de macht our de betrekkelijke
gemoedelijkheid van het verkeer to door breken en her rade rwerk stil to zetten
. Die macht bes taa t binnen en buiten he t s telsel . Daarbij de nk i k met eens in de
ee rste plaats aan s takingen van am btenaren of artse n, of boycot, doo r d e VNG of
de g rote "be leggers" en dergelijke pressiegroepen, want d at zijn mees tal middelen
our de onde rhandelingen wort to ze tten a l s de onde rhan delingen "afge broken"
zijn. Maar a ls een kamermeerderheid ofbepaalde min isters her woo rd "onaanvaar
dbaa r " los laten , dan dreigt de machinerie kapot to lo pen en komen e r
onve rwachte co nsequenties in zicht. Een van de voo rnaams te taken van de mini ster-pres
ident is to voor komen dat dat woo rd valt en er Hier meer gesust k an
worden, en ervoor to zo rgen dat de sinee r olie va n her "ve r t rouwen" - in Welke
dosering d an ook - beschikbaar blijft en "werkt " .
DE PLAATS VAN ALGE M ENE ZAKE N
33

Het "vert r ouwen" tussen parlement en regeri ng is een grootheid , die bekend
genoeg is en Welker dimen sies vaak en diepzinnig z ijn doorvo rst. Dat het mede
afhank elijk is van het vertro u wen d at en par lement en rege ring bij het "yolk "
genieten is ook bekend; niet voo r nie ts s pelen de uitkom sten van ernstig opi n ieonde
rzoek in d e pol i tiek een g rote, dock moeilijk to m eten ro l . Dat bij de waa rde
van die uitkomsten de omva ng van de catego rie "geen mening" even belangrijk
kan zijn a l s die van ' ja" e n "nee", wo rdt niet s teeds bereft; toch werkt het vert rouwen
ook zo . Actieg roepen en d emonstranten richt en zich dan ook m eestal minde r
op de geves tigde autori teiten dan op zu lk opinie-onderzoe k; a l s dat reageer t , dan
is er iets gewonnen of ve rloren .
Ook het vertrouwen tussen de ministers, in de ministerraad, is van essentieel
belang . Men moet van elkaar weten d at een overij verige of amb it ieuze ambtgenoo
t de anderen niet voo r vo ldongen feiten zal zetten en zo za l tr achten z ijn gelij k
to halen. Wie he t we l doet , bederft de sfeer en ve rli es t zijn standing. Doch ook dit
ve rtrouwen kent verdiepingen . Kan een mini ster waa r maken w a t hij zegt en
afspree kt? Met andere woorden kan hij op zijn m_iuisterie, op zijn ambtenaren
vert rouwen? Die vr agen spelen in de m inisterraad, maar ook bij de ministeriele
ve r antwoord elijkheid a an de Kamers . Het vertrouwen tussen mini s ter en mini sterie
- want ook de stafmoet de minis ter kunnen ve r t rouwe n en zeker zijn d at hij
hen op de hoogte houdt en waarschuwt, dat hij z ich niet achter zijn ambtenaren
ve rschu il en zal en hen e ri n laat lopen - houdt tenminste drie dingen in . In de eerste
plaats da t de departementale diensten hun fun cties goed, zorgvuldig en we llevend
zull en verwllen . In de tweede plaats dat zij tijdig zullen waa rschuwen als er
iets niet goed en regelma tig ve rloopt en n iet zullen tr achten de minister "erbuit en
t o h ouden". En te n s lotte d at z ij loyaa l zullen werken aan de verwezenlijking van
het ministeriele, meestal po l i tiek gekleurde p rogramme ; die loyali teit moet
dezelfde zijn als die van de tax ichauffe ur, die zijn klan t het snelst bren gt w ear hij
weze n w il , waa r schuwend voor om lei dinge n en fi levo rming, maa r volh oudend :
wij komen er we l, a l s u maar nie t gaat meesturen . Indien ee n m inister moet vasts
tellen dat hij zijn de par tement niet ver t r ouwen ken, dan doet hij er meestal het
bes t aan been to gaan, ook al heeft h ij z ichzelf niets to verwijten .
Crisis-managemen t
De lezer za l wellicht menen dat wij me t de laa t ste uitwijdingen over "ve rtrouwen"
wet ver van ons onderwerp , de mi nister-presiden t, zijn geraakt . Doc h dat
zijn w ij mijn s in z ien s niet . Zijn rol bestaat maar ten dele in he t (helpen) aanpaklcen
van p r oblemen die op tafel liggen of te r tafel komen. Bij na even belangrijk is da t
hij degene n die "pr oblemen m aken" tot zwijge n en meegaan weet t o brengen . Het
een hangt met het ander semen: regere n is, als ik m ijze lfmag citeren, vooral cris i smanagement
- in het k abinet, in de politiek en in de na tion a le en Internationale
VOOR D E EE NHE ID VAN BELEI D
34

Van Bro o m t ot werke liJ khei d .
F. B e hrendt in Het Paroo l o ver de fonnatie v an het
kabinet-Den Uyl, 11 mei 1973 .
DE PLAA TS VAN ALGEMENE Z A KFN
3 5

samenleving . Z o bezien i s de mini ster-pre sident ee n centrale figuur - voor het
oog wel dirigent, maar in werkelijkh eid vaker concertmee ster of ee r ste v ioo l .
Tot s lot moge ik i ets Langer b ij de uitdrukking "c ris i s-managem ent" stil s taan .
Crises ont s taan o nophoude lijk omd at me n aan elkaa r v a st z it, zo d a t de 66n, hoe
g raag hij ook zou will en, niet zond e r de ander(en ) k an. Wij zijn hi sto risch, soc ia a l
en culturee l aa n elk aar ge bakken e n r aker met elke poging tot o n afh ankelijkheid
meet en m eet van elkaar afh ankelijk . Dat i s de " postmoderne" o ndervindin g na
her inoderne, s teeds individuali stische r streven naar zelfontplooiing en zelf ki ezen
. Wij kunnen we l trachten onze omgevin g to veranderen - "Die Welt a l s W i lle
and V o r s tellung" - m aar intu ssen is onze omgeving o nopgeme rkt b ezig ors to
veranderen e n dat war wij dachten to wille n , to achterhalen en to fru stre ren. Die
waa rh eid mag doo r Been were ldh e rvormer of-verbe teraa r oo it word en vergeten,
maa r wij ve rge ten her slag op s lag . Vand aar ve le crises . Vandaa r ook de behoefte
aan personen die vermanen d at men samen verder m oe t en niet ieder een eigen
weg kan gaan of fo rce ren, al sof w ij elkaar niet nodig zouden hebbe n e n e lkaa r
konden nege ren . Het ve ron ders telt regels en afsp r aken en he t vertrouwen dat
ieder er zi ch aan houdt . H oudt men z ich er niet aan en zou iema nd pr oberen de
ander voo r vold onge n feiten to pl aatsen, dan slinkt her ve rtrouwe n en ve rdwijnt
de b a s i s van samen leven en same nleving. Niet de m ins te tack van elk e mini sterpres
ident is om dat vertro uwen levend to houden in d e mini ste rraad en vanuit die
raad. Da t is Been gemakk elijke o pgave : een mini s ter-pres ident za l zich sours
gevoe l en als de herde r va n een kudde s teke lvarkens, van wezens, die allemaa l op
de e igen bevoegdheid en vrijheid, op her e igen gelijk en de e ige n vi s ie staan en
daa r om moeilijk bijeen to houde n en in dezelfde richting wort to bewegen z ijn.
Doch h et publi ek, de Kamers niet in de l aatste plaats (hoewel z ij oo k s tekelvarkens
z ij n) wil van die s tekelvarken s niet we ten , maa r wen s t een harmo nische en
betrouwbare we rkelijkheid. Om daaraan tegemoet to komen be hoeft de mini ster-presiden
t veel gezag en niet we inig rege l s . Hij zal die moe ten ge b ru ike n our t o
toner hoe het behoort en to kunnen waarschu wen voo r wa t bes list niet behoo rt
en dus ni et k an. Her is een tack waarbij ieder binnen kortere oflangere tijd "o pgebrand"
raakt. Gelukkig hij of zij bij w ie dat langzaam gaa t en naar w ie nog wel
een s te rugve rlangd wo rdt, dock het blijft geluk (ge nade?) en daa r moe t men zuinig
op z ij n en ni et op gaan vertr ouwe n .
VOOR DE EEMiE1D VAN BELEI D
36

. . . . . . . 2 . . . . . . .
Algemene Zaken in de
parlementaire geschiedenis
N. Cramer
"De beliandeling van de begro ting van Algemerre Zaken
biedtgelegenlzeid om een aantal i nderdaad algernene zake n ,
die b ij a ndere begrotingslioofdstiikken rnoeilijk aan de orde
kunn en uvorden gesteld en d ie wellicht ook niet belangr ijk
ge noeg zij n owl bij de Algeme ne Politie ke en Financ iele
Beschouu~ingen to beliandele n, aan de orde to stellen .
( W. F. de Gaay Fortman)
De geboo rte van het d epartement va n Algeme ne Z aken in 1937 kwa m a ls een verrassing.
Eigenlijk was iets an de r s b edoe l d . In de voorafgaandejaren ha d Co l ij n ,
de voo rzitter va n de Minis terr a ad, ook de po rtefeuilles van Kolonien en Defens ie
beheerd . Niet zonder trots liet hij zich er o p voo rstaan voor drie man to werken.'
De v raag was of, naa rma te hij oude r en zijn gezond heid m inder werd, ee n en
ander niet ten koste Bing van her voorzit terscha p van de ministerraa d en onderraden
. Bij de g rondwetsherziening van 1937 werd her ministerschap zonder porte -
feuille ingevoerd . Vooral met de bedoe ling de voorz itter van de minis terraad to
ver lossen van de partementale r omps lomp. Een twee de overweg ing was, dat he t
nuttig kon zijn om b ij de toenem ing van de Interna tiona le spanningen de oppositieleide
r in her kabin e t op t o nemen. Voor her geval deze zijn kamerlidmaa tschap
met een wei nig tijdrovend ministerschap zo u willen comb ineren, werd de onverenigbaarheid
van beide functies in de G r ondwet v a stgelegd. Oud heeft die incompatibiliteit
bekritiseerd .2 Zij s loot immers een o ntwikkelin g uit van her Nederlandse
p arlementaire stelsel naar he t Enge lse st e lse l, waa rbij de mini sters lid van
het Hoge r- of Lagerhuis behoren to zijn. Opvallend was, dat tot deze principiele
k eus zon der de bat werd beslo ten; ze lfs de socialistische o ppositie deed e r her zwijgen
toe .3 Toen Co lijn z ijn vierde kabine t vorm de, was d it g rondwetsvoorstel
echter s lecht s de ee r s te lezing gepassee rd . Zo kwam her vrij onve rhoeds tot de
* Met dank aan mr. B .J. Bonenkamp voor zijii medewe rking aan de totstandkomuig van dit arti k e l
en aan A. van Gameren voor het opzoeken van illustraties .
DE PLAATS V A N A LGEME N E ZA KEN
37

Jordaa n in De G roe n e Am ste rda mm er van 1 0 ji i li 1937
ove r de op ri ch ting van het ministe rie van A lge m e n e Za k en .
V OO R DE EE NHFaD VA N BFL EI D
38

oprichting van een departement van Algemene Z aken , zoa ls la ng ge leden al doo r
de nude liberaal Sam van Houten was gesuggeree rd . H a d de ze voorges teld om d e
Hoge Colleges van Staat bij di t departement onder t o bre ngen , C olijn beperkte
zich, zonder n adere toeli chting , tot onder meer de Hoge Raad van Ade l en de
Regering s persdiens t .4 De Tweede Kamer vroeg e r ook niet naa r . In het voo rl opig
vers lag wer d geinformeerd of her nieuwe departement na de gro ndwe t s herziening
ten behoeve van een mini ste rschap z onde r portefeuille weer zo u verdw ijlien .
Hoewel Colijn ni et Wild e ontk ennen, d at her in stituut eigenlijk was bedacht om
de h anden van d e mini s ter-presiden t v rij t o maken, s loeg h ij die ve rwachting a anstond
s de b odem in. Waarom? Co lijn Wilde acce ntue r en dat niet lichtvaar dig to t
gebruikm aking van he t ministerschap zonder portefeuille zou wo rden ove rgeg
aan . Her wekt achtera f verb azing, d at de Tweede Kamer Been na dere uitleg verlangde
. D an zo u well icht zijn uitgekom e n , dat de g rondwetgever zich onvoldoende
re kenschap had gegeven van de v raag hoe zo'n minis t e rschap zond er p ortefeuill
e in de rijk s beg roting moes t wo rden ve rwerkt . Uit her kamerve r slag bleek
d at d e meeste leden wel akkoord kond en gaan , mit s aan her mini s terschap o p
Alge m ene Zaken Been ve rgaande e igen bevoeg dheden zoude n worden toegekend.
Gevraagd werd of de vereiste soberheid we l in acht genomen zou worden ;
her nieuwe dep artement mocht niet ui tgroeien . Nu , Collin nam niet zo hee l veel
meer dan zijn particulie re secre taris W . Reyseger mee ; de persdi e nst werd doo r
twee journalis t en, Lievegoe d en Lam booy, bemand; to tale beg r otings kos ten
f 83.5 44,-.
Verrassing
De ee r s te verrassin g werd gevo l gd doo r ee n twee de. Na dit sobere voo rlopige
verslag werd de eerste begroting zonder debar of stemming aanvaard . Niemand
gevoe lde blijkbaar b ehoefte herinneringen op t o ha len aan de heftig omstreden
eer s te poginge n van Abraham Kuyper o m een pr emierscha p to c ree ren.
De de rde ve rrassin g deed zich voo r aan de overzijde van het Binnenhof. De NSBer
V an Vessem a chtt e de co n structie in strijd met her Reg leme nt van Orde voo r
d e mini s terraad, dat nog van een wisse lend voo r z itterschap uitging. Hij z ag e r een
ove rgang in naar d e quasi-autori taire staat, namelijk de s t aat van de dictatuur de r
poli tieke partij e n (s i c) . Colijn kende de pr aktijk : hij wees e r op da t her wisse lend
voorzitte rsch ap a l j a ren in onbruik was ge raakt .
Ond erstreepte dit verloo p va n zaken de opvatting, Welke ve l e leden in her voo rl opig
verslag der Eer s te Kam er tot uiting bracht en, nam elijk dat d e Grondwet d e
oprichting v an een ni euw d epartement v an Algemeen Bestuur uit sluitend over
laat "aan her welbehagen van de Kroon"? 5
Beantwoordde het nieuwe d epartement a an de verwachtinge n? Een jaar lat e r
toond e Colijn zich tevre den . Maar al in het tweedejaar brak er in zijn chri s telijk e
DE PLAATS V A N AL GFlytEN E Z AK EN
39

coalitie-kabinet een twi st uit tu ssen zijn geestve rwant De Wilde, de m ini ste r va n
Financier en de r . k . -mini s ter van Sociale Zaken , R omme, over de financiering
van een toegezegd project t ot bestrijding derjeugdwerkloosheid. Colijn zag zich
genoodzaakt d e portefeuille van Financier op z i ch to neme n . Ondank s de verzwakking
van de positi e der RKSP d oor de affa ire-Oss s laagde hij er niet in om
tot een fina n cieel compromis to kornen . De ch ristelijke coalitie was, definitief zo
zou l ater blijk en, uitge regee rd .
Voor het depar tement van Algeme ne Zaken zag h et er in h et nieuwe brede bas i sk
abinet-De Geer somber ult . De voo rzi t ter van de nnini ster raad ra m de portefeuille
va n Financier van C o l ij n ove r; her de partement van Algeme ne Z aken M eld
De Gee r ad int erim aan, voo r her geva l de combin a tie hem toch to zwaa r zou v allen
. Bovendien Wilde hij ee n vo lgende fonnateu r , die we llicht ee n ande re opvatting
zou huldigen, n iet noodzaken her de p a rteme nt opnieuw op to richt en. Aan
een (o invormi ng t ot?) mini s terie van Voorli chting, zoal s door de kath o lieke
afgevaardigde Schaepm an - met bet oog op d e toeneme nde buitenlandse propaganda
in her Interna tiona le spanningsveld - werd bepleit, gevoelde h ij geen
behoefte . b
Het departemeizt voor Algemene Oorlogvoering
Het uitwijk en van de Nede rlandse reger ing n aar Londen leidde tot een ve rde r e
den aturering van her departement van Algemene Z aken . De s trij dvaard ige antirevo
lutionair Ge rbrandy, minister van Ju stitie, die het voor zitterscha p van de
mini sterraad van de defaiti stische De Gee r zo u overnemen, wens te alle energie to
concentre r en op de oo rlogsinspannin g in een nieuw overkoe pelend departement
voor Algemen e Oorlogvoe r ing van her Kon inkrijk .7 D e Rege ringsvoor lic htingsdie
n st achtte hij voor de opvoering van de mo rele weerbaa rhei d van zo'n
essentieel belang, dat hij de ve r antwoordelij kheid daa rvoor W ilde behouden . Met
de waa rneming van het nu v rijwe l on tledigde depa rtement van Algeme n e Zaken
werd de c hriste lijk-histo risc he minister van Binnen landse Zake n Van Boeyen
belast. Deze h ad een zo zwakke gezon dheid, dat toen d e bev r ijding van her
Nederlandse grondge bied in z icht kwam, Ge rbrandy hem eigenlijk ni et geschikt
achtte om a ls "kwartie rmaker" op to tre den . O p Binnen l andse Zaken werd Van
Boeye n verva ngen door "E ngelandvaard e r" Bugger . Van Boeyen behi eld de zo rg
voor her departement va n Algem ene Z aken, dat voor die gelegenheid werd aange
leng d met ee n aant a l onde rwe rpen die zij n b ijzondere belangstelli ng hadde n ,
zoal s de hulpve rl ening aan oorlogsslachtoffe r s, de rechtspositie en sa l ari ering van
ambtenaren en de PT-r .8
Bij de leiding van her nieuwe departement voor Al gemene Oor logvoe ring liet
Gerbrandy zich sterk in s p i r ere n doo r de figuur Churchill . Daarbij ve rloor hij ui t
her oog, dat de s t erke pos itie van de Enge lse "Prime Mini ster" same nhangt me t
VOOR DE E ENHEID VAN HEL EI D
40

Nederlandseministers in eerstemaanden te Londen, dan nog
onder leiding van De Geer (tweede van rechts); het kabinet
zou zeevkort hiema tot her einde van de oorlog onder leiding
komen van Gerbrandy (in het midden).

de leiding van de mee rderheid in het Lagerhui s . H et Nederland se kabinet to Londen
bestuurde echter in een parlement air vacuum . W ordt een kabine t s leide r o p
het Binnenh of bij na dagelijks geconfronteerd met partijtegen s tellingen, die het
bereiken van een meerderheidsbesluit bemoeilijken, in d e Tweede Were ldoorlog
t o Londen l eken de oude Nede rlandse zuilen de n ationali s tische Gerbrandy achterhaa
ld. H ad de voo roo rlogse per sdienst, naar een recent proefschrift onthulde,
zich beijverd de Nederlandse pers to vermanen, als zij z ich ve r s toutte door kritiek
op Hitler-Dui t s land de N ederlandse neutraliteit in gev aar to brengen, voo r radio-
Oranje on tzag ook koningin W ilhelmina in woo rdkeus "de m offen" niet .9 Het
superioriteitsstreven va n de premier stui tte op bezwa ren, voora l bij di e mini sters
die lange r d an hij in het Haagse ci rcuit h adden ve rtoefd, zoa ls de katholieke ministe
r s Steenberg he en Welt e r en de socialistisc he r outinier Albard a . De confl ict en
spit sten zic h vooral toe o p de voorlichting . Zo traden Steen berghe en W elte r
me de of omdat Ge rbr andy de bevolking in bezet geb ied voorbereidde o p Engelse
bombardementen in plaats van er bij de Engelse rege ring op aan to dringen het
Nede rlandse woongebied to ontzien. Zo voelde Albarda zich al s minister van
Verkee r en Wate r s taat gepasseerd, toen Gerbra ndy buiten hem om in 1944 tot
steun aan de spoo rwegstak ing op rie p . Was h e t snaa ks ve rweer van Gerbrandy,
d at de SDAP van Albarda toch in 190 3 al een s poo rwegstaking ha d ondern omen,
een adequate interpretatie v an de mmis teriele veran twoo rdelijkheid, van zijn kant
waardee rde Gerbrandy he t niet dat de socialis tische min ister Burger in j anuari
1945 vanuit het bevrijde Zuiden opriep bij de rec ht spleging onde rscheid to maken
tussen degenen, die in beze t tingstijd "fout" wa ren geweest en "fout " hadden
gehandeld . Al die in cidenten droegen bij tot het ontstaan van ve r schillend e k abinetscrises,
waardoor de b and met de minis ter s u it de oude RKSP en SDAP werd
doorgesneden . Toen Van Boeyen in het kader van de crisis van fe bru ari 1945
aftrad, werd het depart ement van Algemene Zake n opgeheven en gingen alle
taken ove r naar het departeme nt van Binn enlandse Zaken .
De naoorlogseperiod e
Hoezeer de naoo rlogse opvo lge r van Gerbrandy, de vrijzinnig-democratische
hoogleraar Schermerhorn van hem afweek - bij de Indo nesisc he kw estie z oude n
zij spoe dig onve rzoenlijk tegen elka ar optreden -, in bestuurlijk opzicht veranderde
e r ogenschijnl ijk niet zo vee l . Het nieuwe kabin et prese ntee rde zich niet in
de volksve rtegenwoo rdiging, maa r voor de radio met de strijdleus "he r stel en
vernieuwing" . Regelmatig kwamen de minis ters hun beleidsvoornemens voo r
dit medium toelichten . In het Reg lement van Orde voor de m inisterraad werd het
premi e r schap geformaliseerd . Ook kreeg de raa d een notulist . Het voo rmali g
departement van Algemene Zaken en de secre taris van Colijn wensten Schermerhorn
niet te rug. Met het oog op de "bevrijding" van N e derland s Indie bleef het
VOO R DE EENHEID VAN BE L EID
42

dep artement voor Al gemen e O o rlogvoe ring gehandhaafd . Schermerh o rn
omringde zich met een schare toegewijd e medew erker s - d e Scherm erh omboys
- die vol geestdrift het Nieuw-Ned erland van de "oude sch o tjes" wilde n
bevrijden . Hun voo rlichting kreeg zo een zweem van volksopvoeding. De oud e
p artijen en een dee l van d e pe r s kond en de neiging van de overh eid om de publi cit
eit t o monopolise r en nauwelijk s waarderen - al school in S chermerhorn s opzet
om "Oog en Oor" op de bevolking to ric hten een voorpro efje van de ombudsman-functie.
10 And e r s dan de meeste ambtsvoo rga ngers was Schermerhom ee n
vreemdeling op het B innenh of. In een r abiaat kainerd ebat, waarin de soci aaldemoc
r aat Van Kuilenburg de s trij d opende, sne uvelde he t hoofd van S chermerhorns
regeringscommissa riaa t, her oud-k amerlid Brugmans . Een commiss i e
onde r leiding van oud-mini ster V an Heuven Goedhart , toen hoofdreda cteur van
Her Paroo l , Hoot de overheidsvoo rlichting van de propagand a teru g binnen de
perken van verklaring en toeli chting o p he t rege ringsbe l eid .
Bij d e K amerve rkie zingen van 1 946 bl ev en de verwachtingen van de PvdA op een
doorbra ak van het zuilenbes tel beneden de verwachtingen ; de nieuwe katholieke
minis t er-presi dent Bee l wen s te zich, zo blijkt uit z ijn dag boek , to ontdoen van de
politieke entourage van Schermerhorn . Handhav ing van het departement voor
Algemen e Oorlogvoering la g na de nederlaag van Duit sland tr ouwe n s niet voor
de h and . Her was duid elijk dat de verhouding t ot Ned erl and s Indie of Indonesia
hoe dan ook ee n g rondwetsw ijz i gin g z ou eisen. Tr aditiegetrouw placht de le iding
va n zulk een herzienin g bij de mini ster van B i nncnlandse Zaken t o beru s ten .
Z o besloot Beel in he t "To rentje" a an de Hofvijver t o blijven zet e len in de hoo p
dat de gees t van illu s tere voo rgangers al s Th orbecke en Ruys de Beerenbro uck
da ar nog zou rondwaren. H et departement van Binnenl andse Z aken wa s in zijn
v i sie boven dien a angeweze n o m le idin g to geven aan de uitvoerin g van de ee r ste
p ara g raaf v an het rege ringsprog r am, gew ijd aan "de ve r sterking" der geestelijke
en ze delijke grondslagen va n ons volk s leven , m et name aan de ve rstev i ging va n
het gezag - de politie! - en het herstel der "diep geschokte publi eke m oralite it" .
Kort gezeg d : Beel Wilde pro beren het pr emierschap to combineren met het ministe
rschap van Binnenl andse Z aken en deed daarbij de budget-techni sche trouvaill e
"het k abin et van de minist er-pres ident " onder to br engen bij Hoofd stuk II : d e
rijksbegroting der Hoge Colleges van Staat . De toespit sing van het Indonesisc h
confli ct e n z i ekte van zij n ambtsgenoot J onkm a n v an Ove rzeese Gebiedsdelen ,
"noopt en" - een hem typerend woordje - Bee l al op 8 September 1 947 d e mini sterraad
mee to delen to moeten afzien van zijn functie als minister van Binnen -
l andse Z aken. T ot onve rholen s pijt van de ambtelijke top op Binnenland se
Zake n , zoals b lijkruit een artikel van J . M . Kan." Als minis ter-president w a s Beel
nu niet langer bela st met de leid ing v an een d epartement . Toen hij dit onder de
aandacht van de mini s terra ad bracht wee s vice-premier Drees op de mogelijkheid
van (weder) in s telling van her de parteme nt v an Algemene Zaken . Aldu s
geschiedde. De mini ste r van Algemene Zak en kreeg de zo rg opgedrag en "voo r
DE PLAATS VAN A LGEMENEZ AKEN
43

Minister-president Schermerhom en dr. H. Brugmans
(links), regeringscornmissarir van de roenmalige
Regeringsvoorlichtingsdiensf in een onderonsje in de tijd van
het kamerdebat over de regeringsvoorlichting in 1946.

de z aken betreffende h e t a lgemeen regeringsbeleid van h et K oninkrijk , voo r
zover deze zorg ❑ iet b epaald elij k wordt be harti gd doo r een der andere departem
enten van algenleen bestuur " . 12 Bracht Beel met deze n eg atieve taakomschrijving
tot uiting, dat zijn amb i ties z i ch n i et bewoge n in d e richting va n een pre ponderante
rol voor de minister-presiden t, deze formule hi eld her risico in zich, d a t
de toekom s tige premiers zouden wo rden o pgezadeld met afleidende neventaken
(zoa l s later b ij De Quay m et d e Bez itsvorming en Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie
zo u gebeuren ) . Tot de bestuurlij ke kwalit e ite n van Bee l behoo rde niet
de gave van het gesproken woo rd . letwat houte rig in de omgang, voeld e hij
behoefte aan een scri bent die hem bij h e t ops telle n va n zijn redevoe ringen behulpzaam
zou ku nnen zijn. Zijn keus viel op een gees tve rwant, de oud-p arlement a ir
reda c teu r van De M a a sbo de, H . G . H erm ans, die a ls een sno rt politiek secretari s
optrad . Deze kreeg ook de lei ding v an een ambtelijke co m miss ie, die uitvoe r ing
moest geve n aan het besluit van de m inister raad om meer d an Van Heuven Goedhart
c.s . h adden gewild de voorlichting ove r de d ive rse depa rteinent en to ve rspreiden
en de vera ntwoordelijkheid te rza ke bij de afzonderlijke mini s ters in
stand to houden . Een voorlichtingsraad zo u voo r de coordina tie moe ten zo rgen,
in plaats v an co ncentrati e bij een regeringscommissari aat, zoals de commissie-
V an He uven Goedhart had voorgest eld .
Een periode van stabiliteit
N a li e n j aar, wa arin het de p artement a ls een bijna ongewe nst kind verwees d w a s
geraa kt en een tijdlang geheel uit het gez icht verdw enen was, br ak onder minister-presiden
t Drees een periode van stabilite it aan . Als e rfenis nit de voo rafgaan de
oorlogsj a ren r es teerd en onder h em d r ie onder ling nogal tegen strijdige die n sten:
d e Rege ringsvoorli chtings dien st, de Cen trale Vei ligheid sdienst en de Bu itenlan
dse Inlichtingendi en s t .
Drees zo u achterafzijn functie van minister- pres ident ve rge lijken met d ie van ee n
"olieman " . 1 3 Dat beeld wij kt enigszins of van d e herinnering, die hij op h et de partement
heeft achterge late n . In de woo rden van zijn huidige ambtsopvo lger Lubb
e r s: "Drees sc hreef de co n clu s ies van de mini s terraa d a l voo r de ve rga dering op .
T ij dens de vergadering schreef hij dan alles in s teno. Aan h et s lot zei hij dan: 'Ik
heb goed geluisterd, dit lij kt m e de o pvatting van de mini sterraad.' E n d an l as hij
de conclusie die hij al van tevo ren ha d opges teld voo r."" Dit is een goe de k a rik atuur
, in die zin , dal enk e l e kenmerkende tre kjes, die d e n a druk krijge n , overdre =
ve n worden . Van Nispen t ot P anne rden heeft a ls waa rneme r van de ministe rraa d
sede rt 1 9 46 gecon s tatee rd , dal d e besluitvaard igheid van de kabin etten-Drees
venni nderde, n a armate de noo dzaak bij p o li tici om elkaar to vinden afnam, doordat
het he r s tel van de oo rlogse llende vord e rde en de omvo rming van het Koninkrijk
, n a de soevereinite itsoverdracht aan Ind ones ie, z ich voltrok. 1 5
DE PLAATS VAN A LGEM FN E ZAKEN
45

Drees bes chikte over een zeldza am lange politieke e rvaring, rind s hij a an her
begin van deze eeuw al s k amer stenog r a af de kam e rdebatten h ad vers lagen. Langer
dan iemand voo r of na h em vervuld e hij h e t ambt van m inister-pr esident .
Drees had Been behoefte aan veel ambtelijk e bij s tan d . Hij hield het depart ement
v an Algemene Z aken bewu st klein , zodat l eden van zijn staf, die her gaarne tot
een denktank wild en zien uitgroe i en, op he t eind van zijn premiersch ap we l over
sta gnatie klaagden . Minder ervar en opvolger s al s De Qua y en Marijnen h ebben
d at kunn en voe l en. Bij de b ehandeling van de begroting van Algemene Zaken
voor 19 6 5 stelde een insider als de sociali s tische oud-mini s ter Samk alden in d e
E e r ste Kam er de v raag aan de orde of her Kabin et van de mini s ter-president voldoende
was toege ru st op diens t aakuitbreiding. "Op allerlei te rreinen van binn enlands
en buitenlands beleid, in de verhouding van de minis terraad tot de Ko ningin
en de leden van het Koninklijk Hui s, in de vraagstukken van int erde partementaa l
bu ite nland s beleid , wann eer belangen, onder ve r schillende mini s teries resso rterend
, tegen elkaar moet en worden afgewogen, heeft de mini ster-president langz
amerhand ni et zuive r een admini s tr a tief-leidinggevende , maa r coordin erendleidinggevende
tack . Daarn aast i s hij voorzitter v an de minis terra ad en van v ijf
vaste colleges nit d e ministerraad . Voorts zijn er nog vele interdepa rte m ent a le
commi ss ies, waarin niet de mini ster-presid ent zittin g heeft, maar waarin her
ministerie van Algemene Z aken is vertegenwoordigd , j uist in verb and met de
coordiner ende tack van de minis ter-president." 1 6
Premier Marijnen erkende dat h et ambte lijk a pparaat dat h em ter beschikking
stond kl ein wa s . Ande rzijds a chtte hij ditjuist ee n stimul a ns voo r goede interdep
artem entale samenwerkin g . 17 Hij sprak di e wo ord en op 16 februari 1 965 . Tien
dagen later sp atte z ijn kabin et uiteen op een m eningsve rschil over d e toekomst
v an het omroepbestel - comm e rcieel of ve r zuild -, waa rvoor hij Bee n oplossi ng
had kunnen aandragen . Zijn o pvo lger, mini ster-president Cals, koesterde stellig
we] de ambiti e om het dep artement verder uit t o b ouwen , m a ar hij was a ls gevolg
v an de "nacht van Schmelzer " t o kort aan h et bewind om een blijvend St empel
achte r t o laten.
Zoa ls uit deel V van deze bund e l , Feiten en c ijfe rs, blijkt , i s het departement van
Algemene Zaken in enge zin, dat is d e algemene leiding, her K abinet van d e
minist e r-president , he t sec retaria at van de ministerr aad en de centrale di ensten , n a
een matige g roei gevo lgd door een ink rimping, pas na 1967 snel in omvang toege -
nomen.
Begroting van Algemene Zake n
I s het mogelijk respectievelijk wenselijk de ve r antwoordelijkheid van de mini ster-pr
esident en de minister van Algemene Zaken to onderscheiden? Bij de behandeling
van de begrotingen van Algemene Zak en voo r dejaren 1955 e n 1 95 6 in de
VOOR DE EEN H EID VAN BELE D
46

Eer s te K amer heeft de hartstochtelijke chri s t elijk-hi stori sche se nator Prof. Gerret
son daar met verve op aangedron gen . Hij v reesde and ers allerlei staatsrechtelijke
dubi a . 1 e M ini ster-pr esident Dr ees had er weinig behoefte a an . Hij s loot niet
uit dat de be g roting van Alge mene Zaken zou kunn e n wo rden verwo rpen zonder
dat d aa rmee een afkeuring van het regeringsbeleid werd bedoeld . Hij a chtt e dit
onwaa rschijnlijk . In de pr aktijk werd z elden onderscheid gemaakt . Cals h ee ft
alleen als mini s ter-president so urs geantwoo rd op vragen van kamerleden inzake
het K oninklijk Hui s . Meer gebruik elijk bl eef dat de voo r zitter van de mini s terraad
d e kame rleden in beide hoeda n igheden van repliek diende. Toen de christelijk-historische
senator de Geer van Oud egein in 1976 het ver schil in verantwoordelijkheden
nog eens ter sprak e bracht, antwoordde minister-p resi dent Den U y l
dat deze opmerkin g hem aan h et denken had gezet . Hij zeg de toe to zullen overwegen
our de beg r oting van het de partement voo rtaan alleen a ls mini ster v an
Algemene Zaken to onde rtekenen . 1 9
Het communi s tische kamerlid Wolff heeft in 198 1 o pgemerkt , dat he t ambt van
mini ster-pres ident in zijn u i toefening boeiende r i s dan zijn beg roting. 20 En zo i s
het . Kam e rdebatten m et de premier bij de Algemen e Politieke Beschouwingen
over de rijk sbeg roting worden tot de hoogt epunten van een parlementair zittingsj
aar g erekend . Aan d e beg roting van Algemene Zaken pleegt k ort a andacht
to worden besteed . In de ee rste twinti g jaar van het bes ta an van het departement
kon h et aantal pa gina 's in de Handelingenjaarlijks op de vinge rs van een, hoogs
ten s twee hand en wo rden ge teld , met uitzondering van dejaren 1955 en 1 956 ,
toen Gerrets on dui s tere bedoelingen zocht achter een offici eus bezoek van pr emier
Drees aan een Labour-congres in S carborough en partijpolitieke b edoelinge
n van de premier meend e to bespeur en in een tafelrede tot de Fran ce pres ident
Coty, w aarin koningin Juliana d e leuze der Fr ance revolutie over vrijheid, gelijkheid
en broederschap had gec itee rd . Bij he t laatste treffen in 1956 zagen de senat or
en hoe Drees boos met de wi s t op de regeri ngs tafel s loeg . Het aantal pa gina's in
de H andelingen van de Eers te Kame r liep in diejaren o p tot 1 7 a 1 8 . In dejaren dat
Bez itsvorming en Publi ekrecht e l ijke Bedrijfsorgani s atie onder Algemene Z aken
v ielen (1959-1963 ) zijn records geboekt v an 64 en 67 pagina 's in de Tweede respec
tievelijk E e r s te K amer . Ma ar zelfs in de roerige jaren zes tig en zeventig oversc
hreden de s prekers samen de 30 pa gina's nie t . Over de he le pe ri ode va n v ijft ig
j aar werden 1 3 moties ingedi end en twee series amendementen, onder ande re v an
de CDA-afgev a ardigde De Kwaad s teniet, die kamerbrede s teun ve rwierf bij een
poging to voo rkomen d at de wetenschapp elijke in stituten der politieke partij en
meer zouden worden gekort dan d e Wetenschapp elijke Raad voor h et Regeringsbeleid
.
Al s afgevaardigde voor d e PPR h eeft Jurgens bij d e begroting voor 1 974 h et
bestaan van " Algemene Zaken" ontkend . Het bij eenbrenge n van ee n aant al ov ergebleven
resten van ande re departem ente n onder het hoofd Algemene Z aken
we kte de indruk dat a lle andere depa rtementen bijzondere belangen behartigen .
DE P LAA TS VAN ALGEMENE 7AICEN
47

► ~~~~~~~~~~~~~~~~~ ► ~ VRIJ OP 5 MEI ? ~~~~ ► ~ ► ~~~~~~~~~~~~ ~
,Het mag niet van Piet '
Jordaan in Het Parool (begin december 1955)
Haar aanleiding van de rnotie-Scheps over de 5e rnei als
nationalefeestdag .
VOOR DE EENHEID VAN BELEID
48

Hij meende dat de wat pots ierl ijke naam Algemene Zaken bij een vo lgend e form
atie zou kunn en worden gewijzigd in h e t Kabinet van de minis ter-p resident . De
mini s ter-president moest imm e rs ond e r s teund wo rden in zijn voornaamste
we rk , namelijk het voorzittersc hap v an de mini ste rra ad . Premier Den Uy l erk ende,
dat voor het fun c tioneren van de ministerraa d een goed functioneren v an her
K abin e t van de minist er-pre sident noo dzakelijk was . De rechtvaa rdi g ing voo r
het onderbr engen van diensten al s, de Rijksvoo rlichtingsdienst, de W e tenschappelijk
e Ra ad voor het Regeringsbe leid en de Inlichtingendi enst Buitenland bij
Algemene Z aken zocht hij in de oms t andigheid , d at zij direct van belan g wa re n
voor de coordin e rende functie van de ministe r-president .2 1
Voo rdat hij tot het ministe r schap in het kabinet-Den Uyl werd ge roe pen, heeft de
AR-senator De Gaay Fortman opgemer kt dat de behandeling van de beg rotinge n
van Algemene Zaken de gelegenhei d b ood om een aan t al inderdaad algemene
zaken , die bij de andere beg r o tingshoofd stukken moeilij k aan de o rde gesteld
konden worden en we llicht ook n i et belangrijk genoeg wa ren voo r de Algemen e
P olitieke en Fin a nciele Bescho uwingen, toch t o bespreken .22 Na z ij n mini s terscha
p betoogde hij dat naarjuridische co n s truc tie Algemene Z aken een departement
i s; "intrin s iek is Algemene Zaken Been departement maar het K abin e t va n
de minis ter-presi dent " . De behan deling van d e begroting van Algernene Zaken
geeft "de ge legenheid z aken to bespreken, die het regeerbel eid in zijn to talite i t
rake n en waa rvoo r de minister-president , als ook in ma teriele zin l eidinggevend
voorzitter van het kabin et , in i eder geval een algemene ve rantwoo rdelijkheid
draa gt" .23
De v iifde mei en het decoratiestelse l
Al deze beschouwingen kenmerken zich door een zekere vaagheid . Het lijkt verantwoord
om in ditjubileumboek een poging to ondern emen om tot enige i nventa
ri sa tie t o komen van onde rwe rpen die de afge lopen vijftigjaar bij de behandeling
van de beg r otingen van Algemene Zake n aan de orde zijn ges teld . Da a rbij zal
blijken, dat politieke in cidente n oo rzaak kunnen zijn van willeke ur . De Eerste
Kame r grijp t de beg roting van Algemene Zaken wel eens a an om actualiteiten to
bespreken , die aan de ove rzijde van het Binnenhofbij ee n regeringsverkl ari ng of
interpellatie aan de o rde zij n ges t eld .
Bij deze inventarisa tie moet onde r scheid gemaakt wo rden . In de ee r s te plaats zijn
er onderwerpen , die met g rote regelmaa t in beide Kam e rs aan de orde zijn gesteld :
her functioneren v an de Rijksvoorlichtingsdien st of de W etensch appelijke Raad
voor h et Regerings beleid; met grote hardnekkighei d werd in de K amers Algeme
ne Z aken aangegre pen om op de viering van de vijfde me i a l s n a tionale fees tdag
e n op de democrati se ring v an het decor a tiestelsel aan t o dringen .
In de twee de plaa t s z ijn e r meet tijdgebonden onderwerpen, die b ij bepaalde ka b inetten
aan de orde kom en , bijvoo rbee ld de Bezitsvo rming e n de Publiekrechte-
D E PLAATS V AN ALGEMFNE ZAKEN
49

lijke Bedrijfsorganisa tie en de Civ ie le V erdedig ing onder het kabinet-De Quay .
Maa r er valt veel meer op to sommen : her gebruik van de Hoge Veluwe als conferentie-
en vakan t ieoo rd voor ministe r s ; het vlaggen voo r reclamedoeleinden en
voor leden van het Koninklijk Huis ; de ve r antwoorde lijkheid van de mi nisterp
resident voo r toesp raken van her staa t shoofd en andere leden van haar Huis ; de
invoering van een regen tschap t ij dens staatsiebezoeken ofva kan ties in het buitenland;
het optrede n van de mini ste r-p r esid ent op h et gebied van de buitenl andse
politiek ; de ve rvang ing van ministers door s taatssecre tarissen en va kantiespreiding
voo r ministers, die er so ur s tegelijk op uittrekke n met uitzondering van ee n
am b tgenoot, die d an alle portefeuilles tegelijk moet waarnemen, maa r ook de
ministeriele ambtskostuums . K o rtom : vaak on derwer pen, die een zekere affiniteit
vertonen m et de hoofdstukken van de rijk s beg roting, handelend over het
Koninklijk Huis en de Hoge Colleges va n Staat .
Vanaf de ja r en zes tig ontwaakte grate belangs telling voor de coo rdinatie van her
regeringsbeleid, de coordinerende bewindspersonen, politieke adviseurs en de
problemen bij de lei ding van de "g rote o peraties" van her kab inet-Lubbers, zoals
her d e reguleren en de afslanking van het am btena renappa raat .
Her zo u een fragmen tarisc h , maa r toch wel aard ig stukje parlement a ire gesc hiedschrijving
op leve ren a ls her mogelijk zo u z ijn at die, sours pikante debatjes, to
beschrijven en to a nalyseren . Met her aanstippen van enkele grote lijnen moet in
dit bes tek wo rden volstaan .
Opme rkel ijk is meteen at, dat bij de beg roting van Algemene Zaken be trekkelijk
weinig is gezegd ove r het optreden van de inli chtingen- en ve ilighe idsd ienst. De
gehe ime uitgaven gave n CPN en PSP wel aan leid ing our bezwaa r tegen de begro -
ting aan t o l aten tekenen . Maa r de kritiek op bijvoorbeeld her afluisteren van te l efoons,
her pe netre ren in revolutionaire groepen e n de rapportage om tre nt politieke
betrouwbaarheid van sollicitanten kwam elders aan de orde bij een speciaal
daarvoor in her leven geroepen waste Tweede Kamercomm iss ie voor de In lich t ingen-
en Veilighei d sdiensten, waar in een aan ta l fractieleiders zit ting heeft. Een
antwoo rd waar de PSP-senator Vog t anno 1985 geen enkel posit ief element in
kon ontdekken .'- 4
Een kor t woord slechts over twee slepende zaken, die telk ens weer bij de beg r otings
behandeling van Algemene Zaken aan de o rde gesteld " moesten" worden .
De j aarlijkse vie ring van de vijfde mei als na tiona le feestdag en her deco ra tiebeleid:
onderwe rpen, die ook opeenvolgende minister-presidenten zwaa r op de
maag lagen, maar waarvoor eigenlijk Been bevredigende op loss ing werd gevonden
. In beide gevallen kwam de kritische inzet vanu it de linkerzijde ( P SP, CPN
en PvdA ) . Met name in d e nadagen van de kabinet ten-Drees besteedde de zeer
karakteris tieke chris ten-soc i alist Sche p s er een s praakwaterval van woorden aa n .
Maar geleidelijk aan breidde her onbehagen zich ook over an dere kamerfracties
aan beide zijden van her Binnenhofnit. Her compro mis, dat in de Stichting va n
de Arbeid aanvankelijk was bereikt, our eens in de v ijfjaar de vijfde me i groot s t o
VOOR DE EENHE ID VAN BE LEI D
50

v i e ren, werd niet al s bevred igend e rvare n . Een motie-Scheps, waarin de regering
werd u i tge nodigd zodanige maat regelen t o nemen , dat zowe l een w aardige herd
enkin g a ls a lgeniene vierin g mogelijk zouden zij n , verzandde in de p r obl ema ti ek
van her a rbeidsvoo rwaa rdenbel eid.'s In hoeverre kond e n werkgeve r s in her par t iculiere
bedrijfs l even ve rpl icht worden hun werknemers een betaalde vrij e dag to
verstrekke n ? Een motie-Koersen (KVP ), die deze moei l ijkhe id ontwee k doo r o p
het stilstaan va n de ar beid van personeel i n overheid sdie nst aan to dringen, h aa lde
het wel , m aar vermocht Been blijvende bev r edi ging to br engen.2b Een be l emmeren
de fac tor was d e n abijheid van Koninginn e d ag (30 apri l) en de ee r s te inei e n
met n ame de CPN kon zich niet onttrekken aan de ind ruk, dat de reger ing oo k
Duitse gevoe li gheden Wilde ontzien . T ot in dejaren tachtig zou de com munis tische
afgev aardigde Wolff deze kwes tie t elk ens aan de orde ste llen.n Her o ntstaan
va n onenigheid tusse n we rkgevers en werknemers vergemakk elij kte de oplossin
g niet.
In h et deco r a tiebeleid werd her maa tsch appelijk "s t andve rschil", dat b ij her uitreiken
van koninklijke onderscheidingen tot citing kwam , in toeneme nde mate a l s
hind erlijk aangemerkt . D at mini sters en s taatssecre tarissen, ook na een korte
anibtsperiode, ge lijkel ijk hope onde rsc heidingen meekregen, werd al s discrim ine
rend ervaren . Premier DeJong W ilde n iet ontkennen, dat de lintjesregen boven
her rege ringscentrum milde r viel dan e lders . Maa r hij v reesde, dat afschaffing va n
her gebruik om aftredende bewind slieden min of mee r automatisch to onde rscheiden,
p o l i tieke implicaties zou oproepen. Een motie-Franssen, waarb ij de
rege ring in overweg ing we rd gegeven in haa r ondersc heidingenbele id Bee n ve rschil
nicer t o m aken o p g r ond van maatsc happ elijke ve rantwoordelijkheid ,
h aald e het niet.-8 In de Eers te Kame r zouden de CHU-se nator Bee r ekamp en zijn
AR-collega De Gaay Fo rtman ve rgeefs blijven aandringen op publik a tie van h e t
r a pport van de decora tiecommiss ie-Houb e n .
De roep om openbaarhei d
In an twoo rd op kr itiek van kamer leden ter rechte rzijde a ls We lter (KNP) en B ee rnink
(CHU), die aan de ouderwetse opvat ting vast hielden , dat de par lement ai r e
openbaarheid de bevo lking voldoende info rmatie ove r de publieke zaa k ve r strekte,
ve rdedi gde Drees de noo dzaak van een Regerin gsvoorlichtingsdien st om
moeil ijke ove rheidsmaa tregelen toe to lichte n . Aldra onderkende Drees oo k her
nut va n "background " informatie aan bij voorbeeld hoofdredacteuren . Hij legde
da armee ee n zekere bedrevenh eid aan de dag ten tijde van de zogenaamde affa ire-
Hofman s . Toen de regering lucht kreeg va n voo rge nomen publikaties in de buitenlandse
pe rs, verscha fte Drees Nederlandse hoofdredacteuren vert r ouwelijke
voo rwe tensc hap om publici s tisch e p aniekreac ties to voorkomen . Na een kort
interm ezzo-Landre benoemde Drees zijn persc hef o p Sociale Zaken, Lammers ,
D E PLAATS VA N ALGFIN ENE ZAKEN
51

een ove rtui gd anti-revolutionair, die promoveerde o p een proefschrift over De
Kroon en de K abine tsform a tie, tot hoofd van de RVD , Welke letter s, vanaf september
1953, o bj ec tive r end Rijksvoorli chting sdie n st zouden g aan betekenen .
Drees koos niet voo r een geestverwant . Hij k on e r o p vertro u wen dat de gezagsgetr
ouwe Lammers voo rzichti g to werk zo u gaan. Al s inform ateur in 1 956 e rvoe r
D e Gaay Fortman, dat er van Lamm e rs niet s mocht .2 9
Faas, de par lementair redacteur van D e Volk skrant , die op de ochtend va n Prinsjesdag
de inhoud van de Troonrede redelijk wel had aangegeven, we rd de toegang
t ot nieuwsgaring o p de depart ementen ontzegd. Het w as vrijwel voor het
eerst , d at bijna hee l de pers op de bres ging voo r het recht op informatie.30 Ko rte
tijd l ater s telde Prof. Romme, de fractieleid e r van de KVP, v rage n over het openbaarwaken
va n de adviezen van was te colleges van advies en bijstand.31
Echt moeilijk kreeg Lammers het in d e dage n van de " R oman Holiday" van prinses
Irene .32 De politieke entour age van "Don Ca rlos" zocht de publiciteit o m
dien s pre ten t ies op de Spaanse troon to onderstrepen . Bij h erh aling s tond de
Rijksvoorlichtingsdienst met de mond vo l t anden . In de Eer ste Kame r spraken bij
de behand eling van de beg roting van Algemene Z aken de socialis tische oudmini
s t er Vos en d e PSP-senator Van der Spek van een fa len van de Rijksvoo rlichtingsdien
s t . Als overtuigd monarchist noem de de liberale frac ti e leider V an Rie l
het bes t mogelijk, ze lfs waarschijnl ijk , d at het beter had gekund . Een wezen lijk
oo rdee l acht te hij niet moge lijk, "zond er d at men fe iten kent , die men nu nie t
behoo rt t o kennen ter wille van de positie d er mon archie" .3 3
De hoofddir ecte ur van de Rijksvoorli chtingsdienst w erd in d e pos i t ie v an dienaa r
van twee, zelfs drie mees ters gepl aatst: publiciteitsadviseur van het Koninklijk
Hui s, hoofddirec teur van de Rijksvoo r l ichtingsdienst en pe rschef van de mini ster-preside
nt. De b edoeling was he t priveleven van h et Ora njehuis zoveel moge -
lijk of to schermen. " De m inisteriele ve r antwoorde lijkheid hou dt evenwel op,
wa a r Bee n staats be l ang w eer b estaat" .'~' De socialistische se n ato r Samkalden h ad
de verz eker ing ge krege n , dat d e mini s teriele verantwoo rdelijkheid zi ch u i t strekte
over alle drie d e functies . De voorli chtingsin structie van 21 decem ber 196 5 is
l ater nog eens t e r sprake gekomen toen de Amerikaanse presiden t skandidaa t
ds . Jackson me dedelingen had gedaan ove r een onderhoud m et koningin Bea trix.
Premier Lubbers von d daarin geen aanleiding de instructie to wijzigen . 35
A an h et eind van de roerigej a ren zes tig was d e roep om open baarh eid algemeen .
De t e lev isie ging z ich indringend m et de p oliti ek bemoe ien . Sommige minis ters
uit het kabinet-Dejong voelden behoe fte aan publici s tische bij s t and . Waarschijnlijk
onder in v loed van drugsgebruik w ekte een publi c-re l a tions -manager d e
indruk alsof hij de mannen in de poli tiek "maakte" . De KVP-afgeva ardigde Boo t
verzocht om een o nderzoek naar moderniseri ng van de overhe idsvoorlichting .yl
D it leidde t ot de instelling van de zogen aamde commi ss ie-Bies heuvel , die a dvies
moest u itbrengen ove r een herori entatie v an de ove rh eidsvoo rli chting. V an d e
n oodzaak haar b e leid - met he t oog op dejonge generatie - beter t o presente ren,
VOOR DE EENH EJ D VAN BEL EI D
52

was de regering overtu igd geraakt . De com m issie-Bies heuvel handhaafde de
afwijz ing van propag anda, zoa l s die indertijd door de commissie-Van He uven
Goedhart was aanbevolen . Zij noemde openbaarmaking als eerste tack der overheidsvoorli
chting voor de ver klaring en toelicht ing van het be leid . Het kabinet
deinsde terug voo r de o penbaarmaking va n ambtelijke adviezen en v roeg hee l
ongebruik elijk om een openbaar advies van de Raad van State .37 Dit co llege fo rmulee
rde bezwaren tegen bepaalde onderdelen van het r apport, ma ar het bleek
wel to voelen voor openbaarmaking van zijn e igen adviezen . Met a l zijn rese rves
n am p remi er DeJong overigens ze lf een voo r schot o p het rapport-Bi esheuvel . In
die zin, d at hij vrijdagavond, n a a floop van de ministerraa d, een p e rsco nferentie
Meld en voor de te levi s ie versc heen. Was zijn oogmer k ongestoo rd to kunnen
dineren, dit optreden m aakte dat de premie r een publieke pe rsoonlij kheid we rd .
Het betekende tevens dat de robuu s te Van de r Wiel, toen hoofddi recteur van de
Rijksvoo rli chtingsdien s t, in de mini s terraad ve rscheen, om met z ijn humorvo lle
politieke intuitie a l s betro uwb are trai t d'union tussen k abine t en parlementa ire
pers to k u nne n fungeren .3 8
Intussen bleef een wetsontwerp op de openbaarheid van bestuur ult. Opee nvo lgen
de p remiers als Biesheuve l ("Open Barend") en Den Uyl kregen ook van
bevrie nde rela ties in het parlement heel wat kri tiek to verduren, dat een zaa k
waaraan z ij als fractie leiders gro te waarde hadden gehecht, zo lang bleef liggen .
De mate ri e bleek weerbarstige r en de am btelijke weerstan d misschien grote r dan
zij h adden ve rwacht. Pas het kab inet-Van Agt zo u een ontwerp-D en Uyl in he t
Staatsblad brengen met de bedoe ling, dat de uitwe rking ervan binnen afzienbare
tijd zou worden geevaluee r d . Deze herwaardering zou pl aats vinden onder h et
kabinet-Lubbe r s . Onder de overheidsvoo rlichters on tbrandde de oude s trij dv
raag wat ter verbetering van de "public re la tions" van het ka bine t kon wo rde n
gedaan . Op en kele de partemente n werden tegen s tribbelende voo rlichte rs zelfs
vervangen . De socia li stische afgevaardigde Alde r s wierp bij de begro t ing van
Algemene Zaken voor 1985 de vraag op, of het om een verduidelijking of ve rfraaiing
van h et beleid ging. Lubb e r s antwoordde me t een woo rds peling: het zou
g aan om verduidelijking van een fraai beleid .3y Raakte her e lement "openbaarmaking",
dat de commissie-Biesheuvel in de voorlichting voo rop h ad gesteld ,
toch vat op de achte rgrond? CDA en WD toonden z i ch b ij mon de van Krajenbrin
k en Wiebenga weinig gesticht over een aanwijzing uit de Raad van State, dat
amendementen van hun pa r t ijen tij dens de kabine tsform a tie op het regeringsprog
ram aan de openbaarhe id zouden wo rden prijsgegeven . Prem ier Lubbers s teld e
zich fo rmee l op: een kabinetsfo rmateur is geen ove rhe idsfun ctionaris . 40 Aan d e
ove rz ij de van het Binnenhof toonde D'66-senator Vis z ich in januari 1 98 7 over
deze " regressie in openbaa rheid" ve ron trust . Doo r her geheim houden van format
iegegeve n s na afloop van de onderhande lingen wordt her principe van d e
open baarheid langzamerhan d uitge hold. Dat w as voor p remi er Lubbers aa nleiding
zich to verdie pen in de methode, d ie Steenkamp h ad gevo lgd bij de forma tie
DE PCAA TS VAN ALGEMENE ZAK EN
53

van h et kabinet Biesheuve l , hoewe l ook di e niet v lekkeloos was ve rl open. Bij de
beg r oting van Al gemene Zaken voo r 1988 leg de h ij de verantwoo rdel ijkheid bij
de (in )formateur . Het is zijn ve rantwoord elijkh eid dat docum enten die daar word
en ge deponee rd als relevant voo r de disc uss ie, later oo k geschikt zijn voor publik
a tie.
Tot zover de s t amgerecht en, die bij de beg roting van Algemene Z aken plachte n
to worden geserveerd . Aan de orde komen nu de meer tijdgeb ond e n onderwerpen .
Bezitsvorrnin;g en Publiekrechtelijke Bedrijfs-
organisafie (PBO )
Hoewel Drees aa n her eind van z ijn prem ierschap ontke nde, dat er behoeft e
bestond aan het ove rb rengen van ande re taken naa r Algemene Z ake n , werden bij
de forma tie van het k abinet-De Quay de Bezitsvo rming en de PBO toegevoeg d .
Dat h ad ee n politieke achtergrond." De Quay was m ini ste r geweest in het tweede
kabin et-Ge rbrandy, ko rt voor de bevrijdi ng van het Noo rden des lands . Hij h ad
de E e r s te Kame r een keer en de Tweede Kamer twee kee r aan het werk gezien .
Met de benoemi ng va n zijnjonge gees tve rwant Schnlelze r a ls s taatssecre t a ris van
Al gemene Z aken , belas t met Bezitsvorming en PBO, we rden twee v liegen in een
klap ges lagen . De mini ster-president kreeg ee n assis tent di e p oliti ek D en Haag
goe d k ende en deze kreeg zelfeen troos tprij s voo r ee n misgelopen mini ste rschap .
De deba tten m et b etrekking tot Algemene Zake n vertoonden plotseling een s terk
econoini sche in s lag . Met het opkomend sociali s tisch kamerlid Den Uyl debatteerde
S chmelzer over de betekenis van Bezitsvorming en PBO voor de maatschapp
elijke hervo rming . Anti-revolutiona iren als Aantjes (Tweede Kame r) en
De Gaay F o rtman (Eers te Kamer) s praken over het " dood tij" w a a rin de PBO
jui st in die periode terecht was gekome n . De libera le afgevaar digde Gee rtsenia,
voo rdien me dewerker van Schmelzer, mocht in d e Tweede Kame r betogen , d a t
de PBO in de libera le gedac ht enwereld paste, zijn gees tve rwant W itteveen in de
Eerste Kame r sp r ak onver holen zijn voo rkeur nit voo r privaa trecht elijke samenwerkingsverb
anden . D e plotselinge opkoinst van de Boerenpartij, dankzij een
televisie-uitzending over de o ntruiming van een boe rde rij op vo rdering van het
L andb ouwsch a p, onde r streepte het terreinverlies va n de PBO-gedachte in de
openbare men ingsvorming. Bij de volge nde forma tie gingen bei de onderde l en
van Algemene Zaken over naa r Soci ale Z aken .
Civiele Verdediging
De coordinerende t aak betreffende de civiele ve rdediging is gedurende velejaren
VOOR DE EENH EID VAN BELEID
54

Minister-president De Quay en minister van Buitenlandse
Zaken Luns tijdens het Nieuw-Guinea-debat inde Tweede
Kamer injanuari 1962.

onderdee l van Algemene Zaken gewe est , ma ar pa s bij d e beg roting voo r 1960
kreeg het in d e kamer d ebatten bijz ondere aanda cht. Aan mini ster-pr esident De
Quay we rd een "stafvoo r de C iviele Verdediging" op het d eparteme nt van Algem
ene Z aken terzijde ges tel d . Zo voerden oud-militairen a l s de KVP - afgevaa rdig
de Moorm an, de liberaa l Couzy en de socia list Wi erda s trijd bij Algemene
Zaken tegen het o ngelo of van de PSP in d e mogelijkh eid bescherming to bi eden
tegen de atoom bewapening . D e PSP-afgevaard igde Van der Spek kwam m e t een
originele mo tie om de bevolking op de moge lijkhe den van burgerlijk ve rze t voor
to bereide n j egens een binnen- of buit enl andse onderdrukk e r .42 In d eze deb atten
viel ook de ontwikkeling bij de PvdA wa ar t o nemen van de constructieve kri tiek
van de milita ire speciali st, Wierda, Haar de atoompacifist Fransse n , die ve rschillen
de cooties indiende, wa a rin bezuiniging en kritisch deskundigen onderzoek
we rden verlangd.a 3
Bij de formatie-Biesheuvel werd de staf voor de C iviele Verdediging Haar Binn
enlandse Z a ken overgeplaatst.44
Europese top
De aanv al, waa rover we a l schreven, van de chri s telijk-hi s torische senator Gerretson
op de bemoeienissen van Drees m et de buit enlandse politick, was in die zin
sympt omarisch , dat na arma te de Eur opese eenwording worm kreeg, topconferen
ties van Euro pese regerings leiders talrijke r werden . In d e Eer ste K amer
beklemtoonde Van Riel, dat de continuite it van de buitenl andse politick bij een
vakm an al s de mini s ter van Buite nlandse Zak en in betere h ande n was .45 Maar
zo'n betoog kon de internationale o ntwikk e l ing niet stuiten, al maa kte z ij de re l arie
tussen Algemene Zaken (De Quay) en Buitenlandse Z aken (Luns) wel tot een
zeer gevoe lige .
Opschuddin g ve roo rzaakte premier De Quay doo r in sept ember 1960 op een
cockt ai lparty voo r buit enlandsej ourn ali s ten t en huize va n rijksvoorlichter Lamme
rs, zonde r voorove rleg met het k abinet, een poging tot intern a tionali satie van
het Ni euw-Gu inea-v raagstuk aan t o k ondigen .46 B ijna was een k abinetsc ri s i s uitgebr
oken . Maar h et was toch opni e u w De Quay die na het bezoek van Rober t
Kennedy aan Den Haag, waaruit bleek da t op Amerika a nse bij stand nie t te re kene
n viel , in het pas geo pende perscentrum Ni euw s poo rt aankondi gde, dat
Nede rl and a l snog bere id was tot bil ateraa l overleg over Nieuw-Guin ea metIndonesie
.
De Irene-affaire
De Irene-affa ire, waarmee het kabin et-M arijnen to kamp en kreeg, had niet a lleen
VOOR DE EENHEID VAN BELEf D
56

een publi ci s tisch e kant , m aa r ook een binnenland s politiek as pec t . De protestantse
kerken voelden zich geg riefd , omdat kardinaal Alfrink de prinses to Rome
in sti lte de doop had toegediend . Een v ierm anschap uit de m ini s terraad, waari n
zitting h adden de kath oli eke premier Marijnen , de anti-revoluti onaire minis ter
Biesheuve l, de liberale b ewindsman Toxopeus en de chri s telijk-hi storisch e
mini s ter S cholten , bracht de zaak tot ee n goed erode, zonder twist ove r de v raag
of her premiersc hap zo ni et wat werd uit ge hold . Met her oog o p de politieke
ambities van pen s Hugo zag prinses Irene of van de troo nopvo l ging. Ond er d e
kortstondige kabinetten-Cals e n -Zijl stra kw am het huwelijk van prinses Beatrix
bij de begrotingen van Algemene Zaken niet te r s prake. Dat s tond elders op de
agenda. Onder her kabinet-Dejong keerde de v raag naar de minis teriele ve r antwoord
e l ijkheid voor de l eden van het Koninklijk Hui s in voile hev igheid terug.
Voor h aa r huwelijk h ad princes Ire ne zi ch aan de mini s teriele verantwoord elijkheid
onttrokken . Maar h aa r naam prijkte wel in de Staa tsa lma nak onder het
K oninklijk Hui s . Moest e r voor d e prinses wor d en gev lagd? Dit werd een grate
strijdvraag voo r degenen die daarin ee n symp athiebet u iging a an h et tota l i tai re
s taa tsbestel in Spanj e zagen . Ontk end werd niet , dat de princes deel bleef uitmaken
van de Koninklijke Fam ilie. Minis ter-pr esident De J ong ve rkl aarde dat de
rege r ing in s temde me t het vlaggen op de ve rj a ardag van prinses Irene "a l s doc hter
van haa r moe der". Hij trachtt e to o n t kom en aan de noodzaa k tot definiering van
het begrip K oninklij k Hui s . Van Ri el wierp zijn voile gewicht in her debat om
premier De J ong t o doe n zwicht en. 47 Hoe gevoelig deze kwes tie lag, k an blijken
uit her felt, dat h et tienjaar duu rde eer her k abin et-Van Agt me t een we tsontwerp
in de Tweede Kamer kwam. Her we rd zodanig geamendeerd , dat de regering de
behandeling nie t afma akte. Pa s in 1 985 wi st het k abin et-Lubb e rs een we ttelijk
compromis to b ewerkstelligen.
Coordinatie-probl lem e
Anderzijd s heeft het kabin et-De J ong enige initi atieven ontplooid, di e de staatsrechtelijke
d iscussie - zoals die door D'66 was gee ntamee rd- de komendejaren
z ouden behee rsen . Behalve de comm iss ie-Biesheuvel, werd de Staa tscommiss ie-
C al s-D onner ingesteld en kreeg een commissie onder leiding van de c hriste lijkhi
s torische staatssecre taris Van Veen de opdracht om kn elpunten in de inte rdep
artementale taakve rdeling op to s poren en moge lijkheden tot een betere coo rdin
a tie aan to wijze n . Z ij b eijverde zi ch om bij de kabin e t sform a tie va n 1 97 1 voo rstellen
to doe n , die onder mee r de we rkwijze van de mini s terraa d en de o nde rraden
zouden kunn en ve rbeteren en de bevoeg dheid van de mini s ter-pr esident met
b etrekking t ot competentiegeschillen tussen zijn collega's zo uden uitbr eiden .
Tussen haa kj es : z ij adv iseerde ook de Hoge Colleges van Sta at n aar het depar tement
van Algemene Z aken over t o hevelen.4 8
DE PLAATS VAN A LG EM ENE ZAKFN
57

Zo lag er bij de formatie va n het kabin et-Biesheuve l voo r het eerst een goe d gedocumenteerd
rapport ove r de bestuurso rganisa tie van de centr a le ove rheid op tafe l .
Enkele voo r s tellen we rden meteen ove rge nomen . De civie le ve rd edi ging we rd
overge heveld naar Binnenlandse Zake n . Twaalfjaar was ge disc uss iee rd , hoe de
p olitiek van de opkom st der socia le wetenscha pp en profijt zou kunne n t r ekken
met he t oog op toekoms ri g b e leid . Bij h et d eparteme nt van Algemene Zaken
werd nu een W e t enschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid gein stallee rd .
Zou het depart ement dan toch als denkt ank -het oude ideaal van de ambtelijke
staf - kunnen ga an fungeren? Leek de weg naar ve rwetenschappelijking van h et
regeringsbeleid hie rinee geopend , de politiek liet z ich niet uitsch akelen . De liberaa
l-confess i onele regeringscombina tie h ad b ij de verkiezingen de meerd erheid
verlo r en. Zij was aangewezen op samenwerkin g met DS '70 van Drees Jr., d ie
zich had afgesc heiden uit de - onder invloed van Ni euw Link s - gepo l arisee rde
PvdA . D at h a d invloed o p de samens telling va n her kabinet. Z o kwam er bijvoorbeeld
- in afwijking van her advies v an de commiss i e-V an Veen - een nieuw
depar tement van Volksgezondhe id en Mili e uhyg iene tot stand . Maar het regeringsbeleid
leverde meer meningsverschil op . Over de noodza ak tot bezuinigingen
en de behee r sing der l onen koeste rde DS'70 opv att i ngen die afweken van de
andere regeri ngspartij en . B innen eenjaar w as dit kabin et van de me t zovee l verwachting
beg roete premi er Bieshe uvel ter ziele .
O ok het kab inet-Den Uy l , rood m et een Witt e r and , h ad een a ndere sam en s tell i ng
dan d e premie r had gewil d . De prog ressieve drie h adden een "keerpunt" in de
geschi edeni s a an willen brengen, maa r zij beschikt en niet over een par lementa ire
meer derheid e n de confessio nel e partijen bleken niet b ereid een progressief minde
rheid skabinet-D en Uyl to gedogen. Zo kwam door toedoen van Den Uyl s
geestve rwant Burger ook h et confessionele prog raming op de rege r ings tafel
terecht , waaraan tevens confess ionele bewindsliede n zittin g n amen . De ve rgaderinge
n van de min i s terraad liepen uit . Sommige minis ters voorzagen zich van
"politieke adviseurs", met wie zij meer affiniteit gevoelden dan met hun ainbtelijke
s taf. In het p arlement werd ove r deze politieke funct i onarissen zee r ve r schillend
gedac ht . D e prem ier Wilde voor zijn a chterban herkenbaar blijve n en
bevocht de prog ressieve programinapunten m et taa ie volharding. Deze mini s terpresident
was een man vol v i sie, een in spir ator . De an ti-revolutionaire se nator
B oukem a merkte eens o p dat hij de indruk h ad dat de m inister-president z i ch p a s
echt in zijn e lemen t voelde al s hij all e p ortefeuilles zou kunnen behere n . Her
christelijk-hi s torisch Eerste K amerlid De Geer v an Oudegein kreeg echt e r een
"romine lige" indruk van war er in d e Mini sterraad aan de orde kwam. De KVPsenator
Teijssen k antte zich tegen de neig ing van het kabin e t om met nota's t o
g aan rege ren . Daa rdoor dre i gde naar zijn opvatting de Eerste K amer buiten spe l
to wo rden gezet.49
VOOR DE E ENHEID VAN H EL EI D
58

Teri .igkeer Haar het oud e
De in stelling van de Wetenschappelijk e Raad voor het Reger ingsbeleid leek ee n
indi ca tie d a t h et departement toch tot een sno rt denktank zou u itgroe ien . Anderzijds
waren garanties gesch apen, d at d e regering de onafh ankelijkheid van de ran d
n iet zou ku nnen b e lagen . Bij de liberale opposi tie in d e Tweede Kam e r ontstond
de indruk, dat de rege ring z ich to we inig aan de r appo rt en va n d e raa d gelegen liet
liggen. Mev ro uw Kappeyne van de Co ppello kwam met een ino tie waa rin de
regering werd uitge nodigd h aar (voor lopige) voor nemens met betrekking t o t de
b e leidsa dviezen van de Wetensch appelijk e Raad voo r het Regeringsbeleid binne n
drie maanden aa n de Kamer mee to delen . 50
Bij de b ehandeling van de beg r oting voor 1 975 had de PPR-afgevaa rdigde J urgens
betoogd, dat de minister-president nog steeds onvo ldoende was geoutill ee rd
voo r z ij n taak, me t n ame ten aanzien va n de coordina tie va n her regeringsbeleid .
Hij klaag de, da t her stelse l van de coordineren de bew indslieden en o nde rraden
z ich geheel aan de waarneming van he t parlement onttr ok. Hij verlang de eenjaarlijks
overzicht, waarin de min i s ter-presi dent ve r s lag zou doen van zijn bemoe ienissen
te rzake v an het bevo rde ren van de eenheid van be leid . En hij diende een
cootie in, waann we rd gecons ta teerd d at de minister-president o nvoldoende ge lege
nheid h ad orn met de State n-Ge neraa l ove rleg to p legen over de interdepartem
ent a le taakverdeling en de coordin a tie van h et regerings beleid . De rege ring
werd uitge nodigd on1 ve r slag uit to bre nge n ove r wa t s inds he t r appor t van de
commissie-Van Veen was gebeurd." De cootie werd van de agenda afgevoerd .
Maa r k ort voo r zijn a ft reden zond premie r Den Uyl de Kame r ee n rapport toe van
een miius teriele commiss ie, wa arin een aant al knelpunten op het ge bie d van de
interdepart ementa le taakve rdeling en coo rdinatie werden ges ign alee rd . Dit zogenaam
de MITACO- r apport h a d vooral de bedoelin g d at ee n vo lgend kabin et e r
lering uit zou kunnen trekken .
De verhuizing van her depa rtement van Al gemene Zaken Haa r het Binn enhofhad
iets symb olisch: van te rugkeer Haar her n ude. Was Den Uyl voora l geinteresseerd
in ma at schappelij ke hervorming, mini s ter-president Van A gt was voo r a lles
jurist . Wekte hij de indruk een zekere af kee r van de poli tiek to hebben en markeerde
hij zich a l s minister-president t ot voorvec hter van een ethisc h reve il (de
a bortus), bij d e behandeling van de begro t ing van Algemene Z aken was zijn we n s
or de o p zaken to stellen kenmerkend: er werd een ni e u w Reglement van Ord e
voor de m inisterraad tot stand gebracht, waarin onde r weer werd vas tgelegd
Welke onderwe rpen daar ter spr ake gebracht di enden to worden . Zijn co llega's
roem d en de goede stee r, w aarin onder zijn l eiding we rd ve rgaderd . Zijn l i berale
v ice-p rem ier Wiegel g rog zo ve r to beweren, da tjui st die goede sfee r de V VD ha d
wee rhoud en de mini ste r van Financ i en Andriesse n to vo lgen, toen d eze uit zo rg
over de financiele ontwi kk e lingen aftrad .s1 In de Tweede Kamer had dit liberaalconfess
ione le k abin et her niet m akkelijk . De CDA-frac tie w ierp noga l eens " t ak-
DE PLAATS VAN AL GFAIENE ZA R EN
59

k enbossen" bij h et uitze tten van her Be stek ; de zoge na amde loyalisten veroorzaakten
g rote spanninge n . Maarjuist in stress- situari es toonde Van A gt een grote
koelbloedi gheid . Vee l aandacht sc honk hij voo rts aan een ve rb etering van de procedures
bij het we tgev ings proces . Daarbij kwam ook de relati e met de volk svert
egenwoordi ging te r sprake . Dit gaf de socialist ische afgevaardi gde Patijn aanle iding
aan t o dringe n op mee r dir ec t contact tussen k amerle den en ambtenaren ; een
gedachte waa r de mini s ter-pres ident niet voo r voe lde. Hij ging de wildg roei van
adv ieso rga nen t o lijf. Hij ve rmocht de bez orgdheid van de PPR-sen ator Trip , die
in het kabinet-Den Uyl min i s ter zo n der portefeuille belas t met het W e tensch apsbel
eid was gewees t , dat de regering weinig adequaat op de adviezen v an de
Wetenschappelijke Raa d voor het Regeringsbeleid reagee rd e, nie t wegnemen .s3
In het regeerakkoo rd van het kort s tondige k a bin et-V an Agt-Den Uyl werd
opnieuw de mogelijkhei d van de p olitieke advise ur opengelaten . De VVD , toen
in de oppositie , kwam met een m o tie-Evenhu is, waarin tegen dat instituut stell
ing werd genomen.5' Zij we rd ve rwo rpen. Gela ten verklaa rde de prem ier de
verde re ontwikk eling doo r de pr aktijk des levens to w illen laten bep a len .
Grondwetswijziging
Ond e r het kabin e t-Lubb er s kwam in 1983 d e nie u we G rondwet t o t stand, waarin
uit eind elij k de minis ter-president en minis t erra ad in de hoogs te s taa tsregelin g
wer den o pgenomen . De Staatsco m miss ie-Gals-D onner had m et een kleine meerderheid
voorgeste ld als tack van de ministerraad aan to duiden "de minis terraad
bepaalt het algemeen regerings beleid" . De Raad van Sta te oordeelde, dat in deze
tekst het koninklijk aandeel in d e regering onvoldoende t ot uitdrukking kwam .
Tenslotte we rd a l s taak omschrijvin g in art . 45 GW aanvaard : de mini ste rraa d
beraadslaagt en besluit ove r het a lge meen regeringsbe leid en bevo rder t de ee nhei d
van d at beleid (lid 3) .55 De mini s ter-president is voo r zitte r van de m ini ster raa d
(lid 2 ) . Die bepalin g gaf Been nadere aandu iding van de specifieke ta ck van de
mini ster-president . Feit elijk tr ad prem ier Lubbers ook o p a ls voo r zitter van de
onderraden, bes lechtt e hij com petentiegeschillen met - n aar h et oordee l van de
liberale afgev aardigde Wie benga - so urs to g r ote int ensit e it 56 e n riep hij minis ters
en s taatssecre tarissen sours bij zi ch our "mee to denken" . M et zijn "kennisvoorsp
rong" leidde da t ook w el tot een wezenl ijke beleidsbeinvloe ding . De beeindiging
van de RSV-e nquete en h et onderzoek naa r de v i s fr aude voegden c ha r nog
een probleem aa n toe: werd bij een dichtgroeien aan coordinatie de individuele
ministe rie le verantwoordelijkheid van de minis ter niet uitgehold ?
De coo rdina tie van het regeringsbeleid bleef - on dank s de coordinerende
bewind slied en - een probleem. De christen-democra tische se nator De Ga ay
F o rtman s laakte als oud-minister de ha rtekreet, dat het interdepa rteme nt aa l ove rleg
een uitvind ing van de duivel was . 57 D e pr obl emati ek w erd in d e Ee rste Kam er
VWR DE EENH EID VAN BELEID
. .
W60

door de sociali s tische fractieleider Vermee r onder woo rden gebracht met d e
rethori sc he v raag : wie coordin eert al de coo rd inatore n ?58 In d e Twee de Kamer
stelde de libera le afgeva ardi gde Wieben g a z ich op het s t andpunt , dat die coo rdinatie
een taak van de mini ster-president is . Met ee n ino ti e s igna leerd e hij een dysfun
c tionerin g . Sinds ee n aantal j a ren was het de R aad van State onm ogelijk
gemaakt om op ree le wijze advies uit t o bre ngen over de ontwe rpen van de rij ksbegrotin
g . 59 De christen-democrati sche senator Kaland s telde dat de "gro te oper
a ties" va n het kabin et-Lubbers ni et priin air in het teken van het financ ieringstekort
moeste n worden gezien . Het Bing om de kwa liteit van het openbaa r
be stuur, om to constateren dat de ove rheid ni e t a lles k an, om de we tensch ap d at
de klassie ke taken de ove rheid al d e hand e n vo l geven .6 0
Zo zou deze voge lvlu cht ove r vijftigjaar Algemene Za ken bijn a in mineur moeten
emdigen : heeft het dep artem ent zijn t ack om de minis ter-president in de coord
ina tie van het regeringsbe leid de behulpzame hand to bi eden we l waargemaa kt?
Het is mogel ijk ook positief to eindige n : d i t is de g rote uitdaging voo r de tweede
je ugd van dejubilaris .
Tot besluit
Laten zi ch aan dit overzich t conclusies verbinde n ? Mij dunkt van we l .
1 . De oude gedachte van V an Hout en, de budgett air e tro uvaille van Bee l en he t
voo r s tel van de commi ss ie-V an Veen om de Hoge Colleges va n Staat en het K abinet
van de minister-presi dent to verenigen, warm zo slecht nog niet: de onderwerpen
vertonen een duidelij ke affinitei t .
2 . De positie va n de m ini s ter-pres ident i s ve rsterkt on der meer doo r zijn optreden,
wekelij ks, voo r de televi s i e na afloo p van de ministerra ad en wo rts op Eu r opese
topco nferen ties . Intern lijkt onder Den Uyl en Lubbers een o ntwikk eling
gaand e v an coordinator tot in spirator van het kabin et. Die rol k an over igens een
p o l ari se rend effect hebb e n .
3. De coor dinerende functie is daa rmee niet uitgespee ld ; de vervu lling kan
bemoeilijkt worden door h et optreden van andere coo r dinerende bewind sli eden.
Kee rz ijde i s de uith olling van de individu ele m ini s teriele ve r antwoo rdel ijkh eid .
Ni et zonde r reden klaagde De Gaay Fo rtman int e rdepartemen taa l ove rleg aa n a l s
een uitvinding va n de duivel .
4 . De schroom waa rmee de v olksvertegenwoordiging z i ch vroege r vee lal onthield
van bemoe ieni s met de indeling van de dep a rtementen en de o rganisa tie van
de Raad van Minis ter s is verdwenen .
5 . De openbaarheid van be stuur is s terk uitgebreid, m a ar leeft ni et onbedre i gd
wort .
DE PLAATS VAN ALGE M FN E ZAKEN
. .C
6
1

1 .
mr. P .J. Oud, Het jongste verleden . Parlcmeritnire
Geschiedenis van Nederland; Deel V 1 933-1937,
Assen, Van Gorcum & Comp . N .V ., 1 968, b l z .
414 .
2 .
t .a .p., blz . 453 .
3 .
t .a .p., blz . 453 .
4 .
A an her departem ent werd bij Koninkl ijk Bes luit
van 3juli 1937, Stb . no . 1 40, de zorg opgedragen
voor de taken betreffende :
a. de samenstelling van de hoofdstukken I
(Huffs der Koningin) en II (Hoge Col leges
van Staat en Kabinet der K oningin) de r njks-
begroting en het beheer van deze hoofdstuk-
ken ;
b. her voo rzitterschap van de Eerste en Tweede
Kamer der Staten-Generaal ;
c. her vice-presid rntschap en het lidmaatschap
van de Raad van State en lidmaatschap van
de A lgemene R e kenkamer, a lsmede het per-
soneel van die colleges, voor zoveel de
behandeling det er aange legenheid Hier aan
het coll eg e zelf is voorbeh ouden ;
Noten
d. de beha nd eling van adelszaken en wapens
van pub liekrechtelijke lichamen ;
e. de ridderorden;
f. de Regeringspersdienst .
5 .
Hand . I, zitting 1937-1938, Bijlag e A, 2, Hoofd-
stuk I IA, blz . 1 .
6.
Hand. [I, zitting 1939-1940, blz. 207 .
7 .
In 1942 werd het depa rtement voor A l gemene
Oorlogvoering opgericht, waarin de taken, die
met de oorlogvoering to maken hadden, gecon-
centreerd werden . Dit nieuwe departement nam
de plaats van Algeniene Zaken in .
8 .
Enquetecommissi e Regeringsbe leid 1940-1945,
Versln~,q houden dc sup uitko rnsten van her onderzoek ;
deel 5 A, 's-Gravenhage, Staatsdnikkerij- en uit-
geverijbedrijf, 1 950, IX De crisis Van Boeyen,
blz . 98 .
9 .
V pO N DE EE NH EID VAN BELFM
. .C
6
2
P. Stoop, Niederldndische Presse untcrDnick. Deut-
sche aiuinanige Pressepolirik and die Niederlande
1933-1940-, Munchen, K .G . Saur, 1987 .

10 .
De dienst "Oog en Oor" was aanvanke lij k een
deel van de Regeringsvoorlichtingsd i enst; later
fungeerde z ij rechtsstreeks onder de minister-
president. Met deze dienst werd beoogd een
direct contact to bewerks telligen tussen regering
en bevolking . Het mis l ukken van het voodic h-
ringsbeleid leidde er toe, dat "Oog en Oor" werd
opgeheven . Op 1 Septem b er 19 46 was de liquid a-
tie van deze dienst vo ltooid .
11 .
J . M . Kan, "Minister-president - Minister van
Binnenlands e Zaken", in : Bestuursiveten schappen,
's-G raveiiltag e, Vereeniging van N eder landsche
Gemeenten, 1948, blz . 37-44 .
12 .
De wederinstelling van het departernent van
Algemene Z a ken vond plaats bij Koninklijk
Bes luit van ] 1 oktober 1 947, Stb . no . 346 . Dit is
een algernene aanduiding en laat ruimte voor
inte r pretatie . De taak van het nieuwe departe-
ment is niet, zoals order Colijn of Van Boeyen,
puntsgeNvijs omschreven .
13 .
W. Drees, De vor ining van het regerin~qsbeleid ;
Assen, Van Go rcum, 1965, blz . 27 .
14 .
J. van Tijn/ M. van Weezel , Inzake h et kabinet
Libbers ; Amsterdam, Sijthoff/V rij N ederland,
1 986, b l z . 10 1 .
15 .
Jhr. mr. A .J . M . van N ispen tot Pannerden, "De
Iylinisterraad seder[ 1945", in : Opstellen na ngebo-
den aan Prof. mr . B.H .D . Herrnesdorf, Deventer,
Kluwer, 1965, blz . 243 .
16 .
Hand. I, zitting 196-196, blz . 443
17.
Hand . I, zitting 1964- 1965, blz . 447 .
1 8 .
Hand. 1, zitting 1954-1955, blz . 316x317 en
Hand . I zitting 1955-1956, blz . 247-249 .
1 9 .
Hand. 1, zitting 1975-1976, blz . 1235 en 1240 ;
Zie oo k: Hand . 1, z i tt in g 1 975-1976 , Bijla g e
12668 nr . 113a, blz . 3 en nr . 113b , blz. 5 en 6 .
20 .
H a nd . II , zitting 1 98 1-1 982, blz . 511 .
21 .
Hand . 11, zitt ing 1 9 73-1 9 74, blz . 462 (J u rgen s) e n
blz . 487 (Den Uyl ) .
?? ,
Hand . I, zitting 1968-1969 , blz . 321 .
23 .
Hand . 1, zitting 19 8 1981 , blz . 343
24 .
Hand . I , zi t ting 1 984-1985 , blz . 509
25 .
Ha n d . II, z i tting 1955-1956, Bij l age 4100 IIA or .
10 . Deze co o tie sprak van het zoveel moge lijk
stilstaan v an de arbeid .
26.
Hand . II , zitting 195-19 6, Bijlage3100 IIA
nr . 12 .
27.
Hand . II , zitti n g 1 979-1 9 80 , b1z . 3 30-3 21 .
28.
Hand . 11, zittin g 1970-1971 , Bijlage 10900 III
nr . 8 .
29.
Van de hoed en de rand . Een afsc he idsbund e l voor
Gijs van der Wiel, Den Haag , Sijthoff, 1 9 83 ,
blz . 56 .
30 .
Hand . II , zitting 1957-1958, Aanhan gsel n r . 8 .
31 .
Hand . 11, zitting 1957-1958, Aa n hang sel nr . 38 .
3 2 .
Vergelijk : De soak Irene , samen gesteld door
D . S c haap en B . Past erkamp , Am s t erdam , N.V .
De Ar be iderspe rs, 1 964.
33 .
Hand . I , zitting 1963-1964 , blz . 331 .
34 .
DE PLAATS VAN A LG FI.1 FN E ZAK EN
63
Hand . I, ziiting 1964- 1965 , blz . 450 .

35 .
Hand . II, zitting 1983-198 4, blz . 552 .
36 .
Hand. II, zitting 1967- 1968, Aanhangsel nr . 49 .
en or . 546 .
37 .
Vergelijk : N . Cramer, "De commissie-Biesheu-
vel en de openbaarheid" ; in : Opcn6aarheid. Essay-
bundel voor mr . W. van Ham-Wagner bij haar
afscheid van de Juridische Faculteit to Leiden,
Deventer, Kluwer, 1981, blz . 7 e.v. en meer in
her bijzonder blz . 8 en 9 .
38 .
Van de hoed en de rand, op . cit ., blz . 93 en 94 .
39 .
Hand. II, zitting 1984-1985, blz . 5 28 .
40 .
Hand . 11, zitting 198 6 -1987, blz . 907 .
41 .
R. Ammedaan, Het vcrschijnscl Sdunelzcr. Uirlic t
dngboek van een politickereckel, Leiden, A .W . Sijt-
hoff, z .j ., blz . 78 .
42 .
Hand. II, zitting 1901969, Bijlage 9800 [II, nr . 13 .
43 .
Hand . 11, zitting 1967-1968, Bijlage 9300 III en
VII, nr . 9 . ;
Hand . 11, zitting 1969-1970, Bijlage 10300 III en
VII, nr . 8 .
44 .
Koninklijk besluit 1 november 1971, Stb . no . 643 .
45 .
Hand . 1, zitting 1962- 1963, blz . 336 .
46.
Het versrhijnsel Sdunelzer, op . cit ., blz . 102 .
47 .
Hand . 1, zitdng 1969-1970, blz . 428 e .v .
48 .
Rapport van de Commissie Interdepartementale
Taakverdeling en Coordinade, Beshnnsoryariisn-
tic bij de knGinetsforniatie 1971 ; 's-Gravenhage,
Staatsuitgeverij, 197 1 , blz . 92 .
49 .
Hand . 1, zitting 1975 -1976 , blz . 405-107 .
50 .
Hand . II , zitti ng 1976-1977 , Bijlage 14000 [[I ,
nr . 8 .
51 .
Hand . II , zitting 1974-1975 , Bijla ge 1 3 1 00 111,
nr . 8
52 .
J . Tromp / P. Witternan, Voo r de d uvet nict b ang .
mr . Dries van Agt van we crzien tot inellust , Haar-
lem, De Haan , 198 0, blz . 158 .
53 .
Hand . I , zitting 1 9 79-1980, blz . 2 78-280 .
54 .
Hand . II , zitting 198 1 -198 2, B ijlage 17100 III ,
nr . 9 .
55 .
Vergelijk : R .J . Hoekstra , De Ministerraad in
Ned erl and, prea d v i es Ve re niging v oo r de ver ge -
lijkende Studie van her recht in Belg i e e n Neder-
land , Tjee nk Willink , Zwo ll e, 1 9 83 .
56 .
Hand . [I , zitting 198- 1 986, blz . 797 .
57 .
Hand . 1, zitting 1 980-1981 , blz . 344
5 8 .
Hand . 1, zitting 1984-1 9 85 , blz . 50 7 .
5 9 .
Hand . II, zitting 1 983-1 984 , Bij lage 1 81 00 III,
nr . 10 .
60.
VOOR DE EENH FID VAN BE LEJ D
64
Hand . I , zitting 1 98 4-1985 , blz . 506 .

. . . . . . . 3 . . . . . . .
Drees als president van de ministerraad :
ervaringen en opvattingen
H. Daalde r
Op 7 augustu s 1 94 8 trad Drees, 62jaar o ud, voor he t eers t aan a l s mi n i ster-pres iden
t . Hij w a s toen a l ruiin driejaar mini ster v an Socia le Zaken en vice-ministe rpres
ident gewees t. Ook voor hem zelf o nverwacht z ou hij na dien ruim tienjaar,
tot 22 december 1 958, a ls m ini ster-presi dent in functie blijven. Zijn ambtsvervulling
bestreek een aaneengeslo ten periode Lange r d an enig p remier voo r of na hem .
De wijze wa ar o p hij zijn ambt verv ulde en zijn o pvattingen over de m anier
waa r op een m iniste rraad b ij voo rkeur zou moete n funct ioneren , hadden voor de
ontwikkeling - anderen zeggen achte raf eerder : de niet- ontwikkeling - van he t
mini s terie v an Algemene Z aken onm i skenbaar betekenis .
Drees heeft zi ch, op de hem kenmerkende lap idaire wij ze, i n geschrift en en int erviews
frequent ge u it ove r zijn e rva r ingen m et het ambt van mini s ter- pr esid ent en
zij n opva ttingen dienomtrent 1 . Deze bij drage geeft d a arvan een beknopte analyse
. Zij biedt ee r s t een o psomming van de geva rieerde ervaring die Drees had
voo rdat hij in 1945 mini ster we rd. Vervo lgens wo rd t ingegaa n op de politieke
contex t van d e k abin etten waa rover hij pr esideerde . Daarna komt de wij ze aan de
o rde wa a rop hij zijn ambt a l s minister-pr esid ent uitoefende . Te n s lotte wo rden
(onve rmijdelijk lutt e le) bladzijden gew ijd aan de bete keni s die het mini s terie van
Algemen e Zaken voor hem ha d , en hij voor de ontwikk el ing van d al min i s terie .
Twee, op z ich bel angrijke zaken blijven buiten beschouwin g . De m inis ter-pr es ident
vervult een s peci a le rol in de verh oudin g t ot de Koningin en het hof. Drees
heeft dal, m eer dan enig minis ter voo r of na hem, ervaren . Het thema wordt in
dit stuk niet b ehandeld . Dat is eve nzee r het geva l wat betreft zij n rol als woo rdvoerde
r van opeenvolgende kabinett en in d e beide Kame rs van de Staten- Generaal
- een onderwerp waa raan Drees o p hoge l eeftijd nog ee n s u cces rijk boek heeft
gewijd - .
DE PL AA TS V AN A LGE M EN E ZAK EN
65

De eerste bijeenkomrt van het kabinet-Bee1 op 4juli 1946,
rerhts naast de minister-president zit minister van Sociale
Zaken Drees.

Een ongekend veelzijdige activiteit
Drees h a d , toen hij voo r het ee r s t a ls m ini s ter in 19 45 optra d , ee n L a ng Leven in d e
N ede rl andse politi ek a chte r zi ch. Hij was al ruim vee rtig jaa r , Bind s 1904 , lid va n
de SDAP . Bijna eve n zovelejaren ge le den had hij voor h e t eers t in de ra den van
de drie grote steden en de Tweede Kamer debatten tussen politieke proininenten
meegemaakt, di e hij al s tenog rafe rend versloeg . Hij werd zelf in 1 9 1 3 ver koze n
a l s lid van de Haagse ge meente raad en was daarna veertienjaar we thouder in Den
Haag (1919-1 933) . Hij werd in 1933 ge kozen in de Tweede Kame r . Daar werd hij
spoe di g opgenomen in de l e iding van de SDAP-frac tie en vo lgde h ij Albarda als
frac tieleider van de SDAP op, toen deze in 1939 in het k abin et-De Geer mini s ter
werd . H ij ontplooide daa rna in de periode van de bezett in gstijd ee n onge k end
vee l z ij dige ac tivit e it, spoe dig voo r a l gericht op de voo rb ereiding van maa tregelen
nodig oin t o komen tot politiek, economisch en soc iaal h e r s tel van Nederl and
na de bevrijding 3 . Hij was in 1 945 voo rzitter van her V ader lands Comite en her
Po l i tiek Convent , Voorzitter van de Contact-Commissie van de Illegali teit, li d
van het College van Vertrouwens inannen en waarnemend voorzitter van de
SDAP . Hij was bij uits tek een exponen t van het vertr o u wvol beraad dat tusse n
politieke leiders van alle p a rtijen in oorlogstijd had plaa ts gevo nden . Ofschoon hij
naar het twij felend oordeel van Koningin Wilhelm ina minder "verni euwd" was
d an bijvoorbeeld Scherme rhorn, was hij toch va n zo'n centrale bet ekeni s, dat de
Konin gin h em vroeg to zamen met Schermerhorn her ee r s te naoo rlogse kabin e t
t o formeren.
Dr ees liet in her ee rste naoo rlogse kabin et het mini ster-presidentschap m et overtu
iging aan Sche rme rhorn ove r. "De Konin gin", zo zei hij lat er in ee n in terview,
"liet aan ons over wie minister-president zo u wo rde n . Toen heb ik me e rove r verheugd
dat S c herm erhorn bereid was dat t o doen. Ik Wilde veel liever het ministene
van Soc ial e Zaken hebben . Daar had ik bepaalde denkbeelden voor oge n , daa r
ware n allerlei d ingen al voor besp r oken . Het was iets dat mij lag, terwijl h et
mini ster-pres identsc hap mij he t gevoel gaf d at het me zakelijk minder zou bev redigen
. Bovendi en voelde ik mij niet zo geroe pen a l s Schermerhorn oin op dat
ogenblik t ot de bevo lking to sprek en. Daarnaast was oo k een re presen tatieve
taa k , die ineer ligt op de ministe r-pres ident dan o p an dere m inis ters beha lve Buitenl
andse Z aken, iets dat m e niet aantrok" .
In hetze lfde inte rview B ing Drees wo rt: "Du s ik stond e r vr ij nega tief tege nove r .
En d at is eigenlijk zo geb leven, hoewe l her na tuurlijk wel wat ve randerd is na armate
ik het j aren deed . In '48 i s he t ook mijn wens n i et gewees t, ha d ik lieve r
Socia le Zaken voo rtgeze t . Ik heb her gevoe l ge houden ook verd e r , dat het onbev
redigend e is in het systeem van de m ini s ter-p reside nt, zoa l s d at nu is, zonde r een
depart ement v an enige omva ng (wat ik op zichzelfjuist a cht), datje we inig initi atieven
kunt n emen om b e l angrijke dingen tot stand to b renge n" 4 .
Lag tussen 1 9 45 en 194 8 Drees' hoo fd taak op het terre in van Soc iale Z aken, da t
DE PLAAT S V AN A LG FJ.I EN E ZAKEN
. .C
6
7

ne emt nie t weg d at hij teven s als ee rs te onder de soc i ali s ten in het k abin e t en a l s
vice-minis ter-presid ent, ook in zake n va n a lgem een regerings beleid een essentiele
ro l vervulde ' . Exact e kenni s van z aken, niet alleen op het terrein van z ijn
e igen departement, m aar o ver het he le ve ld van h et regerings beleid , had hem a l
vee l eerde r ge keninerkt: het was m ede di e kwaliteit die hem binnen d e frac tie va n
de SDAP na 19 33 zo snel deed opvall en, dat hij m et voo rbij gaan van anderen eerst
tot ondervoorzitter en late r tot fr ac tievoo rzitter we rd gekozen, zoal s het opnieuw
die eigenschap wa s die hem in 1 944 en 1945 een steeds ce ntra lere pl aat s had gegeven
in de ve le kringen waarin m ede in contact met Londen beraad over naoorlogse
o ntwikk elinge n we rd gevoerd .
De politieke context van de kabirretten-Drees
Drees werd minister-president in 1 948 in een kab inet wa arvan de bas i s in vergelijkin
g m et he t voo rgaande k abinet-Beel ve rbreed w a s . De Partij van d e Arbeid
ha d , ondank s haa r ve rlies va n enkele kamer zetels, gepoogd vast to h ouden a an h et
exclu sief Nieuw Bestand me t de KVP , z oals dat tussen 1946 e n 1 94 8 had bes taa n ,
maa r z ij wa s daarin ni et ges l a agd. D e benoeinin g van Drees a l s mini ster-p res ident
- in b elang rijke ma te gevo lg van ee n initi a tief van de regentesJuli ana, die hem via
M artin e Tjeenk Willink daartoe persoonlijk li et p o lsen - vond m e de daari n een
verklarin g, dat een optr eden van Drees als pr emi er het voo r de PvdA gemakkelijker
zou maken een kabin et met ook and e re p a rtij en d an d e KVP to aanvaard en e .
In 1948 tr a d de VVD-er Stikker op als mini s ter van Buitenl andse Zaken, t e rwijl
daarn aast enk e le w isse lende mini sters ui t de CHU lid van het kabinet we rden . In
1 9 5 2 bleef d e VVD weer buit en het k abine t , maar maakte de ARP voo r het eerst
na 1945 in de personen van Zijl s tra en Alge ra weer dee l van het k abinet uit . In de
vier kabinetten w aarover Drees p r esideerde zouden d erha lve s teeds mi ni ste r s uit
vier pa rtij en zitten . Bijna zo u in 1 956 zelfs een vijf-partijenk abinet zijn onts taa n .
Bij de vorin ing van kab i netten uit veel partij en onts t ond a ls vanzelf een druk t ot
uitbreiding va n het aantal bewind slieden. Was S tikker tussen 1948 en 1952 nog de
en ige liberaal gewee st , CHU en ARP in s isteerden a l spoedig op te nmin s te twee
p ortefeuilles . Hantee rde men een evenredi gheidsc riterium , dan ve ronderste lde
d a t a l ga uw kabinet ten met v ij f of zes mini s ters uit PvdA en KVP en telken s twee
van ARP en CHU . D rees' kabin e tten teld en dan ook steeds vijftien of zestien
m ini s ters . Dit stond dw a rs op zijn ve rlangen zo mogelijk het aan t al m inis ters t o
ve rminde ren . Toen hem in 1970 door de Commiss i e Inter departemen t ale Ta akverdeling
(Commissie-V an Veen) we rd gevraag d of her na a r zijn opv att ing niet
wense lijk was her aa nt al mini sters to verminderen " terwille v an de bestu u rskrac ht
van de m ini s terraa d en het voork omen van steeds wee r scheidingsv l akken b innen
de rijksdienst", ve rklaarde hij het m et die opvatt i ng "hartroeren d eens to zij n " .
Her ver s lag van d it gesprek geeft zijn visi e in de vo lgende woo rden wee r: "Er zijn
VWH DE EENFI FJD V A N BELEI D
68

( . . .) twee k anten aan deze kwes ti e . Te n eer ste de g rootte van de mini ste rr aad. Ten
twee de het aantal scheidingsv lakken binnen de Rijk sdie n st. W at het eerste betreft
weer s preker u i t e igen weth ouderse rvaring dat een college van 6 m ensen vnichtbare
mogelijkh eden tot gesprek biedt . In dit opzi cht is er reeds ee n g root ve r schil
tussen een raad van 6 of ee n van 14 persone n . Dit komt tot uiting in de mogelijkhed
en tot vl otte uitwisse lirrg en preciserin g v an gedachten" 7 .
Toch ge loofde Drees geen s z ins in een formeel kernkabinet en was h ij voors t ande r
van een ministe rraa d van louter depa rteme n ts hoofden . V an het tweede bezwaar
gaf hij als voor beeld her in stellen van een apart mini sterie van Maatschap pelijk
Werk in 195 2 d at, zo betoogde hij, meet coordin a tieproblemen had veroo rzaakt
d a n o pgelos t (de o rigine van dit d ep artement komt hierna nog ter sprake) .
Politieke facto ren h adden d erha lve de overhand in d e opeenvolgende kabine t sformaries
. D aald e het aantal de partementen a an de ene kant door het samenvoege n
van Oorlog en M arine en het op den duur ink rimpen van war ooit Kolonien was,
in 19 5 2 kwam h et nieuwe departement van Maatschappelijk Werk e rbij . Tegelij k
was de meet-, weep- en balanceerkun st in d e fo rma ties een van de fact oren waardoor
steeds weer m inist e rs zonder portefeuille optr aden: so ur s bekleedden aparte
v ice-ministers-pres identen dit ambt , zoa l s Van S chaik tussen 1 9 48 en 1951 en
T eulings v an 1951 tot 1952. M aa r ook anderen verkregen deze functie, zoa ls Gotzen
(19 48-1 951), Albregts (1951-1952) en de katholieke va kbondsman De Bruyn,
die tussen 1 9 52 en 1956 als ministe r zonder p ortefeuill e belast we rd me t de
Publi ekrecht elijke bedrij fso rganisa tie en de Bez itsvormin g . Dat laat nog o nve rmeld
de verdubbeling, in 1952, van minis ters aan Buitenl andse Zaken ; Romme
eiste toen dit depar tement op voor een k atholiek (w aardoor Lun s zijn intree in her
k abinet zou doen), maar Drees Mel d even hardnekkig vas t aan een niet-kath oliek
voor Europa (het werd Beyen) . In kabinetten w aarin Drees zitting had was her
o ptre den van een ministe r zonde r portefeuille m ast de mini ster van Bu i ten l andse
Zaken ove rigens niet uitzonderlijk . Al dir ect in 1 9 4 5 h adden zowel Van Kl effens
al s Van Royen deel van her kabin et uitgema akt en in 1951 was de benoeming van
de oud-go uvern eur-ge neraal van Nederlands-Indie, Tj a rda van Starkenb o r gh
S tac houwe r, mast mini s ter Stikker bijn a r ond toen het voo r s tel op het laatste
moment afsprong . Drees zou zich l ater duid elijk negatief ove r her instituut van
mini s ters zonder portefeuille uitl a ten: "Een mini ste r zond er portefeuille voor de
coo rdin a ri e zal de neigi ng hebben z i ch me t een eigen staf to omringen voor zijn
coordin a tie-arb eid . Dit kan uitgroeien tot een eige n de partement", verkla arde hij
voor de Commi ss ie-Van V ee n 8 . Politieke verhoudingen dwongen hem niettemin
steeds weer mini sters zonder portefeuille to acce pteren.
Een nieuw snort bewindslieden
Hetjaar waa rin Drees voor het eerst minister-president werd, was ook het jaa r
DE PLAATS VAN ALGEM ENE ZA K EN
69

"A --*
t -
il
:# rc
. * !'.
1' ,*'.
*A
Minister-president Drees en de vice-minister-president
Van Schaik tijdens een van hun laatste samenkomrten voor
hun vertrek naar respectievelijk Indonesip en Suriname.

van de g rondwettelijke invoe ring van her ambt van staa tssec retari s . Dr ees had
tegen deze figuur mind er bezwaa r d an tegen uitb reiding van het aant a l depa rtementen
ofde benoeming van mini s ters z onder p o rt efeuille. Zij sc hiep onde r meet
de moge lijkheid de politi eke l eiding ove r concre te dee lgeb iedeii binnen bestaande
departemc»ten to ve r s terken en kon een oploss ing geven voo r bepaa lde coordin ati
eta ken . Zo prefe reerde Drees bij verre ee n staa tssec retaris van Buitenlandse
Z aken, belast me t de coordin a tie va n de bes luitvo rming i n Europese o rganisa ti es,
boven een ex tra mini s ter aan dat depar tennent . Maa r echt enthousiast leek hij over
deze ni euwe sno rt b ewind s lieden n iet . H ij zag e r nad rukke lijk op toe d at deze nie t
anders dan bij zeer s pecifieke z aken op hun ei gen terr ein zittingen van de mini s terraad
bijwoonden e n signa leerde me t onge noegen de tendentie tot een onnodige
uitbre i d ing van hun aant a l . Men k an zijn irrit a tie proeven ten aanzien van de ontwikk
elingen op en rond om zijn eigen vroegere departement van Soc iale Z aken .
Had hij de leid ing daa rvan zelf gecom bineerd m e t een actief vke-minister-pres identschap,
zijn o pvolger Joe kes bleek b ehoefte to hebben a an een s ta a tssecre tar i s
op het gespecialisee rde terre in van de socia le verzekeringen. Joekes vond Van
Rhij n (ooi t zelfmini ster, daarna wee r secre taris-generaal) bereid hem a l s s taatssec
retaris b ij to staa n . Maa r dit leidd e t ot ongenoegen bij Muntendam, directe u rgeneraa
l van de Volksgezondheid , die evenzeer het ambt van staa tssecre taris
begee rde (en vervolgens, zij h et nog zonder succes, aan drong op de ves tiging va n
een apa r t depar tement voor Volksgezon dheid ) . Was zo de politieke top aa n
Soci a le Z aken al s poedi g uitgeg roeid to t een min i s ter en twee s taatssecre t arissen,
druk van de KVP zou in 1 952 tot gevo l g hebben d at voornamelijk ten koste va n
Soc iale Zaken (en in minde re m ate van Binne nl a ndse Z aken en Onde rwijs e n
Wetensc happen) een nieuw dep artement van M aa tsc happelijk W erk z ou wor den
gecreeerd. Drees verz ette zich sterk d aartege n , maar B in g uiteindelijk met de
instelling van een nieuw d epartement akkoo r d toen Beel t o ken nen gaf zelf a l s
vice- m in i s ter-president en minist e r van Maa tsc h a ppelijk Werk to willen op treden
. Het nieuwe departement vorm de ee n sluit stuk van de formatieperikelen e n
Bee l was, zo wi s t Drees uit e rvaring, zuinig en zake lijk. Maar kort daarna bleek
Beel toch liever m ini s ter van Binnenlan dse Z aken t o zij n . Van Thiel vo l gde hem
op a l s mini s ter van M aa tsch appe l ijk W e rk . Deze was, ervoe r Dr ees, minder zuinig,
o m v an di ens opvo lge r , de ee r s te v rouwelijke mi n i ster Klompe, niet to sp reken.
Zij zo u ruste loos streven naar uitbrei d ing van haa r taken en ve ran twoo rdelijkhe
den . Toen zij daarin s ucces had, we rd de verg rote omvang va n her depa rtement
ve rvo lgens reden ee n a p a rt e staatssec retari s to benoemen, voor : Maatschappelijk
Werk !
Gemeng de kabinetten, dial isirie en regeerak koorden-
P a rtijp olitieke ve rhoudi ngen hadden ook a nde rszin s inv loe d op de k abinetten die
Drees voo rzat . O oit formuleerde hij her kernachtig: " Rornme kon we l zonde r
DE PLMTS V AN ALG EM E NE ZA F: EN
71

Ministcr-president Drees in zijn wnkkamer op Plein 1813
nr. 4.

mij . Ik ni et z onder Romme" . Ook al belette dit h em nie t een kra chtig veto uit t o
s pre ken over Romme's mogelijke benoeming tot mini s ter voor Ov e rzeese
Ge biedsdelen in 1948 en Meld hij meet algemee n een g rote a fstand tot Romme,
her dwong hem wel in de fo rmul ering va n regerings programma 's toe to geven
a a n een aant a l specifiek Romm e aans-k atholieke desiderata . Het vers terkte Drees'
opvatting, dat gedetaillee rde regeerakkoo rden hoogs t onwenselijk wa ren. Hij
werd, en bleef, een uitges proken kampioe n van een duali sme tussen de regering
e nerzijds en de kain e rfrac ties, ook van de reger ingspartijen, anderz ijds. Hij spiegelde
zich daarb ij aan de on taarding van We imar, waar m ini sters steeds meer to t
mand atarissen van hun fr acties in her kabinet v e rvielen. Opeenv o lgende PvdAfrac
tie leid e rs, a ls V an der Goes van Nate rs en Burge r , zouden stuiten op Drees'
afweer tegen overleg met de frac tie over b e l angrijke twi stpunt en, voord at her
k abinet t ot besluitvormin g kw am . Die weigering van Drees kwam voort uit z ij n
we lbewu s t verlangen in een kabine t van gemengde samens tell ing zo veel mogelijk
een vrije besluitvorming to behouden . Z ou hij ze lf inten s ief contac t onderh
ouden met kame rleden van de PvdA , dan zou dit gemakkelijk leiden tot even
hechte con tacten van min i st e rs van a ndere partij en met hun frac ties . Dat zou tot
onmogelijk e bindingen en p ats t ellingen lei den .
Drees m a rkee rde ee n dergelijk verl ange n ook binnen het kabinet, waa r hij z ichzo
weinig mogelijk liet L eiden door par tijp o l i tieke bindin ge n . D at trok hij t ot in het
soc i a le v lak door . Zij l s tr a heeft daarvan een t ype rend e karakteri stiek gegeve n .
Lun cht en tijdens de pauzes van de mini ste rra ad mini s ters in g roepj es, gees tve rwanten
bij gees tverwante n ("Ik lun chte in Co rona me t Staf, Alge ra en K ernkam
p . ARP en CHU du s . In een and e re hoek zaten de PvdA-mini ste rs . De KVP
lun chte in een ande r e tablissement , i etsje wee lderige r denk ik!"), Drees sc horste
om kwart voo r een prec ies de ve rga dering, li ef zich na ar zijn huff s in de Bee klaan
rijden en hoo rde a ls enige va n de minis ters h et ANP-ni euws van 13.00 uur 9 .
Minister-president en president van de
ministerraad
Al s mini ster-president toonde Drees een duidelijk respect voor de eigen mini s terie
le verantwoordelijkhede n van zijn medeministers : hij heeft her ze lf zo
geschetst, maar de h erin neringen va n m ini ste r s die in zijn k abinetten h ebben
gedien d stemmen met z ijn beeld ove ree n 10 . Hij had w einig symp athie in 1945
voor het ex periment met een g rote s taf, zoal s die ko rte tijd road Schermerhorn
was gevo rmd , al h ad hij beg rip voor de noodzaak dat in d e chaos en ve rwarring
van dat j aa r een poging ge da an was om althans op een punt t o komen tot ee n
krac hti g regeringscentrum. Ook zelf had hij, t ot zijn e rgern is, erva ren d at een
di e n s t a l s Oog en O o r z ich op terreinen had begeve n waa rvoo r zijn eigen departe-
D E PLAATS VAN ALGEMENE ZAK EN
73

ment bij uitstek bevoegd wa s . Wel mi s te hij a lsminis ter-president d e in ogelijkhed
en van direct handelen, die een gewoon minis ter we l had. Een minister- p resid
ent h ad - wij s igna leerden het al - weinig gelegenhed en om zelf initia tieven to
nemen, of het nu om wetgev ing Bing ofom ander beleid . Hij zo u blijve n getui ge n
vaak mee r voldoening t o h ebb en gevonde n in zijn wethoudersch ap, waa r men de
v ruchte n van zijn werk direct in de e ige n omgeving van m ensen kon zie n , en in
zijn pe riode aan Sociale Z aken dan in het schijnbaar meer prestig ie uze ambt van
mini ster-pr esident .
D at wi l niet zeggen dat hij d e be tekenis van de mi n i ster r aad onderschatte. Drees
was zich s terk bewust van de g roe i van her aant a l staatsta ken, die steeds meer i n
elkaar g repen . Dit maakte de be tekenis van het ove rleg i n d e minis terraad van vee l
g r o ter be tekeni s dan vroeger . R espec t voor indi viduele ve rantwoo rd elijkheden
kon Hier inh ouden dat m in i s ters vo lledig vrij wa ren hun ga ng to gaa n . Daa rom
zo rgde hij e rvoor het ove rleg in de mini s terraad reee l inhoud to geven . Da artoe
droeg hij zelf voo ral in twee opzichten bij .
Drees zag e r in de eers te plaa ts op toe dat za ken zovee l moge l ij k in grondige
schrift elijke stukken werd en voo rbereid, voor dat hij deze op de agenda van de
mini s t e rraa d Wilde plaatse n . Dit snor t procedurele geboden hield de garantie in
va n s tev ig voo rove rleg o p ambtelijk ni veau en d us voora l ook van reeel ove rleg
van vakdeparteme nten met Financ ien. Pogingen deze proced ures t o doo rbreken
door direc te m ondelinge int e rventies in d e minis terraad Sneed hij zo h a rdnekkig
mogel ijk a£ (Wel vermeldden ve len d at een mini s ter a l s Lun s in zijn gebru ikelijk
ex pose in de ministerraad over buitenland s-politieke kwes ties verhoudingsgewij s
veel tij d en ruim te kreeg, maar dat dan wel voor za ken die gewoo nlijk geen formele
besluit en van de ministe rraa d e i s ten! )
In de tweede p laats z a g Drees het al s de tack v an d e minister-pr es ident zich
bovenal zelf g r ondi g in to we rk en in aange legenheden die besluitvormin g in de
m inister raad behoefden . Drees' kennis v an zaken, zijn vermoge n z ich snel de
esse ntie van t a l van kwes ties e igen to m aken, op elk moment de direct re levante
info rma tie paraa t t o hebben, was spreekwoo rdelijk . Men ko n , aldus ver telde ooit
Van Nis pen aan de sc hrijve r van dit artikel "om half e lf ee n v rachtauto met papier
b ij Dr ees binn en zend en en al die s tukk en oin drie uur weer la ten o phale n . Zij
w aren d an met a lleen van een para af voo rzien, m aa r het was ook zeker dat Drees
wist war in de stukken s t ond" " . Dit verniogen een g rote verscheidenheid aan
informati e to verwerke n en daarbij tot de kern door to dringen, placht and e re
ministers s tee ds wee r t o imponeren. Men kan zich a fvragen of de r eden hiervoor,
naast een comb inatie van "com m on se n se", i ntelligen tie en een haast nimmer
fa lend geheugen, met mede in Drees' v roeg tijdige tr aining in de stenografie moet
worden gezoc ht . Dwo ng met juis t het wee rgeven van comp lese vertogen in
kortschrift tot zow e l snelheid a ls exactheid en a l erth eid? Z eker i s dat de s tenog rafie
voor Drees een heel leven l ang een essen tieel instrument is ge bleven voo r de
ve rwerking van sc hier eindeloos mat eriaa l .
VOOR DE E FNHFI D VAN BE L EI D
74

Recent i s in een n aar het l ijkt apocrief ver h aal het beeld verspreid d a t Drees, al
voor de ve rgaderingen van de ini n i ste rraad plaatsvond en, de to neuien besluiten
in ste no kl aar had liggen . Na d an ee r st anderen t o hebben l aten pra ten , zou Drees
vervo lgens "zijn" samenvattingen "avant l a lett re" a l s besluiten van de mini s ter-
raad hebb e n gepresen tee rd . Her verhaal symboliseert eerder de afstand tussen d e
mate va n voo rbereiding va n de minister-presi dent e n ve le va n zijn m ini s ters dan
de we rk elijke gang va n zaken. Drees' gro te kwaliteit- in k abinett en en in vrijwel
a lle bestu re n waarvan hij deel heeft u i tgemaakt - was z ijn bekwaamheid hoofd-
zaken en bijza ken gescheide n to houden en m ede Tangs de weg van vereenvoudi-
ging en depolitisering to k omen tot "besluiten " in de lette rlijke zin van her woo rd .
B esluite n waarb ij zoveel mogel ijk recht gedaan we rd aan de essentie van de dis-
c uss ies z onder in wage compromisse n to ve rvallen . Drees leek altijd weer in h e t
midd en to staan. Men kan dit niet alleen toeschrijven aan een frappant vermogen
to voo r z ien wie Welke stand punten in de disc uss ies zouden inneme n, maa r ook
aan een unieke gave comp lexe zaken tot de ker n terug t o brengen en t ot een zo
aanva ardbaar mogelijke synthese to komen. Ook D rees kon niet altijd oplossin-
gen vinden . Hij kon bovendien du idelijk "grenzen" ste llen. Wanneer een minister
to zeer aan de opvattingen van de mini ste r-president r aakte, kon Drees sours,
ongewoo n, ee n siga ret opsteken; " dan werd her spannend", aldu s V an Ni spen 12 .
Mansholt , die als wel zee r gepro nonceerd ressortmini s ter van Landbouw vaa k
met Drees in de s lag g ing, formuleert het h arde r en persoonlijke r: " Drees was
iemand die w i st dat h et in Nederland noodzakelij k is com prom issen t o bereike n ,
omda t we buiten een coalitieregering niets kunnen ve rwezenlijken . Maa r com-
promissen e n compromissen zijn twee dingen . Bij Drees wistje prec ies waar de
grens van her co mprom i s lag, dat voeldeje aan als het ware . Hij liet dat eigenlijk
al direct bl ijken, wannee r er een moeilijk v raagstuk a an de orde was . Dat had t ot
gevo lg d at hij grote duidelijkheid c reeerd e . Hij gaf al aan waa r en i n Welke geest
een compromis bereikt ko n word en, en hij deed dat dan a ltijd op een manier van:
laa t ee r s t anderen maa r pra ten , d an weer ik hoe de kaarten liggen. Daa rna nam hij
het woord en da t we rd dan eigenlijk geen samenva tting, maa r hij gaf a l direct de
g renzen a an van war mogelijk w as, waardoor hij ee n g rote invloed op de besli s-
sing h ad. ( . . .) Drees was rechtlijni g, en hij w as ee n typisch n ationale fi guur . ( . . .)
Er was een schijnbare tegen s tellin g . A an de ene k ant : V a der Willem, de ve rtr ou-
wenwekkende, eenvo udige figuur van d e Beeklaan , met een diepe bewogenheid .
En aan de an dere kant een keihard politicos . ( . . .) Al s Drees werkelijk ie ts Wilde en
hij zag het foot lopen, d an zagje die felle prikogen, dan ve r s tarde dat gez icht ( . . .)
en d an wistje we l: no u i s h et afgelopen, daa r is de gre ns" 1 3 .
De punt van een wig
Met alle respect die hij andere ministers toonde, kon Drees zeer ver gaan in zij n
DE PLAATS VAN AL GEMFN E ZAK EN
75

interve nties . Hoe ve r, kan worden toege li cht aan de vo lgende twee e rvaringe n ,
die dejonge, intelligent e mini s ter van Ond erwijs Ca ls oo it opdee d . Drees ac htt e
het d e tack van de mini s ter-president, evenzee r al s die va n de minist er van Fin ancien
, toe to z ien op een zuinig e besteding van ov erheidsge lden e n ontzag zic h niet
de begro t ingen van andere mini sters met een stofkam door t o nem en. Cals heeft
in een gesprek met Puching er uiting gegeven aan zijn e rgerni s dat Dr ees oo it op
zijn beg r oting een sub sidie a an een Vereniging van mondharm onicaspelers h ad
geschrapt1 4 . Drees zag dit, anders d an C a ls, ni et a ls een voor beeld van een onmogelijk
detaillisme : "Men zo u her bespelen van mo ndharmonica 's wel actieve vrij -
etijdsbestedin g kunnen noemen , en die is mij z ek e r sympathiek . Ik was echte r
overtuigd dat d e liefhebbers deze weini g kostbare vorin va n ontspannin g zelf
zoud en kunn en bet a len , zoa ls ze altijd gedaan hadd en, en dat bier geen tack voo r
het rijk l ag . Een de rgelijk e sub sidie is de punt van een wig: g aat m en eenmaal deze
weg o p , dan k omt m en e r toe, zoals ook gebeurd is, tal van ve r enigingen to s teune
n omdat wa t ze doen sympathiek i s, terwijl rijk ssteun niet we rk elijk noodza k clijk
is" i s
De punt van een wig . . . Drees gaf zich daarvan steed s wee r re kenschap , zo al s
blijkt uit een tweede erv a ring die Ca l s opdeed . Toen hij zijn ontwerp van de
M ammoe twet aan de mini s terraad voo rlegde, onde rwierp Drees in drie l ange
ka binetszittingen, o nder ademloos toez ien van d e andere min isters, de volledig in
het wetsontwe rp geverseerde mini s ter van Ond e rwij s punt voo r punt aan een
waar kruisve rhoo r 1 6 . Hij dwong hem op t a l van punt en - ni et zeld en in her li cht
van to verwachten financie le consequenties - tot co ncess ies, voo rdat hij ins
temde m et indiening van her wetsontw erp bij de Twee de Kam er . De kamerb ehandeling
vond pas plaa ts na D rees' aftreden. Bevriende kamerleden dienden tal
van amendementen in, die Cals des to gretiger overnam naarmate zij meer me t
zijn oor spronk e l ijke bedoelingen co rrespondeerden . De gebeurtenissen tonen
zowel de p otenti e als de grenzen van de invloed van een minister-president . Drees
in de mini s terraad vermocht vee l . Tege nove r een mini s ter di e tijdens een volgend
k abin e t samen m et b etr okken kamerl eden een eigen be leid voert, was, zo zou hij
spijtig constateren, geen kruid gewassen .
Het voo rval ill u streert een meer algemene e rvaring die Drees opdeed en die hij
helder heeft besc hreve n . De minis ter van Fin ancien e n de ministerraad, geste und
doo r formele bevoeg dheden en de werking van de collec tieve minis teriele ve rantwoo
rdelijkheid , kunnen in een bepaald jaa r grenzen stell en aan de omvang van de
beg r oting. Dat weerhoudt noch ministers van "spending departments", noch
gespecialiseerde kamerleden er van om t o z amen en in interactie me t elka a r t o pleit
en voor mee r overheidsgelden voo r s pecifieke secto ren - een sa mengaan dat de
positie van de vakminister tegenover de mini s ter van Fin ancien bij vo lgende
beg r o tings ronden p olitiek versterkt . Drees s r. zou d it ve rschijnsel i n kamerdebatten
en in latere geschriften hekelen, terwijl Drees j r . zou s preken van "gesloten
c ircuits" 17 in een b eeld spra ak die aan late re stellinge n ove r her bes taan v an
VOOR DE EENHFJD VAN BEM D
76

" de ijze r en ring" 1 8, "het sec torbeleid " 1 9, de "ve rkokering" of een " neocorporati
sm e" voo raf gin g .
De kracht van deze ge s l oten circuits schuilt m e de in de omstandigheid d at, z o al s
Drees evenzeer heeft gesi gnal ee rd , d e mini ster v an Financien in ve rgaderinge n
van de m ini ste rraad vee l a l alleen s taat i n zijn strijd tege nover een n aar ve rhogin g
van uitg aven strevende vakm ini ste r . Di t is het gevo lg van wat men het "noninterventie
beg inse l " is gaan noemen - de aa rzel ing van veel ressortministe r s p artij
t o kiezen tege nove r een ande re vakmini s ter uit een begrijp elijk v rees da t men zelf
in een ve rgelijkba re situatie Bee n m e des t ande rs zo u vind en 2) . H et lij dt geen twijfel
dat Dre e s al s mini s ter-pr esident n ormaliter naast o peenvo lgende ministe rs van
Financien stond . In h et besef dat ook een dergelijke steun o nvoldoende k on zijn,
heeft hij voor de Commissie-Van Veen daarnaast voorzichtig beraad buiten de
ministerraad bepleit. " Het is z ijn erva ring," aldus het ve r s lag, " da t vooral bij de
begro tingsvoo rbereiding rela tief onbelangrijke zaken veel discussie kunnen uitlokk
en. In de rge lijke gevallen zou afhandeling door bijvoo rbeeld een commi ss ie
van vijf minis ters ( de m ini s ter-pr esident , de vice-minister-pres ident , de mini ste r
van Fina nci en, d e betreffende vakministe r en eventueel een ande re mini s ter)
nutti g kunn en zijn " 21 .
Coordinerende taken
Niet alleen de mini s ter-pr esident , ma a r ook ande re mini s ters vervullen coordinerende
taken; de minister van Financien bovenal, maar ook de minister van Bu itenlandse
Zake n voo r de coordinati e van het in contact m e t andere landen to voe ren
be l e id en de mini ste r van Binnenlandse Zaken wat b etreft de a lgehele apparaatszo
rg en de contac ten tussen rijk e n gemeenten. Dat houdt ni et in d a t de mini s terpres
ident op d e rgelijke te rr e inen Bee n fun c tie heeft. De minister-president zit niet
al leen de mi nisterraad voor, maar oo k de meer gespecia liseerde onderraden .
En zij n optr eden k an ve rder gaan . Drees had vooral spec ial e b emoe ienis met d e
coo rdina tie v an h et buitenlands be l eid . Al a ls v ice-mini s ter-presiden t placht hij
mee r stukke n op dit terr ein to ontvangen dan de ove rige ministers. Eenm aa l
minister-preside n t verving hij de mini s ters van Buit enl andse Z aken tij den s hun
verblijfbuiten s lan d s . Hij presidee rde d e Raad voor Europese Z aken van de ministerra
ad. Een onderraad wa s echt e r een to log lichaam voor bijna dagelijk s rij zend e
coordin a ti epr oblemen. Veel werd daarom b e paald in een ambtelijke coo rdin a tiecommiss
ie, wa arbinnen freq uent tege n stellingen bl e ken tussen Buitenlandse
Z aken en andere d epartementen met bela ngen in internati onaa l ove rleg . In he t
b ijzonder namen d e tegenste l lingen tussen de BEB (het direc toraat-generaa l voor
Buitenlandse Eco nomische Betrekkingen van Eco n omische Zaken) en Buitenl
andse Za ken sterk toe, waa rbij oo k ande re mini s ters partij ware n . Drees
beschrijft d eze problemen onder meer in zijn boek D e Vorming van het Rege-
DE PLAATS VAN A LGEAI ENE ZAKE N
77

ingsbeleid: " In het kabin et i s in de tijd toen ik m inis ter-presi dent was, zoa l s
bekend, groo t meningsve rschil ont staan over de vra ag wie de l eiding moes t hebben
bij de interdepartemen tale coordinatie . Volgens de pers, klaarblijkelijk inge -
licht door ambten a ren , z ou ze lfs ove r e n weer de p o rtefeuill ekwestie wo rden
ges teld, wa arvan in d e Mini s terr a ad nog niets was ge bleken . Intussen vergemakkelijk
en dergelijke publik a ties her vind en van ee n oploss ing n iet. Ove rwegend
gaat het n atuu rlij k om eco nomische kwes ties, die ech ter ook sterke poli ti eke e lem
enten hebben, ook met betrekking tot d e rde l anden". En hij schetst de d i lemm
a's va n s terke inhoudelijk e betrokkenheid v an mee r en weer de partement en.
Andere dep artemen ten d an Economisc he Z aken toonden "de neiging ( . . .) de
coo rdinade liever toe to vert r ouwen aan Buitenlandse Zaken , dat Been eigen economische
tack heeft" . Maa r op zich was Buiten landse Zaken niet goed toegerust
voo r een inhoudel ijke coordinatieta ak. "Wil Bu i tenl andse Z aken nu kunnen
coo rdineren, dan moe t he t o p verschil len de ge bieden goed georienteerd z ijn. Dat
l eidt er toe dat Bu i tenl andse Zaken op die terreinen deskundigen aantrekt. Dat
mag wee r niet zove r gaan, dat men zich in g aat rich ten a lsof m en zelf de be l angrijke
economische v raagstukk en , landb ouwv raagstukken, e nzovoort volledi g
wenst t o behan delen . Er moet worden voor k omen, dat die afdelinge n meer beze t
worde n dan voor de coo rdinerende task nodig i s . Men begrijpt da t bier de stof
voo r co nfl icten o pgehoo pt ligt" 22 .
Een echte op loss ing ko n ook Drees niet be r eiken. Her voo r zitte r schap van de
coordinatiecommi ss ie kwam formeel t o li ggen bij de mini s ter va n Economische
Zake n , ma ar zou bij diens afwezighei d worden uitgeoefend door de vice-voorzitte
r , de s taatssecre tari s van Bu itenlandse Zak en , belast met Euro pese aange legenhed
en ; h e t secre ta ri a at kwam to beru s ten bij Buit en landse Zake n . De p roblematie
k zou ook na Drees' aftreden zowel o peenvo lgende kabinett en a ls commissies,
zoals de Com miss ie-Van Veen, blij ven bez i ghouden. Soro s heeft Drees met de
gedachte gespee ld dat de mini s ter-p res ident ze lf, ook anders dan in z ijn func tie
van voo rzitter van de REZ (Raad voor Econom ische Zaken), tot een coordin erende
r o l op dit t e rrein geroepen zou zijn . Z eker is d at hij, gewoonlijk to zame n
met de vice-m ini s ter-pr esid ent , ove r standpunten die inge nomen moesten wo rden
door buitens lands ve rblijvende onderhand e laars bes lissingen heeft moe ten
nemen die hoogstens achteraf dekking van de ministerraad konden krijgen .
Her groe iende pro bleem van afwezige mini ste rs maakte her n odig de tijdelijke
ve rvanging van afwez ige ministers duid elijke r to rege len . Daarbij stond vast d at
alleen andere mini s ters a ls ve rvangend mini ste r konden optre den , hoe veel ook in
de praktijk kon w orden ove rge l aten aan staatssec terarisse n van de betrokken
de part ementen . Drees zelf was daarbij voo ral vervange r van de mini ster van Bui -
tenl andse Zaken en de ministe r van D efensie . Bij Koninklijk Besluit van 27 september
1 950 werd mee r a lgemeen bepaa ld d at de minis ter-president b ij onts tentenis
van ee n mini ste r voor deze k on con tr as igneren.
De afwe zigheid van veel mini ste rs had gevolgen voo r de kabinetsnotulen . Drees '
VOOR DE EENHEID VAN BELEI D
78O

voo rkeur was op dit punt duid e lijk : notul en dienden voo r a l zakelijk to blijven ,
zonder onn odige uitweidingen over persoo nlijke o pvattingen van mini ste r s . Zij
waren van be l ang voo r de beslu itvormin g, ni et voo r de geschiedschrijving . En
d an nog diend en zij allee n maar in uiterst b eperkt e kring, als zee r vert rouwelijke
documenten, to cir culere n . Toch kon ook Drees de notulen niet vo lled ig naa r z ij n
hand zet ten . Notulen vormden een essenriele bron van informatie, juis t voor
afwez ige ministers . En a ls gevo lg van diezelfde afwe zigheid k onden zulk e niini ste
rs niet in pe rsoon de noodzak elijke fun c tie van " trait d 'union" tussen ministerraa
d en her eigen de parteme nt vervullen . Notulen werden daardoo r telkens wee r
l anger en in br eder kring ve r spreid d an Drees voor wense l ijk hield .
Sceptisch ten aanzien van omvarzgrijke ambtelijk e
staves.
Als minister, en lang d aarvoo r, g af Drees s teeds wee r blijk van een sceptische
houding ten a anzie n van de r o l v an omvangrijke ambt elijke s taves . Er zijn daarvan
t alrij ke voo rbee lden . Al tijdens zijn wethoude rsch ap in Den Haag had hij
ma atrege len genomen om de groei va n h et gem een tel ijk app araa t in to damm e n .
Hij doe r daarvan ve r slag in een typerende passage. " De neigin g tot uitbr eiding i s
bij open bare lich amen bijna a ltijd aanwezi g . Bij tijd elijke drukte wo rdt pe rsonee l
aanges teld dat gehandhaafd wordt ook a l s de omvang van her we rk afneemt .
Afdelingchefs w illen so ur s lieve r veel dan weini g pe rsonee l, omdat ze menen d a n
g r o tere ka ns op pr omotie to hebben. Men wil sours ook familie en kennissen aan
een baan help en. [Drees deed daa r om al s weth oude r her voorste l vacatur es bij de
gemeente alleen to vervullen n adat deze eer st b ij de a rbeid s beurs wa res aangemeld
, H . D . ] ( . . .) Er was m edewerking v a n het gehele college va n B en W, e n
in het bijzonder van d e ac tieve gemeentesec retaris, maar mijn wa akzaamh e i d
droeg e r toch toe bij dat in tienjaar, van 1920 tot eind 1929, het gemeent epersoneel
buiten her ond e rwij s perso neel , terugliep van 8800 tot 8400, terwijl de bevolking
m et 8 4.000 toenam , en de gerneentelijke bemoeiingen a anzienlijk werde n
uitgebreid"
Ook w as Drees' z uinige hand merkbaar in d e teru g loop va n her pe rsonee l va n
Soc iale Z aken. "Als mini s ter had ik voor d e a an een talrijk p e rsonee l verb onde n
kosten evenzeer a andacht a l s ind ertijd a ls wethoude r . De aant allen [ambtenare n
van Sociale Zaken en daa r onder werkende diensten , H . D .] liepen als vo l gt terug:
1 januari 1945: 6430 ; 1 januari 1946 : 5702; 1 januari 1947 : 4075; 1 januari 1948 :
3960 . Voo r her departement ze lfheb ik all een de cijfe rs over 1947 . De s terkte lie p
in dat jaa r te rug van 564 tot 520 . H et werk heeft er met onder geleden" 24 .
De Gaay Fortm an, ond er Drees op Sociale Zake n werkzaam in die tijd , sc hetst her
beeld van de ande r e k ant . Drees, zo beschrijft hij , begon op h et departement me t
DE PLAATS V AN ALGEMENE ZAKF`7
79

Driemaal Drees op de derde Dinsda g
Jordaan in Het Pnrovl van 18 septernb e r 1951 .
V OO R DE EENH FJ D VAN BFIFJD
. .oo
8

een duid elijk wantr ouwen ten aanzien va n zijn naas te medewerk e r s, ma a r raakt e
spoedig overtuig d van de loya l ite it van de meeste Nederl andse ambtenarenjegens
de zittende bewindsman . Maar h ij was niet altijd overtuigd van de ijver van zijn
ambtenar en. "Wannee r je h em in de gang tegen kwam, zag je hem denken:
waa rom zit d ie m a n niet ac hter zijn bur ea u ?" En van een ding moes t hij al h e lemaa
l niet s hebben: de door Van Rhijn ingevoer de we kelijkse s tafve rgadering van
hoofd e n van a fdelingen. "Drees vond dat voor de betrokkenen en in de ee rste
pl aats voor hem z elf tij dsverspilling. Hij kwam e r nooi t . Ieder afdelingshoofd
k on hem zij n problemen voo rlegge n , e n aa n gezien hij met de leiding van het
departement was belast, was dat voldoende" 2 5
E en zelfde sceps i s k on Drees ten toon s preiden toen hij m ini ste r-president was .
D rees s telde hope e isen aan de ma te van voo rbereiding van mini ste rs voo r ve rgaderingen
van de mini ste rraa d en onde rra den. Daa rb ij kond en am bt enaren een
duid elijk e ro l s pelen . Maa r in bet eigenlijk mini s terieel beraad h adden z ij geen
plaats . Toen on derra den naa r z ijn gevoel door to vee l ambtenaren wer den b ijgewoond,
was da t voor hem een red en van een actief benutten van deze ra den of to
z ien . Hij haatte de sfeer va n wat Engelsen een "bear garden" noeme n en had tegen
her onnodig vergaderen e n voorverga deren een even groot bezwa ar als tegen de
gro te tros Nederlandse ambtenaren die meenden "hun" d epartement toch voo r al
to moe t en represe nteren bij internationaal ove rleg .
Drees en Algemene Zake n
Her we kt d an ook Been verbazing dat Drees weinig gedaan heeft aan de uitbouw
v an bet min iste r ie van Algemene Zaken. Behalve een kamerbewaarde r en de
onvermijde lijke statige ma rechaussee, iemand die zijn gewoonlijk k o rte brieven
kon typen, de zek erh eid van een telefoo n , en zo nu en d a n advies (voo ral v an
iemand a l s Van Ni spen in juridische zaken) leek hij voor zijn eigen werk we inig
nodig to hebben . N atuurlijk, e r was een klein apparaa t nod ig voor de we rking van
de m in i s terraad, waarbij zowe l de secretaris-ge neraal van her depa rtement a l s de
sec retaris van her kabinet elk een e igen inbreng hadden . De ministe r van Algeinene
Z aken was worts direct verantwoorde lijk voor enkele dien s ten : de Regeringsvoo
rlichtingsdi enst, die in zijn tijd d e minder pr e tentieuze naam Rijksvoo rlichtingsdienst
kreeg, en e nkele di ensten op her gebi ed van de binnen landse veilighe
id en de buitenl andse inlichtingen. Maar al bleef de m ini ster-president wel
voorzitter van de coordinatiecommissie van de vier inlich tingendiensten, Drees
ontdeed zich binnen eenjaar na zijn aantreden van de Centrale Vei ligheidsdienst
( l ater BVD), die overging naar Binn enl andse Zaken . In een interview in 1 968 ve rkla
arde Drees deze ontwikkeling a l s vo lgt: "Ik was er niet o p ges teld d at t o h ouden
en Binn enlandse Z a ken s t elde e r we l veel p rijs op, d ie zag da t in ve rb a nd met
de binnenlandse veili gheid war de politie betreft . De Binnenlandse Veiligheids-
DE PLAATS VAN ALCFI.I FNE ZAKEN
. .81 . .

dienst werkte ook voo r een groot deel op bas is va n politie r app orte n , du s het wa s
we] log isc h ( . . .) Ik h ad het lie ver niet, e n ik denk d at Einthove n [66n van de drie
leden van het Driemanscha p van de door Drees in 1 940 s terk bes treden Ne derlandse
Uni e, na 1 9 4 5 direc t eur v an de latere BVD , H . D .] ook wel van mij afwilde"
26 . De onivang van h et werk en van de staf van de BVD , zo voegde Dreeser
in het zelfde interview aan toe, zou nadie n veel sterker groeien dan hij zelf
wenselij k achtte !
Stootte hij de Binnenlandse V eili gheid sdien s t af, er bleefs teeds weer druk b estaan
andere diensten b ij de m inister-pr esident ond er to b re ngen . Drees noemde ze l f de
ge dachte d at het Centraal Pl anburea u en de Rijksdien s t voor het N ati onale Plan
bij Algemene Zaken zoud en worden ondergebracht "ve rl eidelijk " 27 . Maar hij
bood c har toch wee r stand a an . Om twee, elka ar versterkende r ede nen: "Het i s
bete r d at de mini ster-presid ent zich niet in a llerle i v raagstukk en tevoren o p grond
van contac ten met zijn diensten heeft uitgesproken, maar d at hij wel de tijd heeft
zich zovee l moge lijk in a lle problemen to ver diepen om goe d t o kunnen presi d er
en, op ve r schill end gebied sugges ties to kunnen geven, waar nodig t o kunnen
bem idd e len, ook a fwez ige m ini ste r s to kunnen verv anged" 28 . Wel was h ij van
mening, d at de begrotingen van het Koninklijk Hui s en de Hoge Colleges v an
St aat onder de mini ste r van Algem ene Zaken behoorden to resso rtere n . Hij Wilde
d aarop tijdens zijn minister-presidents chap niet insiste ren , maar liet bij z ijn vertrek
in 1958 ee n aantekening in deze zin voor zijn opvo lge rs achter. H ij zou he t
punt opni euw naar w ren brengen voor de Co mmi ss ie-V an V een in 1970, die he t
voo r s tel overn am. Daarna w erd uiteind elijk de door Drees gewens te regelin g
getroffe n .
Voor he t overige w as Drees z ichze l f a l s min i s ter-president genoeg . Aan p e rsoon -
lijke adviseur s, noch aa n een uitgebreid dep artemen t , noch aan een omva ngrijke
staf toonde h ij ooit b ehoefte .
De ambtenaren van Algemene Zaken hebben het geweten , toen zij bij de komst
van mi nis ter-president De Quay voor h e t ee r s t opdracht kregen het antwoord
van de minister-president to schr ijven op opm erkinge n gemaakt tijd ens het de bat
ove r de regeringsve rkl a ring van het nie uwe kabin e t !
VOOR DE EENH EID VAN BEL EI D
82

1 .
Zie voora l het bock Dc vonn irig van lief rcgerings-
beleirl; Assen, Van Gorcum, 1965, dat e en uitwer-
king vomit van een voordracht die Drees kort na
zijn afcreden Meld voor de Nederlandse Kring
voor Wetenschap der Politiek . Voorts : W . Drees,
Zesrig jnnr levenservaring ; Amsterdam, A rbeiders-
pers, 1 963, b l z. 287 e. v . ; Drees : ncerslag van em
m erk zamii leven ; Assen, Van Gorcum, 1972, blz .
135-152; "Over het minister-presidentschap",
interviews met G . Puchinger, opgenomeu in
Drees 90: Q e srlorifren en gesprek k en ; N aarden,
A .J.G. Strengholt's Boeken, 1976, blz . 21-96 ;
niet gepubliceerde gesprekken met H. Daalder
en R .P. Schuursma, op de band vastgelegd voor
het Documentatiecentrum Stichting Fi lm en
Wetenschap, Utrecht, najaar 1968 ; en Verslag van
de vierde vergaderinQ van de Cornmissic /ntcrdcparte-
r nenmle Taakverdelin~q (Coinunissie Van Veen) op
dondc r da_q 19 oiaart 1 970 : Gespre k met Dr . Drees;
C . I.T ., 4 7, Archief ministerie van A lgemene
Zaken . Indirecte informatie is vooral re vinden in
J .J . van Ga len en H . Vuijsje, 100_jaar Drees : Wa-
hoiider van Nederland; Houten, De H aan, 1987 en
eeii begin 1988 bij de z e lfde uitgever to verschij-
nen bundel studies over Drees die hun oorsprong
hadden in een Syrnposiwii Drees 1 886- 1 986,
Noten
gehouden aan de R ij ksuniversiteit to L eiden op
13 juni 1986 .
2 .
W. Drees sr., Het Nederlandse Parlernent : vro eQer
en nu ; Naarden, A .J.G. S trengho lt's bo ek en,
1975 .
3 .
Nog tijdens z ijn minis ter-presidentschap legde
hij versl ag daarvan of in het boek Va n Mei tot A4ei ;
ptrsao nlijke hcrinnerinsen aan bezetting en verz eh,
Assen, Van Gorcum, 1958 .
4 .
Verslag van gesprek met H . Daalder en R .P .
Schuursma d . d . 19 december 1968 .
5 .
E. van Raa lte, heeft in De ontinik k eli n~q va n le er
r ninisfer-presidenucliap in Nederland, Belgic, Fran k -
rijk, Enseland en enige andere InnAen : een studic van
verg elijkend staatsrecht ;
DE PLAATS V AN A LGF1+fENE ZAKEN
83
Le iden, Uni vers itaire
Pets, 1945, bl z. 45 ten onrechre geconcludeerd,
dat het vice-pr emierschap pas van 1948 dateerde .
Van Schaik, forniateur van het k abinet in 1 948
wa a rin hij zel f Minister zonder portefe u ill e we rd,
zou toen voor het cerst apart briefpa pi er met het
hoofdje " V ice- M inister- P resident" hebben l aten
drukken . Drees hierover: "Ik weet niet of her
later gebeurd is . Ik bet-wijfel of het weer gebeurd

is d oo r bij voorbeeld de ministe rs Teu lings en
Beel, die minister van Binnenlandse Za ken
waren . In elk geval, Coen i k in '45 vice-minister-
president werd, Coen had i k op mijn briefpa p ier
ministe r van Socia l e Z a ken en ik zou het een
beetje wonderl ij k, aan m atigend gevond en heb-
ben, om er nog eens onder to zet ten Vice-Minis-
ter-P r esident . Te nslotte was her secunda ir verge-
l e ken bij mijn mi rusterschap van Socia l e Za ken"
(Verslag van gesprek finer H. Daalder en R .P.
Srhmi rsrn a, 1 9 derei n be r 1968) .
6 .
Voor de nieuwste gegevens zie A .E. V isser,
Amste rdam, B er t B akker, 1 986, hoofdsru k 1 .
7 .
Verslag va n de vierde vergade r in~q va n de Cornnnissie
In te rAtparte rnentale Taakverdelinq (Commissie Van
Veen) op donderdag 19 rnaart 1970 ; op . c i t., bl z. 1 .
8 .
Ibid . ; blz . 5 .
9 .
J .J. van Ga len en H . Vuijsje, op . cit., bl z . 146 .
D rees zelf geeft overigens een ietwat afwij kende
lezing: "Dat had voor mij een dubbel belang .
Vooreerst het contact m e t mijn gezin, dat i k ove-
rigens dikwij l s een beetj e miste, maar ook her feit
da t ik doo r m ijn maag k waal een dieet moe s t ho u-
den . Het was gemakke l ij k er t h uis een waste eet-
gewoont e t o houden, dan dat i k met de andere
ministers in ten restaurant Bing eten" ( . . .) "i k had
toch al zovee l contact met de andere ministers . Ik
was op de beste voet met hen all e maa l . De ver-
ho u d ingen binnen het k ab inet warm hee l goed
en dan natuur lijk in het bijzonder met de part ij-
genot cn . J e kunt dus bepaa l d ni e t zeggen dat ik
contacten mist e door niet naar de g ezamenlijke
lunch to gaan", geciteerd doo r F . Huis en
R. Steenho rst, Bij monde van Willan Drees ;
levenssdiefs van eerisr oor Nederlander, Utrecht, H et
Spectrum, 1986, blz . 78 .
10.
Zie bijvoorbeeld J .J . van Ga l en en H . Vuijsje, op .
cit ., bl z . 142 e . v ., passi m .
11 .
M edede ling van A .J . M. van Nispen tot Panner-
den aan schrijver (decemb er 1970) .
1 2 .
Ibid .
13 .
S . M ansho lt, tijdens forum over D rees als Minis-
ter en Mi niste r-Presid ent, Symposium Drees 1886-
1986, R ij ksuniversit eit to Leiden, 13 juni 1 986 .
14 .
Zie Drees '90 , op. cit ., blz . 79-80 .
15 .
Ibid ., blz . 79-80 .
16 .
Mededeling I . Sarnkalden aan schrijver (mei
1961) .
17 .
W. Dreesjr ., On the level oJgovernmentespendihire
in the Netherlands after the war, Leiden, Stenfer t
K ro ese , 1955 .
18 .
Zie hiervoor J .Th .J. van den Berg en H . A .A.
M o lleman, Crisis in de Nederlandse Politiek ;
Alphen aan den Rijn, Samsom Ui tgeve rij, 1974 ,
blz . 38 .
19 .
Zi e hierover voora l de rapport en van de Com-
m issie-Vonhoff, bijvoorbeeld Elk kent de loan die
dcrnvaart gaat . Rapport nr. 3 van de Comm i ssie
H oofdstruccuur Rijksd iensr 's-Gravenhage,
Staatsuitgeverij, 1980, i .h .b. hoofdstuk 3 .
20 .
Z i e L . Koopmans, De Geslissingen over de rijks6e-
groting ; diss . RU Groningen, Deventer, Kluwer,
1 968 .
21 .
Verslag van de vierde vergadering van de Connr n issic
Interdepa rta nentale Taakverdeling op do nderdaq 19
rrianrt 1970-, op . cit ., blz . 10 .
De vorrning van lief R egeringsGelcid ; op . cit ., blz . 64
e . v .
VOO R DE EFNHEI D VAN BE LEI D
84

23 .
Drees : IVeerslnq van tcn iverkzanin leven : op. cit .,
blz . 32 .
24 .
Ibid ., blz . 142-143 .
2 5 .
W . F. de Gaay Fortman tijdens forum over Drees
als minister en minister-president, Symposium
Drees 1886-1986, Rijksuniversiteit to Leiden ,
13 juui 1986 .
2 6 .
Drees in een int erview met H. Daal d er en R.P .
Schuursma, 19 december 1968 .
27 .
De vomiing van het regcringsbeleid ; op . cit ., b l z . 27 .
28 .
Ibid., blz . 27 .
DE PLM TS VA N ALGFI.I ENE ZAK E N
85

Senetaris-generaal Fock overhandigt minirter-presrdent
Drees een afscheidsradeau bvdiens vertrek op 21 december
1958.

. . . . . . . 4 . . . . . . .
De ondersteunende dienst van
de regeringsleider
E. M. H. Hirsch Ball in
Het v ijftigjarig bestaan van he t ministerie van Algemene Z aken geeft aanleiding
om in ee n rec htsve rgelijkend perspec tief in to gaan op de b etekenis va n de dienst
van de regerings leider . D it rechtsve rge l ijken d onde rzoek heeft b etrekking op
onze nabuur sta ten , teven s belangrijk s te Europese partners Belgie, d e B ond s r epubliek
Duiuland , Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk ** . Zoa ls vaa k is ook bij
dit onde rzoek een der las tigs te prob lemen her v inden van te rmen die uitdrukking
geve n aan de vergel ijkb aa rheid v an de toch van land to t lan d ve rschillen de j undische
instellingen .
Alhoewel de juridische betekenis van het " leiden" de r rege ring ongelijk is en in
Frankrijk naas t - tot op zekere hoog te zelfs boven - d e Premier Ministre een leideride
ro l wordt vervu ld door de President de la Republ ique, duiden wij de
Premier Mini s tre eve nzee r a l s de Belgische Eerste Minister, de Duitse Bond skanselier,
de Britse Prime Min ister en de Nederlandse mini ster-pres ident als " regerings
lei der" aan . Voor de ambtelijke o rganisa tie die d e regerings leider ten dienste
staat, kiezen w ij de n eutr a le term "dien s t".
De taken en de politieke en ambtelijke be tekenis van deze dienst wo rden op de
eer s te plaats bepaald doo r de posi tie va n z ij n po l itieke hoofd , de regerings leider.
Deze b ijd rage is verzorgd door leden van de onderzoeksgroep verge lijkend staats- en bescuu rs-
recht van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de K atholieke Univers iteit Brabant . Prof.mr .
E . M .H . H irsch Ballin schreef de iuleidende en uitleidende beschouwing, mr . J . P . deJong de para-
graaf over de Bondsrepubliek Duitsland, rnevrouw mr. A .J.C. de Moor-van Vugt de paragrafen
over B elgie en Frankrijk en m evrouw mr . C .J . M . V er kleij de paragraaf over het Verenigd
Koninkrijk .
** De WRR en de auteurs dank-en de ambassades van Belgie, de Bonds republ iek D uitsland, Fran k -
rijk en het V erenigd Konink rij k voor hun medewer king bij her ver zame len van docurnentatie
voor dit artikel .
DE P LAATS V AN ALGEMENE ZAK EN
87

De inrichting van de me t een b epaald dee l van de ove rheid s taak belas te mi n i s teries
(departement en) en van hun samenw erking zij n and ere voo r de hand li ggende
factoren. Toch zijn de staa tsrecht e l ijke positie va n de regerings leider en d e d eparteme
nt a le orga ni satie u i teindelijk ni et alleen b epalend . Zonder d a t er in d e s taatsrechtelijk
e regels destijd s iets ver and e rde - d at gebeurde pas in 1983 met de opneming
van artik e14 5, twee de lid , in de Grondwet - wer d in 1 937 he t inini s terie van
Algemene Zaken inges t eld: her wa ren de vera nderingen in de politieke en nlaa tschappelijke
"omgeving" van de depa rtementen en in d e to verv ullen taken, die
aanleiding g aven t ot d e in s telling van een eigen diens t van de inini s ter-president
(en de v rij stelling van de tack een vakdep artement t o Leiden ) .
Op die achterliggend e veran deringen in de politieke en inaa tschappelijke omgevin
g kunnen wij bier met ui tgebreid inga an. Vo l s taan moe t wor den me t de constater
ing dat een tack van een al s regerings leid e r optr edende mini s ter in een
moderne gein du strialisee rde sam enleving niet meer kan worde n gemi st. Wij
onde rzoeken voo r elk van de v i e r genoem de landen (Belgie, de B ondsrepubli ek
Duit sland, Frankrij k en het Verenigd Koninkrij k) tegen de achtergro nd van de
staa t s rechtelijke positie van de regeringsleider binn en Welke departementa l e indeling
en o rga nisatie de dien s t van de rege rings leider ges ituee rd is, hoe d e dienst van
de rege rings leider is opgebouwd en We lke rol hij speelt in interd epartementa le
ove rleg- en coo r din a ties tructuren. Een rechtsve rgelijkende besc houwing s luit
deze bijdrage af.
Het Koninkrijk Belgie
De staatsrechtel ijke positie van deEerste Minister
In Belgie is d e E e r s te Minis ter w e liswaa r het hoofd van de regering, maar formee l
is hij geen voorzi tte r van d e Min i s terraad . Nog altijd ko int die func tie toe aan d e
K oning, die echte r ze lden gebruik maakt van het recht de verg ade ri ng voor t o zitten
. In tijden van grote moeilijkhe den en spanning is her ec hter wel voo rgekomen
, dat Koning B oudewijn zelfde le iding H ain . De laatste maa l gebeu rde dit i n
1957 .
Tr aditioneel is de bet rokkenhe id van de Konin g bij her rege rin gs bel eid groo t .
Alle staatsza ken wo rden me t hem bespro ken; hij krij gt de agenda voor de vergaderingen
van de Minis terraad voo raf toegestuurd, om hem in de gelegenheid t o
s tellen opmerkingen to maken en adviezen to geve n . Hij krij g t de volledige notulen
toegezonden, in tegen s telling tot de minist e rs, die s lechts een b esluitenlijst
krijgen .
De Eerste Mini s ter i s degene die de rege ring hee ft gefo rmee rd . Een fo rmat ieo
pdracht is in Belgie Been eenvo udige z aak, omdat naast de problemen die het
vo rmen van een coalitierege ring meebrengt, z i c h g rote moeil ijkheden voordoe n
VOOR DE EENH E ID V AN B EL EI D
. .oo .
88

in ve rband m et de taa l strijd en de toes t and v an de eco nom ie. Evenals in N ederland
sluit en de coalitiepartners een regee r akkoord, waa r aan l ange, uitputt ende
onderhandelingen voo r af gaan . Het resultaat is vee l a l een zee r gede tailleerd stuk ,
dat vaak a ls een to s tr ak keurslijfee n soep e le houdin g en een a lerte reactie op plotseling
opdoemende problemen b e lemm ert . Na h et s lagen v an een formati eo
pdracht be noe mt de Koning de voo rgestelde mini sters (art. 65 Grondwe t ) . Artike
1 86bis G r ondwet schrijft voor d at de Minis terra ad bes taat uit evenveel Ned erlandstalige
al s Fr anst alige ministe rs, afgez ien van de Eerste Mini ster. Voo r 1970,
toen dit artikel in d e Grondwet we rd opgenomen, was de Eer s te Mini ster niet
terug t o vind e n in her geschreven co n stitutionele rec ht .
Evenals in Nederland dragen de mini s ters verantwoo rdelijkheid voor her hand elen
van de Koning (art. 63) en contrasigneren ze zijn bes luiten ( art. 65) . Bel g ie
kent een parlementair s telse l; een nieuwe regeri ng inoet her venr ouwensvotum
v an de Kamers verkrijg en. Verlies va n ve rtr ouwen leidt tot ontslag van de regering.
De G r ondwet maakt onde r scheid tu ssen de Mini s terraad en de regering. D e
s taa tssec retarissen z ijn lid van de regering, maar maken Been deel uit van de
Mini s terra ad (art. 91bis) . Zij worden ook niet toegelaten tot de wekel ijkse vergaderi
ng, tenzij het onderwerp hun inbren g vere ist.
De departementale indeling en organisati e
Belgie kent op di t moment z es tien departementen , namelijk die van T ewerks telling
en Arbeid; Justine ; Buitenland se Z aken ; Buit enlandse Hand e l en Ontwikkelingssamenwerking
; Sociale Voo rzorg; Lan dsverd edi gin g ; Brusse l s Gewest ;
F inancien; Economische Z aken ; V olksgezondh eid en Leefm ili eu; Binnenl andse
Zaken en Openbaar Ambt ; Verkee rswez en; Landbouw; Op enbar e Werken ; Middenstand;
Onderwijs; alsmede Education nationale . Het aantal departementen
wisselt wel eens bij het a antreden van ee n ni euwe regering. Het komt voo r d at een
ni euwe regering dep artementen samenvoeg t ofnieuwe depart ement en vorm t om
partijp olitieke problemen b ij d e kabin e t sfo rma tie o p t o losse n .
Gewoonlijk s taat een mini ster a an het hoofd van een departement . In B elgie doe r
z ich in ve rband me t de partijpolitieke situatie so ur s d e bijzondere oms tandigheid
voor da t meer min i s t e rs ve rantwoo rdelijk zijn voor dee ltaken v an een departement,
of dat een m ini s ter deelta ken van ve r schillende departementen b ehee rt . Zo
kent m en in de, op her m oment van het schrijven van dit artikel demiss ionaire,
regering Martens VI een minist e r van Socia le Zaken , die de portefeuilles Sociale
Voo rzo rg en Volksgezondh eid beheert, een mini ste r van V erkeerswezen en Buitenlandse
Handel, e n een mini ste r van Buit en lan dse Betrekkingen. Daarn a as t zijn
ter ondersteuning van de mi nisters nog verschillende staa tssecretarissen we rkzaam,
bijvoo rbeeld voor Pen s ioene n , voor Openb aar Ambt en voor Ontwikk e-
V OOR DE EEN H EI D VAN BELFJ D
90

Wetstraat 16, zetel van deEerste Minister.

lings samenwerking. Het inini ste ri e v an Binnenl andse Zaken i s het algemene
bestuursdepar tement dat bevoegd is voor a lle bestuurlijke zaken die niet aan
an dere departementen zijn toegeweze n .
De departement en z ij n geo rganiseerd in ve rsc hillende adminis traties, dien ste n of
direc torate n , met aan het hoofs] een directeur-ge nera al . Er ka n onder sche i d
gernaakt worden in d e uitvoe rende dien s ten , de s tafafdelingen, zoal s dejuridische
dien s t en de ond e rzoeksafdeling, en de ondersteunend e diensten , zoa ls personee
l szake n , beg r oting en fin ancien , en m a teriee l . Bowen deze die nsten staat de
secre tari s-gen eraa l . Deze coo rdin eert de we rkz aamheden van de diensten en i s
interm ediair t ussen de diens ten en de mini s ter . D aarenboven voert hij h et dagelijkse
financiele en bestuurlijke beheer va n her departement . De mini s ter wordt
daarnaast ond e r steund doo r zijn persoonlijk , politi eke k abine t .
De opbouw van de diensten van de Eerste Minister
De Eerste Mini s ter heeft bel angrijke coordin erende e n leidinggeve nde taken binnen
de regering. Hij word t daarbij ni e t o nder steund doo r een departement , maa r
doo r z ij n d iens ten . Deze omv atten de kan se l arij dien s ten en twee k abinet ten . D e
kanselarijdiensten ve rzorgen de ad mini stra tieve o nde rsteuning voor de we rkzaamheden
van de Eerste Minister en van zijn kabinetten, met name war betreft
het secretariaat van de Minis terraad en de Minis teriele Comite's . De ambtenaren
va n d e kanselarij br engen advies nit ove r de voo r stelle n die a an deze organen wo rden
voo rge legd . D aarnaast hebben zij taken op het ge bied van onde rzoek en
documentat ie, pe rso nee lswe rving e n -b e leid, co ntrole op leveringen, aanbestedingen
en alle hand elingen wa arbij het be lang van de staat betrokk en i s . Zo kan
men de vo lgende diensten onderscheiden : Logi s tiek bestuur (perso neel sbeleid en
-werving), Dienst voor Studie en economische coordinatie, Hoog Comite voo r
toezicht (aan bes tedingen e nz.), Diensten voor Programm a tie van h et we tenscha
p sbeleid .
Van gro ter b el ang zijn de kab inetten van d e Eerste Minister: het k abine t voo r
a lgemene zaken en het kabinet voo r economische zaken.
De same n stelling en de werkwijze va n de kabinetten van de ministe rs zijn geregeld
i n een Koninklijk Beslu it van 20 mei 1 96 5 . Voor d e k abinetten van de Eers t e
Mini ster geldt in grate lijnen hetze lfde. Het kabinet bestaat gewoo nl ij k nit een
kabin e tsc hef, een adjunct-kabin etschef (die va n ee n andere t aal g roep moet z ijn
dan de chefl, een aantal adviseurs, attaches (w aar onder ee n prive-secre taris) e n
onders t eunend personeel . De c hef en de adjun ct- chef wo rden door de Konin g
benoemd .
De taken van een kabin et z ijn onder meet: her onderhouden va n contacten m et d e
politieke achterban, het voe ren van het prive-secretariaa t van d e mini s ter, dossiers
e n conceptbrieven van comm entaa r voorzien voord at de mini ste r z ich
DE PLAATS VAN AC GFIN FN E ZAKFN
91

e rover buigt, he t voo rber eiden van het parlemen taire werk, h et bij staan van de
mini s ter bij d e b ehand eling in her parlem ent v an de begroting, we tsontwe rpen,
nota's enzovoo rt , het makers van nota's en voo r stellen voo r de Mini s terraad en de
Ministe rie le Comi tes . Bij h et voo rbere idend werk voor het parlement en de
Mini sterraad behoort h et kabin et ondersteunin g t o kr ij ge n van de gewo ne di ens
ten , die zoa ls gezegd ond e rzoek doe rs, voo rste llen makers e n adviezen geve n .
Vaak bestaat er ec hter een zekere an imos iteit tu ssen dien s ten en k abine t, omdat de
diensten menen dat hun voo r s tellen te n onrechte door her kabinet getorpe dee rd
worden nog voor ze de mini ster bereik en.
De kabin etsc hef i s de rechterhand van de minister : hij coordinee rt en leidt de
werkzaamheden van het kabin et en draagt z o rg voo r d e bestuurlijke o rgani sa tie
ervan . Hij ziet toe op een goede samenwerkin g met de gewone di ensten en vormt
de internlediair naar het parlement en de kabinetten van de andere ministers . De
k abinetschefs van de Eerste Mini s ter voeren he t sec r etariaat van de Ministe rraad
en d e Mini steriele Comite's . Traditioneel i s d e kab ine tsc hef a l gemene zaken
secre taris van de Mini sterraad en van de meeste Mini s teriele Comite's . D e kabi -
netschef economische z aken voe rt her sec r etariaat voor de econornisch gerichte
comite's .
De rol van het ondersteunend apparaa t
in interdepartementale overleg- en coordinatie-
structuren
Ove rleg tussen ministeries en coo rdinatie van het beleid gesc hiedt in Belg ie
vooral binn en de Mini s teriele Comite's . Dit zijn commiss ies die z ich bezighouden
met ee n bepaald b e leid s terrein d at zi ch uit strekt ove r m ee r dep artementen . In
i ede re commi ss i e hebben die mini s te rs en sta atssec r etarissen zitting wier portefeuill
e bij het onderwerp b etr okken i s . M en kent in B e lgie ongevee r dertien van
de rgelijke comite's, waa rvan het Kernkabin e t voo r a lgemeen beleid, her Mini s teriee
l Comite voo r eco nomische e n soci a le coordinat ie, her Mini steriee l Comite
voor de begroting, her Mini ste rieel Comite voor de in stituti onele hervorminge n
en her Minister ieel Comite voor buit enland s beleid de belangrijk s te zijn . De
comite's worden inges teld bij Koninklijk B eslu it. Her kernkabin et voor a lgemeen
b e leid houdt zi ch bezig me t g r ote beleidsv rage n , bijvoorbeeld ook wat
betreft Intern a tional e p olitiek en ontwikke li ngssamenwerking . Het Minist e riee l
Com ite voo r economisc he e n soci a le coo rdina tie sp reekt zich uit over de econom
ische, financiele en socia le aspecten van het rege ringsbe leid , b epaa l t de prog
r amma's van de o penb a re investeri ngen en rege lt de uitvoe r i ng ervan . Het hu idige
comite oefent ook de taken uit van het Ministe rieel Comite voor de begro-
VOOR D E E ENH E I D VA N BE L EI D
92

ing. Dit comite be reidt de beg roting voo r , zi et toe op de uitvoering ervan e n
buigt zich over begrotingsvraagstukken . Het Mini ste rieel Comite voor de in stitutionele
hervormingen s preekt z i ch uit over maatrege len ter uitvoe ring en toepassin
g van de he rziene G rondwe t op h et ge bied van staat s hervormingen al s
gevo lg van de taa l s trijd . Het Mini s teriee l Comite voor buitenl a nds beleid
bespreekt de eco n omische, finan ciele en soc iale a specten van alle aangelegenheden
waa rbij het bu i ten land s b e l eid betrokken i s .
Een opm erke lijke commissie i s het Mini s terieel Comit e voor de s tatus van d e
v r ouw . Dit com ite bestaa t uit de vrouwelijk e leden va n de regering en de Ee rste
Mini ster. Het buigt zich over problem en die verba nd h ouden met de maatsc hap-
pelijke positie va n de v ro uw, e n over v raagstukken in zake gelijke behand eling
v an mannen en v rouwen .
Alle comite's s taan onder voo r zittersch ap van de Eers te Mini s ter . Het secreta riaat
erv an wordt gevoerd door diens kabinetschefs . Dit bren gt me t z ich mee dat de
k abinetten en met name de kabinetschefs van de Eers te Mini ster ee n zeer belangrijke
ro l spelen bij de onderlinge afs temm ing va n het b e leid . Zij zijn van alle
b e l angrijke zaken op de hoog te en hebben een spilfunctie in her geheel . D aarbij
k omt dat ook her sec re tariaat van de Mini s terraad bij her kabin e t a lgemene zaken
be ru s t en d e kabine tsc hef feitelijk de agenda voor de ve r gaderingen van de Ra ad
en de belangr ijk ste comite's o p ste lt . De k abinetschef ver vult da n ook een in hoge
mat e politi eke functie . Toch k an hij geen e igen politiek voe r en. Te allen tijde
moet hij de opvatting van zijn mini ster vert olken en res pecteren . V as t staat d at
met name het k abin et van algemene z aken veel werk verz et om d e regering zovee l
mogelij k geintegree rd en gecoo rdineerd t o l aten functi oneren .
De Bondsrepubliek Duitsland
De staatsrechtelijke positie van de Bondskanselie r
Al s regerings leider neemt de Duitse Bondskanselier een staatsrechtelijke positie
in die moeilijk m et die v an andere rege rings l e ide rs in Europa of daarbuitento vergelijken
valt . Voo r een deel is dit to ve rkl aren uit tradities die t o t in de 19e eeuw
teruggaan, voo r ee n ander deel a ls ee n reactie op de geb eurten issen in dejaren '30
en de wen s herh aling d aarvan zoveel mogelijk uit to sluit en . De Bond s kanselier
wordt , aldu s Artik e l 63 Grundgesetz (GG), o p voo r s tel van de Bond spres ident
door de Bond s dag zond e r voorafgaa nd d ebar ge kozen, w aarn a een benoeming
door de Bondspres ident vo lgt. Hoewel het Grundgesetz hiertoe Hier verplicht,
moet de Bo ndskan selier oin p olitieke re denen tevens lid v an d e Bond sdag zijn .
Zoa l s bij vrijwel alle rege r ingsleiders in een s taat met een p a rlementa ir stelsel bet
geval i s, komen aan de Bond skanseli e r een aanta l bevoeg dheden toe die t yperend
D E P L AATS VAN ALGEMENE ZAKFIJ
93

zijn voor d e functie v an regeringsleider: zo zit hij de ve r gaderin gen van de Bondsregering
vo or en heeft hij het recht het s taatshoofd voo rdracht en t o doers voo r
de benoeming en het ont s lag van mini s ters e n sta atssecre t a rissen (Art . 64 GG) .
Een eigenaardigheid van het parlementaire s telse l van de Bond s republi ek Duit sland
is echter dat de ve rtrouwen s relatie tu ssen Bond sdag en - rege r ing zich r icht
op de persoon van de Bond skanselier . Wil de B ond sdag z ij n ve rtr ouwe n in de
rege ring opzegg en , dan kan dit slechts op een wijze worden gefo rinaliseerd : doo r
het aann emen van een m o tie van wantrouwen waa r in om het ontslag van de
Bon d sk anse lie r wordt gev r a a gd en waarbij tegelijk ee n voo rgedragen kandidaa t
tot nieuwe B ondskanselier wordt gekozen . Dit i s het zogen aamde "konstruktives
Misstr a uensvotum " (Art. 67 GG) . Het is formeel niet moge lijk een individue le
B ond smini ste r (of staatssecretaris) het ve rtrouwen op to zegge n . Dez e aparte
positie van de Bondskanselier impliceert echter niet dat hij a ls mee rdere of
opdrachtgever van de mini sters m oet w orden besch ouwd . Het gemeenschappelijk
fun c tione ren van d e B ond ska n selier en de Bond sministers (gezame nlijk vormen
zij de Bondsregering) wordt beheerst door drie beginselen . Het voornaams
te beginsel is he t "Kanzlerprinzip". Dit houdt in d at aan de Bondskanse lier de
zogenaamde "Richtlinienkompetenz" toekom t . H ij be paalt de hoofdlijn en van
het door de regering to voe ren binnenlandse en buitenland se beleid en is h i e rvoo r
verantwoordelijk tegenover d e Bond sdag (Art . 65 GG) . Hieruit m ag ec hter niet
worden afgeleid dat de Bondskanse lier bevoegd is de min isters in dit kader
opdracht en of bevelen to geven . Volgen s het tweede beginse l , h et " Ressortprin
zip", heeft elke mini ste r namelijk een eigen ve r antwoordelijkheid tege nove r
kanselier en parl ement , met betrekkin g to t het hem of haa r toegeweze n ministerie
of be l eidster rein . Het derde beginsel, he t "Kabinett s pri nzip", wil d at over all e
zaken betreffende het alg emene regeringsbeleid , over alle anderszins vereiste
gemeenschappelijke besluitv orming e n over het bes lecht en van politieke geschillen
binnen de regering, de Bond s regering als collec tiefbera ads laagt en besluit . In
bepaalde omstandigheden k an aan de B ondskanseli e r echter wel een beslissende
stem toe komen (bijv. wanneer de stemm en stake n , par . 24 GOBReg) .
Het functione ren van de Bond s regering wordt be paa ld door het ingew ikk elde
samen spe l van deze drie be ginse len . Nu ee ns valt in de praktijk het acce nt op de
l eidende pos i t ie van de kanselier , dan w ee r op de e igen posi tie van de be tr okke n
ministe r . Hierbij i s het belang van de co ncrete zaak dikwijls niet doors laggevend .
Van veel groter gewicht i s de persoonlijkh eid van de Bond skanse lie r en de w ijze
waarop hij zijn bevoeg dh eden w ee r to gebruiken om zijn regering b ijeen t o houden,
het vert r ouwen van de p arl einenta ire meerderheid to behoude n en zijn
beleidsvoornemens in Baden om t o zetten .
Alle regerin gen van de B ond s republiek Du its l and zijn coalitieregeringen
geweest. Daarom is de Bondskanse lier steeds de eerste man van zijn partij binnen
de regering en binnen d e Bondsdag. D ikwijls i s hij Bars oo k landelijk voo rz itte r
van zijn part ij . De huidige Bond skanse lier, Dr . Helmut Kohl , i s tegelijk voor-
VWR D E FENHFI D VAN B EM D
94

utter v an de CDU . (Zijn voo rganger, Helmut S chm idt , was echte r Been SPDvoorzitt
e r.) De voorzitter van een van de coalitiepartn e r s is dikwijl s pla atsve rvangend
Bond skanse lier. (Op het ogenblik niet : nu is Hans-Dietrich Genscher (FDP )
vice-k anseli e r , terwijl he t voo r zitterschap van de FDP bij d e mini s ter van Econ omische
Zaken Dr . Martin B angem ann beru s t.) Het bekleden van het voo rzit terschap
van de coalitieregeri n g betekent voor de Bond skanselier d at hij voortd urend
met zijn coalitiepar t ners moe t ond erh ande len, waarbij d e s terkte van zijn
eigen positie mede afhankelijk is van die van zijn partners . H et politieke bedrij f in
d e B ondsrepubli ek maakt een hardere indruk dan h et Nederl andse p oliti eke
bedrijf. Geschillen in de coa litie worden er veel meet in de openbaarheid gebracht
d an in ons l and gebruik elijk i s . Ook d aarom zijn d e persoonlijkheid en her karakter
van de Bond sk anselier z aken van het allergroot ste belang, wi l hij de voortd ur
ende confl icten en m eningsve rschillen het hoofd kunn en bieden .
A an het begin van iedere k abinet s perio de wo rdt tussen de coa li t iep artners, vertegenwoo
rdigd door hun p a rtijvoo rzitters, onderhandeld over d e hoofdlijnen van
het beleid . De "Richtlinienkompetenz" van de Bond skanse lier is dus o bj ec t van
onderhand eling tijd ens de ka b inetsformatie. Elke coalitiepartn er wil zovee l
mogelijk van h et eigen verkiez ingsprog r amma inbrengen in het regeringsbeleid .
Het feit d at men s teeds een coalitieregering kent , beperkt aldu s d e bevoegdheid
va n de Bondskanse lier om de hoofdlijnen van h et beleid vas t to stell en. Ook
tijdens de k abin e t s periode worden regelm a tig "Koalitionsgesp ra che" door de
Bondskan seli e r , de voo rzitters v an de regeri ngs partijen, enke l e betrokken ministers
en sours ook de secretarissen-generaal van de par tijen gehouden our de
lopende zaken en meningsverschillen door to s p re ken . Vanzelfs pre kend komt
hierbij d e uitoefening van de " Ri chtlini enkompetenz" aan de orde .
De departementale indeling en organisati e
De Bond s regering b estaat volgen s Art ikel 62 GG uit de Bondskanse lier en de
B ondsmini ste r s . De recht spositie van de l eden van de Bonds regering is ge regeld
in een apart e wet , het Bundesministergesetz. In beginsel he bben alle mini ste rs een
gelijkw aardige positie, maar de p olit ieke omstandi gheden kunn en en zullen e r
vanzelfs pre kend ook toe leiden dat er feitelijke ve r schillen be staan . Het Grundgesetz
noemt enkele ministers in he t bijzonder. Een van de mi nisters wordt door de
Bondskan selie r a ls v ice-kanselier aa ngewezen . Voort s n oemt het Grundgese tz
nog de Bondsminister s van Defe n s ie en Ju stine, maar uit d eze vermeldingen kunnen
Been bijzondere posities wo rden afge l eid . D at li gt anders ten a anzien van de
Bond smi n i ster van Finan cien . Hij k an ingevo lge her Grundgesetz het doe n van
uitgaven door zijn ambt genoten bl okke r en, voo r zover dew uit g aven niet in
ove reen stemming zijn met de begroting. O ok kan hij een kabin etsbesluit waaraan
bijzond e re financiele gevo lgen ve rbonden zijn , z onder dat v an zijn uitdrukk e-
DE PLAATS VANAC G EMFNEZAKFN
95

lijke in stemmin g is gebleken, hernieuwd in stemming doer br engen. Ve rder
heeft hij bev oegdhe den w at betreft het inrichten v an de begrotin g en het beheer
van financiele middelen. Dit alles maakt de minister van Financ ien, zoals ook in
Ne derland het geval is, tot een mini s ter aan Wiens stem toch een zeker ex tra
gewi cht toekomt .
Het fun c tionere n van de Bondsregerin g als gehee l is ge rege ld in her reg lenient
van orde , de Geschaftsordnung der Bundes reg i erung (GOBR eg) . Deze Geschaft
sordnung maakt de bijzondere leidende po sitie van de Bond skanse lier nog
ee n s duidelijk . Zo wordt h erha ald dat de Bond skanseli er de hoofdlijnen van het
regerings beleid bepaalt, en bovendi en wordt aangegeven d at hij b e last i s met her
beslissen in twij felgevallen over de interpretatie van de "Richtlinien" en teven s
voor d e u itvoering e rvan garant moet staan (par. 1 GOBReg) . De Bon d skanse lie r
kan op verzoek van een mini ster de "Richtlini en" uitbreid en of w ijzigen . In ve rband
m et de uitvoering van de "Ri chtlini en", en de t o betracht en eenvo rmigheid
bij die uitvoering, hebben de ministers de plicht de Bondskanse lier voortdurend
alle info rmatie to verschaffen.
O ok in de reg eling van de v erhoudin g tussen de B ond skan selier en de minis t e r s
noe mt de Geschaftsordnun g nog een bijz onder punt . De Bond sk anselier s telt de
uiteind elijke omvang van de mini s ters portefeuilles (Geschaftsbereic h) vast; bij
compe tentieconfli ct en beslis t e chter de Bond s regering a ls gehee l .
Dat de genoemde bevoegdheid van de Bonds kansel ier uiterst belangrijk is,
behoeft nauwelijks betoog . Deze bevoegdheid s telt hem in staat de rege ring t o
reo rganiseren wann eer hij dit n odig oo rdeelt . In 1986 bijvoo rbeeld onttrok
Bond skanselier Kohl de verantwoo rdelijkheid voo r "Umwelt , N aturschut z and
Reaktorsicherheit" (milieu- en natuurbeschenningszaken en nuclea ire veilgheid )
aan de p ortefeuille van minister Zimme rmann v an Binnenland se Zaken, lid van
de CSU, kenne lijk naar aanleiding van liens falend beleid ten tijde van de kernenergieca
tastrofe van Tsjernobyl. De genoemde onderde len werden tot een nieuw
m_in_iste rie samengevoegd onder de l eiding v an een p a rtij ge noot van de CDU -
kan selier .
Overigens besli st de regering vo lgens bet " Kabin ettsprin zip", co lleg ia a l : e r
w ord t du s - indien n odig - gestemd . Er bes taan e chte r voor diverse terreinen ,
net al s in Nederland, onderraden (Kabinettsa usschusse) . D eze onderraden hebben
tot tack kabin etsbeslissingen v oor t o berei den . Voorzitter is s teeds de Bondsk
anselier, vice-voorzitter steeds de v ice-kanselie r . Daarna ast is er telkens een
"Beauftr agter Vorsitzende r", een snort coordiner end mini ster.
Than s bestaan er naa st de Bond skanse larij , 17 min is teries, to we ten die van Buitenlands
e Z aken; Binn enlandse Zak en; Ju stitie ; F inancie n ; Economisc he Z aken ;
Duit s-Duit se Betr ekkingen; Landbouw , Bosbouw en Voedselvoo rziening;
Arbeid en Soc i ale Zaken; Defe nsie ; J eugd- , Famili e- , Ge zondheids- en Vro uwenzaken
; V erkeer ; Mili eu- en Natuurb eschermi ngszaken en Nuclea ire Veiligheid;
Post en Te lecommunica tie ; Ruimtelijke Ordenin g, Bouwnij verheid en Stede-
VOO R DE EEN}MD VAN B E L FJ D
96

ouw; Onderzoek en T echn o logi es Onderwij s en Wetensc happen ; E conomische
Samenw erking .
Deze ministeries worden alle geleid door een "Bundesminister mit Gesc hafsbe -
r e ich", een mini s ter met portefeuille . Benoeming van "Bundesmini s ter ohne
Geschaftsb ereich", ministers z onder portefeuille, i s moge lijk en komt voo r . In
het ve rleden werden de ze benoemingen gedaan om e en partijpolitiek evenwicht
binn en de regering t o verzekere n (ee n voo rbeeld i s de huidige minister-pr esident
van B eieren, Str auss, die in dejaren '50 minis ter zonder po rtefeuille be la st met her
kernenergieb e leid wa s) . Van g roter poli tiek gewicht zijn de benoemingen van
politieke medestand e rs van de kanselier tot mini ster z onder portefeuill e die met
b ij zond e r ve rtrouwelijk e taken worden belas t . Meestal dragen zij d e tite l v an
"Bundesmini ster fur besondere Aufgaben beim Bun deskanzler". (Een voorbee ld
wa s Egon B a hr , die in die hoedanigheid door Bond ska nselier Brandt onder meet
was belast met de conta cten met de DDR .) O ok nu i s e r een "Bundesmini ster fur
besondere Aufg aben" . Deze minist e r , Dr . Wolfgang S chauble, i s door Bond skanselier
Kohl belast met de leiding van de Bond skansela rij .
Na ast d e m inisters worden op elk departement een of meer "parlam entarisc he
St aatssekretare" benoemd . Zij hebb en Been direct leidinggevende tack op het
ministerie waar zij zijn benoemd , ma a r staan de minister bij in zijn parlementaire
t ack . Zij mogen bijvoorbee ld antwoo rden op doo r parleme nt s leden ges telde vragen.
Her co ntrasigneren i s hun echter niet toeges taan . In sommige gevall en mag
een " parlamentarischer St aatssekr etar" de tit e l "Staat smini ster " dragen.
Bevoegdheden zijn hieraan echte r nie t verb onde n . De ambt elijke leiding van elk
departement beru st bij een of meer "beam tete Staatssekretare" . D eze fi guur is in
zove rre niet met de Ned erlandse secretaris-genera al to ve rgelijken , dat hij de
minister bij di e n s afwezi gheid in ve rgaderingen van de Bondsregering mag vertegenwoordigen
(een s tem uitbrengen is echter niet mogelijk). Bovendien is een
benoeming tot S t aatssekr etar, hoezee r deze oo k ambtenaar is, in de rege l een p oliriek
e benoemin g : lidmaatschap van een politieke partij speelt dikwijls een r o l
(al komt dit in N ede rl and ook w e l voor), bovendien geldt d at deze functi onari s
'jede rzeit in den Ruhestand ve r se tzt werden kann" (er kan elk moment v an hem
gevraagd worden de functie ter beschikking t o stellen, hetgeen de betrokkene dan
verpli cht i s to doen ) .
Over de organi satie van de departem enten t en s lotte nog dit . De mini steries zijn
a l le volgens her klass ieke staf-lijn-patroon opgeb ouwd . De beleids afd e l ingen
worden daarbij ge leid door hoofd ambtenare n di e aan de Staatssekreta r(e) ondergeschikt
zijn . Daa rnaa st best aan e r de traditi onele s tafafdelingen voo r beg rotingszaken
, persone e l , juridische zake n enzovoort , die recht streeks aan d e ambt elijke
leidin g rapp ort e ren .
DE PLAA TS VA N A LGFI.I ENE ZAKEN
97

De organisatie van het Bundeskanzleram t
Het Bundeskanzl eram t is geen mini s terie . H e t i s niet belast me t een complex van
taken dat als " Geschaftsbe reich", ditmaal to ve rt a len al s beleid sterrein , k an worden
aangeduid , e n wa ar a ls zodanig een mini s ter politi eke verantwoordelijkheid
voor draagt . Her moet uitsluitend worden beschouwd a ls een zeer omvangrijk
bureau dat de Bondskanselier in zijn taken terzijde staat . Hierbij moet dan vooral
word en gedacht aan de cent ra le bevoeg dheid van de Bond skanselier d e hoofdlij
nen van het beleid vas t to stellen .
Er be sta a n Been wet telijke voorschriften voo r de taak van het Bundeskanz leramt .
D e Geschaftsordnung der Bun desreg ierung bepaalt alleen dat de S taatssekre tar
van h et Bundeskanz l e r amt teven s b e last is m et de verzo rging va n her sec r e taria at
van de Bond s regering (par . 7 GOBReg) . Hieruit mag niet worden afge leid dat de
Sta atsse kretar de enige leid ende pos itie inn eemt binnen het Bundeskanzleramt .
Het Bund eskanzleramt onderscheidt z i ch oo k van de ministeri es door de aparte
structuur van d e leiding. Het politi eke element is daarin s terk vertegenwoordigd .
Afgezien van de Bondskanselier zelf, ber ust de centrale leiding thans bij de reeds
genoemde Bundesministe r fur besondere Aufgaben Dr . W o lfgang S chaubl e . Hij
draagt teve n s de formele tit e l "Chef des Bund eskanz leramtes", en i s daarmee de
hoogste autoritei t van de Bon dskanse l arij . Hij is op deze post benoemd in 1985 .
Voordien was de hie rvoo r genoemde Staa tssekret a r van het Bundeskanzleramt,
Prof.Dr . Waldemar Schreckenberge r , tegelijk Chef des Bundeskanz leramtes .
Bond skanse lier Kohl bleek echt er behoefte to h ebben aan een weer p o l i tieke vervulling
v an d at ambt en benoemde toen zijn partij genoot Scha ubl e tot mini ster en
chef van de Bond skanse larij . S chreckenbe rger b ehield zijn post al s Staatssekretar
en w erd met ee n andere ta ak be last .
Na ast d eze beide personen operee rt onde r ve r antwoordelijkheid van d e Bondskanseli
er nog een St aatsminister die in het bijzonder i s bel as t met zo rg voo r de
re l a ties met de deel staten en met de Bond s raad en de Bondsdag . Voorts is e r nog
een "parl ament ari scher Staatsse kre tar " die belast is met aange legenheden betreffende
Berlijn en die zich "Bevo llmachtigter der Bundes regierung in Berl in" mag
noemen . Deze post onde r streept d at de bijzondere positie van de s tad-deel staat
Berlijn onde r de zo rg van de Bondskanselier ze lf s taat. De Bevollmachtigter heeft
z ijn bu reau in B erlijn en nie t in Bonn . Als vo lgend e politieke figuu r is er de "Regierungss
preche r", de offic ie le regeri ngswoo rdvoe rder (momenteel: Fr iedhelin
O st) . Deze regeringswoordvoe rder heeft de r ang van St aatssekretar en i s in deze
hoeda n igheid belast m et de leiding van he t " Presse- and Informationsamt der
Bundes regierung" . Hij houdt zi ch in h et bijz onder b e zig m et de r elaties tussen de
regering en de pers, maar ook met het publi ek in he t a lgemee n . Dikwijls is hij
degene di e d e besluitvorming van de regering toelicht en ver dedigt. Hij h eeft d a n
ook het recht de ve rgaderingen van de regerin g bij to wonen. Hoewel hij Bee n
m ini ster, pa rleme ntair staa tssecre taris o f parlement slid is, is zijn positi e nauw
DE P LAATS V A N ALGEM ENE ZAKEN
99

verbonden me t die van de Bondskanselier, en moet hij in zijn positie meer als
p oliticus dan a ls ambt enaar worden gez ien .
T en slotte is er de bijzondere vertrouwenspositie van de "s t andiger Vertre ter de r
Bundes republik Deut schl and b ei der Deutschen Demo kr atischen Republik " .
Dez e Staatssekretar , di e in feite een sno rt ambassade urs r o l vervult, is be la st met
de uitvoerin g van d e zeer gevoe lige Duits-Duit se betrekking en. Ook dit terrein
valt wegens zijn bijzonde re acrd ond er d e v e r antwoo rdelijkheid van d e Bondsk
anselier . Al s vertegenwoo rdiger v an de B onds republi ek bij de DDR houdt de
"standiger Vertrete r " kantoor in O ost-Berlijn .
De o rganisatie van het ambtelijke apparaa t van het Bundeskanzleramt wijkt eveneens
of van die van een m inisterie . Er zijn - onder de Chefdes Bund eskanzleramtes
- z es h oofd afdelinge n we rkzaam met ee n ongelijke s tatu s . Amt I (Recht and
Verwaltung) werkt in her bij zonder ten b ehoeve van de Bond s regering ze l£ Her
verz orgt de circul a tie van kabin etss tukk en, s telt de agenda's en d e besluitenl ijsten
o p , ko rtom, het ve rzo r gt her secreta ria at van de regering . Da a rnaas t is her verantwoo
rdelijk voor de adviesverlenin g aan de B ondskanselie r ove r juridische en
staa t srechtelijk e kwes ties en is het wer kza am ten behoeve va n de Staa tsmini ste r .
De Amter II , III en IV hebben een advise rende taak . Zo stel len zij onde r snee r
advieze n op en w erken z ij politi eke oploss ingen uit ten behoeve van de Bond skanselier
en ter u i tvoer ing van de door hem vastgestelde Richtlinien. Zij doen dit
op de volgende te rrein en: Auswa rtige and Innerdeut sche Bez iehungen, Entwicklungspolitik,
aussere Sicherheit ( II), Innere Ange legenheiten, Soz ialpolitik ,
Planung ( III), Wirtschafts-and Finanzp olitik (IV ) .
D e hoofdafd eling Gesellschaftli che and politischen Ana lysen and Kommunikati
on (V), komt hierna nog aan de orde. De laatste hoofd afdeling, Amt VI , is een
bijzondere . Onder deze v lag vaa r t de Bundesnachri chtendienst, de buitenlandse
inlichtingendi en s t van de Bond s regering . Deze valt a ls enige inlichtingendiens t
rechtstreeks onder d e B ondskanse lier (dus n iet onder her mini ster ie van Buitenlandse
Zaken) . De overige inlichtingendi e nsten zijn aan de mini steries va n Bin -
nenl andse Zaken en van Defen s ie of aan de deelstaatregeringen onde rgeschikt .
Onder Amt VI va lt echte r tegelijk her t otaalbeleid ten aanzien van de inli chdngenen
veiligheid sdiensten . Tegenwoo rdig i s d it beleid sterrein de verantwoordelijkheid
van d e Sta a tssekre tar van her Bunde skanzl eramt . De organi satie va n de k anse
larij ligt niet va s t . Voo ra l de verdeli ng van de taken ove r de p olitieke func tionarissen
is afh ankelijk van de politieke omstandigheden . De to t a le omva ng van de
perso neel s bezettin g moe t op ongeveer 450 personen w orden geschat . De inlichtingendienst
is daarbij niet meegerekend, de organisatie, oinvang en samenstelling
zijn geheim . De omvang van her Presse- and Informati onsamt bed raagt
onge vee r 700 p e rsonen .
VOOR DE EENHEID VAN B F1E1D
100

De rol van het Bitndeskanzleramthe interdeparte-
mentale overleg- en coordinatiestr uctiiren.
Dat de r o l van her Bund eskanzleramt in interdepartementale ove rleg- e n coo rdinatiestructure
n een zee r centra le i s, kan gez ien her voorgaa nde geen verwonder
i ng meet wekken . Zoa ls s tee d s is ook deze ro l weer te ru g to voere n op de positie
van de Bond skanse lier en de bij h em beru stende "Richtlin ienkompe tenz " . De
Bond skanse lier is ve r antwoordelijk voo r de gang v an zaken rondom d e o rgan isatie
va n her "regeringsbedrijf" (vg l . p a r . 2 en 6 GOBReg) .
Her Bundeskanzleramt i s uit di en hoofde be la st met de admini stratieve coordina -
tie en afhande l ing van regeringszake n . Daarnaas t vervult her nog een admini stratieve
tack in d e w etgevingsp rocedu re . P olitiek belangrijke we tsontwe rpen dien
en to wo rden aan gemeld bij het Bunde skanz l eramt , zo dat bes loten kan wo rden
Welke st appen e r ten aanzien va n zo' n ontwerp moet en worden genome n . Ook de
a fhandeling van een tot w et ve rheve n ontwerp geschi edt g r otendeels onder de
zo rg van her Bund eskanzleram t. Politick van g r oter gewi cht i s dat d e Bond sk anselier
ove r de gang van zaken binnen alle mini steries e n her da a r gevoer d e beleid
geinformeerd dient to wo rden ( par. 3 GOBReg) . Hier spe len de Amter II , III e n
IV een belangrijk e ro l . In elk van deze hoofdafdelingen z ijn groe pjes ambten a ren
werkzaam die in nauw contact staan met de afzonderlijke mini s teries. Elk e hoofdafde
li ng "behande lt" een aantal departementen . Deze ambt enaren dienen to zo rgen
voo r een constant e s troom van informati e van de afzonderlijke beleidsve lden
naar de centrale l eidin g . Omge keerd moe ten zij de uitvoering van de "Richtlini e n
der inn e ren and a usseren P o l itik" zoveel mogelijk verduidel ijken. Her "Ressortprinzip"
en he t "Kabinet t spnnzi p" verhinderen echt er dat zij daadw erkelijke
bevelen of op dra cht en geven.
De vijfde hoofdafd eling, Amt V , Gesellschaftli che and politisc he Ana lysen and
Kommunikation, heeft een ve rgelijkbare functie, maar lijkt z i ch meet to concentreren
op de beleidsplanning a ls geheel en op de beleid splanning op de middellange
termijn .
Over de effec tiviteit w aarmee her Bundeskanzleramt dez e taken uitvoe rt , bes taan
twijfels . Veel is, zoals gezeg d , afh ankelijk v an de wijze w aar op de Bond skanselier
persoonlijk zijn ambt ve rvu l t e n zijn bevoegdhe den w eer t o benutten . Her hele
systeem schijnt ond er Bond skanselier Dr . Aden auer - een , hoewel niet onoms
tred en, zeer gezaghebb ende persoonlijkheid - nog het bes t gefunc ti oneerd to
hebben . De s teeds ve rder voor tschrijdende polarisering in d e Duitse politiek doer
afbreuk aan de werking van het info rma tiesysteem . Bovendien li gt her voor de
hand d at, w a ar de Bond skanselar ij ni et de bevoeg dheid bezit t ot her geve n van
opdrachten , de afz onderlijke mini steri es snell e r gene i gd zullen zijn ve rzoeken om
inform atie of uitleg va n her beleid a l s bemoeizu cht of inmengin g t o beschouwen .
Bovendien lijkt d e ro l van de onderrad en uit de Bondsregering s lecht s b eperkt to
zijn .
D E PLAATS VAN ALG F1.1F1J E ZAKEN
101

Het s taatsrecht komt e e r s t tot leven in politieke ve rhoudingen. Ook her Duitse
s taa t s recht vormt Been uitzondering op deze repe l . Dit heeft zijn wee r s lag op de
positie van het Bundeskanzl eramt . Regelmati g komt her voo r d at puur politieke
beleidscoordina tie ni et in handen is van de bevoeg de m ini s ter, maar bij d e leiding
van her Bundeskanzl e r amt of elders b eru s t . Op dit o genblik beru st het beleid m et
betrekking tot de DDR bijvoor beeld bij de Chef van her Bund eskanzleramt , dit
ondanks h et b estaan van een m inisterie voor Duits-Duitse be trekk ingen, terwijl
de Beie r se mini ster-pre sident en CSU-partij voorzitter Fra nzJosef Strauss z ich
op dit te rrein ook nie t onbetuigd heeft gelaten . (De rege ringen van d e dee l staten
hebb en enige be perkte bevoeg dheden op he t gebied van de buitenlan dse politiek .)
Al met al moet de rol van de B ond skanselarij t en o pzichte van a ndere mini s teries
niet worden oversch at. Veel lijkt afhankelijk to zijn van politi eke feite n en
omstandigheden.
De Franse republiek
De staatsrechtel eke positie van de Premie r
Ministr e
Het hoo fd van de Franse regerin g , d e Eerste Mini s ter (P remie r Min i stre), neemt
in her s t e lsel van de Ve Republi ek een positi e in tussen het gekozen staat shoofd ,
de President, en het p arleinent , de Assemblee Nat ionale en de Senat. Ene rzijds
dienen hij en zijn regering h et vertro uwen to geniet en v an h et parlement ( art . 20
io a rt . 4 9 Consti tuti on 1958), anderzijd s dienen zijn b e leid en zijn werkzaamheden
in overeenstemmin g to z ijn me t de opvattingen van de Pres ident di enaangaande .
De Ee rste Mini ster wordt na de p arl ementsve rkiezingen benoem d door d e Presid
ent ( art . 8 Constitution) . Bij die benoemin g h oudt de Pres ident gewoo nlijk
rekening met d e par lementai r e mee rderheid . Hij is daa rtoe g r ondwettelijk echt e r
niet verplicht . De Eer ste Mini ster en de President werken nauw sa men , daar de
Presid ent voorzitter is van d e Ministerraad (a rt. 9 Co nstitution) e n van de mini steri
e le onde rraden . Deze samenwerking ve rloopt her best, wanneer zij b eid en van
d ezelfde politiek e kleur zijn . Tot voor kort l everd en de parl ementsve rkiez ingen
s teeds een meerderheid op voor de politieke ri chting waartoe ook d e Presid ent
b ehoo rde. Deze kon zo een m edes ta nder tot Premier Mini stre b e noeme n . Her
zwaart epunt van bet regeringsste lsel lag toen bij de President . In h andboeken
voo r constitutioneel recht we rd we l eens gefilosofeerd over de hy pothese dat Pr esident
en p arlemen taire meerderheid tot ve r schillende po l i tieke partijen zouden
b ehoren. Algemeen was de opini e dat in zo'n gev al de Co n stituti on in mee r "parl
ement aire z in" ui tgele gd zou m oe ten w orden en d at her zwaartepunt zou verschuiv
en Ha ar de Assemblee .
V OO R DE EE NHE ID VA N B E LFJ D
102

In 198 6 werd de h ypothese werk elijkh eid : de soci alistische President Mitterr and
zag zi ch geconfro nteerd met een rechtse parlementaire meerd erheid . Hij was
genoodz aakt Ch i rac tot E e r s te Mini ster t o be noemen, die op zijn b eurt conform
artikel 8 van de Consti tution politieke medestanders voor benoeming tot minister
voordroeg. Deze "cohabitation" houdt nu al enige tijd stand . Men ziet de Prem ier
Mi n i stre th ans ind e rdaad mee r op de voo r g rond tr e den bij h et bepa len van de
re geringspoliti ek, terwijl de Pres ident zich in het a lgemeen te ru g houdend lijkt op
t o s tellen . T en a anzien van het bu i t enland s beleid i s dat in mind e re mate het geva l ,
ofschoon de regering-Chirac we] pogingen doet het buit enlands be leid naar zich
toe to trekken.
Bij een conflict tussen President en regeri ng heeft de President een aant al mogelijkheden
o m zij n opvattingen doo r to zetten. Als voorz itte r van de Mini ster r aad
formuleert hij de besluit en v an de Raad. Hij kan b esluit en een zaak aan t o houden ,
t otdat de regering ove r stag gaat . Hij k a n ook we ige ren decre ten en ord onna nces
v an de regering to bekrachtigen (a rt. 13 Con stitution), wetten die doo r her p arlement
zijn aangenomen voor he rnieuwde behandelin g te rugzenden (a rt . 10) of
zich in h et uite r s te geval be roe pen op zijn plicht t o waken voo r " le fonctionnem
ent reguli er de s p ouvoirs publics ainsi que la continuite de 1'Etat" (a rt . 5 ) . Daarnaast
is de P resident bevoegd om - na advies van de Eerste Minis ter -het parlem
ent to ontbinden en nieuwe verkiez ingen uit t o sc hrijven.
De Presi dent wordt bij zijn w erk z aamhe den onder steund doo r her Secret ari at
gene r al de l a Presidence . Dit onders teun end app a raa t s taat ond er l eiding van de
Sec retaire general , die geass i steerd w ordt doo r een secret aire genera l adjoint .
Behalve de woo rdvoe rder van d e President en d e persa ttache omvat het sec r etariaa
t een aant al beleidsadviseurs (conseille r s techniques) en een aant al za akge lastigde
n (cha rges de miss ion), die elk een deelge bied van het regeringsbeleid bestrijk
en. Zij onderhoud en conta c ten m et de regering, met n ame met het S ecre tariat
general du Gouverneme nt, onder m eer te r voorb e reiding van de ve rgaderinge n
van d e Ministe rr aad .
D e Cons t itution geeft de Eer s te Mini s ter een aant al belangrijke bevoeg dheden .
Op grond van artike120 is het aan de regering her na tionale beleid to bepa len en t o
sturen . Aan de Eerste Minister is de leiding van de we rkzaamheden van de regering
opgedrage n (art. 2 1 ) . Hij is verantwoordelijk voor de defen s ie, heeft het
recht van init ia tief inzak e wetgeving en d raagt zo rg voo r de uirvoe ring va n wetgevin
g . Hiertoe beschikt hij ove r het bestuursapparaa t en her Lege r, ofschoon de
Presi dent op per bevelhebber van her Leger is (art . 15 Co nstitution) . D e Prem ier
Mini s tre beschikt d aarnaa st esclu s ief over de bevoegdheid tot rege lgev ing, dat
wil ze ggen d e bevoegdheid decre ten en ordonnances uit to vaardigen, dit onder
ina chtneming van de pre rogatieven van de President (art . 13) . De m ini sters hebben
slecht s regelgevende bevoegdheden o p g r ond van delega ti e doo r de Eer ste
Minister of op grond van attributie bij wet. Zij zijn mede-ondertekenaar van de
wetgeving die hun taakgebied be strijkt . De Eer s te Minis ter kan de President
DE PL AATS VA N A LGE AI ENE ZAKFIJ
103

verva ngen a ls voorzitt e r van de ond erraden en van h et Comite Superieur d e la
Defen se Nati onale. Bij wijze van uitzonderi ng verv ang hij de Presid ent als voorzitte
r van de Mini ste rr aad .
De beleidsvoo rst ellen en ontwerpen van regelinge n worden wekelijk s besproken
in de Ministe rra a d , de onderraden of in interdepartementale commiss ies . De Pr esid
ent k an de Eer ste Mini ster aanwijzingen geven voor her be l eid . In s ommige
gev allen m aakt hij zijn aanwijzin gen openb aa r in he t journal Officiel , zodat d e
regering moree l verplicht is om e r gehoor aan to geven. Op zijn b eurt geeft de
Eerste Mini ster in struc ties aan zijn mi n i ste rs .
De departementale indeling en organisati e
De regering (Gouvernement ) bestaat uit d e E e r s te Minis ter, de ministers (met en
zonder portefeuille), de ondermini sters (mini stres delegues), en de Sec retaires
d 'Etat. De huidige regering k ent de vo lgende departementen : Economi es Finances
et Privatisation ; Justice; Defense; Culture et Communication ; Affaires etrange
r es ; Inteneur ; D epartements et Territoires d'outr e-mer ; Education nationale ;
Affa ires soci a les et Emplo i ; Indu strie s Pos tes, Telecommunica ti ons et Touris me;
Ag riculture ; Cooperation . Da arnaast fun ctioneren de minister zonder portefeuille
"c har ge des rela tion s avec le Parlem ent " , een gro o t aantal ondermini ste r s ,
zoal s de "m ini stre delegue aupres du Premi er Mini s tre, cha rge de l a Foncti on
publiqu e et du Plan", en dertien Secretaires d'Etat . Dri e Secre taires d'Etat werken
ond er de Eerste Mini ste r en zijn b elast met Fr ancophonie, Droits de 1'homme en
Jeunesse et sports .
Elk d epartement kent een hierarchische s tructuur . De mini ste r staat a an her hoofd
en wordt onderste und door zijn persoonlijke kab inet. Onder zijn leiding werken
de eventuele onderm ini sters en S ec r etai r es d 'Etat , die elk afzonderlijk ee n e igen
k abinet hebben . De ambtelijke ondersteuning is ve rdeeld ove r een aantal direc toraten-ge
neraal ofdirec ties . Daar onder functioneren wee r afdelingen , die verdeeld
zijn in burea u s . Enigszin s los van de hi erarchie function e ren adviescommissies,
die ve rb onden zijn aan het mini s terie. Her gehe el wordt geleid en gecoordin eerd
door d e direct eur-gene raa l en zijn of haar secretari aat.
Tot d e Mini s terraad hebben alleen de mini ster s en de E e r s te Mini ster toegan g . D e
ondermini ste rs en de Secretair es d'Etat nemen alleen deel aan de vergadering
wanne e r er een onderwerp aan de orde is dat behoort tot hun ta akgebied .
De opbouw van de Services du Premier Ministr e
De Eerste Mini ster heeft geen departement onder zijn b ehee r , maar wordt bij zijn
werkz aamheden onder steund door de " S e rvices du Premi er mini stre" . Deze
VWR DE EENH FID VAN BELFM
104

H8tel Matignon, retel van de Premier Ministre.

diens ten kunn en in vie r g roepen wo rden ve rdeeld. Een van deze groe pen i s
betrokken bij de a c tiviteit en van de regering. Zij omvat het kabin et van de Eerste
Mini s ter, her Sec ret ariat general du Gouv ernement en het Secr etari at gen e ral de
la Defense nationale. Deze dien sten m aken het Ho tel Matignon, waar de Eerste
Mini ster ze telt , tot he t rege ringsce ntrum . Daarn a ast zijn er de bestuur sdiensten,
die ee n onde rdee l van de overheid staak onder hun be heer hebben . De o r gani sati e
e rvan lijkt s terk op die van een dep a rtement: een hierarchische structuur onder leiding
van een directeur-generaa l , directeur of ch ef. Z o is er een direct oraat-generaal
Adm inistration et F onction publiqu e, d at zich bezighoudt m et de bestuursorganisa
tie. Ond er de bestuur sdien s ten vallen ook verschillende directies op he t
ge bied van voorlichting en documenta tie, bijvoor beeld La Docum entati on Fran-
~aise (een equiva lent van de Sta atsuitgeverij), Journaux Offi c iels en de Service
d'information et de diffusion. Daarnaast zijn e r diensten die zelfstandig opereren
o p een bepaald vakgebied, maar die eve ngoed ve rb onden z ouden kunnen zijn aan
een vakmini sterie . Ze we rken onder nam en als Commissari at , De legation of
Centre N a tiona l . Een voorb eeld is de Delegation a 1'Amenagement du T erritoire
et a 1 'Action Reg i onal e (DATAR), die z ich bezighoudt met ruimtelijke o rdening,
een onde rwerp d at in het algemeen b es treken word t door het Mini s tere de
1'Equipement , du Logement, de PAm enagement du territ o ire et de s Transports .
T ot slot is e r een res tgroe p van ta akgebieden m et bijbeh o rende structur en, die
niet ongebracht kunnen word en bij een departement ofdie de Eerste Mini ster bijzonder
t er h arte gaan, zoa l s bij voo rbeeld d e Mediateur (de Fra nse Ombud sman),
de Haut Conseil d e la Francophonie of de Delegation a la C ondi tion Feminine.
Sommige diensten s taan ni et recht streeks onder de Eerste Minis ter, ma ar zijn v erbonden
aan een onderminister of aan een Secretai re d'Etat . Zo staat het directoraat-gene
r aal Admini s tr ati on et Fonction publiqu e onde r leiding van de ondermini
ste r die bela s t i s met de F onction publiqu e .
Het Secretariat general du Gouvernemen t coordineert de werkzaamheden van de
diensten, met uitzondering van die van her kabin et . Het ondervindt hi e rbij onders
teuning van de Direc tion des Services Admini s tra tifs et Fin anci e r s . Al m et al
bedraagt het aantal personeel s leden van d e Services du Premier Mini str e zo' n
5400 .
Twee dien s ten zijn een nadere beschouwing waa rd, om da t z ij een grote ro l s pelen
bij de coo rdinatie van het regeringsbeleid, to weten het kabinet van de Eerste
Minister en bet Secre tariat general du Gouvernemen t .
Her kabinet l evert d e persoo nlij ke ondersteuning v an de Prem ier Mini s tre. Het
bestaat uit politieke ve rtrouwe n slieden en mensen uit d e ambtelijke we reld ,
waaron der een g root aantal afgestudeerden van de Eco le Nati onale d'Admini strati
on en m et name leden van de zogena amde Grands Corp s . Ond erzoek heeft uitgewezen
d at bij een regeringswisseling veel kabin ets leden aanblij ven, ook a ls de
politie ke kleur van d e regering ve r andert . In mind ere ma te dan in B elgie is her
kabin e t een politiek kabin et . Het is eerde r een ve rzameling van vak s pecialisten, a l
VOOR DE E ENH EID VAN B E L EI D
106

engt een nieuwe Premier Mini s tre we l zijn eigen vertrouwen sli eden mee . He t
kabinet wordt geleid doo r een directeur, bijgestaan doo r een kabin etschef en ee n
adjun ct-directeur . De afd elingen - Economische Z aken , Socia le Zaken , Diplomatieke
aa n gelegenheden en Binn enlandse Z aken/Justiti e - s taan onder leidin g
va n een afdelingsche£ Er werken beleidsadviseurs en charges de miss ion . Daarnaast
is er her milit a ire kabin et, onder l eiding van een gene raa l , en de Persd i enst .
D e persoonlijke adviseurs van de Premier Mini stre en z ijn prive-secretaris va llen
hier buiten .
Het Secretariat general du Gouvernement wordt geleid door een lid van de Conseil
d'Et at, die in de o rganisa tie een vo l s trekt ambtelijke ro l spee lt . Naast lien s
eigen k abine t en een prive-sec r e tar iaat omvat he t secret ariaa t ee n d irec teur
- eveneens een lid van d e Conseil d'Etat -, ee n adviseur voo r economische aangelegenheden
en een aantal charges de mission, die belast z ijn met de coordinatie en
de bestudering van b epaalde onde rdel en van de s taa t s taak. Da a rnaas t is e r een
afdeling we tgeving , die de we tgevingsprocedure b ewaakt en zorg draag t voor
publik a tie in he t journal Officiel , een documenta tiedi enst, een wetgevingsa
r chief, een afdelin g die de contacten m et het parl ement onderh oudt en een afdeling
di e bela st is me t de o rgani satie en het functione r en van de Services du Premie r
Mini s tre.
De rol van het ondersteunend apparaa t
in. interdepartementale overleg- en coordinatie-
structiiren
Het Sec retariat ge neral du Gouve rnement bereidt de ve rgaderingen van de Ministerraad
voor . In overleg met de Eerste Minister en het Secretariat general de la
Presid ence stelt het de agenda op. Wekelijk s doer de Sec reta ire gene r al de Pres ident
voo r s tellen voor de komende v e rgaderi ng. Deze voorstell en w ord en in het
Hot el Matigno n voo rbereid in samenwerkin g met h et kabin et van de Eerste
Mini s ter. De agenda beva t niet alleen onderwe rpen die dringend de aandacht vrage
n , maar ook de hoofdlijnen van het regerings beleid .
Deze hoofdlijnen zijn nee rge legd in een r egeringsprogramma - een sno rt actieprogramma
-, dat de aandacht spunten voo r zes maa nd en vooruit bev at . Het programma
wordt voorber eid door d e Se c retaire gener al du Gouverneme nt , d e
Secre tai re general de la Presidence en de directeur van her kabinet van de Eerste
Mini s ter . Voorheen werde n voo r afg a ande aan de v a s t stelling v an het programme
de ministers ger aadpleegd, ofschoon ze ve rder niet bij d e t otstandkoming e r v an
betrokken w a ren . Ond er Mitte rr and vraagt de Eers t e Mini s ter de mini ste r s Welk e
wetsontwe rpen en belangr ijke kwesties near hun m ening in de k omende periode
D E PLAATS VAN ALGEMENE ZAKE N
107

aan de ord e m oe ten komen. Uit de ze voo rstellen co ncipieren bove ngenoemd e
functionarissen h et prog r amme, dat ve rvo lgens door de Ee r s t e Minis ter en d e
P resident wordt goedgekeurd . Tijdens de loop t ij d ervan word t he t programme
vele m a len gewijzigd en bij ges teld .
De Secret aire general du Gouver nement notuleert de verga deringen van d e
Ministerraad . De beraadslaging is geheim . Aan de hand van de notulen, die a lleen
worden toege zonden aan d e President en de E e r s te Mini ste r , maakt de Sec r etair e
ge neral de besluit enlij st. De mini s ters krijgen hiervan gee n exemplaa r , maar kun -
nen de lijst inzien. Aileen het officiele perscommunique wordt openbaa r
gemaakt .
Het Sec retariat ge neral du Gouvernement dra agt zorg voo r de afwikkeling van d e
genomen besluiten. Wetsontwe rpen wo rden ingediend bij het parlement, decreten
gep ublicee r d in h et J ournal Officie l . De uitvoering van de overige besluite n
geschi edt door de mini s ters, zij het dat her Secretariat general du Gouvern ement
naga at of dit ook w erkelijk gebeurt . De desbetreffende ch arge de missio n van her
Secre tari a t neemt na een bepaalde termij n contact o p met het departeme nt om
Haar d e stand van uitvoering to vragen . De ve rkregen informatie wo rdt ge rapporteerd
aan de Eerste Mini ster, di e indien nodi g maatrege len neemt.
Veel werkzaamheden worden voorbereid door middel van interdepartementaal
ove rleg in zogeh eten reuni ons intermini steri elles, co mite's intermini ste riels en
consei ls res treint s .
Een reunion intermini s terielle vindt pl eats op ambtelijk nive au ter bespreking van
onderwer pen waarbij meer departementen betrokken zijn . De Secret aire ge nera l
du Gouve rnement nodigt de m i nisters uit hun ambtelijke vertege nwoo rdige rs of
kabine t sl eden to zenden . De vergadering wordt voo rgezeten doo r een lid van het
kabin e t van de Ee r s te Mini s ter of door d e directeur van het Se c retariat, bijgestaan
doo r een za akge las tigde. Een ve r s lag van d e bijeenkomst word t toegezonden aan
de Eerste Mini s ter .
In de comit es intermini steriel s k omen mini s ters e n Secretair es d'Et at bijeen onde r
leiding van de Eers te Mini s ter. Veelal w orden hier onderwerpen besproken di e a l
zijn voo rbereid in d e reunions intermini sterielles . Er zijn was te comite's, zoal s het
Comite Interm ini s teriel de Securit e Nu c l eair e, de Promotion d'Emploi, de l a
P olitiqu e Indu stri elle e n her Comite Economiqu e Inte rmini s teriel . Andere comite's
wor den ad hoc gevo rmd wanneer een bepaald ond e rwerp mee rde re m a len o p
mini s terieel niveau besproken moet worden. Ook bij eenk omsten van deze comite's
staan onder voorzitte rschap van d e Ee r s te Mini s ter. D e mini s ters worden
geass i s teerd door hoge ambtenaren of belei d smedewerk e rs van hun eigen k abinet
. Alle ve rgaderingen van comite's worden bijgewoond door een ve rtegenwoo
rdiger van her Sec retariat general du G ouvernemen t en van het Secre taria t
gene r al d e la Presidence . De eerste draa gt zorg voo r h et b ij een roepen van de vergaderi
ng en de ve rs laglegging.
VOOR DE FFNHEID VAN BELEI D
108

De co nse ils res treints z ijn to vergelijken m et de onderraden van de mini s t erra ad in
Nederland . Ze staan onde r voo rzittersch ap van de Presid ent en komen bijeen te r
v oorbereiding v an de Mini s terraad. Her secre t ariaat wordt gevoerd doo r de
Sec retaire ge neral de la Presidence. Ook hier zijn w a ste en tijdelijk e co nse il s . De
waste zijn bij voorbeeld de Conseil Sup erieur de la Defense Nationale en de Conseil
Central de P lanifica tion Economiqu e . Aileen de mini ste rs op wier vakgebi ed
d e Conseil z ich beweeg t , nemen dee l aan de verga deringe n .
H e t zwaart epunt van de coordinatie van her regeringsbeleid ligt, zo blijkt uit her
voo rgaande, bij her Secreta ri a t gene ral du Gouve rnement . In mind e r e mate leveren
het kabinet van de Eerste Minis ter e n her Sec retari at gene r al de la Presid ence
hi e raan een bijdrage .
Het Verenigd Koninkrijk
De staatsrechtelijlee positie van de Prime Ministe r
De staatsrechtelijke positie van de regeringsleide r van her Verenigd K oninkrijk
kan a lleen goed wo rden begre pen als men de const i tuti onele en partijpolitieke
context kent w aarbinnen de regerings leider o pereert .
Her Veren igd Koninkr ijk heeft geen Gro ndwet . D at wil zeggen dat e r geen docu -
ment is da t de betrekkingen regelt tussen de staatso rganen o nderling e n tussen de
staatsorganen en de rechtsgenoten . Wannee r we onde r constitutie ve rstaa n een
samens tel van rege l s dat her bestuur van een land o rdent , dan beschikt het V eren
igd K oninkrijk wel over een co nstitutie. Deze con stitutie bestaa t enerzijds uit
recht s regels, zoals parl ementa ire we tgeving ("legi s l ation") en rechterlijke besli ssinge
n ("case law"), en anderzijd s uit and e re regels, zoals de politieke pr aktijk en
procedures die door de verschi llende staatsorganen worden vastgeste ld ten
behoeve van de uitoefening van hun tak en (gewoo nterege ls of "co nstituti onal
conventi ons") . Het zijn deze gewoo nterege l s die de ontwikk eling na a r en de verdere
o ntwikk eling van he t "cabin et govern ment " h ebben bepaald . De wijze
waa r op her Vere nigd Kon inkrijk wordt bestuurd , h angt niet allee n of van de constituti
onele rechtsregels en g ewoo nten, maar wordt ook bei nvloed door het partijpolitieke
s telsel en h et kiesste lse l . Het tw ee-p a rtij ensysteem en het di strictenstelsel
hebben ervoo r gezo r gd da t vanaf 1906 t o t o p h eden in iedere verkiez ing, o p
twee na (nam elijk de ve rkiezingen van 1 9 3 1 e n van 193 5), ee n van de politieke
part ijen de absolute mee rderheid in her Lagerhuis heeft behaald . Coalitiek abinetten
zijn in d e B ritse politiek dan ook een nauwelijk s b e kend fen o meen . Di t betekent
d at de Prime Mini s t er aan bet hoofd s taa t va n een kabin et dat uitsluitend
bes taat uit p olitieke geestverwanten , hetgee n van inv loed is op zijn positie tegenover
de andere staatsorganen .
D E PLAATS V AN A LGEMEN E ZA KE N
109

Het ambt van Prime Minister
De regering van het V e renigd Koninkrijk wordt gevormd door de Prime Ministe
r , de leden van het kabin et ("cabin e t") mini ste r s, en an dere ("junior") mini ste r s
en politieke ambtsdragers, zoals staatssecretarissen en parlementaire (onder -
sta ats)secre tarisse n . De Prim e Mini s ter is de voo rzitter van dat deel v an de regerin
g d at words aa ngeduid als het k abinet ("cab inet") .
D e positie van Prim e Mini s ter ten o pzichte van regering, p arl ement e n her staa t shoofd
wordt bepaald doo r gewoonte regel s . In in cidentele wetgeving wordt de
fun ctie we l genoeind (vg l . The Minist eri a l an d other Salaries Act 1 9 75), maa r
voor de pla a t sbepaling van het ambt van P ri me Minist er z ijn we tgeving en case
law ni et re levant .
Het ambt van Prime Mini ster i s in de a chttiend e e euw ont s taan en heeft zijn hui -
dige worm gekrege n ged urende de periode waari n de moder ne politieke p a rtijen
opkwamen en her centra le regeri ngsappara at uit d epa rtementen B ing bestaan . D e
functi e wordt, zo als ook in het ve rleden sours het geva l w as, gecombineerd met
andere funct ies . Van afhet begin van deze eeuw i s d e Prime Mini ste r sevens ee rste
Lord van het mini s terie van Financien ("Fi rst Lord of the Treas ury") . Sind s 1968
is hij ook Mini ster for the C ivil Serv ice . Net al s de mini s ters is de Prim e Min i s ter
lid van een van de hui zen van het parlement; w at de Prime Minis ter betreft is dat,
op basis v an een gewoonterege l , h et Lagerhuis .
De Prime Minister doet aan d e Konin g in de voordracht tot b enoeming en ont s lag
van de mini s ters ofstelt voo r een mini ste r een andere pos t in de regerin g to geven .
De Koningin vo lgt d eze voo rdrachten en benoemt de m inisters . Met d e bevoegdheid
tot het doen van voo rdrachten t ot b enoeming van m inisters heeft de Prime
Minis ter een bes lissende inv loed op de samenstelling van de regenng en op de
promotiekansen binnen de regering. Verder s telt hij de agenda van de kabinetsvergaderingen
s amen en bepaalt hiermee in hoge mate wa t in her kabin et wordt
besproken en bes loten en wat in de kabinetscommi ss ies ("cabin e t commi ttees")
aan de orde zal komen. De gewoo nte d at bepaalde zaken in waste kabinetscommissies
worden behandeld, versterkt de positie va n de Prime Mini s ter . De Prime
Mini s ter stelt vast Welke kabin etscommiss ies er zijn en door wie ze wo rden voorgez
e ten . Indien i n een k abin etscommiss ie onenigheid bes taat ove r een bepaalde
kwes tie, wordt de ze kwestie alleen in h et kabinet beh andeld indien de voorzitter
van de commissie daarmee instemt . Als voo r zitte r van de kabine tsve rgaderingen
kan de Prime Mini s ter d e discuss ies sturen en bes liss ingen formuleren, zonder her
o p een s temming t o l aten aankomen . De flexibilit eit va n de gewoonterege l s
maakt h et de Prime Minist er mogelijk zij n positie ten koste van die van de mini ste
r s to versterken . Ve le b e l angrijk e bes lissingen kunnen buiten h et kabinet worden
genomen , zonder da t dit in strijd komt inet de verdeling van de bevoegdheden
tussen Prince Mi n i s ter en het kabin e t .
D e Prime Mini ster kan een aanzienlijke i nvloed uitoefenen op het b es tuurlijk
V OOR DE EENHE I D VAN BE L EI D
110

apparaa t van d e decentrale ove rheid . Hij ve rdeelt de rege rings taken over de ve rschillende
dep artemente n en besli s t over d e in s telling, samenvo eging en opheffing
van depart ementen.
Zo werd in 1981 het Civ i l Service Depar tment opge heven en wer den d e take n van
dit departement ve rdeel d over de Treasury en het nieuwe M anagement an d Pe rsonnel
Offi ce van het kabinet sbureau . De Prim e Minister is echte r wel M ini ste r
for the Civil S erv ice gebleven . Voor de benoeming van t o pambtenaren van de
departementen is toestemming van de Prime Mini s ter vere ist. Hiermee kan hij
een ze kere invloed uitoefenen op het benoemingsbeleid dat wordt gevoerd bij het
aanstellen van topambte naren .
Jegens het parlement i s de P rime Mini ster degene die het a lgemeen regerings beleid
presen tee rt en verd edig t . Ook ten aanzien v a n specifieke b e leid sbesli ssinge n
kan bet parlement d e Prime Minist er ter v e r antwoo rding roe pen. De P rime
Ministe r o p zijn beur t heeft de bevoegdheid op ieder moment t o intervenieren in
een debat dat in h et Lage rhuis w o rdt gevoe rd. Tevens heeft de Prime Minister d e
bevoegdheid het Lagerhui s to ontbinden en nieuwe ve rkiezingen u it to schrijven .
De besliss ing om to t ontbindin g van h e t Lagerhuis over to gaan en het tijd stip va n
de ontbindin g word en door de Konin gin genomen op voo rs t e l van de Prime
Minister . De Prime Ministe r is ook degene die bepaalt We lke informatie ove r he t
regerings beleid o p Welk moment aan het p arl ement wo rdt ve r s trekt .
De P rime Mini s ter is het enige l id van de regering d at regelmatig contact heeft
me t de Koningin en verantwoorde lijk is voor het ve rstrekke n van info rma tie aan
de Koningin omtrent her regeringsbeleid . Over deze zaken behoeft hij op geen
enkele w ijze van tevo ren m et her ka b inet of indi vidu ele mini s t e r s to overleggen.
De positie van de Prime Mini s ter kan, gele t op het voorafg a ande, worden vergeleken
me t de pl aat s van een s p in die in het centrum van het we b z it en vand aar uit
aan de draden trekt. Als centra le figuur in het bestuurscentrum regeert de Prime
Minister van het Verenigd Koninkrijk met regering, parlement en staa t shoofd .
Deze positie is ge baseerd op de uni eke integre rende rol van de Prime Ministe r op
drie terreinen : l eiding van het kabinet, van he t rege ringsapparaat e n van zijn p art
ij . De Prime Minis ter is te n opzichte van de a ndere leden van het k abin e t dan ook
vee l mee r dan een Prim u s int er p a res .
De co nsti ti onele gewoonte regel s bieden a an de Prime Mini s ter vee l ruim te deze
positie op e ige n wijze gestalte to geven, of om met A squith's woo rden to spreken :
"The o ffice of Prime Mini ste r is what th e h olde r chooses a nd i s able to make ofit".
De departementale indeling en organisati e
De departement a le indeling en de o rganisa tie van de centra le ove rheid va llen in
begin sel onder d e verantwoordelijkheid van de P rime Mini ste r . Omdat de Prime
Ministe r , binn en zekere gre nzen , kan b epalen Welke departementen nodig zijn
D E P L AATS V AN AL GFM ENE ZAKEN
111

voor her uitvoe ren van her regeri ngs beleid en Welke t aken aan de departementen
word en op gedragen , kunnen de depart ement a l e ind elin g en o r gani satie onderhevig
zijn aan verandering.
De departementale ind eling v a n het centrale rege ringsappar aat omvat:
a. de vakdepartementen ; d it zijn Landbouw, Visserij en Voedse lvoorz iening,
Kunsten en Bibili o the ken, Invoerrechten en Accijnzen, Defen sie, Ond e rwijs
en W etenschapp e n , Wer kgelegenheid, Energie, Mili euz aken, Exportkredietga
rantie, Buitenlandse Z aken en Geme nebest, Volksgezondheid en Sociale
Voorzieningen, Binnen l andse Zaken , Bela stin ge n , Lord Cha ncell o r 's
Department, Topografisc he dienst, O verzeese on twikkeling, Bevolkings regis
ter, V olk s tell inge n en Onderzoek, Telecommunicatie, Handel en Indu stri
e, Tr ansport, Financien en het departement da t ve le z aken betreffende
W a les b ehartigt;
b . de de parteme nt en die zi ch met Scho tland en Noord-Ie rland bezighouden ;
c . de dep a rtemen ten die taken uitoefenen ten behoeve van de andere departementen;
dit zijn het Central Office of Informa tion, de Juridische afde ling,
be las t met de a dvisering aan de regering over de E ngelse we t e n ve rtegenwoordi
ging van de Kroon in bepaald e nationale en Internati onale rechtsz aken
door Kroonjuri sten voor Enge land en W a les, de Alge mene Betaa lmees ter,
be last met de verschaffing van bankdienste n aan vrijwel a lle andere departem
ent en, de Procur eur-Gene raal en het Recht skundig Bureau van Finan cien,
be last met her geve n van juridische a dvie zen a an een g root aantal d epartementen
, de Sta atsuitgeverij ("Her Majes ty's St a tiona ry Office") en de Par lementaire
Adv iesdienst, belast met h et op stellen van wetsontwerpen van de regering,
m et uitzond ering van Sch otland .
De d epartementale o rganisa tie kan per departement verschillen. Sommige departementen
hebben een regionale o rganisatie, zoa ls he t ministerie v an H andel en
Indus tries ande re departementen we rken met pl aatselijke kant o ren, zoa l s het
Minis terie van We rkgelegenheid . De o rganisa tiestru ctuur van de de partementen
is als vo lgt t o kenschetsen: aan het hoofd van een o f enkele depart ementen staat
een min is ter . Indien hij lid is van het k abinet, wordt hij in her algemeen Secretary
of State genoemd . De mini ster wo rdt bij ges taan doo r staatssecretarissen die geen
lid zijn van het k abine t en Ministers of State worde n genoemd . D e ministe r en
staatssecre tarissen worde n op hun beu rt weer bijges taan door Parliamen tary
Private Sec retaries van w ie de hoofdta ak her contact met h et parlem ent is . Zij
kunn en direc t verantwoo rdelijk zijn voor bepaa lde as pecten va n her d epartementale
we rk . A an het hoofd van de am btelijke d ienst staat de Permanent Sec r etary .
Hierna komen de versc hillend e directeu ren-generaa l , de D eputy Sec re taries, en
de lage re ambten a ren .
Niet ied e r vakde par tement heeft het Veren igd Koninkrijk a ls werkterrein. Her
VOOR DE EENH EID VAN BELEID
112

10 Downing Street, zetel van de Prime Minister.

werkte rrein k an beperkt zijn t o t Engeland of t ot Enge land en W a les . Ook treft
m en wel de com binati e aa n van Engela n d en W ales met Schotl and ofmet Noordlerland
.
Schotland heeft een grote ma te van autonomie binn e n het Vere nigd Koninkrijk.
Er bestaan negen S chotse d epart ementen, waa rvan e r v ijf to za men h et Scotti sh
Office vormen . Deze dep a rtementen staan ond er leiding van de m ini ste r voo r
Scho tl and , die tevens lid i s v an het kabin et . De vier kleine Sch otse departement en
ond e r s t eunen het Scottish O ffice . Sind s in Noord-lerland her gedecentr aliseer de
bestuur ni et weer functioneert, is dit deel van het V erenigd K oninkrijk in 1 972
weer onder direc t Brits bes t u ur geplaa tst . De minister voo r Noord-lerland, lid
van het kab inet, s taa t aan her hoofd van de zes Noo rdierse departe m enten, het
N orthern Ireland Office .
De organisatie van de instellingen die de Prim e
Minister bij zijn taak ondersteune n
In h et V e renigd K oninkrijk zijn e r enkele instellingen die we rken ten behoeve van
de Prime M iniste r of ten behoeve van Prime Mini ster en het kabin e t .
Deze in stellingen zijn Been depar teme nten van de Prime Mini s ter. De naamgeving
van deze in stellingen, eindigend op Office, gee ft di t al aan .
Alleree rst is er he t Prime Min i ste r's Office, geves tigd to Louden in 10 Downing
Stree t . Dit bureau b estaat uit ee n aantal diensten. Het omvat o nde r meet het
privesec retariaat (" Private Office"), een politiek secretariaat ("Politi cal Office")
en een beleidseenheid ("Policy Unit"), di e Bind s 1974 bestaa t en adviezen geeft
omtrent all e mogelijke politi eke vra agstukk en . Zowel he t prive- en het politieke
secre t a riaa t , als de beleidseenheid st a an uit sluitend te n dienste van de P rime
Minister en worden bezet door politieke gees tve rwanten . Daa rnaast maakt ook
het Persbu rea u van de Prime Minister deel nit va n her Prime M inis ter's Office .
Het Pers bur eau (" Press Office") coo rdineer t de present a tie van bet regeringsbeleid
e n is voo r de medi a de officie le br on van informatie .
Ten s lotte zijn b ij het Prime Minister 's O ffice onde rgeb racht de afde lingen
Benoemingen , de Effi c iency Unit en de adviseur voor de buitenland se betrekkinge
n . In t otaal omvat de staf van het Prim e Minis ter's Office o ngeveer tachtig
mense n .
Al s tweede inste llin g moet het kabine t sbureau ("Ca binet Office") worden
genoe in d . Het kabinetsbureau bes taat Binds 1916. In tegens telling tot het Prime
Mini s ter's Office staat dit bureau ten dien s te van het gehele kabine t . De o rganistorische
opb ouw van bet kabin et sbur eau ka n a ls vo lgt worden wee rgegeven . Aan
het hoofd staat de P ri me Mini s ter, dock de dagelijkse l eiding van h et bur eau ligt
in hand e n van dege ne die ook secre taris is van het k abinet (" Secreta ry of the
VOOR DE EENH FID VAN BFIEI D
114

Cabin e t") . De sec retaris woo nt de vergade ring van her kabin et bij en ook van d e
k abine tscommissies, indien di t wenselijk i s. S inds 1984 is de sec retaris teve n s Permanent
Sec retary van het Bureau voor m anagement en p e rsoneel en hoofd van de
Home C ivil Service. Tevens is hij advise u r van de Prim e Mini s ter . De kabin etssec
ret arissen hebben a ltij d een b e langrij ke r o l gespeeld met be trekkin g tot d e
organisatie en reorg anisat ie van het regeringsa p paraat.
Her k abinetsb ureau bestaat nit het kabinetssecret ariaat, her Bureau voo r de centrale
s tatist iek (CSO), her Bureau voor management en pe rsonee l (MPO) en d e
Historische di enst . Het kabi netssec reta riaat wor dt hierna behandeld . Het Burea u
voo r de centra le sta tistiek verzorgt de sa menstell ing en interpretatie va n de statistieken
die als bas is wo rden gebruikt voor het economische en socia le beleid.
Tevens coor dineert dit b ureau her s t atist ische werk van de departemen ten . He t
Bureau voor management en perso nee l is verantwoordelijk voor de organisatie,
manage ment en efficiency van de Civil Se rvice . Daartoe we rft het bu reau nie uwe
ambtena ren aan, verzorgt de op leidingen, de personeelsadministra tie en ten s lotte
de b enoemingen in de leidinggeven de posi ties . De Historische diens t is belast me t
de beschrijv ing van de officie le geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en is
ook verantwoordelij k voor de officie le geschiedenis van bepaalde gebeurtenissen
in vredestijd .
Vanaf 1970 tot juli 1983 heeft de Central Policy Review Staff (CPRS) deel uitgemaakt
van her kabinetsb ureau . De CPRS werd in het leve n ge roe pen om een
onafhankelijke en hoog gekwalificeerde den ktank to creere n, die zo u worden
belast met de planning op l ange termijn. De C PRS zou ten dienste staan van her
kabine t .
In de praktijk bleek de CP R S s terk afhanlcelijk van he t vertrouwen van de Prim e
Minister. Her wan trouwen vanuit de Civil Service ten opz ichte van een onafhankelijke
d enktank , het uitleklcen van een ver trouwe lijk concept-rapport over de
lange termijn uitgaven van de regering juist voor de aanvang van de partijconferent
ies in sep t ember 1 982 en de o pvattingen van de toenmalige Prime Ministe r
over de wenselijkh eid van een ona fhankel ijke denktank hebben geleid tot de
opheffi ng van de CPRS in juli 1 983 . Hiermee ve rdween de enige dienst die zich
bezighield met planning op lange termijn .
Op het k abinetsbureau werken ongeveer 1500 am btenaren . In tegenste lling to t de
s taf van het P rime Minister's Office betreft het bie r gee n po litieke geestverwanten,
maa r gewone am btena ren .
De rol van de ondersteunende instellingen in inter-
departemen.tale overleg- en coordinatiestructuren
Van de vier genoemde diensten van her kabinets bureau is her kabine tssecretar iaat
DE PLAATS VAN A LGEM ENE Z A KEN
115

de belangrijk ste wanneer het ga at om de coordinatie van kab ine tsaangelegenheden
.
Her sec retaria at heeft tot tack de agenda van de kabinetsve rga deringen op t o s tellen,
de ministers to voorzien van de stu kken voor deze vergaderingen, de kabinetsbesluit
en vast to leggen en toezi cht u it to oefe nen op de uitvoe ring v an d eze
besluiten . De door het sec retariaat opgema akte kabinetsbes luiten zijn de enige
offici e le stukken over de uitkomst van de kabine tsvergaderingen . Zij zijn ve rtrouwelijk
e n worden pas na dertig j a a r openbaar . De lede n van h et ka binet hebben
d e plicht geen informatie to verst rekken over de kab ine tsve rgaderinge n .
H et vas tleggen van d e k abine t sbesluit en en het verschaffen van documentati e aan
de leden van het kabinet beoog t vooral de interdep artementale coo rdina tie to verzekeren
. Op bet te rrein van interdepar tementale over legstructure n spee lt echte r
noch het kabin etssecretariaat, noch het kabin etsbureau een r o l . Het k abin etsbureau
heeft gee n uitvoe rende t aken, zoals dep artementen die hebben .
Omdat het kabinet sbureau werkzaam is voor het gehele kab ine t, is het voor de
wijze van uitoefening van zij n taken verantwoording verschuldi gd aan het kabinet
. In d e dagelijkse praktijk zal de secretans van het kabinet degene zij n die
namens het kabinet toezicht houdt op de uitoefening van de taken door het kabinetsbureau
.
Rechtsvergelijkende beschouwing
Inricht ing en omvang van de diensten die de rege ri ngsleiders ter zijde staan, vertonen
in de onderzochte St aten g rote versc hillen . Hi eruit blij kt dat de omvang en
de taakstelling van de d i enst van de rege rings lei der ee rst en voora l verklaa rd moeten
word en uit d e positie die deze ingevo lge s taatsrechtelijke normen , partijpolitieke
situatie en t radities van het betr okken land ten o pzichte van de andere m inisters
inneem t. Om deze globale vergelijking to preciseren , kunnen de p oten tiele
taken van de dienst van de regerings leider als vo l gt worden gerubriceerd .
a . De procedurele zorg voor he t algemeen regeringsbeleid. Deze omvat h et
agenderen van o nderwe rpen voo r de mini s terraad, de vers laglegging daarvan
en het bewaken van de t ij dige uitvoeri ng v an de besl uiten . Verder va llen tot
deze procedurele zor g to rekenen her o rgan iseren va n overleg over geschilpunten
tussen mi niste r s betreffende de inhoud van her beleid en eventuee l ook
he t zelfbes lechten v an competentiegeschillen .
b . Inhoud e l ijke zo rg voor het algemeen regerings beleid . Hierbij gaat h et om het
ontwikkelen en uitwerken van het regerings programma, het geve n van richting
aan act ivitei ten va n de va kde partementen en h et bes lec hten van geschilpunt
en tussen ministers ove r de inhou d van het beleid .
c . Interdep artemen t a le coordin a tie van face tbeleid, dat wil zeggen he t o p elk aar
afstemme n van elkaar rakende activitei ten van vakdepar tementen .
VOOR DE EENHEID V AN H EL EI D
116

d . Het ve rvullen van onde r s teunende functies voo r de regering als geheel , in het
bijzon der de voo rlichting over het algemeen rege rings beleid , de coo rdin a tie
van het voorlichtingsbeleid van de departementen en de organisatie van het
rege ringsappa r aat als geheel .
e . De ve rvulling v an b ijzonde re taken b etreffende d e buite nlandse betrekkinge n .
f. De voorbereiding van beleid voo r de m iddellange en l ange termijn .
Naast deze zes taken is er nog ee n bijzondere tack voo r elke regeringsleider en z ijn
dienst, n amelijk het onderhouden van de re laties met h et staa t shoofd . O p die taak
g aan wij bier niet verde r in; d uidelijk is dat het karakter erva n verschilt al naar
gelang van de sta atsrechtelijke positie van he t staatshoofd .
In alle o nderzochte lan den spelen de onder a, c en d vermelde taken een belangrijke
r o l . Van de v ier eenh eden waaruit h et Nederlandse ministerie van Algemene
Z aken is o pgeb ouwd -het Kabinet van de mini s ter-president, de Rijksvoo rlichtingsdien
s t , de Inlichtinge ndi enst Buitenland en het bur ea u van de Wetenschappelijke
Raad voor het Rege ringsbeleid - i s het Kabin et van de mini ster-presiden t
belast met de taken a en c . Voo r zover he t ga at om het functionere n van de ministerraad
en zijn ond e rraden, is binnen het Kabinet van de minis t er-pres ident in het
bijzonder he t sec re tariaa t van de ministe rraad belast met de procedurele zo rg en
de vers laglegg ing. D e Rijksvoorlic htingsd i enst is in Nederland b e last me t de
onde r d vermelde taken betreffende de voorlichting, met dien vers tande dat de
wetgeving en het uitvoe rin gsbeleid be treffend e de openbaarheid van bestuur
door het K abin et van de minister-president worden behartigd, in samenwerkin g
me t het minis terie v an Binnen l andse Zaken . Vra agstukken van de organisatie en
reo rganisa tie van de rijksdienst zij n, eveneens in samenwerk ing met het mini stene
van Binnenlandse Zaken, Bind s 197 1 een vast onderwerp van ac tivite iten v an
het Kabinet van de mini s ter-president ; Binds een zeventaljaren geldt dat ook voor
algemene wetgev ingsvraagstukken, in samenwerking met het mini s terie va n Jusriti
e . In Nederland is de minister-pr esident wegens z ij n verantwoordelijkheid
voor de Inlichtingendi enst Buit enland institutioneel met een van de onder d
bedoel de bijzondere taken be last.
De onder e vermelde tack omvat tradi t i oneel een re presenta tieve component .
Daarnaast heeft z ij a ls gevolg van veranderingen in he t in ternationaal politick verkeer
inhoudelijk meer betekenis ge kregen : in kaders a l s da t van de Europese R a ad
en het overleg va n regerings leiders van de belangrijkste ge'indu strialiseerde staten
treedt niet de mini ste r van Buitenlandse Z aken, maar de regeri ngs leider a ls vert egenwoordige
r van zijn l and op. In Frankrijk en in h et Ve reni gd Konink rijk komt
deze rol overige ns overeen met de tussen de regerings leid e r en de va kministers
bestaande p o l i tieke gewichtsve rdeling . Dit g elds voor de Bondsrepubliek Du itsland
in mind e re m ate, omda t de Bond sm_iniste r van Buitenlandse Zaken teven s
vice-kansel i e r en een van de voorlieden van de g rootste coalitie partner pleegt to
zijn ; da araan on tleent hij een aanz ienlijk po litiek gewicht . Daar s taat tegenove r
DE PLAA TS VAN ALGEMENE ZAKEN
117

da t de Bond skanselier in d e Duits-Du itse betrekkinge n een s leutelrol s peelt . De
ve rsc huivi ng van ve r antwoo rdelijkhede n op h et te rrein van de buitenlandse
betrekkingen Haar de minister-president, a ls gevo lg van de reeds genoemde int ernat
i onale ontwikkelinge n , komt in deze bundel in de bijdrage van W .K. N .
Schmelze r (hoofdstuk 8) uitgebreid aan de orde. De ontwikk eling in Belgie i s in
hoge mate ve rgelijkbaa r .
De o pvallend s te ve r schillen tussen de dienste n van de regerings leid e r s in de
onderzochte landen b etreffen de onder b b edoelde t aken . In de Bond s republi ek
Duit s l and, Frankrijk e n her Verenig d Konink rijk i s de organisa tie e ro p afges temd
de regerings leide r een s turende rol ten opzichte van de ande re minis ters t o doer
verv ullen . Het Bundeskanzleram t, her Secreta riat gene ral du Gouvernement en
her Cabinet Offi ce zijn daa rtoe voo rzien van deskundigen o p de diverse beleidst
e rrein e n . In F r a nkrijk en in her Vereni gd Koninkrijk s telt de gebruike lijke homogeniteit
van de regering - a l i s deze in Frankrij k soins b etrekkelijk - d e regeringsleider
in staa t zich m et de inhoud van her beleid van de vakmi nist e r s in t o l aten . In
de B o nds republiek Dui t s land pleegt wo rmi ng van een coa li tie nodig to zij n . De
G rondwet kent weliswaa r aan d e Bondskanse lier een "Richtlinienkompetenz"
toe, maar in een coa li tiekabin e t is zijn a rms lag bij de uitoefening v a n die bevoegdheid
b eperkt . Van daar d at de praktisch-politieke b ete kenis van her Bundeskanzlerain
t Beringe r is d an zijn opbouw uit omvangrijke ges peci alisee rde hoofdafdelinge
n zou kun nen doen ve rmoe den . Van tijd t ot tijd kom en belangrijke tegenstellingen
tussen de Bond skanse larij e n een va kdepartement - met name het
m iniste rie van Buitenlandse Zaken , waarvan a l we rd ve rmeld da t her gewoonlijk
wordt geleid door een mini ster uit een andere pa r t ij dan die van de B ondskanselier
- in de publicitei t . In Belgi e d aaren tegen, waa r coalitievorm ing on in isbaar is,
z ijn de kabine tten van de Ee rste Minister behalve op directe onde rsteuning van de
regerings leide r voo ral ge richt op her op lossen van politieke knelpunt en en tegenstellinge
n , en met op h et bew aken van d e taa kve rvulling door de afzon derl ijke
vakde partemente n . Voo r her Nederl andse minister ie van Algemene Z aken ge ldt
iet s dergelijks, al kunnen - a l Ha ar gelang de taakopvatting van de fungerende
mini ster-pr es ident - in wee r of m indere ma te ook duwende taken wor den vervuld
; d e besluitvorm ing over de voorstellen van de Commissie-Dekker i nzake de
fin ancier ing van de gezondheidszo rg b iedt daa rva n een voo rbeeld .
Naarmat e de onder a b edoelde procedure le coo rd inatie intensiever en ingewikk
elde r wo r dt, words her voo r een dienst van de r egeri n gs l eider moe ilijker buit en
een inhoud elijke w aarderi n g van her algemeen rege rings beleid to blijven. H et
gewicht en de o nderlinge ve rt akkingen van de problemen mak en een i nhoudelijk-coo
rdinere nde bemoeienis va n de regerings leider onmisbaar . Dit neenlt met
weg dat de Neder lan dse politieke cultuur van plurifo rmiteit en com promis in
ve rgelijk i ng me t bij voo rbeeld Frankrijk en her Verenig d Konink rijk een barriere
vo rmt voo r een ontwikkel i n g van het mini ste rie van Algemene Zaken tot een
centr a le sturingseenheid voo r her regeringsbeleid . De in stitutionele verankering
VOO R DE EE NHE ID VAN B ELEI D
118

van de primaire belei dsve r antwoo rdel ijkheid bij de vakdeparteine nte n vormt ee n
be l angrijke bijdrage tot continuit e it van het a lgem en e regeringsbeleid, met a lle
voor- en nade l en van die n . Dat het Kabinet van de minis ter-presi dent m et een in
vergel ij king to t her bui ten l and bijzon der kleine persone le omvang ( tussen de 1 0
en 1 5 personen) erin s laagt de on der b bedoelde t aken met de p rocedurele zo rg to
combineren, is een i ndrukwekkende p r estatie .
Een tack bleef nog onbesp roke n, namelijk d ie intake her middellange en langetermijnbe
leid. Te rwijl in ande re landen de met de voorbe reiding van het algemene
midde llange en l ange-t e rmijn beleid bela s te eenhe den ontbreken of zijn
gemarg ina liseerd, functionee r t to onzen t de Wetensch appelijke Raad voo r her
Regeringsbe lei d vo lwaardig . De o nderschikking van het betrokken onderdeel
van het m in iste rie van Algemene Zaken - het bureau van de Wetenschapp e lijke
Raad voo r het Regeringsbeleid - aa n een orgaan waarvan het ka rakter geheel
beantwoordt aan de Ne derlan dse trad itie van collegialiteit en pluriformiteit , kan
daartoe mas t card en onderwerpkeuze van de door de Raad uitgebracht e rapporten
hebben b ijged ragen. Een probleem b lijft echter dat voor het aanpakken van
pro blemen die pas in de toekomst acuut zullen wo rden, hoogst zelden vo ldoende
poli tieke d ruk kan wo rden ontwikkeld. Een nauwere rela tie tussen degenen die
zich met be leidsp r oblemen op lange en midd e llange termijn bezighouden enerzijds,
en de d ienst van de regerings leide r anderzijds behoo r t tot de we inige mogel
ij kheden om hierin ve rbetering to brengen .
DE PL AATS VAN A LGE M ENE Z AKFN
119

Belg i e
G. Craenen, " H et Koninkrijk Belgie", in :
Gebruikte literatuur
L. Prakke en C . A .J . M. Kortmann (red .), Het
stnntsredit van de landen der Europese Geineensdiap-
pen, Deventer 1981 .
R. Sene ll e, De A4inisrerraad in B elgie, preadvies
voor de V ereniging voor de vergelij kende studie
van h et recht van B elgie en Nede rland, Zwolle/
Antwe r pe n 1 983 .
A . M ast, Overzicht van het Be~qisch Qrondwetrelijk
rerhr, Gent, 1 983 .
A. Molitor, L'Adininistration de la Belgique, Brus-
sel, 1974 .
R. Urbain, La fonction et les services du Premier
A4inisrrc cn Belgique, Brussel, 1958 .
P . van Orshoven , Centrale politieke stru cturen en
u ,erk, u,yz cn in Belgie.
A. Vandevoorde, "De functi e van de k abinets-
chef ', Res Publica 1985, blz . 297, e . v .
G. Eyskens, "De functie van eerste minister in
Bdgie, in de periode 1945-1976", Res Publica
1983, blz . 533 e . v.
Bondsrepu bl iek D u itsland
M.C. Burkens, "De Bondsrepub l i ek Duitsland"
in : L . Pra kke en C . A . J . M. Kortniann (red .), Het
staatsrcchr van de land en der Europesc Gcmccnschap-
pen, D even t er, 198 1 .
T. Ellwein, Das Regieningssysrein der Buildesrepu-
Glik Deutschland, 3 . AuEI ., Opladen, 1973 .
N . Johnson, Government in the Federal Republic of
Germany, Oxford, 1973 .
Kommenmr zinn Grundgesetzflir die Bundesrepublik
Deutschland, Alternativkommentar, A . A zzola
e .a . (red.), N euwied, 1 984 .
T heodor Schramm, Stantsretht, 2 A ufl. Koln,
1977-1980 .
VWN DE FFNH E ID V AN BELEI D
120
E .N. junket, Die Riclulinienkompetenz d es Bun-
deskanzlers, Tubingen, 1965 .
0 . Model, C . Creifelds, Sfaatsbiirgennsthen6uc6,
22 . Aufl . Munchen, 1985 .
E. Hubner, H .H . Rohlfs, Jahrbucli der Bundesre-
publik Deutschland 1985-1986, Munchen, 1985 .

J.W . M. Engels, "De Kanzleramtsmuuster, een
Duitse superniinisterY' Tijdsrhrift voor Ovrrheids-
adininistratie, 1985, blz . 9Er700 .
C .G. Schweitzer, D. Karsten, R . Spencer, R.T .
Cole, D .P. Kommers, A .J. N icholls (ed .), Poli-
tics and Government in the Federal Republic of Ger-
many, Basic Documents, Leamington, 1984.
Frankrij k
C .A .J . M. Kortmann, "De Franse repub l ie k ", in :
L. Prakke en C .A .J .M. Kortmanu (red .), Het
smatsrecHr van de landen der Europese Gerneenschap-
pen, Deventer 1981 .
A . Claisse, Le Premier Ministre de la Ve Republi-
que, Parijs 1972 .
J . Massot, Le Chef du Gouvernement, Notes et
Etudes no . 4537 538, La Documentation fran-
qaise, Parijs, 1979 .
J .L . BodigueUJ .L. Quermonne, La Haute Fonc-
tion Publique, Parijs, 1983 .
R . P y, Le Secretariat general du Gouvernement,
Notes et Etudes no . 4779, La Documentation
fran~aise, Parijs, 1985 .
Conseil d'Etat, Struauresgouvern et n en tales etorga-
D . Turpin, "L a presidence du Conseil des mniis-
tres", Revue du Droit Public, 1987, blz . 873 e . v .
Ver enigd Koninkrij k
E.C .S. Wade and A .W. Brad l ey, Constitutional
and ad m inistrative lain, 10th Edition, Longman,
London and New York , 1985 .
James Barber, "The Power of the P rime M inis-
ter", in : R .L. Borthwick and J .E . Spence, British
Politics in Perspective, Leicester University Press,
1984.
L . Prakke, "Het Vereiugd Koninknj k van
Groot-Brittannie en Noord-Ierland",vn : L .
Prakke en C.A .J .M. Kortmann (red .), Het staats-
redrt van de landen der Europese Gerneensdiappen ,
Deventer, 1981 .
Regeringsstelsel van het Verenigd Koninkrijk, publi-
katie van her ministerie van Buitenlandse en
Gemenebestzaken, Reference Services, Central
Office of Information, London, 1986 .
Peter H e nnessy, Cabinet, Blackwell, Oxford
1986. Zie voor een besp reking van dit boek E .
Janse de Jonge, "Het Britse kabinet under
mevrouw Thatcher", in : Bestuursinetensdrapyen,
1987, nr . 2, blz . 124-128 (Buitenlandse kroniek) .
nisation administrative, Notes et Etudes no . 4818, Constantin Zilemenos, "Angleterre", in : Nais-
La Documentation franoise, Parijs, 1986 . sa u ce et evolution de la function de Premier minis[re
dons le regime parleinenmire, Bibliotheque cousti-
Orga n isation du rravailgouve rneinental et Service du tutionelle et de science politique, Tome L I V,
Premier Ministre, Recueil de notices "L'admiiris- Parijs 1976, blz . 52-76.
tration centrale : Functions et structures des
miirisceres", La Documentation fran4aise, Parijs, E . Janse de Jonge, "The Cent ral Policy Review
1986. Staff; Opkomst en ondergang van het adviesor-
J .L . Quermonne, La legiti rnire respective du Presi-
dent et du Gouvernement en periode de cohabitation,
Regards sur 1'acYUalit6 1987, no . 132, La Docu-
mentation fran~aise .
DE PLAATS VAN ALGEMENE ZAK E N
121
gaan van de Britse regering (1970-1983)" in :
Staat kundig Jaarboek 1987, Ars Aequi Libri,
Nijmegen, 1987, blz . 215-229 .

'I' C
..$*!.~
Het voormalige paleis Knesterdijk, vanaf 1937gedurende
enkelejaren ingebruik van her minisrevie van Algemene
Zaken.

"Stratton House", refel van de Nedevlandse regering re
Londen 1940-'45 (schilderij van A. van Anrooy).

Plein 1813 nr. 4, zefel van de minister-president tot media
1977; nu ingebruik van de WRR.

. . . . . . . 5 . . . . . . .
Algemene Zaken en analoge instanties
in de vaderlandse geschiedenis
P. den Hoed
Zolang er in de lage l anden ce ntraal bestuurlijk gezag is ui tgeoefend, is e r een algemen
e instantie gewees t waarb ij de zorg voo r de samenh ang v an het bes tuur
beru stt e . In de vaderlandse geschiedenis zijn als zo danig bijvoo rbeeld aan to wijzen
: de Ge heime Raad di e in 153 1 werd o p gericht naas t de landvoogd, de Sec retarie
van Staat onder de Koning ( ingesteld i n 1813) en her mini s terie van Algemene
Z aken .
Direct va lt op dat deze ins tan ries zee r ve rschillend zijn, maar zij zijn dan ook ui tdrukking
van uiteenlopende typen van s taatkundige stelse l s . De Ge heime Raad i s
niet los to z ien van de cen tral isatie van het staatsbestuur aan het einde van het
landsheerlijk e bes tel, de Secre tarie van Staat on der k oning Willem I kan weer niet
buiten de context word en gez i en van de cons titutionele mona rchie, evenmin al s
het ministerie van Algemene Z aken losgemaakt kan worden van her systeem van
de m inisteriele vera ntwoordelijkheid .
Maa r ondanks deze verschillen s temmen ze in een opzicht overee n . Ze vo rmen
a lle drie binnen hun staatssys temen het meest a lgemene punt, de mees t a lgemene
instantie v an de bes tuur sdienst. Op grond van hun func tie binnen de diverse s telsels
zijn zij d us a ls gelijksoo rt ige ins tell ingen to besch ouwen . Dit ziet me n ook al s
men de fe itelij ke taken bek ijkt . Dan blijkt d at he t telkens gaat om het functi oneren
van de interne bestuurlijke betrekkingen a ls geheel . De ta ken hebben betrekking
op de voo r een bestuurssysteem cen trale procedurele functies . Ze omva tten bijvoorbee
ld de zorg voo r de agenda, voor de redact ie en uitgifte van staatsbes l u ite
n , voor de inforin a tie-uitwisseling t ussen centrale en l okale bestuurde rs en tu ssen
centrale bes tuurders onderling, voo r de geheimhouding of, omgekeerd gedefiniee
rd, voor de o penbaarheid, voo r he t cent ra le archief, voo r de verzending van
"m iss ives", voor de beslechting van com petentieconflicten binnen de rege ring en
voor de behandeling van beroepen tegen her best uur . Kort samengevat zouden
we kunnen zegge n dat het gaa t om de ad v iserende en secretane le - daarin zit her
DE PLAATS V A N ACGEM E NE ZAK EN
125

woord geheim , sec reet - werkzaam h eden ten behoeve van her regerings belei d e n
de bew aking van de eenheid daarvan.
In he t ond e r staande geefik in het k ort een bee ld van de ont s taan sgesch iedenis va n
de genoemde o rganen , w aar bij ik telkens tracht om de o pri chting t o plaa tsen in de
in stitutio nele ontwikkelingen er voo r e n er na. Hie rbij word en sours oo k nog
ande re analoge orga nen betrokken, zoa l s de griffie van de St aten-Generaal ten
tij de van de Republi ek der Vere ni gde Nederland e n . Met deze besc hrij vinge n wi l
ik a antonen d at de bewaking van de eenheid a l s funct ie telke ns een an dere i n stitutionele
worm krij g t , dat er tegelijkertij d continuiteit en veranderin g i s . A an he t
s l ot kan d an de balans worden opgemaakt van de specifieke positie en het bijzondere
karakt e r van d e bedoeld e instanties .
Vooraf nloe t in die zin een voo rbehoud worden gemaakt , dat de ontwikk elingen
s lechts in gra te l ijne n , a l s he t wa re in vogelvlu cht kunnen worden aangegeven .
Bovendien zijn de interpre ta ties van de on twikk e linge n songs n iet weer d an aannernelijke
ve r onderstellinge n , b ijvoorbee ld omda t e r geen onde rzoek naa r
gedaan is of naar gedaan kan wo rden vanwege het ontbreken va n a rchieven. Ten
s l otte is er in ee n analyse a l s deze a lt ij d een probleem m et de t erininolog ie en da t
geldt ze ker in di t geval . Een veel gebruikte term i s immers "bestuur" . D it begri p
du idt o p gezagsuitoefe ning . In vroeger tijden kende men hierb ij echter nie t de
- ove rigen s b etrekkelijke - zekerh eden die wij nu kenn en dank zij erk ende institutionele
onde rscheidingen, zoa ls die tussen recht s praak, we tgev ing en uitvoering.
In de zes tiende eeuw verloopt "uitvoering" door uit spraken in geschillen e n
Belden deze u i t spraken vaak wee r a ls algeme ne regels voo r soo rtge lijke geva llen .
De Geheime Raad
In 1 98 1 h erdacht de Raad van State het felt d at hij vierhonderdvijftigjaar geleden
we rd o pgeri cht . Deze o prichti ng was verva t in de "o rdonn anties en in s truct ies"
van 1 oktober 1531, waa rbij behalve de Raad va n State, oo k de Fin anciele Raad e n
de Geheime of "Secreete" Raad werden inges teld.
Deze ge beurte nis was de beves tig ing va n een ce ntralisat ieproces dat a l door Karel
de Stoute in de vijftiende eeuw begon nen was, maar dat na z ijn dood in 14 7 7 zo' n
reactie h ad opge roe pen, dat aanva nkelijk her cen tra le bestuur ove r d e Nederlanden
v rijwel to ni et werd gedaa n . B ij h et Groo t Priv ilege van 1477 we rd en het
Algemeen Rekenhof en het Parlem ent van Mechelen - een sno rt ce ntraa l
ge recht shof - o pgeheven . Dit wa rm afsplits ingen van de Hofraad of (n ude)
Gr ote Ra a d , die fungee rde als cent ra a l adv i se r end en secre ta rieel appar aat van de
V o r st. D e Gr ote Raad zelf was her enige lichaam d at g rotendee ls gespaa r d bleef
voor de provin c i a le ve rlangen s tot afschaffing, al leidd e het decentr a le verze t
to t een s terke inperking van zijn bevoeg dheden en moest de provi nci a l e
VOOR DE EENHFJD VAN BE L EI D
126

Het Hojvan Brusselgezien vanuit hetpark omsheekr
de tijd van Karel V, getekend door Barend Orley
(+ 1491-1542).

epresentatie voortaan meer in de samenstelling tot uitdnikkin g kom en.
Na enigejaren bleek zi ch echt er al wee r ee n centra a l rechterl ijk orgaan binnen de
boezem van de nieuwe Grote Ra ad to ontwikkelen. D it was weliswaar een commiss
ie van de Gr ote Raad, maar haar t ack leek vee l op die van he t eerd e r afgesch
afte P a rlement van Meche len. In 1504 leidd e deze ontwikk eling zelfs t o t de
oprichting van de "G r o te Raad van Meche len " . Hierdoor w erd he t centr a le
gerec ht s hof weer afgespl i t st van de G ro te Ra ad, die nu Geheime Raad of G rote
Ra ad mast de Vo rst ging heten . Inmiddels had zich ook a l een finan c i e le commi ss
ie uit de oude G r ote Raad gevormd, d ie onder mee r be last w as met het behee r
van de d omeinen en de ove rige inkomsten, met name d e b eden (ee n snor t heffingen
) . De G r ote Raad bes tond aldus aan he t begi n van de zes ti ende eeuw nog alleen
u it de a lgemene advise urs, de edelen-raadadviseurs van de wo r s t , die z i ch lieten
b ij staan doo r secretarissen-adviseurs met een ju ridi sche scholing .
Onder h et bewind van K a rel de Vijfde ging het differentiat ie proces ver der . Er
werd s teeds meer onde rscheid gemaa kt tussen leden van de G r ote Raad m ast de
Vors t , die hij zo nu en dan bij e lkaar kon roepen, e n een wa ste kern, voo r a l
bestaand e u it b e roepsambtena renjuris ten .
D eze situatie wo rdt al s het w a re bevestigd door de in stitutionele hervormin g in
15 3 1 . Behalve dat nu d e posi tie van de Fi nanciele Raa d wordt v a s tge legd, w orden
de edelen in d e Raad van State ondergebracht en de juri ste n-ambte naren in d e
nieuwe Ge heim e Raad . Aan de Raad van Stat e k omt formeel de hoogs te plaa t s
toe. De ac tiviteiten van dejuristen zijn nu duidelijk afgezonderd van de beraadsla -
gingen van de edelen. Het belang van de reo rganisa tie v an 1531 is d at de dri e
nieuwe raden niet mee r worden opgezet a ls afdelingen v an de pe rsoo nl ijke ra ad
van de V o r s t, rnaar a l s z elfstan dige r aden m as t en dus o p gelijk e hoog t e met d e
landvoogd , die het gezag namen s d e Vorst u itoefent . Op deze mani e r verwerve n
de adviseurs fo rmeel ook een minder ond e rgeschikt e positie, zonde r d at ze ove rigens
geheel bu iten de invloed van de Vo rst komen . Hij benoeint he n en houdt
toez icht op hun functione ren. Het i s t o danken a an hun positie naast de l andvoogd
dat deze raden gewoo nlijk wo rden aangeduid a l s de colla tera le r aden .
De aan leiding t ot deze he rvorming is voo ral het op treden van spanninge n binnen
de Ho fraad tussen ene r zijds dejuristen en a nde rzijds de ve rtegenwoordigers van
de hoge adel , die hun t r aditionele machtspositie aan het Hof steeds meer aangetas t
zagen door de ee r s tgenoe inden. In verb and hiermee wa ren ook wr ij vingen onts
taan tussen de landvoogdes Marga retha van Oos tenrijk en de ad e l , die de l andvoogdes
verweet t o zelfstandig to z ijn o pgetrede n . De functie va n de Raad van
St a te i s dan ook de invloed van de ade l op het b e leid van de lan dvoogdes zeker t o
s tellen . Karel de Vijfde Wilde hun invloed ka n alise re n en h en tegelijkertijd binders
aan het centr a le beleid. De mogelijkheid hiertoe doe t z i ch in 153 1 wont, onder
m eet omdat M a rgaretha kort tevo ren was ove rleden en Ka rel de Vijfde zijn zu s ter
Maria van H ongarije a ls nie uwe landvoog des ond e r enige worm v an toezicht va n
VWR DE E ENH EID V AN BEL EI D
128

de l okale mac htheb bers Wilde stellen . Door func ties a l s kame rheer, raa d shee r ,
provinciegouverneur en milit ai r bevelhebber had de hoge a del im mers nog a ltij d
belangrijke macht spositi es in handen .
Eery ondersteunend advieslichaam
Zoa ls gezegd nee nit de Geheime Raad binn en de coll ate r a le raden de positie in van
een on dersteunend a dvieslichaa m of, om her nog moderne r to zeggen, va n een
sno rt a lgemeen profess ionee l s taforgaan mast de l and voogd . D e t ack van de
Geheime Raad wordt in zeer algem e ne termen omschreve n en beva t ongevee r de
a dvisering ove r alles war de justitie en de p o l i tie va n her land, betreft. In de
o rdonnan tie beet her d at de Geheinle Raad dagelij ks aa nwe zig moe t zijn, dat de
c hef van de raad e rvoor moe t waken dat leden en perso neel z i ch niet to vee l coinm
itteren aan de belangen va n anderen en dat hij toez icht zal houden op de expeditie
van d e d epeches en op de stipte na leving van de rege l s door leden e n secret ari ssen
van de raad.
M . Bae lde noenit het hoofd va n de Geheime Raad de sp il van de adm i n i stra tieve
organisat ie; een t yper ing d ie ook k an worden aa ngetroffen bij een oudere a uteu r
d ie de Gehe ime Raad heeft bestudeerd, P. A lexandre 1 . De admin i stra tieve
bevoegdhe den van de raad betreffen de inrichting va n de hofh ouding, van h et
centraa l en lokaal bestuu r e n van de kerke lijke admi nistra ti e . De Ge heime Raad is
vooral betrokken bij benoemingen en bij plannen voor b estuurlijk e h e rvorming.
Op het terrein va n de we tgeving i s d e r aad belas t met de redactie van n ieu we
o rd onnanties ; iets waartoe z ij n leden a l s ju risten bete r in staa t zijn dan de leden va n
de Ra ad van S tate, waar weer de ervar ing met militaire en buiten landse po l i tiek e
zaken grote r is . Behalve voo r de re dac tie moet de raad ook z org dragen voor he t
onder her grootzege l uitvaardigen van de o rdonnan ties . De ordonn anties moe ten
wor den gekopiee rd en d e kop ieen inoe ten wo rden afge leverd bij de ve rschillend e
provin c i a le hoven . Voorts moe t hij, indien nodig, b ij drage n tot dejuiste interpretatie
van de repe ls en i s hij belast met de opteken i ng van pl aatselijke rechtsgewoo
nten, met de codifica tie en homo loga tie van de "costuyme n " . De raa d
heeft enke le rech terlij ke taken op het geb ied va n, war m en nu zou noenlen , d e
geschillen v an bestuur , op d at van confli cten tussen het hofpersonee l en van ini sdrij
ven tegen de trouw a an de Vo r s t . T en s lotte moe t de Geheime Raad a d v ise ren
over het al dan nie t toes t aan van pri v il eges of octrooien .
Binnen de raa d is de belangrijk s te functie die va n hoofd . Voo raans taan de j uri s ten
a l s Jan Ca rondel et, Lodewijk va n Schore en - niet in de laats te plaats - de als
rechtsgelee rde en bestuurder befaam de Viglius, eigenlijk de Wigle van Aytta van
Zwichem gehete n , vervullen deze functie . Naast de chef wordt in 15 3 1 ook ee n
raadsvoorz itter b enoemd, die b e last is met he t afw erk en van de agenda en het
opmaken van de beslu i t en. H ij heeft de procedurele leidin g van de ve rga dering.
DE PLAA T$ V A N ALGFINIIJE ZAKEN
129

Naast de chef en de voorzit ter bestaat de raad u i t v ijf leden, allenjuridische raa d sh
e ren . De Geheiine Raad vergadert vo lgens de bev indingen van B ae lde twee m aa l
d a ags, alle dagen . De raad klaagt vaak ove r ove rbelas ting e n heeft meerm a len ve rzocht
om uitbreiding van he t aantal leden . Als perso neel kent de raad de audiencier,
die he t secretariaat van de vergaderingen voert, worts de secretaris van s tate
die p rimair belas t is met de ex peditietaken, circa tien gewone secretarissen en te n
s l otte een groot aantal kl erken , die weer in d ienst zijn van de secretarissen . De
inkomsten wo rden deels individuee l verkregen uit de depechege lde n 2
Met de scheidi ng tussen een adellijke raad, de Raa d van State, e n een raad va n
beroepsamb tena ren, de Geheime Raad, z ijn de con flicten tussen beide g roepe n
uiteraa rd niet opgeheven . De hoge adel - de graven, de markiezen, de heren - liete
n zich nie t zomaa r opz ij zetten . Zij wa r en de seigne ur s d'e pee en ve rtegenwoordigden
het - deels door her ontstaa n van een staan d Leger - ach terhaalde feodaalmilitaire
ambtena r entype. Als kleine vors ten achtte n zij z ich even waardig a l s de
landsheer zelf3 . Ze ware n ook meestal vertegenwoor digd in de sta tenvergaderi ngen
en lie ten zich hu n posities niet zo maa r afnemen . Ze hadden bove ndien ook
gro te fin anciele belangen, d ie ze veilig ges te ld w ilden zien tege n d e toenemen d e
fi nancie le verla ngens van her centra le gezag .
De mees te au teurs zij n het erove r eens dat de Raad van State ten opz ichte van de
Geheime Raad to t her eind va n dejaren vijftig van de zestiende eeuw terrein heeft
ve rloren . Er wo rden hiervoo r verschillende oorza ken genoemd, zoals het autoritaire
optreden van de landvoogden die weinig gebr uik maakten van hun facu ltatief
rec ht oin de Raad van State bijeen to roepen; het to beperkt houde n van her
aanta l leden van deze raa d; het tegen elkaar ui t spelen van de lede n en de vee lheid
va n gewestelijke en uit eigen tite l voortvloeiende t aken van de a del, waa rdoor zij
geen tijd hadden voor her werk van de Raad van State . De juristen-ambtenaren
wa ren daa ren tegen afkomstig uit de burgerij die doo r pre-k apitali s tische en commerciele
activiteiten vermogen d was geworde n e n z ich dus de laag betaalde ambtelijke
functies wel k on permi tteren. En ten slotte achtten de edelen zich nie t
bes temd voor het " porte r la plume", gewend a ls z ij waren me t her zwaard orn to
gaan.
Oppositie tegen het centralegezag
Al voordat Filips de Tweede in 1555 zijn wader opvolgt zijn er tekenen van oppo-
sitie van de leden van de Raad van State tegen het centrale gezag . In dejaren dat
Filips de Tweede in de Nederlanden verblijft ontstaan er spanningen tussen de
hem begeleidende raden en de Nederlandse collaterale raden . Vervolgens neemt
de oorlog met Frankrijk in hevigheid toe en treedt op war men wel noemt her
Spaanse Bankroet . In deze situatie van beslissingen over oorlog en vrede wordt de
VOOR DE EEMiFID VAN BELEID
130

Raad van St ate, die ook al bijeen was geroepen te r gelegenheid van de troonsbestijging
van F i lip s de Twee de, steeds vake r ge raadpleegd. Er onts taan pro testen
tegen de be perkte samenstelling van de raad en de geringe bevoegdheden. E r
worden brieven naar F ilips verzonde n . De adel wi l wel medeverantwoo rdelijkheid
dragen voor het beleid, waartoe zij door de Raad van State is uitgenodigd,
m a ar wil d it beleid dan ook me de kunnen bepalen . Hun geringe invloe d o p het
centr a le bes tuur wijte n z ij me t name aan de positie van Gra nvelle, de eerste raadadvise
ur, de ee r s te "min i ster" va n F ilip s de Tweede in de Nederlanden. Hij zou
de Koning onjuist inli chten over de toestand in de Nederl anden . In de Raad van
State wekt hij door zijn autontaire optreden de ergernis van de andere leden, terw
ijl hij bui ten de raad steeds mee r de touwtj es in handen neemt . Baelde wij s t er
in d it verb and op dat de woede van de ade l dee ls ook voortkwam uit naijver over
de hoge wa ardigheid -h et kardinaa lschap - die Gr anvelle in 1 561 ten dee l v ie l .
Wanneer d e K oning aarzelt me t her onts lag, wordt aan de landvoogdes meege -
deeld dat de leden van de hope adel niet meer in de Raad van State zullen verschijnen
zo lang Granvelle nog in functie is . Kort hierna beha a lt de adel de overwinning
en wordt G ranvelle van zijn func tie ontheven .
Kritiek bestond oo k o p een ander lid van de Ra ad van State, Viglius, tevens hoofd
van de Geh e ime Raad. Enkele edele n willen een verbod op lidmaatscha p van
lede n van de Ge heime R aad. Voorts s tellen zij dat de Geheime Raad ondergeschik
t moe t wo rden gemaakt aan de Raad va n Sta te - als uitvoerend lichaam hi e rvan
- en dat her a antal leden van d e Raad v an State sterk moe t worden uitgebre id.
Oranje drin gt er bij Egmont op a an zich hie rvoor bij Fili ps de Tweede t o beijveren
. Viglius bevindt zich in een moeilijke situatie en de Ge heime Ra ad raakt ingeklemd
tussen de Koning en de S tanden . Tussen hen groe it allengs een situa tie van
wederzijds want r ouwen, waa rdoor de marges v an hand e len voor de Geheime
Raad sterk worden ingeperk t . Uit de co rrespondentie v an Vigliu s als chef van de
Geheime Raad wo rdt duidelijk hoe hij geprobeerd heeft om zijn intermediaire
pos itie tussen K oning e n edelen to beh ouden . Van beide zij den nam d e druk toe
om zich aan h un gezag to onderwerp en. Van uit de n u veelvuldig samenkomende
Raad van St ate wo rd en voo rstellen geda an om d e Gehe ime R a ad to t een uitvoerend
college van deze raa d to maken . De Koning in Spanje ve rlangt daa rentegen
van Vigli u s u itingen van o nvoo rwa arde lijke loya liteit . Alexandre meldt dat de
klachten over de besluiteloosheid en inefficienrie van de Geheim e Raad in deze tijd
sterk toenemen 4
Aan de Geheime Raad met zij n oorspronkelijke taken en samenstelling komt een
erode wanneer de Hertog van Alva in 1 567 in de Nederlanden ar rivee rt . Binnen
d e Raad van State was al bekend geworden dat de Koning gekant was tegen versterking
van de invloed van deze raad. Een aantal leden, onder wie Willem van
Oranje, trekt hieruit zijn consequenties e n weigert de eed van t rouw aan de
Konin g o f t o leggen. In deze machtsconstella ti e lijkt de Ge heim e Raad s teeds meet
ondergeschikt to raken aan de gouverneur-ge neraal . E en deel van de leden en het
DE PLAATS VAN ALGEMENE Z A KEN
131

perso neel gaa t ove r naar de nieu w ingeste lde Raad van Beroer ten, die ook een
aanta l ta ken - met name op kerkel ij k ge bied - van de Ge h eim e Raad ove rneemt .
De Secretarie van Staat
" De Koning pleegt alle de daden van Koninklijke Waardighe id in Zijnen Geheimen
Raad", zo luidt artikel 5 van de sc hets voor een nieuwe G rondwe t voor het
koninkrijk, zoals G . K . van Hogen do rp d ie in 1 8 1 3 opstelt. I n d e de rde redactie
heeft hij de naam Geheime Raad vervangen door Raad van Staten, waarbij de
meervoudsvorm lijkt to verwijzen naar de gebruiken uit de Republiek de r Ve renigde
Nederlanden, waar de leden va n deze raad door de Staten we rden voorge -
dragen s . Ook een ander voorste l dat Van Hogen dor p aan de G r ondwetscommis -
sie doet, roep t herinneringen op aan de pr akt ij k van de v roegere rep u b liek. Her
gaat bi e r om de functie van " Raadpen s ionaris", een snort a lgemeen ministerschap
waar b ij her beleid van de State n-Generaal zou berus ten. Deze zou doo r de Soevereine
Vo r st wo rde n be noeind voor een termijn van vijfjaar . Het ambt doet onder
sneer denken aan een g riffier van de Sta ten-Gene raal uit de repu bliek, maar dan
met uitgebrei dere bevoegdheden, zoals die typerend wa ren voo r de bekende
raadpensionarissen van Holland . Beide voors tellen verwijzen naar ambten me t
een a lgemene adviseren de en o n dersteunende opdrac ht.
De Staten-Gen e raa l zijn , zoa l s men wee r, na het wegvallen van de landvoogd met
de co lla tera l e r a den en na he t beeindigen van experimenten met monarchale of
semi-monarcha le regeringsvormen, gedu rende ci r ca twee eeuwen het hoogste en
meest algemene bes tuurso rgaan van de rep ubliek geweest . Deze in stel l i ng
beschikte over een griffie bes taande uit een gri mmer, een commies en een aant a l
andere a lgemene en provinciale func tionarissen, terwij l ze be last was met - uit eraard
- de verslagleggi ng van de vergaderingen, de redactie van resolu t ies, de verzending
e n openbaarmaking van besluiten, het beheer van de buitenla ndse co rrespondentie
en de zo rg voo r h et a rchief. De g riffier tra d op als adviseur va n de comm
issies uit de Staten-Generaal en da t gold met name voor de belangrijkste comm
issie, namel ijk die voor de buitenlandse zaken ; de hoofdt aken van de Staten-
Generaal, als hoogs te orgaan va n een in oorsprong verdedigend verbond va n ze lfstandige
gewes ten, lage n bijna vanzelfsprekend op b uite nlands en defens iegeb
ied . De griffiers behoorden in de republiek tot de hoogste a mbtenaren in algemene
dienst. Na de bekende griffier Musch he bb en leden uit her ges lacht Fagel
gedurende 1 25 jaar de functie van griffier beze t .
De ande re algemene i nstelli ng waarnaar Van Hogendorp terug verwijst, de Raad
van St ate, had in de republiek ech ter een m inder belang r ijke p laats ge kregen . Als
generaliteitscollege was her onde r meer her hoogs te en mees t algemene a d v ies-
lichaam va n de S taten-Generaa l , maar a ls her e r op aan kwam lieten de Staten-
Generaa l h un hogere positie gelden .
V(kl N DE EENHEID V A N BELEID
132

Eengedeelte van hetgebouw van de Secretan'e van Staaf in
het begin van de 19e eeuw, diegehuisvest was in he$
voormalig Stadhouderlijk Kwartier aan het Buitenhof;
aquarel uit 1818doarA.M. van Roijen.

Het i s mi s schi en w el typerend voor de r epubliek geweest dat er hiernaast m eer
pl aatsen zijn aan t o wijzen die a l s bestuurlijk midd elpunt k onden fun ge r en, z o al s
de po sitie van r aadpen s i onaris en niet to ve rgeten die van s t adhouder, die v anaf
1774 erfelijk was geworden en waa rbij z ich e en stadh ouderlijk kabinet had
gevo rnld . Er zijn du s vele b estuurlijk e middelpunt en in d e republi ek aanwij sbaa r ;
iets d at nu ee ns gezi e n is a ls voo rdee l , dan wee r al s n adee l .
Hoe dit ook zij , Van Hogendorp is in 1 8 13 op zoek n aa r de b epaling van he t mees t
a lgemene punt in de rijksadministratie, waarbij hij zovee l mogelij k wil aan sluite n
bij de instellinge n van voor de omwent eling van 179 5 . Spoedig blijkt echter d at
Hoch de Soevereine Vorst, Hoch de meerd erh eid van d e Grondwe tsco m m iss ie
veel voelt voor zijn pl an. In de Grondwe t wordt duidelijk vas tge legd dat de
Koning beslist, niet in overleg met de Ra ad van State, maar s lecht s na advies va n
dit college e n dan nog alleen wanneer het gaat om wetten en a lgemene maa tregelen
van b estuur . De Koning heeft ook wat betr eft het bestuurscentrum een ander
pl an. Zo benoem t hij - na ee r s t getracht to hebben een lid van h et griffi e rsges lacht
Fagel voor dez e post to strikken - A . R . Falck t ot a lgemee n sec r etaris va n staat .
Falck is op dat moment nog sec re taris van het Algemeen B estuur , dat in hetzelfde
jaar de o nafhankelijkheid had uitge roepen .
De functie van een algemeen bestuurlijk sec retaris i s niet nieuw . Z o komen in de
Bata afse Republi ek a l algemene secretarissen voor - in de staatsregelinge n va n
1 798 e n 1 801 - en in 18 05, in he t (bij na ) pres identie le ste lse l van de raadpen s ionari
s R .J . Schimm elpennin ck, w ordt de algemeen sec r etari s b e la st me t het tekenen
van all e uit to vaardigen akten . Ook onder Koning Lodewijk bl ijft de functie
bes taan en wordt d an vervuld door W . F . Roe ll , di e late r onder k oning Will em I
korte tijd mini s ter zou worden . In 1 808 wordt de func tie o pgeheven e n gaan de
werkzaamhe den ove r op h et Kabinet des Konin gs . In die lien jaar van ha a r
bes taan lijkt de func tie van secre taris zic h t o hebben ontwikk eld va n ee n "verlengde
arm" va n het uitvoe rend bewind van 1 798 tot ee n secre t ari s met "zelfstandige"
procedure l e bevoeg dheden in 1808 .
In 1 8 13 s telt Will em I wee r een staatssecretarie in . Voor de waste verga deringen
van d e Koning met enkele ministers en a nde re adv iseurs - de mini s teriele conferentie
- benoemt hij de genoem de staatssecre t ari s . In deze ve rgaderin g moe ten
concept-b esluit e n worden voorge legd "welke va n onze bekrac htiging voo rzien ,
op de Algemee ne Staa tssecretarie dienen zullen ter o pmaking en expeditie der
finale besluiten" 6 . Op 3 1 december 18 1 3 tekent k oning Will em I h et Soevere in
Bes lu it waarin offic ieel de grondslag wordt ge leg d voor de Algemene Staatssecretarie;
enkele jaren later, wanneer andere secretar issen van staat inmiddels de
titel van min is ter hebben gekregen, vervalt het woord "Algemeen" in de aanduiding
van de St aatssecretarie.
J . Steur, aan wie veel over d e Staa tssec r etarie kan wo rden ontleend, spreekt van
een bes tuur s middelpunt ; een term di e ook tijdge note n g raag gebruik en al s ze over
VW A DE EENHE ID VAN BE LEI D
134

de Staatssecre tar ie spre ken 7 . De t aken van de S taa tssec reta rie bes taan me t name
uit her maken va n notule n van de mi niste riele conferentie -d ie lat er de Kabinetsraad
ga a t he ten - en het opmaken van Soevereine, later - a ls e rfp rins Willem het
koningschap heeft aanvaard - K oninklijke Besluit en. Hoewel de Staatssecretar ie
in de staatsal manak als departement is opgenomen to midden van de andere
departemente n, is er toch een verschil in positie. De term "departement" heeft
aanvanke lijk geen unifor m e betekeni s ; dat is pas gekomen n adat de departe inenten
door samen s telling, inrichting en werkwijze eenvormige r wa ren gewor den 8 .
Dat de sec retar is va n s taat ni et de gel ijke is - alth ans in formele zin - van de
overige ministers, blijkt alleen al u it het feit dat h ij s lechts als penvoe rder toegang
heeft tot de K abinetsraad: de vergadering van de Koning me t zij n advise ur s,
waaronde r z ijn ministers, leden van de Raad van State e n event uele ministers van
staa t . Wanneer Falck in 18 18 door de Koning ontslagen wo rdt als secreta ris van
staa t en benoemd wordt tot mini ster van het nieuw gevo rinde departement van
Publiek On derw ijs, N a tionale Nijverheid en Ko lonien, beschouwen beiden dit
fo rmeel als een bevo rdering . Bij deze ge legenheid heft de Koning ook het am bt
van secre taris van s taat op . J.G. de Mey van Streefkerk wordt d an belast met de
directie van de Staatssecretarie . Hij krij gt tot taak het opmaken , con trasigneren e n
u itvaard igen van k oninklij ke beslu iten en resolutie n .
Het ontslag van Falck
Overigens bestaan er verschillende visies op de achtergronden v an he t ontslag van
F a lck F a lck ze lf ziet blijkens zijn nage la ten ve r s lag a ls reden dat hij uit e indelijk
niet geschikt b leek voor de steeds meer toege n omen hoeveelheid bureauwe rk .
Nu de Koning besloten had de functie van staatssecretaris to verlagen to t die van
directeur van de Staatssecret a rie, leek dit bureauwerk ee rder meer dan minder
gewic ht to krijgen. Omdat evenwe l de taken van deze directeu r dezelfde bleven
als die Welke hij had gehad, meen de hij aanvanke lijk dat di t ee n ge legenheidsarg ument
was om het leed wat voo r hem to verzachte n y . Volge n s De Pa ter echter i s
Fa lck niet o nts lage n omdat hij het tege ndeel zou zijn van een bureaukl erk, maar
louter om redenen van buitenlandse staatkunde 10 . Hij zet uiteen hoe Fa lck zich
rondom 18 1 6 in laat me t de buitenlandse polit iek, waa rmee clan de (conservatieve)
m iniste r van Buitenlandse Zaken Van Nagell is be last . De bemoeienis van Falck
met de bui tenlandse poli tiek is naar zijn mening to liberaa l en to toeschietelijk
tegenover de voo ral in Brusse l vertoevende Franse refugies e n ontl okt hierdoor
veel kritie k van de gro te mogen dheden op het to eigenge reide Nederlandse
be leid. In deze v i s ie i s Fa l ck ove rgepl aat s t onder druk van de g r ote mogendheden
en van Van Nagell, d ie in verband met he t gedrag van Fa lck meer m a len met onts
lag gedreigd heeft . Falck was to ve r gegaan en ha d zijn hand overspeeld, zo is z ijn
conclusie . Een derde inte rpretatie geeft Co lenb rander, die stelt dat Falck to veel
DE PLAA TS VA N AL GE7.IENE ZAK EN
135

inv loe d op 's Konings denkbee lden Wi lde uitoefenen en dat daarom de Koning
uit e indelij k de voorkeu r gaf aan De Mey die, naar geb leken was, vee l machina ler
werkte
De aangegeven re denen l ijken mij minde r onder ling st rijd ig dan De P ater stelt,
indien a l t hans op het ambt van de s taatssec retaris wo r dt ge let. De S taatssecretarie
is immers niet zo zee r een particu liere verzamelin g personen ten dienste van de
Vo rst, maa r mee r een instelling t en diens te van de verschillende mini s ters, als uitdrukking
van de heersen de bestuursverhoudingen . Zoals De Pater ook aangeeft ,
ontstaa n onder de ministers coa lities die voor en die tegen Falck zijn. Maar van
een secretaris va n s taat wordt verwacht dat deze zi ch buiten de dage lijkse bestuurlijke
partijstrijd bevindt om her un ificerende en bemidde lende karakter van zijn
posi tie - e n hie rmee de ee nheid van bestuur - niet in gevaar to brengen . Deze
posi tie is n u duid el ijk wel in gevaar ge komen . Kortom, Falck heeft ge lijk wanneer
hij in fe ite s telt d at hij wellicht niet zo geschikt is voor een ambtelijke fun ctie
en De Pater heeft ge l ijk wanneer hij stelt dat F a lck z ijn hand overs peelde, a ls we
alth ans rekening houden met de ac rd van zijn pos itie. Colenbranders visie interp
reteer ik in die z in, da t de Koning uiteindelijk de posi tie van F a lck onhoudbaar
acht, nu ook be langrijke ministe rs a ls Van Maanen het niet sneer voor hem opnemen.
Bovendien za l voor de Koning wel hebben meegewogen dat Falc k de adminis
tratieve werkaam heden, d ie een steeds groter dee l gingen uitma ken van het
secre tarisschap, niet of half u itvoerde . Dit vond Falck zelf trouwens ook en Gerretson
beves tigt her op basis van bestudering van de naa r zijn me ning vaak zeer
slechte notulen van F al ck 12 . De soepe le en pragmatische F a lck voe lde z ich, zoa ls
hij zelf zei, niet zo aangetrokken tot de steeds groeiende administratieve besognes
van he t am bt - de Koni n g komt in 1818 nog me t het ene bestuurshervorm ingsvoors
tel na het ande re - , maar mee r tot de gro t e l ij n .
De opvolger van Falck, De Mey, wordt door Colenbrander omschreven als
plooibaar, vlug en nauwkeurig en als een rusteloos werker en voortreffelijk
redacteur van 's Konings denkbeelden . In 1823 krijgt hij weer de titel van secretaris
van staat, wat wellicht samenhangt met zijn benoeming tot lid van de ministerraad.
Wanneer in september 1823 door de Koning een ministerraad wordt ingesteld,
wordt de secretaris van staat Merin benoemd als lid . Hiermee is de titel van
secretaris van staat weliswaar teruggekeerd, maar de acrd van de functie is daardoor
nog niet dezelfde geworden als voor 1818 . Onder Falck heeft de functie meer
een werking naar buiten, terwijl deze onder De Mey vooral een administratieve
betekenis heeft binnen het overheidsapparaat . Bosscha wijst er clan ook op dat de
ministerraad wordt ingesteld om meer eenheid to brengen in de adininistratie en
in de uitvoering van wetten . De secretaris van staat heeft dezelfde taak . Hij moet
er immers voor zorgen dat alle departementen dezelfde beginselen van bestuur
volgen13 .
VOOR DE EENHEID VAN BE LEI D
136

Steur inerkt op dat de we rkzaam hede n van de S taa tssecretarie e n her Kabinet van
de Koning, niet altijd gescheiden zijn 14 . Dat isjuist waar hij wij s t op de behandeling
van tot de Koning geric hte ve rzoekschriften , maa r her i s niet zo dat oo k
and e re take n onderlin g u i twisselbaar z ijn gewor den's . In g rote lijnen lijkt t ot her
einde van dejaren twintig een duid elijke scheiding t o h ebben bes taan tusse n he t
K abin e t van de K oning en de Staa tssec re tarie. Her Kabinet is p rimair belas t met
de particulicrc zaken van de Vorst e n worts met her o ndersteunen van de Vorst
persoonl ijk, zoa l s het behande len van ve rzoeksch riften, her wa ken van agenda's,
uittrekse ls van r apport en en dergelijke. De Staa tssec r etar i e blijft be last met het
opm aken van besluiten, her not ulere n , het a rchiveren en her bevo rde r en van de
eenhe id van bestuur tussen de departeme nt en. V an Maanen en de l a tere secre t a ris
va n s taat Van Doorn van West kapelle hebb en er dan ook op gewezen d a t de
Staatssecre tarie een soon rijksg ri ffie was en dus pr imai r een rijksamb t , to onderscheiden
van d e persoonlijke sec r eta risse n va n de V o rst d ie to zamen her K abin et
van de Kon ing vormd en1 6
D at het K abin e t van de Koning en de Staatssec retarie zo doo r elk aa r wo rde n
geh aa ld is overigen s niet verwonder lijk. Het bewind van koning Will em [ha d
immers eon s tork " monarchaa l" karakt e r . H et is clan ook ve rleide lijk om voortd
urend louter va nuit de Koning her bestuurssysteem t o bez ien en zo her onderscheid
to verouachtzamen tussen de persoonlijke secreta rissen van de K oning en
de Staatssecre tarie. Het is daa rom ook enigsz ins para doxaal dat wanneer de "m inde
r monarch a le" koning W illem II aantreedt, de Staa tssec r e tarie wordt o pgenom
en in h et K a bin e t van d e Koning, terwijl men dit nu joi st eerder van koning
W il lem I had molten verwachten .
De laatste secretaris van staa t
N a dat De Mey in 1835 eervo l ont s lag heeft gev raagd e n verkrege n , benoeui t de
Koning graaf S chimmelpenninck t ot sec reta ris van s t aat , ma ar doze moo t al binnen
eenjaar- offi c iee l om gezondhei d s redenen , maar vermoe delijk ook vanwege
het voo r doze onderneinende bestuurder to formele k a r akter van he t wo rk - on ts
lag nemen, waarna de laatste secretaris van staat wo r dt benoemd , de oud-minister
van Binne nl andse Z aken H . J . ba ron Van D oo rn van Westkapelle .
De verhoudingen lijken dan inmiddels ve r ande rd to zijn . De Koning words in d ie
tijd veel bekriti seerd v anwege zij n uitzichtloze Belgie-politiek en de hierm ee
sa menh angende zee r grote beg rotings teko rten . In de Tweede Kamer, waarv an de
ve rgaderinge n open baa r zijn, g roeit de financ iee l-libera le oppos itie tegen zijn
bewind, dat naa r men toe n ze i eon s teeds autocra tisc her ka rakter kreeg . Tegcn
doze achterg ron d i s het niet verwonder l ijk dat tege n eo n sec r etaris van s taa t word
a angekeken a ls eo n "grootvizie r" van de K oning. E en kwa lifi c a de die Van Doorn
van W estk apelle s lecht vond passen bij zijn functie die hij , evenals F a lck ove ri-
DE PLAA TS VAN ALGEMENE Z A KE N
137

gens, zee r vermoe iend en betrekkelijk s aai vond vanwege de gro te hoev eelheid
kl ein e adm ini s tr atieve bes l omm eringe n . Bovendi en lijk en dan e nerzijd s de
depart ementen ze lf de tack t ot zich to hebben ge t rokk en om voo r stellen in d e
vorm va n koninklijk e besluit en aan t o bieden , zo m erkt V an Doom van Westkapelle
in 18 40 op, t erwij l and erzijd s het Kabin et van de K oning met succes ee n
taakuitbreiding wi st to verkrij gen ten koste van de St aatssecre tarie . Het lij kt e r
dan op dat het koninklijke bestuurssysteem en het de partement a le bes tuurssysteem
uit elkaa r g roe i en. De k ri tiek op de persoo n van de Vorst biedt zijn p e rsoonlijke
a dvise ur s meer k ansen o p ve rgroting van hun taakge bied, omdat d e Koning
in deze zaken nu persoonlijke onde r s teunin g behoeft . De "pr ofess i onalisering"
op de departementen accentueert de individuele identiteiten van de min isters. De
Staatssec re t arie wo rdt op deze manie r te rugge drongen t ot een procedu re l e pos i t ie
en moe t de inhoudelij ke za ken afst aan aan d epartemen ten enerzijd s en het Kabinet
van de K oning anderzijds . Ten opz i chte van beide behou d t ze nog een soon toez
ichthoudende rol . De waa rde van de in s telling ligt nu in het centrale a r chief, in
het ove rz icht en de kennis die men van het bestuurlijk ste lse l a ls gehee l heeft opgebouwd
, en meer i n h et a lgemeen in de aanwezigheid van een klein app a raa t a ls een
sno rt gewe ten van de bestuurl ijke principes e n al s belicham ing van de idee va n d e
eenheid van bestuur .
Ondanks de poging v an de secretaris va n staat V an Doorn van W es tka pelle,
ges teund doo r minis ter Van Maanen, om de Staatssecre tarie in beperkte worm t o
behouden, wordt de ze toch in 1 840 door k oning Will em It opgeheven. De ove rgebleven
taken wo rden onde rgebracht in her Kabinet van d e Konin g . Dooyeweerd
zi et dez e pogin g, in navo lging van Bosscha , als een aanwijzing dat Va n
D oo rn en Van M aanen nog niet toe zijn aan de idee va n de indi vidu ele (strafrechtelijke)
mini ste rie le ve r antwoo rdelij kheid di e in de G r ondw et van 1 840 wordt
o pge nomen " . Daa raan kan wo rden toegevoegd d at de Secre tarie van Staat in
1840 ee n anachro ni sme is gewor den, omdat zij z i ch niet laat inpassen in het
schema v an enerz ijds - tijd elij ke - ministers en anderz ijds - perma nente - secretarissen-genera
a l; een scheiding die is mogelijk gemaakt in 1823 en waa rbij de
dep a rt ementale luera rchie met een perman ente sec retari s(-generaa l) aa n het hoofd
is vastgelegd 18 . T ot 1840 i s de erkenning van het gegroei de ondersche id tussen
secretarissen-generaal e n ministers weer een sta p verder gekome n doo r de invoering
v an de minis teriele ve ran twoo rdelijkheid, waa rb ij voor t ij dgenoten het
as pect van verantwoo rdelijkheid zw a arde r weegt dan d at deze alleen s tr afrechtelij
k i s 19 . De secre taris van staat verkeert fo rmeel gez ien op her niveau van ministers,
ma ar zijn werkzaamheid is m ateriee l gezien veel ambt elijker, wee r op het
niveau van een sec re taris-genera al . Deze combina tie va lt rand om 1 840 langza
merhand buiten her staa t s rechtelijk refe rentiek ader van die tijd . Men kan haa r
hierin ni et meer pla a tsen . Een kabinet v an een mini ste r of een k a bin et van de
K oning zijn nu de meer passende vormen . Zou men bovendi en de Sec retarie v an
VOOR D E EENHEID VAN BELEI D
138

S t aat toch wi llen behoud en doo r er een minister boven to s tellen, dan zou dit weer
een minister boven d e mini ste r s - een sno rt ee r s te mini ster - gewo rden zijn e n
hie rvoor was in de toenmalige ve rhouding t ussen Koning en ministers - zeker
formeel - Been plaat s 2 0
Later, in 189 4, zou een ambtenaar opmerken d at deze opheffing haa r doe l voo rbij
schoot. De ve rzamelplaa ts voo r a lle overheidsstukken - waa r ze naa r toe we rden
gezonden, va n waar uit ze voo r wederzijds co mmentaar werden ro ndgezon de n en
waa r naar toe ze weer werden teniggestuurd - werd voo rtaa n gevormd door d e
kabinetsadviseurs van de Koning 21 .
Het ministerie van Algemene Zaken
War in ons omringende lan den, zoa l s Engeland en F r ankrijk a l ee rde r gebeurd i s,
geschiedt in 1937 ook in Nederlan d . E r ont s taat een, zij het klein, algemeen
de partement . In de toelichting bij het instell ingbeslu i t beet h et dat aldus word t
vo ldaan aan de behoefte om " de Voorzi tter van den Raad van Ministers, ter
bevo rdering van de coordinatie van den arbeid der on dersche idene departementen
, to ontheffen va n de zo rg voo r he t beheer van een Ministerie va n den gewonen
omvang met de daaraan verbonde n administratieven a rbeid " . Hoewe l ongetwijfeld
toevallige en persoon lijke facto ren een rol gespeeld hebben, kan het
onts taan van her departement toch ook worden gep laa t st in een lange re structure
le on twikk eling in het departementale bestel .
In de negentiende ee uw i s de "minis ter-pr esident" - zoal s b ekend moet men deze
titel voo r de vorige eeuw met meet voorzi chtigheid hant e ren dan thans - meesta l
mini st e r van Binnenlandse Zaken . Als departement da t o nder meet verantwoo rdelijk
is voo r de gron dwe t , o rganieke wetgeving en het binn enlands bestu ur is dit
in fei te het mees t algemene depar tement . D at is nog stee ds zo wannee r aan het
ei nde van de negentiende eeuw her takenpakket van dit depa rtement sterk beg i nt
to groeien a ls gevolg van de nieuwe sociale e n econom ische wetgeving, waartoe
het initiatief vaak o p gemeen telijk niveau ontstaa t . De groe i van het departement
ve rtoont een g rote verw antschap met de g roe i v an de gemeentelij ke overheden .
R ondom de eeuwwisseling ont staan echter mast het in 187 7 inges telde departement
van Wate r staat - in de Nederlandse bestuurlijke geschie denis altij d al een
enigszins op z ich ze lf staan de tak van dienst - nie uwe afspl itsingen van de tack
van het ministerie van Binn enlandse Z aken. Dit departeme nt heeft nu nog maar
een deel van de t aken op b innenlands bestuurlijk gebi ed en wordt in feite ook een
depart ement met een bepaalde inhoudelijke identiteit, zij het een br edere dan de
andere met een b innenl andse tack be las te depar teme nten .
Wil Binnen lan dse Z aken in deze situ atie toch zijn positie be houden als inees t a lgemeen
bestuurlijk departement , dan moet het ofwel afzien van inhoudelijke taken ,
DE PLAATS V AN ALGEI.7 ENE ZAK EN
139

Dr. H. Colijn, minister van Algemeene Zaken
1937-1939.

of wel trachte n om de "afges plit s te" va kk en wee r onder zijn hoede teru g to brengen
. H et aantal wette n da t op het binnenlands bestuur b etrekking heeft , i s dan
echter a l zodani g geg roe id, dat de hiermee ver bonden t aken moei lijk alle b ij
Binnenl a ndse Zaken onderge bracht ku n nen worden .
D e noodz aak orn t o komen tot ee n algemeen depar tement wordt voo r al in en kort
na de Eers te Wereldoo rlog s terk gevoeld . Onder de moe ilij ke buiten landse en
eco nom isc he ornstandigheden ve rgt h et cri s i s beleid snee r coo rdin a tie tu ssen de
afzonderlij ke ministe rs . Minister-pres ident Ruys de Beerenbr ouck i s de ee r ste die
voo r deze behoefte in de ni euwe departemen ta le ver houdingen een voorz iening
treft door he t mini ster ie van Binnenl a ndse Z aken to ontdoen van z ij n inh oudelijke
taken. In die t ijd ont s taa t ook een vast , kl ein bureau voo r de werkzaamheden van
de mini s terraad, da t de minis ter-pr esident en de mini ster d ie secre taris is van de
m ini s ter ra ad onder steunt in voo r al procedurele werkzaamheden, zoa ls agenderi
ng, notuleri n g, enzovoort. Her burea utje s taat onder toez icht van de sec reta risgeneraa
l van Binn enlan dse Zaken , teve ns sec retaris-gen e raal in a lgemene diens t ;
een func ti e die d an wordt vervuld door de latere m ini ster J . B . Kan .
Toch b lijkt in het in terbellum d at niet het d epartement van Binn enlandse Z aken
het coordinerend departement bij uitstek is, maar dat van Financ ien. Binnen-
l andse Z aken was het "centra le" departement in de tij d van de g rote organieke
we tgeving en l ater i n de tijd van de exp an s ie van de gemee n telij ke overheidsta-
ken . Maar in en n a d e Eerst e W ere ldoo rlog treedt door in tern ationa le en eco n o-
misc he problemen ee n ste rke m ate va n centra lisa tie van bestuur op. H et centra le
departenient i s dan niet zozeer dat v an het binnenlands bestuur , m aar het m ees t
a lgeinene departement va n he t centr a le bestuur zelf, en dat i s in die tij d het depar-
tement van Fi n ancien. Ook in het Veren igd Koninkrijk treedt in de periode tussen
de beide oor logen de Treas ury a l s h et meest a lgemene en b estuu rlij k coo r d ine-
rende departemen t o p . Zowe l in het Verenigd Koninkrijk a l s in Nederland heeft
her de bezuinigingswind mee. Er wo rden in d ie t ij d in N e derland vee l bezuini-
gings- en reo rg anisa tiecom miss ies in ges teld en e r verschijnen even zo ve le rap -
por ten die v r ijwel z onder uitzonderin g in de richting w ijzen van een uitbreiding
van d e bevoegdhede n van de mini s ter van F inancien ". Her gaat dan m et name
om bevoegdheden van de Generale Thesaurie, door G . A . van Poe lje beschreven
a l s de coordin erende i n stan tie van he t r ijk bij uitstek' . Binnen de Thesaurie
wordt na aannem ing van de ino tie-Rink , die de regering o proe pt tot een doelma -
tiger aan pak van de bezuinigingen, i n 1921 ee n zoge heten bezui nigingsin s pectie
ingesteld m et een aanvankelijk zeer ruime tack. Het was het begin van war de
Inspec ti e der Rijk sfin ancien zo u wo rden 24
Her proto type voo r de op her financ iele aspect gerichte coo rdina tie is e i genlijk in
Nede rland ge boden doo r Colijn en doo r De Gee r , die o nde r mee r de Comptabilit
e itswe t van 1 9 27 tot stand heeft gebracht .
DE P L AATS VAN A LGFI.IENE ZA KFN
141

Ond ank s de gen oemde moge l ijkh eden tot coordin a tie w e rd in 1 937 to ch het
mini ste rie van Algemene Zaken ingesteld ; net zoa ls ee rder in Frankrijk het Sec retariat
G eneral en in her Vereni gd Koninkrijk her C abinet Office ont s tond en. Dit
lijkt vooral t o zijn beinvl oed door de opkomst van de sociaal-eco nomische c oordinatie
. De beh eer sing van de ove rheid sfinancien k on ni et mee r a ls een zuive r
int erne ove rheid staak w orden gez ien , ma a r moes t oo k worden besch ouwd n aar
d e macro-economische gevolgen . Dit hield ee n s tee d s frequenter over leg in tussen
de ministers van Financien , Sociale Zaken en " Economisc he Z aken". Zo
w e rd er al voor d e Tweede W e reldoorlog een soc iaal-economi sc he commi ss i e uit
d e ini n i ste rr aa d ingesteld . Het depar tement van Financien wa s partij in deze cominiss
ie, w aardoor her niet aanvaardbaa r was dat dit departement tegelijkert ijd her
voo rzitterschap voor her overleg zou levere n . Een mini ster zonder portefeuille,
hetgeen de minister van Algemene Zaken voor de oorlog in feite was, bond hi e rvoor
de geeigende oplossing. Aan her eind va n dejaren dertig h ad dit bovendien
a ls voordeel dat de mini ster-president meet aa ndacht kon bestede n aan d e internationale
ontwikkelingen, die toen ook voor Nederland een steeds dreigender
k arakte r aannam en.
Drie ontwikkelinge n
Vanaf d e Tweede Were ldoorlog tot her begin van dejaren zeventig hebben drie
ontwikkelingen de functie van her coordine r end ministerie van d e mini s ter-pr es i-
d ent beinvloed . De eer ste ontwikkeling is de b ehoefte aan staatkundige l e id ing
in en kort n a de Tweede Wereldoorlog . Representant e n van deze ontwikkeling
zijn mi n i ste r-president G erbrandy tijdens de oorlog en mini ster-presid ent Scher-
merhorn in her eerstejaar na de oo rlog . Deze ontwikkeling ziet men ook goed
wee rspiegeld in d e literatuur over de o rgani sa tie van de staa t , zoal s het pl an van
de hoofd ambtenaar van het ministerie van Handel en Nijverh eid , dr . A . Win se-
miu s-s . Hij wil a an h et ministerie van de minister-president de t aak geve n om her
gehele ove rh eid sapparaat v anuit een centraal punt t o leiden . De secre t ari s-gene-
raa l van de " S t a a tssecretarie" moet dan de hoogs te ambte naar van her rij k wor-
den . Hij zorgt voor de uitvoering van doo r de minis ters, die d an ontlas t zijn van
de administr a tieve leiding, aangegeven beleid srich tingen . Ook V an der Goes V an
Na ters laat zich in zijn beken de boek "De leiding van den Staat" in 1945 in soort-
gel ijke zin uit , zij her dat hij weer nadruk legt op de voo rlichtende en pl anningsac -
ti viteiten van een m ini sterie van Algemene Z aken 26 . He t ve rst in zijn plann en
gaa t echter B o i sot, pseudoniem voor J. G . de Beus, di e tijdens de oodog secretari s
v an Gerbr andy wa s . Hij s telt voor d a t de minister-president - ook wel aangeduid
a l s r aadpen s i onari s - boven de andere mini s ters komt to s taan , de leider w ordt
v an de landspolitiek 27 .
A chter a f zijn de ideeen o ver een mini s ter-pr esident al s politi ek leider aan he r
V OO R DE EE NHEID VAN BE L FJ D
142

hoofd van een - groot - departement voor de administratieve organisatie to zien
als typerend voor die bijzondere (oorlogs)tijd . Deze ontwikkeling heeft zich dan
ook in die zin na 1946 niet voortgezet .
De tweede ontwikkeling komt tot uiting in de taakomschrijving van het in 1947
opnieuw ingestelde ministerie van Algemene Zaken . Hierin worden aan het
ministerie taken van algemeen regeringsbeleid opgedragen, voor zover deze niet
berusten bij andere departementen . Specifieke on~lerwerpen van algerneen regerings-
beleid kunnen dan bij de minister-president worden ondergebracht, hetgeen in
feite ook - meestal tijdelijk - gebeurd is . In dit verband kan worden gewezen op
de opdracht tot herziening van de grondwet, die toen bij het departement van
Algemene Zaken werd ondergebracht. Ook de benoeming van ministers zonder
portefeuille naast de minister-president moet in dit verband worden gezien . Het
waren ministers zonder portefeuille in de betekenis van minister zonder verant-
woordelijkheid voor een deel van de departementale overheidswerkzaamheid . Ze
kregen een bepaalde opdracht, bijvoorbeeld het ontwerpen van nieuwe wetge-
ving, zoals minister Van Schaik, die belast was met het ontwerp voor onder meer
het Koninkrijksstatuut .
De derde ontwikkeling wordt wellicht het meest gesymboliseerd door de instel-
ling in 1969 van de Commissie Interdepartementale Taakverdeling en Coordina-
tie (Commissie-Van Veen) . In de jaren hieraan voorafgaand worden steeds vaker
problemen gesignaleerd bij de samenhang in de voorbereiding van het overheids-
beleid, bij de beleidscoordinatie . Her thema van deze commissie is vooral het bren-
gen van weer eenheid in de worming van beleid bij de verschillende departemen-
ten. Nieuwe departernenten, zoals dat van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk
werk, zijn sterk gericht op beleidsontwikkeling en er wordt gepleit voor nieuwe
bureaus met een sterk accent op beleidsontwikkeling in hun taak . Het gaat nu niet
zozeer orn de coordinatie van de feitelijke gezagsuitoefening door de ministers,
maar om de coordinatie van de besluitvorming of, zoals anderen zeggen, de
beleidsvorming of beleidsvoorbereiding . Voor ingewijden kwam de instelling
van deze commissie zeker niet uit de lucht vallen . Vele jaren had de secretaris-
generaal van het ministerie van Algemene Zaken, de in bestuurlijke kring gezag-
hebbende Jhr. mr . A .J.M. van Nispen tot Pannerden, zich ingezet voor de instel-
ling van een commissie die het vraagstuk van de besluitvorming binnen de orga-
nisatie als geheel zou bestuderen ; een plan dat vooral onder het kabinet-Cals de
wind van bestuurlijke vernieuwing in de zeilen begon to krijgen 28 . Dat dit plan
van het ministerie van Algemene zaken kwam, is een blijk van de zorg voor het
functioneren van de rijksoverheid als geheel, die juist kenmerkend is voor dit
ministerie .
Conclusie s
Op grand van d e bovenstaande moinentopnamen tra cht ik hierond er no g enk ele
algem ene conclusies to t rekke n .
VOOR DE EENHEID VAN BELEI D
14-4

De eers te i s d at een minis terie van Algeme ne Z aken als een bepaald type in stellin g
ze ker met nieuw i s . Op vele mom enten in de va derlandse geschiedenis zijn e r
instanties geweest die het meest algemene punt binnen de bestuursdienst be l ichaamden.
Wellicht kan men zelfs ste llen dat inste llinge n voo r a lgemene za ken
binnen de bestuursd ienst het oud s te ty pe van de coo r clinerende func tie ve rtegenwoo
rdigen. Telkens vormen zic h ni e u we coo rd inatiege bieden in of bij deze a lgemene
in s tanties om e r l ater wee r va n afges pl itst to wor den, zoa l s bijvoo rbeeld telken
s is gebeurd met de j uridisc he en fin anciele coordina tie. Op d it mom ent
nemen we wel licht waar da t de zo rg voo r de beheers ing van de rege lgeving z ich
zove r spec ial iseert e n i n stitutiona liseert, dat er een nieuwe coordi natietitel ontstaat
die ged e legeerd k an worden aan de m inis ter va n Ju s titi e; een proces dat gelijkenis
ve rtoont m et de delega tie van d e beg rot ingsbehee r sing aa n de mi n i ste r van
Fiilancien, die zes tig j aa r ge leden in de Comp tabilit eitswe t we rd vas tge legd.
Ten tweede ka n worded geconcludeerd da t war onder het a lgenlene ve rstaan
wordt, verschi lt Haa r de institut ione le oingeving waar in her zich voo rdoe t . Z o
bevi n dt de des betreffende instantie z ich binne n de landsheerlijke co ntext in de
s panuings re l atie tussen landshee r e n hope a del, i n de context van het begin van het
K oninkrijk der Nederlanden in de s p annings r e l a ti e tussen eenhoofd i g, mo narcha
al gezag en z ich professio n a lise rende ministe rsc happen, en in de contex t van
her sys teem van m inis teriele verantwoo rde lijkheid in de spann ingsverhouding
tu sse n verantwoo rdelijkheid van de in i n iste rraad voo r her ove rheidsbelei d a l s
ge hee l en de in dividu e le ministerie l e bevoeg dheden . In het ee r ste geval beteken t
het beg rip "algemee n " niet-adellijk e n H ier-milita ir, in het twee de geval duidt het
begr ip o p Hier-mini s ter ieel, en i n her derde geva l s taat her voor niet-sectoraal ; in
de re p ub liek stond het trouwens voor niet-provinciaal .
D e d erde conclusie is dat instan ties a ls he t mini s t erie van Algemene Z aken z ich
altijd in ee n spannin gs rel a tie bevind en tussen de Scy lla van de inhoudelijke
betrokkenheid en de C haribdis van de p rocedure le afz ijdigheid . Een op lossing
wordt meesta l in die zin gevonden dat me n , in d ien nodig, zij n a lgemene positie
gebruikt om to in terve nieren, maa r hierbij altijd trach t to voor k omen dat de inte rventie
zich institutio naliseert, waar doo r de a lge mene in s tan tie er cen bepaa lde
inhoud elijke taak permanent b ij z ou krijgen en zijn internledierende positie voo r
de toe koms t op h et s pel zo u komen to s taan .
De laats te conclu s ie i s dat uit her gegeven ove rzicht blijkt hoe las tig her is om ee n
i n stantie a l s het ininisterie van Algemene Zaken t h u is to b rengen i n de beken de
schema's d ie va n het overheidsapparaa t wo rde n ge hanteerd . H et mini ste ri e heeft
Been m ateriels taak die ve rgelijkbaa r is met die va n andere depa rrementen . Het i s
evenmin de overkoe pelende ins t antie voor a lle depa rt ementen . Het i s in de huidige
ve rh oudingen veeleer d e institutione le voorziening om to kunnen vo ldoe n
aan de behoefte aan een a lgemene coor din atie van het regeringsbeleid . In de praktijk
b lijkt h e t min iste rie met zijn o p her ee r s te gez icht moei lijk grijpb a re pos itie in
het staa tsappa raat een belangrijke functi e to vervullen .
DE PLAATS VAN ALGE M E,NE ZAV:EN
145

M . Baelde, De collareralc Raden coder Karel V en
Filips l! (7537-7578), Gijrlrngc tot do gcschicrlenis van
de ccnrrale instcllingen in de zestiende ccu w; verhan-
delingen van de Koninklijke Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten
van Belgie, Klasse der Letterer, jaargang
XXVII, nr . 60, Brussel, WLSK, 1965, blz . 41 ;
P. Alexandre, Histoire du Conseil Privc, dons Les
Ancicnncs Pays-Bas ; z.pl ., 1894 .
2 .
M. Baelde, "De kwestie van de "Gemeenscha}r
pelijke Beurs" in de Geheime Raad order de
landvoogdes Maria van Hongarije (1531-1555)" ;
BA(GNXV[II, 1963/1964, blz . 27-39 .
3 .
H. de Schepper, "De Raad van State in de Lands-
heerlijke Nederlanden en zijn voortgang op
gescheiden wegen, ] 53]-788 /198" ; Raad van
State 450 jaar, 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij
1981, blz . 9 .
4.
P . A l e x an dre , op . cit ., b lz . 70 .
5 .
W .F. Prins, De Raad van State, 1814-1862 ; in :
Rand van State 450 janr, 's-Gravenhage, Staats-
uitgeverij, 1981, blz . 1 55 .
Noten
6 .
Souverein B es luit van 7 december 1813, nr . 2 .
7 .
J . St our, "Staatssecretarie en Kabinet des
Konings onder Willem I", BhICN 1969, jaar-
gang 84, blz. 88 t/m 138 .
8 .
W . M . de Brauw, De departerncnrcn van A(qcmcrn
Bcstunir in Nederland sedert dc nnnvcnrclin~q van
1795, Utrecht, Kernink en Zoon, 1864 .
9 .
H . T. Colenbrander, Willem I Ko n in_q der Neder-
landen ; Amsterdam, M eu lenhof, M CMXXXV,
tweede dee l , b l z . 22 en 23 .
10 .
J.C . H. de Pater, " Het onts lag van Anton Rein-
hard Falck als secretaris van staat in 1 8 1 8" ; Tijd-
schrift voor Gesdiicdenis, 1949, 62e jaargang, blz .
2 1 1 dm 234 .
11 .
H .T. Colenbrander, op . cit . ; b l z . 22 .
12.
VOOR DE EENHEI D VAN BEL EI D
146
C . Gerretson en A . Goslinga, Groen van Prinsterer
sdirifrclykc ❑ nlarenschap. Eerste dcel, Besclieirlen
1820-1876; eerste stuk bewerkt door C . Gerret-
son, Rijks Geschiedkundige publication, 's-Gra-
venhage, 1951, blz . 4&~} .

D .
J . Bosscha, Kroon en ministers; Amsterdam, 18 6 3,
blz . 35 .
14 .
J . Stour, op . cit ., blz . 99 .
15 .
H . Bonder, De Archieven van de Alyerneenc Staats-
secretarie ; 's-Gravenhage, 1938, herzien in 1982 .
16 .
ARA, archief Secretarie van Staat, inv . or . 5859,
geheim La A61 .
17 .
H. Dooyeweerd Hzn ., De nlinisterraad in het
NederlonrJsche Staatsrecht ; Amsterdam, Wed. G .
van Soest, 1917, blz . 131 ; J. Bosscha, op. cit„
blz . 38-39 .
18 .
K .B. van 4 september 1 8 23, nr . 7 .
19 .
J.A. Bornewasser, "Ministeriele verantwoorde-
lijkheid voor en na 1948" ; in : Vaderlands verleden
in veelvoud, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff,
1980, deel II, 19e en 20e eeuw, blz . 7 1 -99.
20 .
E. van Raalte, De Minister-President ; 's-Graven-
hage, Martinus Nijhoff, 1917, blz . 107 .
21 .
ARA, archiefKabuietdes Konings, inv .nr. 4283,
exh . 10 oktober 1894, La J .
22
Zie het Eercfe tot en met het Tiende VerslaQ van de
Staatscomrnissie, ingesteld bij Koninklijk Besluit van
20 december 1920 nr . 81 (Bezuiriigings-cornmissie) ;
's-Gravenhage, Algemeene Landsdrukkerij,
1921-1931 . Tot en met de wijziging van het
nistellingsbesluit in 19 25 (KB van 29 September
1925, or . 32) stond doze commissie bekend als de
Commissie-Rink, daarna als de Commissie-
Pop. Zie daaniaast ook het Rapport van de staats-
coMmissie voor de verlaQirlQ van de Rijksui(qaven,
Coimnissie-Welter, 's-Gravenhage, Algemene
Landsdrukkerij, 1932 .
23 .
G .A . van Poe lje, Algcincenc Inlciding tot do
bcshmnkundc, A lphen aa n den Rijn, Samsom
1942, b l z . 61 .
24.
D.A.P.W. van der Ende, "De Nederlandse
inspectie der njksfinaucieu" ; Beshnirswetenschnp-
yen, jaiiuari 1965, blz . 24-25 .
25 .
A . Winsenuus, De op6oint, van her besnnmapya-
raat A msterdam/B russel, 1945, blz . 91 .
26 .
M. van der Goes van Naters, De leirliriQ van den
staat ; Amsterdam, Queridds uitgeversmaat-
schappij, 1945 .
27 .
Boisot, De weAergeboorte van het Koninkrijk ; z . pl .,
z .j . (uit de Tweede Wereldoorlog) .
28 .
E. van Raalte, "Overlijden van jhr .mr . A .J . M .
van Nispen tot Pannerden -eon verlies voor de
Neder landse staat" ; Tijdschrift voor overheidsadmi-
nistratie TVO, 1972, jaargang 28 or . 1201, blz .
332-335 .
DE PLAATS V A N A CGEM EN E ZAK EN
147

eer newt in de grondwat. Je hnt nooit tueten of er nos
D iea an . ueranderd kan worden.
Minister-president Drees belast met de verdediging van de
grondwetswijziging in 1948. Uir het architfvan
jhr.mr. A.J.M. van Nispen tot Pannerden;
herkomst onbekend.

De eenheid van het regeringsb el eid
naar zijn verschillende aspecten
VERSCHI LLFIJD E ASPECTEN
149

Fomrateur De Koning met dej+actieleiders wn CDA en
VVD, zomer 1986.

. . . . . . . 6 . . . . . . .
A lgemene Zaken en de coordinatie van
overheidsuitgaven
W. Drees
Het ontstaan van de parlementa ire democratie h angt same n me t het budgetrecht ,
oorspronkelijk in di e zin da t de vertege nwoordiging van de belastingbeta lers hun
belang zou kunnen beschermen tegen d e hoge uitgaafwensen van de uitvoerende
m ach t . Adver ten ties in verkiezingstijd concentre ren de aandacht op onderde len
van de overhei dsfinancien Wel ke het bestee dbaar inkom en raken, zoals b e lastingen
en overdracht sinkomen s . Verkiezingsp rog ramma's geve n ook a andacht aan
andere uitgaven .
Dez e bijdrage s treeft ernaa r om to beschrijven hoe, B inds 194 5, bes liss ingen inzake
uitgave n van het Rijk - en, to t op zekere hoogte, van ande re ove rheden zoa l s
gemeenten en sociale fondsen - tot s tand komen en Welke funct ie de ministerpr
es iden t en z ijn staf, in de voorbere idingsfase, vervullen. Getracht wo rdt om aan
to geven in hoeverre veranderingen in de wijze van besluitvorming in de jaren
zeven t ig en late r zijn afgedwongen door de fei telijke si tuatie, in hoeverre deze
beru s ten op persoonlijke keuzen van coordinerende mi nisters en of deze ve randeringen
de kw al iteit van het bestuur h ebben geschaad .
De minister van Financier s
De G rondwet bepa a lt in het tw eede lid van artik el 1 05: "Jaarlijks worden voors
tellen van a lgemene beg rotingswetten door of va nwege de Koning ingediend"
en in h et vierde lid: "De we t s telt regels omtrent her beheer van de fin ancien van
het Rijk " . Deze wet is de Compt abiliteitswet 1976, Welke ond er mee r de coordinerende
functie va n de ministe r van Financien rege lt . Tegenover het p arlement i s
de vakministe r ve r antwoo rd elijk; hij mag z ich nimmer beroepen op de inv loe d
op hem van ambtenaren of co llega's . De vakmin i s ter dient, vo lgens artikel 8 v an
de Comp tabiliteitswet 1 9 76, jaarlijks her wetsontwe rp voo r "zijn" begrotings-
OVER HFJ D SLlr-CGA VEN
151

hoofdstuk voo r 1 inei to zenden aan de minis ter van Fin ancien . "Deze maakt
bezwaa r een we tsontwe rp in h et ontwerp van de beg r oting op t o nemen voor
zover hem d it met het oog op het a lgeme ne financie le beleid en een doelmatig
behee r van 's-Rijks gelden n iet toe laatbaa r voor komt." Z oals de Memorie van
Toe lichting vermeldt, beslist de ministerraad over eve ntu e le punten van geschil .
Artikel 9, eers te lid, be paa lt : "Het ontwerp van de beg roting wor dt Onsjaarlijks
t e r indiening b ij de Twee de Kamer aange b oden door Onze mi n i s ter van F inancien"
. In de pra ktijk bi edt deze minis ter de rijksbeg roting namens her staatshoofd
aan de Tweede Kamer aan; zo komt z ijn coordi n e rende tack even naa r buit en.
De wetgev ing is minde r expliciet inzake de tack van de m inister van Financien ten
aanzien van basiswet ten die aanspra ken scheppen op overheidsgeld, zoa ls socia le
ve rzekeringe n en Algemene Bij standswe t .
De invloed van vakminister, staatssecretarissen, minister van Financien, minister-president
en andere ministers wisselt, evengoed als die van voorzitters van
(aanstaande) regeri ngsfract ies in de Tweede Kamer en press iegroepen . Een deel
van het gebeuren speelt zich in de openbaarheid af, zoals schriftelijke stukkenwissel
ing tussen vakm i n i ster en beide Kamers en het o penbare debat. Formaties
geschi eden b innenskamers, evena ls her ove rleg tussen vakminister en minister
van Financien of in de ministe rraad . Af en toe ve rschijnen s tudies met infor -
matie i . Een opperv l akkige waarnemer krijgt de indruk dat de wil van de mini sterraad
bes lissend is, omdat de Tweede K amer een begro tingsvoors tel s lechts in
geringe mate amen dee rt en de Eers te Kamer slechts enkele.ma len per eeuw zo' n
voors t e l verwerpt. Her parlement heeft inv loed op an dere wijze: bij het sluiten
van een regeerakkoo rd, b ij he t tot stand komen van basiswe tten, en b ij de bespreking
van een beg rotingshoofdstuk voo r het komendejaar, door tot uiting to brengen
wat op iets l ange re termijn van de va kminister wo rdt verwacht .
De minister-presiden t
De coordinerende functie van, de minister-president vuldt zijn basis in artike145
van de Grondwet . Her tweede lid daarvan luidt: "De minister-president is voorzitter
van de ministerraad" en het derde : "De ministerraad beraadslaagt en besluit
over het algemeen regeringsbeleid en bevordert de eenheid van dat beleid" . Het
Reglement van Orde voor deze raad bepaalt onder andere dat alle ontwerpen van
wet de raad passeren . Voorts bepaalt het: "De Minister-President stelt de agenda
vast" en "De Minister-President regelt de orde der werkzaamheden tijdens de
vergaderingen". De raad beslist over geschilpunten tussen een vakminister en de
minister van Financien, niet alleen bij onderwerpen die regelmatig de raad passeren
- zoals wetten en instructies voor overleg met andere landen - maar ook bij
verschil van inzicht over bijvoorbeeld aanbestedingen of verlening van subsidies
Welke gewoonlijk buiten de raad om worden geregeld .
VOOR DE EENHEID VAN UEL E I D
152

Driemanstkap in de nrin van ket Catshuis (1982).

Vakmini s ters h ebben w einig n e iging om zi ch m e t geschillen van and e ren bezig t o
h oud en. De tijd o m zi ch in her probleem t o verdi epen ontbreekt gewoonlijk; partij
ki ezen kan de relat ie m et collega's nadelig beinvloeden . L . Koopman s bes
preekt de situatie in dejaren vijftig, mede aan de hand van een uit s praak van ee n
t oenm a lig premier, en d aarna . Hij conclud eert: "De non -interve ntiehouding v an
de andere bewin dslieden leid t to t een sterke positie van de mi nister-president" 2 .
Een algem ene rege l voor de richting waarin d e premier zijn in v loed doet gelden
i s niet to geven. In een enkel geva l zijn beide coo rdinerend e functies in een hand ,
bijvo o rbeeld bij J . Zijl stra in 1966-1967 . P .F. Ma as merkt o p : "Voor de b ezettin g
van de a l s uite r st inv loedrijk erva re n soc iaal-economische driehoek m aakt h e t
bovendien ve rschil of de premier ter zake deskundig heid en gezag bez it , d an we l
meet algemeen b estuurlijk geo rienteerd is (Drees, Zijl s tra, Den Uyl ver sus
D e Quay, C a l s, D e Jong ofVan A gt)"3 . De eers tgenoemden h adden een economie-diploma,
wat we l als een middenstandsdiploma voor p olitici i s besc houwd .
De pos i t ie van de p remier kan wo rden beinv loed doo r het feit dat hij lij sttrekker
was e n/of zal worden van zijn p a rt ij , d an we l een minder promin ente plaats in
elec torale verhoudingen inneem t . De KVP-premiers va n dejaren zes tig hadde n
in dit opzicht een andere posi tie dan de beide genoemde PvdA-pr emie rs die herhaaldelijk
lij sttrekker w a ren, of d an Van Agt en Lubb er s . Een lij sttrekker-fractievoorzitter
spee lt een r ol bij her sluiten van het regee rakko ord en heeft z o al
invloed ; hij s taat ook sterk er bij interpretatie van toe n gemaakte afspraken. Overigen
s is zo'n positie geenszins garantie voo r s ucces bij de bes liss ing ove r ee n
"claim" van ee n vakmini s ter. Zo kreeg Man sholt bij d e formati e in 1 9 56 200 milj
oen guld en per jaar voor d e boe ren extra , tegen de wens van "zijn" lij s ttrekke rpremier
in . Over claims schrijft L . Koopman s : "De sec t ormini s ter neemt een
s t erke positie in , w anneer hij een b e roep kan doen op b epaalde afsprak en , die bij
de kabinetsformatie zijn gema akt. Wij noemen de gevallen van Man s holt die bij
de kabin e tsforma ti e in 19 56 een claim voor landbo uw s telde van ongeveer f 200
miljoen, van Veldkamp die bij de formatie van 1963 eisen stelde met betre kk ing
tot de sociale zekerh eid en van Biesheuvel, die hetzelfde deed m et be trekking tot
de l andb ouw " 4 .
And erzij ds kan ee n mini s ter v an Financien s terk s taan dank zij bij d e form atie
afges pr oken besnoeiingen, zoa l s in 1 97 1 , 1982 en 1986 . Zijn ve rhouding tot de
p remier k an zij n dat de mini ste r van Fina ncien "makkelijk e r" is clan d e ministerp
reside nt (welli cht was dit de situa tie in het midde n van dejaren v ij ftig), o f dat de
twee coordin atoren nauw met elka ar samenwerken (bijv. Bieshe uvel en Neli ssen
) . H et is ook mogelijk da t een premier ro yaler is en opstuwend w erkt , denk
aan Den U y l en pr ojecten al s doorlaatbare afsluiting van de Oosterschelde, subsidies
aan Nederhorst, of de subsidi ering van de wonin gbouw 5 . Soms gedragen
premi ers zich nogal afstandelijk ten a anzien van financiele geschillen .
VOOR DE E ENHEI D VAN BELFJ D
154

Van Lieftinck tot Wittevee n
Van de bevrijding t ot de z omer 197 1 we rd her ove rleg, o p bewindsliedennivea u ,
gekenmerkt doo r enk e le consta nt en:
a . regeerakkoorde n wa r en k ort en g lobaa l; voo r zove r e r afs prake n wa r en ove r
co ncrete uitg aven betrofdit , met een enke le uitzondering, nieuwe uitgaven of
ve rhoging van bes taande;
b . de aandacht van mini s ters en ambtenaren concentree rde zich op bet bil atera le
ove rl eg tussen vakmini s ter en mini ste r van Financien ;
c. s lechts ee n Bering aant a l geschilpunten werd aan de mini s terraad ter b eslissin g
voo rge leg d , de r ol van de mini ster-president kwam zelden tot u iting;
d . beslissingen over de k omende beg r oting werden, in de raad, uit erlijk halfjul i
genomen ;
e . a fspraken werd en gemaakt voo r tenmin ste een jaar;
f. bij exogene schokken, zoa l s de K o rea- en d e Suezcri s is, werd tussentijd s ingeg
rep en, echter niet o p g rond van ande re schattingen van inkomsten of uitgaven
in her l opende beg rotingsjaa r ;
g . de aandacht concentree rde z i ch op de uitgaven van her Rijk . De soc i a le verzek
eringsfondsen s pee lden ee n rol a ls e r rij ksbijdragen in her geding war en en bij
her t ot stand komen van bas i swetten , maar niet bij hetjaarlijkse beg rotings -
ove rleg ;
h. geheimhouding werd door de raad betracht tot de D erde Dins dag van September.
Binnen deze periode bestaat een tweede ling; enke le elementen lagen in dejaren
zes ti g ander s dan d a arvoo r . De aandacht in he t overleg ve r schoof va n afzonderlijk
e begrotings artikelen (e en p aar duizend ) naar hom ogene groepen van uitgaven
(mind e r dan honderd), met zo veel mogelijk afspra ken voo r langer dan eenjaar 6
S ind s het kabinet-Marijnen werd sours, na een formatie, tussentijds overleg
gevoerd tu sse n voo rz itte rs van de regeringsfrac ties in d e Tweede Kamer en een
afvaardig ing v a n het kabine t . Voordi en was er tussentijds contact tussen een
voorzitte r e n een geestverwant e mini s ter, m aar niet tussen twee "de leg aties" .
Het bilaterals overleg werd so ur s al op ambtelijk niveau afgerond . Waar dit bij
grote zaken, zoa ls ni euwb ouw voor unive r siteiten en hogesch o len, met moge lijk
was, werd d e uitwisseling van inform atie op ambt elijk niveau vo ltooid voor de
twee mini s ters de knoop doo rhakt en. De ambt elijke s taf van de mini ster-pr esident
s tond buit en zulk bilater aal ove rleg, maar wa s aanwezi g wanneer in de Centrale
Eco nomisc he Commi ss ie adviezen w e rden uitgebracht . Deze betroffen he t
totals k ade r van de begrotin g ( tijdens het kabinet-Cal s), tussentijdse ingre pen in
ve rband m e t exoge ne schokken (ook bij fo rse st ijging van de w erklooshei d) en
inform a tie ten behoeve van een toekom stige kabin e ts(in)form ateur . De s taf van
de mini ster-presiden t is door kwaliteit en fun c tie van belang. Zij wa s in dejaren
OV E RHMDSUITG AVEN
155

vijftig en zestig klein , mind er d an een gekwalificee rde m edewerke r "pe r departemen
t " .
Eind van dejaren v ijftig me rkte M . Kloinpe in de r aad op, tijd e ns ove rleg over
enkele begrotingshoofd stukken, dat zij h et onbev redigend achtt e dat andere
mini ste rs dan vakmini s ter en mini ste r van Fin ancien , zo laat vernamen van so ur s
b e l angrijke afs praken tussen die twee collega's . Deze o pme rking heeft bevorde rd
d at de m ini s t e r van Financien in een vroeg s tadium v an dejaarlijkse beg r otingscyc
lus een brief aan de ra ad zendt met de hoofdl ijnen van he tgeen hij wenselijk
acht . L . Koopmans beschrijft de behand eling v an deze brief in de ra ad en dee lt
mede: hierove r "wordt in d e regel Been besliss ing genomen" 7 . De nota is va n
b e l ang a ls g ronds lag voor s t andpu nten die ambt enare n van Finan c ien ve rvo lgens
in bilateraa l overleg inneme n .
Ombuigende regeerakkoordei l
In deze ac ht e l ementen van bes lu i tvormin g tot 197 1 zijn in dejaren zeven t ig e n
tachtig g r ote wijzigingen aange bracht . Enkele daarva n waren noo dzake lijk o p
grond v an gewijzig de omstandigheden, ande re zijn gebaseer d op persoonlijke
smack of gewoon te en zouden een tijdelijk karakter kunnen dragen .
In de eers te tijd na de bevrijdin g wa ren weinig ui tgaven gebasee rd op ba siswe tten,
zo als pen s ioenwette n . Dejaarbegroting was vee lal de g ron d voo r autori satie
van de uit g aaf. Tal van wetten bevatte n "kan" bepalingen van het ty pe " de minister
ka n stu d ietoe lagen" ve rlenen . Sind sdien z ijn vele ove rdracht suitgaven gebasee
rd op wetten, zoa l s bijvoo rbeeld voo r oo rlogsge troffenen en ind ividu e l e huursubs
idie . Rech ten en beroep smogelijkheden z ijn a lgemene r geworden .
De Tweede Kamer B ing zi ch intens iever met "beleid" en "uitvoering" bernoeien ;
her aantal leden werd in 1 9 56 met de helft uitgebreid en nevenfuncties we rde n
minder. Een wijzig ing in een bas iswet krij gt meer aandach t dan een kabin etsbeslissing
neergelegd in een beg r otingswet en vergt actieve me dewerking van h et
parleme nt . Nie uwe sociale verzek eringen werden ingevoe rd . Op sommige daarvan,
zoals de Wet Arbeidsongeschikth eid werknemers, wer d een uitge breider
beroe p gedaan dan door de verantwoo rdelijke m inis t e r was voors peld 8 . H et feit
dat werkgeve r s en werknerners de premies van we rkneme rsverzekeringen m oest
en opbr engen, bleek Been rem to vormen . Velen beschouwden deze prem ies o p
dezelfde wijze a l s belastin gen, wa t zowel in ontw ijking e n ontduiking a l s in
afwent eling tot uiting kwam . De we tgeve r Bing minder d enken i n t ermen van
bruto inkomen en mee r in termen van "netto" en "koopkracht p laatjes" 9 .
Bij ongewijzigd beleid gingen de uitgaven i n dejaren zes tig, in procenten, s neller
omhoog dan het n a tiona le inkomen. Consumen tensub sidies konden nog wor den
verlaagd zonder wetswijziging, m aa r voor com pensatie van s tij gend e uitgaven
door herziening van basiswe tten w a s meer n odi g . Parlementai re woo rd voe rders
VOOR DE EENHEID VAN BELEID
156

Een overvluedaan rtukkm up tafel tijdens de
Rijkmtinistewaad. juli 1971; de hoqfddirecteur van de
RVD luiirert aan zijn eigen tajdtje in verband met
de a.r, perscunferentie van de minister-president.

hebben de gewoonte our t o ple iten voor meer , hetgeen sours een reele bel emmering
voo r wijziging van bas i swetten vormde en in elk geva l een ar gument voo r
vakmin ist e rs our pleidoo ien daartoe van de mini ste r van Fin a ncien tegen t o houden
. Deze kon he t onderwerp in d e mini s t e rraa d aan de orde stellen, maar stond
hierbij zwakk er dan wanneer hij op een voo rge s telde begrotingspost kritiek uitoefende
.
E en uitweg wa s het afspreken van concrete bes noeiingen bij de forniatie . Dat is
n amelijk een periode waarin "generali s ten ", zoa l s frac tievoorzitter s in d e Tweede
Kam e r, g rot e invloed h ebben . Na het sluit en van het akk oord wo rden bewindsli
eden uitgenodigd die, a ls ze d e benoeming a anv aar den , daarmee de bes noeiin g
hebben aanvaa rd . De spec i ali sten in het parlement hoeven nie t zelf met voo r stellen
of amendementen he t initia tief tot bezuiniging to nemen. Her is voldoende a ls
zij in s temmen m et hetgeen de bewindspersoon voo rstelt . Dat i s zuur, maar dan
ont s taat toch een beeld dat " het akkoord" of"het kabin et" de pij n veroorz aakt bij
de belan gengroep , niet zozee r "hun " kamerlid . Zulke akkoo rden kunn e n ook de
sociale ve rze keringen be treffen .
De co o rd i nerende ta ck van de pr emier wordt verl icht doo r zo'n concreet
"snoe i"akkoord . Voor zo ver onverwachte tege nvallers g a an optreden ofnieuwe
initi a tieven urgent wenselijk worden geacht, herleeft echte r d e behoefte aan coordin
a tie sne l , terwijl ook de concretisering v an zo'n regee r akkoord een pr obleem
k an zijn, voo ral al s het vrij g loba al is geformuleerd (zo al s bijv. in 1986 ve rge l eken
me t 197 1 ) .
Kwaliteit van de besluitvorming
Een ministe r is " de eenhoofdige direc tie van ee n g r ote NV . . . .De direct eur is ook
nog commissaris in een stuk of twaalf andere gro te ondernemingen" 10 . Alle
wetsvoo rstellen passe ren de mini sterraad, maar ook tal van and e re zake n , zoa l s
g rote aansc haffingsprog ramma's, proj ec ten waa rove r ve r schil van m enin g
be staat en voorstellen van de mini ste r van Financ i en voor tu ssentijd se besnoe iingen
of voo r meerjare ncijfe r s ter in formatie van het parl ement . Zijn er uitsp r aken
to doen over de we nselijke frequentie waarmee uitga a fs tromen wo rd en bezien ?
Er is ee n voo r schrift inzakejaarlijkse begrotingen en een gewoonte dat de ink oms
tenb e lasting ja arlijks wordt h erzie n . Niets staat echter mee rja rena fspraken of
tu s s ent ijdse ingre pen in de weg .
De eer s te kwart eeuw na 1945 lag her accent op bilat e r a al ove rleg m et afs praken
voor tenmin s te een jaar . In dejaren zesti g namen he t aanta l me erj aren afs prake n
en de v a s tlegging van aan sprak en op overheid s u itkerin gen in b as i swet ten, toe .
Het regeer akkoord-Steenkamp van juni 1971 bevatte concret e a fspraken voor
ombuiging van t al van uit g a afstr omen . He t accent lag da arbij o p de lange r e termijn
, omdat ombui ging v aak tijd ve r gt, ma ar ook voor 1972 kon een a antal
VOOR DE EFNHEI D VAN BFI. FM
158

afspr aken voor forse bezuiniging wor den gemaakt . Nadat het k abin et op 6 juli
1 971 was beedigd, begon de gedetailleerde voo rbereiding van de beg r oting 1972,
waarbij verdere besnoeiingen werden afgesproken . Na deze tweede ronde vond
in a ugustu s 1 97 1 ove rleg plaats ove r bezuinigingen in verband met de w iebeltaxoperatie
1 972 . De nieuwe mini s ter van Fin ancien stuurde ook voo rstellen aa n het
kab i net ove r b esnoe iingen op de nog lopende begroti ng 1 97 1 . Hij voe rde zo de
frequentie van herziening van uitgaafs trome n o p . D it drukt her zwaa r s t op Financi
en, d at weini g tijd beschikbaar houdt voo r bilateraa l ove rleg en dan voo r stellen
inzake ande ren goeddeels zonder vooroverleg aan de ministerraad zend t i i
De gewoon te om afspraken me t hoge frequentie t o herzien, is door la tere m inisters
van Financien voortgezet, zowe l onder kabinetten die de uitgaven fors
o pvoerden (zoa ls het kabinet-Den Uyl), als onder kabinet ten die op basis va n
concreet snoeiende akkoorden werkten . Dit be last de ministerraad en de premier .
Ten dele leidt dit tot no ta's aan het parlement da t ook vaker dan vroege r over
dezelfd e u i t g aven spreekt .
K ort zal worden geschetst wat dit b e tekent voo r :
- d e tijd beschikba a r voo r and er w erk van mini sters ("bes tuur" in tegens telling
tot " bezuinigen")i2 ;
- de kwa lite it van de besluiten;
- andere overheden, bedrijven en burger s .
Daarn a zal wo rden ingeg aan op de oo rzaken van tussentijdse ing r epen en o p de
gevolge n voor d e premier .
Ministe rs, a l than s de mees te van hen, zijn druk b ezet . Ze onderhouden co ntac t
met het parlemen t, me t and e re overh eden in Nederland, ook wel met andere lande
n en sours met Intern ationale o rganisa ties . Zij ontvangen vertegenwoord ige r s
van belangeng roepen op hun terrein , houden stafbesprekingen met de t op van
hun d epar tement en onderh ouden con tact me t de diverse diensten, in her hoofdgebouw
m aar ook in het land . Verga deringen van de min i s terra ad komen als een
welk om moment van ru st - een ve rga dering waar m en Been voorzitt er i s -
zo lang er gee n punte n op de age nda s taan die de e igen zaken betreffen. Voor zaken
van andere departementen heeft men Been staf en weinig tijd .
De werkwijze sindsjuli 1 971 leidt t ot o pvoering van de frequen tie van vergaderen,
nu m eer d an eens per week, en van de duur ervan, so ur s tot die p in de nac ht .
De tijd beschikb aar voor het leiden van her departement neemt af.
De kwalitei t van de besluitvorm ing wordt gediend door tijdige voo rbereiding en
door tijd voor discuss ie . Dan i s het mogelijk voor een minis ter our aa ndacht to
geven aan een ter-rem v an zijn collega en is het mogelijk voo r d e raad o ur gevo lgen
voo r aa nverwante gebi eden to bezien . Er zij n ongevee r honderd hom ogene g roepen
van uitgaven . Bij een frequentie van beh andeling eens pe r jaar zouden er elke
w eek twee in de raad kunn en worden bes proken. Indien de gewoon te z ou bes taa n
v an besluitvorming in twee rondes, zoud en e r per week ongeveer vie r op d e
agenda moeten komen .
OVERFIFIDSUI T GAVEN
159

De praktijk B inds zestienjaar is dat dezelfd e materie b ijvoor beeld d rie maal in een
j aa r aan de o rde komt . Dit leidt niet alleen t ot overb e lasting va n de agenda, niaar
ook to t een situatie waarb ij vakministe r s hun aandacht nod ig h ebben voor hun
eigen terrein en weinig reserve hebben voor da t van een ander. Oppervla kkige
besluitvorming leidt t ot gebrek aan aan dach t voor gevolgen, zoals ve rliezen o p
andere terreine n ("weglekeffecten"), tot gebrek aan samenhang bij b esnoeiingen
en tot vaagheid. Vrijwel hope loos wordt de proced ure indien de min iste r van
Financien van a lles tege lijk aan de orde s te l t . De raad r aakt ondergesneeuwd, v rijwe
l elke mini s ter wordt teruggewo rp en op e igen gebied, sch rifte lijke informa tie
over de gevo lgen van voors tellen ontbree kt en mondelinge dringt nauwelijks
doo r . De proce dures van de jaren zeve ntig en daarna zijn behandeld in her
zevende r appo rt van de Stu diegroep Begro tingsruimte waarvan parag raaf 3 .4
gew ijd is aan "De kwa lit e it van de beslu itvorm ing; de wijze van prioriteitenstelling"
en hoofdstuk 8 aan verbetering .
Provi ncies, gemeen ten, bedrijven die met de overheid to ma ken he bben ( bij v .
wegenbouwers) en gesubsidieer de instellingen wo rden geconfronteerd met snel
wisse lende beslissingen van de cen trale overheid, hetgeen schade toebrengt aan de
kwal iteit van het bestu ur.
Optische trot s
De vermaning van Alice Rivlin blijft van toepassing : "The biggest single impro-
vement that could be made in the budget decision process would be a drastic
reduction in the number and frequency of budget decisions to be made . It is just
that hundreds of programs and thousands of budget accounts cannot and should
not be examined every year" 13. Zijn er wetsartikelen gewijzigd of ingevoerd die
tot de frequente tussentijdse herzieningen hebben geleid? De Comptabiliteitswet
1976 bevat een nieuw artike114 . Dit schrijft voor dat de minister van Financien in
de eerste helft van hetjaar aan de Staten-Generaal een nota aanbiedt over de uit-
voering van de begroting van datjaar en over de betekenis van wijzigingen voor
her voorgenomen beleid . Dit artikel schrijft echter geenszins tussentijdse com-
pensaties voor. Her streven om tussentijds afwijkingen to compenseren leidt
zowel tot optische trots als tot bestuurlijke schade1 4
Oorzaken in de reele sfeer, zoals acute tekorten aan deviezen of plotseling oplopende
spanning op de arbeidsmarkt, zijn er evenmin .
De verschuiving naar her financieringstekort als norm heeft bijgedragen tot
opvoering van de frequentie van ingrepen, tot uitstel van besluitvorming en tot
optische trots. Dit tekort, een saldo van gigantische totalen aan uitgaven en
inkomsten, is uiterst labiel . Kleine wijzigingen in de dollarkoers, de olieprijs of de
werkloosheid, leiden tot forse veranderingen van inkomsten uit aardgas en belastingen,
of van uitgaven voor werkloosheid . Rapportages over miljarden aan mee-
VCX)H DE EENHEID V AN HELEI D
160

vallers o f tege nvallers wisselen elkaa r a£ De samenh an g tussen raming van tekort
en mac ro-economische per spectieven leidt t ot uitstel van besluitvorm ing . De
Commissie-Le Blanc wijst op "de steeds verdere verschuiving in de tijd die in de
besluitvorming optreedt. Een steeds substantieler dee l van de besluitvorming
vond plaa t s in augustu s, met alle gevo lge n van d ien voor een zorgvu ldig besluitvormings
proces, ee n goed e bestuurlijke afwerk ing en adequate a dviesprocedures
. Met name kan daarbij wo rden gewezen o p de uiterst krappe tijd die de Raa d
van St ate . . heeft toegemete n gekregen . ." 15 .
Het fin ancieringstekort is een "bruto" n o rm en wo rdt ook beinvloed door uitgaven
die rechtst reeks renda bel zijn, zoa ls financ ie ring van woningbouw (wel to
onderscheiden van sub sidiering), inves teringen v an de PTT of eventuele aan leg
van tunne ls waarvoo r to l geheven wordt. Het is gee nszins zo dat een groter tekor t
automatisch leidt tot hoge re rentela s ten van de overhei d; da t geldt s lechts voor
zover het teko rt o nr endab e le uitgave n be tre ft . Her regeerakkoord 1986 ve rmeldt
onde r "Maa t regelen tot beperking van her fmancieringstekort" bijvoo rbee ld oo k
"ve rkoop staatsdee lnemingen", waardoor ech ter de inkomsten va n de Staa t zou=
den da l en. De M iljoene nno ta 1988 vermeldt als ombui ging "dat met inga ng van
1 988 de woningwetwoningen rechtstreeks op de kapit aalmarkt zullen worden
gefmancierd" . Als "Overige t ekortbeperkende maatrege len" wordt uits tel van
betalingen vermeld, zoals "uitstel van de nsicoverevening voor ambtenaren tot
1 j anuari 1989 en he t spreiden van de uit betaling van de WIR-premies over twee
jar en" ib . De hogere frequentie v an besliss ingen B inds de zomer van 1971 heeft de
budget taire rol van de m inister-president verzwaard, towel door deze toename
op zich, a ls omdat dit l eidd e tot m inder aanda cht van and e re ministers voor punten
van bilate raa l geschil .
De nerve uze aa npak in deze zes ti enja ar is vrijwel samengev allen me t de invoe ring
van de gewoonte dat de minister-president regelmatig publiekelijk informa tie
verschaft over de terreinen waarvoor zijn collega's verantwoor delijk zijn 17 . In
den beginne betro f dit slechts (al thans in de raad) vo ltooide besluitvorming; Biesheuve
l zweeg over extra zit tingen in verband met budge t taire discussies, la at
st a an over het daar b esprokene. Di t is in dejaren tachtig anders. Her gevo lg is da t
de belanghebbende g roepen, reagerende op wage berichten aan het ein d van de
week , in het geweer komen over iets dat hen bedre igt (bijv . besnoe i ing van her
poli tiebudge t of wijziging van de a lgemene we duwenpensioe nen) . De steer zou
ru s tige r zijn indien de verantwoo rde lijke minister in de vo lgende week schriftel
ijk zijn ideeen aan de Tweede Kamer zou zenden .
Sfeer en staatkund e
L . Koopmans merkte op: "De ande re bew indslie den vind en het o naangenaam t o
worden bet r okken bij ee n conflict tussen een collega en de mini ste r van F inan-
OV ERH=SUI TGA VEN
161

cien", en dat " . . .het brenge n van een co nflict in de ministerraad een vers lech tering
van de pe rsoonlijke ve rhoudingen binnen h et kabinet ten gevo lge kan h ebben ; d e
overige bewind slieden r aken e r door geirriteerd " . Even l ate r w ij st hij op de
bezwaren tege n "bezuini gingsronden" n a h et maken van afs praken over de
begro ting voor het volgendejaar: " Ze zijn funest voor de s temming in het kabinet;
ze ontne men elke wa arde a an de in het bil aterale ove rleg gemaakte afs praken;
ze werk en in de hand , dat in ve r sterkte mate marges wo rden ingeb ouwd; ze s tellen
een premie op maj oreren. . . ." 1 e
Het is Been toeva l dat na de wijziging in procedures zomer 1971, twee maal een
k abinet intern b r ak op budge ttaire kwesties 1 9 . Bij her kabinet-Biesheuvel betrof
d it de beg roting 1973, b ij het tweede k abinet-V an Agt de Voorjaa rsnot a 1982 .
Ook in h et eers tgenoem de geva l was de "voorjaarsnota -problem a tiek", de tegenvallers
d ie zouden kunn en optreden bij uitvoering va n de begroting, ee n kernp rob
leem. De ministe r van Financien w a s bezorgd ove r tegenva llers bij de openba re
vervoersbed rijven. Her Rij k nam Binds ko rt de tekorten voor zijn re kening . Dit
was een homogene groep van uitgaven, een andere dan de uitgaven voor wegen
of voor rail-infrastructuur. Hij Wilde deze uitgaven sam envoegen opdat tegenvalle
rs b ij : o penbaar vervoe r (bijv. door loonsverhoging of toename van het bezit aan
e igen vervoerniidd e len) zouden leiden t ot verl aging van uitgave n voo r weg en
rail . D e minis t er van Verkeer en Wate rstaa t achtte het onmogelij k om tegenva llers,
die geheel buiten hem om kon den ontstaa n ( des to meer bij de lage raining
die zijn co llega van Financien voor tekorten ope nbaar vervoer in de komen de
jaren voorstelde), onmiddellijk en ten volle to ver halen op rail en weg (wellicht
zou de aanleg van infrastructuur dan spoedig geheel moe ten worden beeindigd) .
Staatkundig is interessant dat dit geschil niet als afzo nderlijk punt, schriftelijk toege
licht door de twee ministe rs, op de age nda va n de raad ve rscheen, m aa r s lechts
a ls een va n de ve le voo r s tellen van Fin ancien . Dit laatste werd bevo rderd doo r de
gewoo nte van Biesheuve l om, indien in de raad ve rschil van inzicht bestond, Been
beslissing to doen nemen, ook niet in een vo lgende verga dering . Hij schoof, a l s
ee n snee uwschuif, de kwestie voo r zich (en de raad uit), "sine die" . Dit leidde tot
ove rbelasting van de agenda en van de tassen van de mini sters. Ook droeg dit er
toe bij dat hij ten s lot te met een ultimatieve "package deal" kwam . De tegenwerping
va n twee m in i ste rs da t wetsvoo rstellen , vo lgens het Reglement van Or de,
afzonderl ijk di enen to worden behande ld, werd ve rwo rpen door de veertien
andere. Het ultimatum we rd daarop doo r deze twee afgewezen en de breuk was
een feit . Het feit dat de einds temming een "package" betrof, droeg er toe b ij da t
sommige aanwezigen niet zeker wisten wat eigenlijk het onaanvaa rdbare was .
Verwant aan 196 5, waarover Vondeling schree£ "nog bel angrijker is ( . . .) da t in
de laatste kabine tsvergaderi n g Marij nen had nagelaten de geschilp unten en s tandpunten
duidelij k vast to leggen"'-° . Bieshe uvel publiceerde het ultima tum niet, in
de zomer met m verband met de gewoonte va n geheimhouding inzake de voo rbereiding
van de begroting, en na de Derde Dinsdag evenmin. letwat i n strij d met
VOOR DE E FN}l El D VAN BELE ID
162

de gewoo ntes n a het form e ren v an een k abine t en met de advie zen van de Commiss
i e Openheid/Openbaa rheid (Van Agt zond in 1982 besluit en en tegenvoorstel
PvdA-mini s ters wel aan de Tweede Kamer) 21 .
E igenaardig was dat her rompk abinet-Biesheuvel in augustus her intern e besluit
ove r dat ein dvoorste l w ijz igde, de combinatie "teko rten openb a ar ve rvoer " m et
"infrastructuur" schrapte, en de ramingen voor di e tekor ten verhoogde . Waa rom
toen we rd afgez i en van een uitnodiging aan de uitgetreden partij om her kabinet
voort to zetten , is onduid elijk. Her rompkab inet besloot t ot verv roegde ontbinding
van de Tweede Kamer . Verv roegde ontbinding van de Kamer en het uitschrijven
van vervroegde ve rkiez ingen wo rdt gemot ivee rd met het sc heppen van
de mogelijkhe id voor de kiezer om zich u it to spr eken over het gerezen conflict.
Het is voor dat e lecto raat echter s lecht s mogel ij k om zich over her conflict t o
orienteren , indien de minis ter-pr es ide nt het door h em inge diend e ultimatum
publicee rt .
De breuk na vier jaar in her k abinet-Den U yl had niet rechtstreeks met budgettaire
ingrepen to maken. Sind s 1 982 heeft de fre quen tie van bes lui tvorming geen
poli ti eke gevolgen geh ad.
Heroverweging van huidigegebruike n
De invloed van de minister-pr es ident bij budgett aire gesch illen t ussen een vakminister
en de minister van Financien is vermoede lijk toegenomen in de jongste
decenni a; concrerisering van afs praken over uitgaven i n een regeerakkoord doet
deze last verminderen. Er is weinig discussie over de elementen die ty perend zijn
voor de huidige procedures : com pensa tie bij de Voo rj aa rsnota ; het financieringstekor
t als norm ; publiciteit over beslissingen en over herz i ening van bes lissingen,
sours ove r verschil in standpunten binne n de raa d, gedur e nde het helejaar .
Evenzo is er weinig ana lyse v an vragen als : dienen uitgaven in laa tste in s tan tie to
worden behande ld per wetsvoorstel of kan dit in een "package" ge beuren; m ag
een mee rderheid van de raad besluiten dat afgeweken wordt van her Reglemen t
va n Orde; dien t een eindvoorstel dat tot een breuk leidt to wo rden toegezonden
a a n de Tweede Kamer (mede omdat fractievoo r z itte rs her s taats hoofd van adv ies
gaan dienen over de volge nde s tap) 22? Er bestaan r appor ten over procedures en
over het op tim ale tijdschema va n de voor bere i ding van de beg r oting, van de
Comm i ss ie-Simons to t de Commissie-Le Blanc . Sinds zestienjaar wo rden besli ssingen
frequ ent he r z ien, worden het parlement en andere betrokkene n daardoor
overbelast en hebben m inisters onvo ldoende ru s t voor goed doordacht bestuur .
Herove rweging van huidige gebruiken is zinvol .
OV E RIfElDSUITG A V EN
163

1 .
Over de periode 1945-1960 biedt het rapport van
de Commissie-Simons inforniade : Rapport va n de
corn rn issie tot voorbereiding van een kerxiening va n de
Cornpta6ilireifsinet's-Gcavenhage, Staatsuitgeve-
rij, 1960 .
Her boek van L . Koopmans, De beslissingen over
de rijks6egroting ; Deventer, 1967, behandelt ook
dejaren zestig.
Procedures in de jaren zeventig en beginjaren
rachtig worden bespro k en in BeheersGaarheid van
de collectieve uitgaven ; zevende rapport van de
Interdepartementale Studiegroep begrotings-
ruimte, onder voorzitterschap van L .J.C.M . Le
Blanc als Directeur-Generaal van de Rijksbegro-
ting, 1983 .
Over kabuietsformaties en minister-presidenten
is veel to vinden in F .J . M . Duynstee, De kabinets-
fonnaties 1946-1965 ; Deventer, 1966; en P.F .
Maas, De kabinetsfonnaties 1959-1973 ; 's-Graven-
hage, Staatsuitgeverij, 1982 .
Op . cit., blz . 136 .
3 .
Op . cit., blz . 26 .
4 .
Op . cit., blz. 134, waar hij zich met name baseert
op Duynstee.
Noten
5 .
De minister van Financien in het kabinet-Den
Uyl geruigde in september 1987 voor de parle-
mentaire enquetecommissie bouwsubsidies. Hij
vertelde hoe hij zich verzet had tegen de voorste l-
len van zijn collega Gruijters inaar in het kabinet
die slag had verl oren .
Van der Stee hierover : "In her algemeen signa-
leert hij (Van der Stee, W .D.) halverwege het
kabinet-Den Uyl een ommekeer in de rolverde-
]ing russen premier en minister van Financien .
Aanvanke lijk was Den Uy ls rol dominant - de
'oude rot naast de pol itieke nieuweling, die
bovendien to waken kreeg met de ster k stijgende
inkomsten uit her aardgas . . .'. Her leidde tot
expansie van de col lectieve sector, maar toeu de
gevolgen van de oliecrisis duidelijk werden, pro-
beerde Duisenberg'dwars tegen de minister-pre-
sident in' de uitgavenstijging die in gang was
genet weer of to remmen" . F . van Empel &J . Jan-
sen van Galen, "Begrotingsspecial-Het falende
beleid van de BV Nederland" ; Haagse Post,
25 September 1982, blz . 38 .
6 .
VOOR DE E E NHEID VAN BE LFJ D
164
In de Miljoenemiota 1988 omschrijfr Ruduig
"homogene groep" a ls een "Groep van begro-
tingsposten met een zodanige samenhang, da t

et dce lma ti g is een voor h et gehee l gel dende
meerjarige a fspraa k c . q . raining to ma ker" .
7 .
Op . cit . , blz . 11 l en 112 .
8 .
Vgl . mij n Uitgaven ett uitgeve rs . Ka n ttekeni n qen bij
ovrnceiAsui~qavrn ; 's-G ravenhage, 1984, b l z. 20 .
9 .
Vgl. mijn Nederlandse ovcrlteidsuirgavcn ; 's-Gra-
venhage, 1985, blz . 109 .
10 .
A. Vondeling, Nasinaak en voorproef. Ern handvol
ervnrinQen en ideeen ; Amsterdam, 1968, blz. 1 4 8 .
11 .
Vgl. mijn " Begrotingstaken en uitvoeringsbe-
heersnig - de nadelen van een 'stringent begro-
tingsbeleid"' ; Open6arc Uitgaven, 1973, nr. 2 .
12 .
"De ministers ginger m et vakantie, mijmerend
over besturen in plaats van bezuinigen", M . K ra-
nenburg in "De begroting van het geven en
nemen" ; IVRC/HanAelsGlad, 15 se ptember 1987,
blz . 21 .
13 .
" Budget-mak i ng i n t he US-Congress" ; Economic
G npacr, 1 98 1 , n r . 1 . Zij was directeur van her
Budget Office van het Congres .
14 .
De Commiss ie-Simons bepleitte "dat in norma l e
omstandigheden d it aspect (macro-economie)
niet meet dan eenmaal pe r jaar . . in besprek ing
wordt genomen" en kritiseerde de gedachte aan
tussentijdse beschouwingen ove r de begroting in
het algemee n (op . c i t ., b l z . 144) . Kritiek op voor-
jaarsnota's words of en toe gepubliceerd, bij-
voorbeeld door P . B . B oo r sma. Vgl. ook
J . M .M.J. C lerx en P .F . M aas, " M eer rust in het
begroringsbeleid" ; Ecorroiriisch Smtistische Berich-
ren, 15 februari ]98=} .
15 .
Op. cit ., blz. 23 . De commissic pleit er op blz .
158 voor om, i n n orn ia le oms ta nd igh eden, de
normerin g to doen p l aa tsvinden op basis van
trendmadge uitgan gspun t en . De B . M. Tel de rs-
stichting publiceerde in 1987 a ls Geschrift 62, De
noodzaak van nonnen . Een Gcsrliouuving over begro-
ti ngsGeleid van J . de Haan en C .G . M . Ster ks met
a ls conc l usi es o .a . : "O p grond van bestuu rl ij k e
en macro-economisc he omstandigheden moet
de normering betrekki ng hebben op d e s trucru-
re le in plaats van de feite l ij ke omvang van d oze
grootheden" (blz . 34, "deze" z ijn tekort en uitga-
venpeil) en "stellen wij voor her iuternationaal
veel meet gangbare vorderingensaldo te norme-
ren. Dit is het financieringssaldo exclusief de
netto kredietverleiuug door de overheid" (b lz .
35) .
16 .
Op . cit ., blz . 23 en 25 .
17 .
Vgl. mijn "Voorlichting ofverwarring?" ; Econo-
inisch Statistische Be richte n , 1 1 a pri l 1984 .
18 .
Op . cit ., blz . 142-143 .
19 .
"Boven dien veroorzaa kt h et tussen tijdse b ij- en
ombuigen - node l oos - mee t poli tiek e instabi li-
teit en socia le onrust. De val van het kabinet-
B iesheuvel , her vertre k van Andriessen en her
uiteenval len van her k abinet-Van Agt/Den Uyl
is wel een zeer hoge prijs voor vaa k optische en
margina te correcties." Clerx en M aas, op . cit .,
blz . 155 .
20.
Op . c it ., blz . 1 2 7 .
21 .
Kabinetscrisis 1982, Twe ede Kamer, zitting
1981-1982, 77420 .
22 .
O VE R H UDSUITGAVEN
165
Vermoede l ijk is bet in de raad net al s in de
Tweede K ame r zo dat bij formele bes l ui tvor-
nting de reg l e menten dienen to worde n gevo l gd,
waarbij a lle vrij heid bestaat o m bui ten d e ver-
gadering op i nformele w ijze ("in de wan d e l-

gangen", "in de loin van het Catshuis") overleg
to plegen tussen en kele bew i nds lieden of kamer-
le d en . Een voorbeeld tijdens her kabinet-M arij-
nen : " Ik Wilde, in 1965 meen ik, de aow structu-
ree l ve rhogen tot het sociaal minimum", vertelt
V e l d k amp . . "Naar Wi tteveen Wi l d e belasting-
ve d agin g, V an A artsen W i lde e en wegenp l an,
Marijnen .. woo i ets aan d e rui lverk avel ing
doers . . Toen hebben we een avond Lang bij Toxo-
pe us thuis . . g estoei d bij een glas w ijn, en hebben
ten consensus berei kt . . Z u lk soo n infomul e dis-
cuss ies we rden d oo r her kabinet ge acc epteerd" .
Van Em pel & Jansen van Ga len, o p . cit ., blz . 38 .
VOOR DE EE NHEID VAN BEL FJ D
166

. . . . . . . 7 . . . . . . .
Algemene zaken, rechtsstaat en bestuur
L. A . Geelhoed
Justine, politic en he t openbaar b estuur hebben in Nederland dece nni a lang in de
luwte van d e politieke belangs telling verkeerd. Her waren geen onde rwerpen d i e
a ls zodanig aanleiding gaven t ot die pgaande controverses tussen de politieke
hoofds tromingen in o n s land . Het is opvall end dat versc hillende van de vraagstukken
d ie in de loop des tijds op het bes tuurlijkjustitiele te rrein hebben
gespeeld, zoa ls het politievraagst uk en de reo rganisatie van het binnenlands
bestuur , p oli t i eke winke ldoc hters zijn gewor den , die onopge lost en we l van kabinet
tot kabine t zij n ove rgegaan . Vreemd is d at niet, want waar deze kwesties
onopge lost Been erns tige politieke o f beleidsmatige ris ico's voo r de verantwoor -
delijke bew ind slieden m eebrachten, maar bij iedere energ ieke poging to t oploss
ing onvoorzien b a re, voor poli tisering va tbare tegenste llingen konden op roepen,
bleefvoorzichtigheid de beste raadgeve r .
Het is da n ook ni et zo verwonderlijk dat rinds het eind van de Eerste Were ldoorlog
de justitie le en bestuurl ijke ve lden geen voo rwe rpen van beste ndige aandacht
voor de mini ster-presiden t hoefden to zijn, zeker met waar diens aandacht met de
geleidel ijke evolutie van de l aat-negentiende eeuwse rechtsstaat Haa r de mo derne
sociale rechtss taat door tal van p oli t ick en maatschappelijk veel gevoeliger li ggende
onderwe rpe n gevange n we rd geh ouden.
Wat huiselijk ui tgedrukt: de ministers van Justi tie en van Binnenlandse Zaken
wa ren ve rantwoordelijk voor het onderhoud van het rechtss tatelijke en bestuurl
ijke kader, waarbinnen en w aarmee het overige regeringsbeleid moes t plaatsv inden
. Zolang dit k ader zelfniet principieel ter discussie stond, k on de minister-president
het zich veroo rloven deju s t i riele en bestuurlijke kanten van het regeren aa n
de perife rie van zijn aandacht to houden .
RECFiI'SSTAAT EN BESTUU R
167

Het justitiele terrei n
H et beleid van her mini s tene van Ju stitie heeft a ls centraal a andacht spunt d e
actieve handhav ing van de rechtso rde met, voo ral, strafrechtelijke repressieve
middelen .
De feitelijke uitvoe ring van deze tack is opge dragen aan he t onder de verantwoordelijkh
eid v an de mini ste r van Ju stitie operere nd e Openbaar Mi niste rie . Dit sterk
gep rofessionaliseerde orgaan , dat deel uitmaakt van de rechterlij ke macht, pa arde
tot diep in de jaren zestig een zeke re geslo tenheid aan ee n sterk bewu stzijn v an
betrekkelijke onafhankelijkheid bij het uitoefenen van zijn wettelijke bevoeg dheden
. De verantwoo rdelijkheid van de minis te r van Ju s tine voo r de " faits et
gestes" va n het O pen baar Ministerie b ij de recht shandhaving kan worden gekensche
tst als ee n reserveve rantwoor delijkheid die op afs tand werd u i tgeoefend, en
alleen we rd geactiveer d a ls met de bes lissingen van het Openbaar Ministerie po l itieke
kwes ties in het geding waren. lets dat ze lden voorkw am, maar daa rove r
la ter. S inds de tweede he lft van dejaren zes tig tracht de mi n i s ter van Ju stitie zijn
inv loed op de tot dan toe s terk geindividualiseerde en gefrag menteerde besluit -
vorming bi nnen het Openbaar Ministe rie to vers terken . De aanleiding daa rtoe
was in laats te instantie da t in her maa tschappelijke en culture le klimaa t v an dietijd
de s trafrechtelijke repressie a ls zoda nig ter disc ussi e kwam to staan en dat d e bij d e
st rafrechtsp leging b etrokken in s tanties, in laatste aanleg de minister vanjustitie,
s teeds dringender re kening en ve rantwoo rding werden gev raagd voor hun optreden
. D e roe p om mee r ee nheid en gelijkh eid in, en meer voors pelbaarheid van, de
ve rvo l g ingsbes lissingen van het Openbaar Ministerie, dwong tot de ontwikk eling
van een ve rvo l g ings"beleid" dat, in over leg tussen her depa rteme nt en her
Openbaar Ministerie tot stand to bre ngen, door de mini s ter van Ju stine a ls "beleid"
kon worden gepresen teerd en in p o l i tici s kon wo rden verdedigd.
Zo evoluee rde de tack van de minister van Just it ie van her passe n op het meu bilair
van de rec htss taat tot een meer ac tief he rschikken van en we rk en met dit meubil
air . Een ontwikkelin g die jarenl ang voor het oog van de brede politi ek bijna
onopgemerkt en zo nder controve rses is ve rlopen .
Voo r de ingewijden in het ju s titiele en strafrechtelijke circu it was de ge l e idelijke
ontpopping van de be leidsmatige pretenties van her departement van Ju stine
uiteraard hee l vat meer enerverend, al was het s lechts omdat zij onvermijdelijk
een 'herschikking van de ve rhoudingen binnen her ju s titiele appa raat me t zich
meebracht . Heel pregnant samengeva t , heeft deze ontwikkeling twee aspecten :
- de posi tie van her Openbaar Ministerie werd minder die van een re l atief zelfstandig
onderdeel van de rec hterl ij ke macht en mee r die v an ee n gedeconcentreerd
o rgaan van de centra le ove rheid ;
- met de groei van de beleidsm atige pre ten ties va n her departement v anJu s riti e
nam ook de politieke gevoeligheid van dat b e leid en de omva ng van de polit
ieke verantwoo rde lijkheid voor de s trafrechtsp leging toe .
VOOR DE EENHE ID VAN BELEID
168

K o rtom, naarm a t e de rechtsor de een minder ru s tig bezit bl eek, werd ook het
politieke bes taan van de ervoor verantwoo rdelijke bewind slieden onru stige r. Een
ve rgelij king van de Memories va n Toe lichting op dejustitiebegroting v an res pectievelijk
dejaren 1960- 196 5 en v an 1970 -1 97 5 illustreert deze ontw ikkeling treffend
.
Majeure incidente n
De ge le idelijke ontwikk eling v an eenj ustitieel rechtshandhavingsbeleid was geen
specifiek onderwer p in het algemene regeringsbeleid . Z ij heeft zich g rotendee l s
onafh ankel ij k van de p olitieke signatuur van de verschill ende k abinetten vanaf
ongeveer 1 96 5 tot op heden voltrokken . Een g root beslag op de aandacht van de
verschillende ministers-presidenten is er tot 1 982 nie t van uitgegaan . In vergelijking
me t de problematiek va n, onder meet, het sociaal-econonomisch be leid en
he t veili gheidsbeleid bleven het op komende justi tiele bele id en de daarmee
samenhangende v ragen nog lang van ondergesc hikt politick belang. Dit w il niet
zeggen dat de minister-president zic h nooit o p he t jusritiele terre in heeft hoeven
to bewegen .
De handhaving va n he t strafrecht en de handhaving van de openb are orde hebben
gemeen da t, zo lang zij betrekkin g h ebben op "gewone" delicten en incidenten,
hoe ernstig deze o p z ich zelf beschouwd ook zijn, zij zelden een directe poli tieke
relevantie krijgen .
Het ongewone ec ht er blijkt bier, zo lee rt de ervaring, gemakk el ijk tot g rote maatscha
ppel ijke en poli tieke beroering aanl eiding to geve n . Het ongewone kan liggen
in een bepaa lde gelad enh eid van ju st itiel e beslissingen en handelingen . Men denke
s lechts aan de beroering die iede r e b eweging ten aanzien va n de "drie" van Breda
heeft gewe kt, of aan de politiek ver re ikende gevolgen van de a ffaire-Menten . Her
ongewone k an ook liggen in de buite ngewone erns t en omva ng van de in breuken
op de rechtsorde en o p de bij zondere ac htergronden en neve ngevolgen hie rvan .
Voorbeelden hiervan zijn betrekkelijk talrijk : de e rn s rige ordevers toringen in
Amsterdam bij d e troonsw isseling, de omvangrijke krakersrellen, de door militante
M olukk ers gep leegde gijzel ingen en de uit de h and ge lopen demon strat ies
tegen kernenergie en kr u isvluchtwapens .
Majeure in cidenten al s de bovengenoem de plegen oo k de minister-president in
het gedin g t o br engen . In de eerste pl aats z a l hij al s teamleider en collega het nie t
zelden heel delicate kar akter van bepaald e jusritiele bes lissinge n en handelingen
moeten kunnen onde rkennen en met de betrokken bewind spersoon d e to volgen
gedragslijn moeten uitwe rken . Zo nodig zal hij de aanvullende politieke dekking
moe ten verschaffen die hij krachte ns zijn s tatus en invloed kan opbrengen . Dit
kan ook inho uden dat hij de hem voo rge leg de inzichten van zijn collega o p Justitie
bij s telt en in de m_inister raad tempert . Tot her la atste kan een bijzondere aan-
RECHTSSTAAT EN B ES T UUR
169

Minister-president Den UyI in het Haagse niriscentrum
tijdens degijreling in De Punt (Dr.), mei 1977.

leiding bes taan, wanneer ove r de t o nemen ju stitiele besliss ing s terk uiteenlopende
opvattingen binnen de mini ste rraad leve n , pe rsoonlijke opvattingen d i e
lang n i et altijd met po l i tieke voork euren of scheid slijnen behoeven same n to vallen.
De immer gevoe lige problematiek va n de g r a tiering van oorlogsmi sdadiger s
is een voorbeeld van zo'n kwestie .
Soms zal d e mini ster-president p as kunnen op treden nadat het incident heeft
pla a tsgevonden e n de minister van Ju s ritie al het midd elpunt va n ernsrige politieke
beroering is gewo rden . Indien de mi nister-president zich d an to weini g realiseert
dat het mini ste r schap van Justitie als zo danig een grote kwetsbaarheid mee -
brengt voor dit sno rt onvoo rspelbare en oncontroleerbare incidenten, ste l t hij zijn
collega, en wel licht ook zijn k abine t, aan ( te) grote politieke ris ico's bloo t . Dit is
welli cht de moraal van de affaire-Menten .
De betr okkenheid van de minister-president en van zijn m edewerkers bij de bi e r
t e r spr ake zijnde voo rvallen kan ook voortvloeien uit zijn "gewo ne" coo rdinerend
e taak . Dat was heel du idelijk het geval b ij de M olukse gijzelingszaken, waa r
niet alleen moest worden gelet op de binnenlan ds-politieke repercussies, maa r
ook op de gevo lgen voor her b uitenl andse beleid . De laat s tgenoem de consequen -
ties g aven daar de ma rges aan waarbinnen deze erns tige in b reuk op de rechtsorde
moest worden beeindigd .
Een vergelijkbare achte r g rond kan de tussenkomst van de minister-president
hebben wanneer voorgen omen often uitvoer gelegd b e leid van andere bewinds-
lieden blijkt to stui ten op grote, tot ernstige ve rsto ringen van de openb are o rde
aanle iding gevende, m aa tschappelijke weers tand en. Bij de rgelijke incidenten, die
vaak wo rden veroo rzaakt door georganiseerde g roepen die over de midde len
beschikken om grote m aatschappelijke en economische schade to veroorza ken,
moeten d e ri s ico's van een p oliti onee l enjustitieel optre den nauwkeu rig worden
afgewogen tegen het gevaar van cha ntage dat het beleid in de desbetreffende sec-
tor duurzaam immobiliseert . Bij het doo rnemen van de anna len van de laa t ste
vijftien j aa r zijn ta l van incid enten to vinden waarin de a r gumen ten van "big
ships" of "big ca rs" werd en aangevoer d om het rege ringsbeleid onder dr uk t o
zetten .
Met het laat s te komen we op de gemeenscha ppelijke noemer van de inciden tele
betrokkenh eid van de minister-president bij erns tige justit ie le en openb a re-ordeinciden
ten . Zij berust niet op het b e l ang van het ju s titiele beleid a ls onderdee l van
her regerings beleid . In essentie grog he t steeds om bet medebewaken en bewaren
van he t recht sstatelijke k ader - d e rechtsorde - waarbinnen ieder b e leid moet
plaa tsvind en . Omdat dit kader als vanze lfsp rekend werd voo ronders teld en de als
zo dani g politiek onomstreden zo rg daarvoo r van typisc he vakministerie le com -
peten tie werd ge acht , kon de m ini s ter-president lang zijn bemoeienis ermee
beperkt houden to t overigen s las tige incident en.
RECHTSSfMT EN B FSTUU R
171

De wetgeving
Her oveegrote dee l van de materie le wetgeving waarvoor de m inister van Jus titie
ver antwoo rdelijk i s , is een ru stig b ezit, althans p olitiek . Het gecodificee rde ma teriele
e n formele priva atrecht en her materie le e n formel e strafre cht vormen weliswaar
her voorwerp van , sours zeer omvangrijke, wetgeving soperaties, maar he t
zijn o peraties die buiten de kring van d e dire ct belanghebbendejuristen weini g
stof doen opw aaien . Hetzelfde geldt voo r de Wet op de recht erlijk e org anisa tie e n
de wettelijke inri chting van onze z o dive rs ge regelde admini s tr atieve recht sbesc
herming . Het schrift elijk en mondeling verkeer tussen de mini s ter van Justine
en de Twee de K amer over dit wa s te meubilair va n onze rechtso rde pleeg t war
gekun steld t o zijn . De bet r okkenen m enen dat zij her gew i chtig behore n to vinden
en geven niet zelden een weini g pertinen te, ma ar geleerd ogende diepzinnigheid
aan hun v ragen en beschouwingen, k oud vuur wa ara an m en zi ch in po l iti ek noch
rechtspraktijk gemakkelijk kan branden . Her i s de eige n we reld van de vakjuristen
w aarin vee l van groot gewicht is, in beperkt juridisch perspec ti ef, maar dat
daarbuiten nauwelijk s wordt opgemerkt . Zeker dri ngt her niet door op de toch al
overvo lle tafel van de min is ter-presiden t .
Evenals de ju stitiele recht shandhav ing tot voor k ort al s beleid een perifeer dee l
van her regeringsbeleid was , maar incident en daarin een grote p olitieke dimensie
kond en hebben , i s dit met hetju stiriele wetgevings beleid h et geva l . In de sfee r van
het m ate riele strafrecht betreft het vrijwel altijd kw esties ten aanz ien wa a rvan
essentialistische n ormatieve o pvattingen me t elkaar botsen . Verlopen deze verschillen
in opvatting congruent met de ve rdeling van de belangr ijk s te politieke
ho ofdstrominge n , d an ont staan langdurige, moeilijk op t o lossen p olitieke kwesties,
die van kabine t tot kabinet worden meegezeuld en die daar met de grootst
mogel ijke omzichtigheid moeten worden behandeld en ontzi en . Tot elemen ten
van het regerings beleid worden ze niet , kunnen ze ook niet worde n . Naar hun
acrd l enen ve rschillen van inzi cht ove r , bijvoo rbeeld , de strafba arstelling van
euthanasie of ab ortus, en over de vraag of her ve rbod van discriminatie wegen s
seksuele geaardheid ook aan gesubsidieerde particuliere instellingen moet worden
o pge legd, zich met voo r een coordinerende, ploo iende en accomoderende
beleid smatig e aanpak . Hoogs ten s kunnen hie rvoo r onge makkelijke compromissen
wo rden gevo nden, die Been der betrokken pa rtij en he lemaal tev r eden stellen .
Het is een k enm erk van het Nede rlandse politi eke l andschap d at binn en her
gewo ne patroon van coalitievorming de in een k abin et samenwerk ende politi eke
partijen o ver de oploss ing van de hi er bedoelde vraagstukken vaak diametraal
v e rschillende meningen zullen hebben , doch voo r een vergelijk op elk aar zijn aangewezen
. Sind s d e tweede helft van dejaren zes tig hee ft i edere aantr edende minister-president
we l enkele van die " on oplosbare" kw es ties in zijn port efeuille aangetroffen.
D e omgang ermee bleek een g r ote wed erzijd s in a cht t o n emen omzich-
VOOR DE EFNHEID VAN BELFJ D
172

ti gheid van de mi nister- p r esident en de mini s ter van Ju stitie to ve rgen. Her niet in
acht nemen van deze gedragsrege l, zo leerde de erva ring, bracht onmidd ellijk
grote spanningen voor he t voo r tbestaan v an het zittende kabin et mee. Her enke l
noemen van de main Bloemenhove vol staat hier.
Het bestuurlijke terrei n
Her apparaa t van de centrale overheid is naar o rganisatie e n omvang meegeg roeid
met de ve rbreding e n ve rdieping van her overheidsbel eid . Dit is meer scho ksgewijs
dan geleidelijk gegaan . Duidelijke sp r ongmutaties hebben zich voo rgedaan
rondom de ee uwwisseling, in her begi n van dejaren dertig, onmiddellijk na de
Twee de Wereldoorlog en op de dremp e l van dejaren zeven tig . Bij de inpoldering
van nieuwe beleidsresso rten plac ht de organisatie h et be leid to vo lgen . Was eenmaal
de organisatie tot stand gebracht , dan vorm de zij gewoo nlijk een zelfsta ndige
fac tor waa rmee bij de uitbreiding en ver dieping v an her ove rheidsoptreden
rekening moest worden gehouden: eenmaal verwo rven taken en competenties
worden niet gra ag weer ge deeld of afges taan.
De uitbreiding en intensivering van de ove rheidsbemoeieni s heb ben vooral
plaatsgevonden op her niveau van de centr a le overheid . Voor provincies en
gemeenten bra chten zij mees tal een wisseling mee van autonoom uitgeoefende
bevoeg dheden voor in medebewind o pgelegde ta ken . W aar het g rog om geheel
nieuwe overheid s take n was de inschakeling van deze lagere rec htsgemeenscha ppen
in sterk gebonden medebew ind de gewone figuur. Ook hierbij i s dezelfde
asymme trische bewegin g to on d erk ennen al s bij d e uitbreiding van her appa raa t
van de cent r a le ove rheid . Iniriee l volgde de organisa tie het nieuwe beleid , maa r
ee nmaa l gevormd werd zij de bedding wa a rin nadere inhoudelijke ve randeringen
in het overh e idsopt r eden moesten worden geperst .
Tot ve r in dejaren zestig i s di t stukje bij beetj e voo rtgaande proces bij n a onopgemerkt
verlope n, als een onvermijdelijk gevo lg van een z ich uitbreidend overheid
s bes tuur . Een voo rwe rp van aparte politieke aandacht was het nauwe lijks,
laat staan d a t her ee n best endige bemoeie nis van deminister-president verg d e . De
zo nu en dan oplaa iende g rensconflicten tussen d e departemen ten va n algemeen
bes tuur we rden primair tussen de betrokken bewindspersonen opgelos t, of zij
bleven ono pgelos t voor tbestaan. In het la atste geval niet zelden m et een gedupliceerde
organisa tie, waaronder dan naderhand wel een beleid sinhoud elijke ratio
werd gesc hoven . De spo ren hiervan zijn so ur s tot in de wetgeving terug te vinden
.
De lagere rechtsgemee nschappen te kenden , in en buiten georganiseer d verband ,
wel eens bezwaren aan tegen de onmi s kenbaa r voo rtsch rijdende centralisatie van
her o penbaar bestuur , maar vee l voe t aan de grand kregen zij niet . De politieke
belangs telling was beleidsinh oudelijk gericht , de o rganisa tie van her o penbaar
RECFR'SSI'AAT EN B ESIUUR
173

Minirter-president Van Agt in gesprek met minister van
Binnenlandsc Zaken Van Thijn, november 1981.

es tuur w as daa ra an ondergeschikt . De mini st er van Binnenlan dse Zaken had, a l s
m en toen op zijn departement al nadacht over die o rganisa tie, gewoonlijk het
nakijken .
De bestuurlijke organisatie als complementair e
factor
Omst reeks 1 970 werd de bestuurlijke organisatie een ze lfstandig objec t van politieke
aandacht . Dit had verschillende a an leidingen . De eerste aanleiding was
vooral van functioneel i nstrumentele acrd . Op her niveau van de centra le overheld
lee k de s terk horizontaal gefra gmentee rde en gecompartimenteerde overheidso
rganisatie een g roeiend ob stake l to gaan vormen voor de ambiti e het regeringsbeleid
meer planmatig to voeren en meer inhoudelijke samenh ang to geven .
De tweede aanle idin g lag in de g roeiende fricties bij de aan het ce ntr a le beleid
gebonden lage re ove rheden . Waar op het cen tral e niveau de be leidsvorming
gecompa r timentee rd plaatsvond, we rden de signa len ongecoordineerd en we l
naar ben eden doo rgegeven . Provincies en gemeenten kwamen zo voor s tee d s
grote re opgave n to staan om uit deze k akofonie nog enige ee nheid van optreden
to smede n .
De derde a anlei ding lag vooral in de geest van de tij d, waari n begrippen als demo -
c ra tisering, ins praak, horizo nt alisering van de verhoudingen tussen bestuur en
burger een bijzondere po l i tieke lading kregen en he t verl angen losmaakten naar
een verrega ande reo rgani satie v an h et openbaar bestuur. De opvat ting dat de
organisa tie van het openbaar bestuur niet als To uter accessoi r aan her materiele
overheidsbeleid, maa r als daaraan complementair moest wo rden beschouwd,
won ve ld en kreeg al d ra po litieke steun . Moge lijk wat to pregnan t kunnen de
jaren zeve nt ig word en ge karakterisee rd als her decennium van het zoe ken naar
bestuurl ijke oplossingen voor de p roblematiek waarmee het overheid sbeleid
worstelde . Voor gebre ken in de samenhang, de effectivit eit en de aanvaar dbaarheid
va n her overheidsoptreden werden o rganisato rische en proce durele oplossingen
gezocht, het overheid sbe leid zelf stond hierb ij inhoudelij k niet ter discu ssie
. Het is de periode die, aanvangend met de Co mmissie-De Wolff, via de Commiss
ie-Van Veen en d e MICOVA eindigt b ij de Commissie-Vonhoff, de periode
van de pl anwetgeving, van in te rdepartementa le coordinatiecommissies, van
coordinerende bewindspersonen en van de voortschrijdende proce durele inbedding
van her verkeer b innen en tussen bestuurslagen, e n t ussen ove rheden en
belanghebbende burgers .
Achte raf bezien is het opva llend da t met deze g rote ac tiviteit zo we inig blijvends
is bereikt . De met veel bravoure ges t a rte best uurlijke reo rganisa tie heeft, op de
keper beschouwd, niet meer o pgeleverd dan een herzie ne Wet Ge meenschappe-
R ECHTSSTM T EN BESTUU R
175

lijke Regelingen. Deze o peratie i s uiteind elijk doodgelopen, min der op he t
gebrek aan financiele middelen voor een vierde bestuurs laag dan op de weerstanden
van de bes taande bestuur s lagen, die hun b es ta ande competenties n auwgeze t
bewaakten . De decentr ale ove rheden deden hierbij in hun tern' toriumdrift met
voor de dep a rtementen van algemeen bestuur onde r .
Een decennium lang volgeh oud en decentralisa tiebeleid leverde op zijn best enkel e
re t ouches in de bestaande competentieverdeling op. De belangrijk st e hindern i s
bleek bier to liggen in d e doeleind en en middelen van her bestaa nde beleid die, o p
een v e rreg aand centraal over heidsoptreden toegesneden, z i ch zond er diepgaand e
w ijzigingen niet leenden voor een ge dece ntr aliseerd bestuur . En waar het conc
rete inh oudelijke ove rhe idsbeleid politiek in confli ct kwam met he t abstract e
streven naar een meet gedecentraliseerd bestuur zwichtte dat laatste bij voorbaat .
Met de pogingen tot procedurele optui ging van het streven naar m eer planmatigheid
en coordinatie is het weini g beter gegaan . Zij hebben het beleidsvormingsen
uitvoe ringsp roces verzwaa rd, zonder dat zij dit inh oudelijk veel richring konden
geven. In een ge fragmentee rde en gecompartimentee rde bes tuur l ij ke o rganisa
rie is de m ateriele belangenafwegin g bij het to voe ren be leid op deelgebieden
altijd doo r s laggevend, te nzij de ministerraad e r in s laagt harde p olirieke tegendruk
t o geve n .
Uit de laatste twee constateringen v loei t een derde voort . O o k in het tijdperk dat
de o rganisatie van het open baar bestuur een on bes treden plaats op de politieke
agenda innam , bleef zij in het regeringsbeleid zelf een onde rwe rp van secundair
belang . Het m ateriele overheidsbeleid, en de daarmee ve rbond en financieel-economische
pr oblematiek, bleef een centrale p laats innemen in de bes luitvorming
van de ministe rraad en in her aandachtsve ld van zijn voorzitter .
De "grote operaties "
Het va lt op da t na 1982 de just itiele en bestuurlijke aspecten van het rege ringsbeleid
s nel aan politieke, beleidsma tige e n ma atschappelijke aandacht hebben
gewon n en. Deze accen tve r schuiving was a l zichtb aar in de zogeheten g rote operaties,
waarmee het eers te k abinet-Lubbers de algemene teneu r van zijn be l eid
kleur gaf. Van deze o peraties hadden er tenminste drie heel duidelijke gevolgen
voor de positie en het beleid van het ministerie van Justitie: de dereguleringsoperatie,
de privat isering en de he rove rwegingen . Voor de eers tgenoemde o pera tie
sp reekt d it v anzelf; voo r de twee a ndere vloe it de bemoeienis v an Ju s ritie voo ra l
wort uit de potentieel omvangrijke gevo lgen erv an voor de wetgever . Het
bestuurlijke aspect stond cent raal bij de reorganisa tie van de rijk sdienst en bij de
dece ntralisatie, te rwijl bij alle overige g rote ope rat ies (deregulering, priv atisering,
herove rwegingen en de "-2%-operat ie") wezenlijke bestuurlijke vra agstukken
een rol s peelden .
VOOR DE EENHE ID VAN BELEI D
176

Het w as bijna onvermijdelijk dat d e bemoe i eni s van de minister-president en va n
zijn minis terie g roo t zou zijn . Nie t s lecht s het politieke gew icht dat aan deze o peraties
werd toegekend , maar voo r al de inhoudelijke gevo lgen die zij voo r het
regeringsbeleid en voor de interne samenhang ervan konden hebben, noopten
hiertoe .
De noodzaak de onderlinge samenhang t ussen de onder de primaire verantwoordelij
kheid van verschill ende mini s ters uit to voere n operati es to bewaren - e r
waren van meet of a an niet geringe afstemmings prob lemen - dwong niet in de
laa t ste plaats to t o plet tendheid . Een en ander heeft een kee r z ij de : de be langrij ke
ver antwoor del ij kheden die aan de ministers van Justitie e n van Binnenlandse
Zaken bij de tenuitvoe rlegging van de grote opera ties werd toege kend, zou a l s
noodzak elijk gevo l g hebben dat deze vroege r en inten s iever zouden moe ten wo rden
betr okken bij die onder delen van het regeringsbeleid, wa aruit bc lang rijke
we tgevingspoli tieke en besruurlijke consequenties konden voo rtvloeien .
Dit gevo l g werd weliswaar a l vroeg onderkend, maar door de meest b e langhebbende
vakministeries als ( te) riskant voo r hun beleidsmatige vrijhe id van de hand
gewezen. Naderhand zouden zij weer wat moeten inbinden . Dat ligt ook voor de
hand . Als men in het a lgemeen over regulering, teko rtschietende recht schandhaving
en de gebrekkige organisat ie v an het bestuur als erns tige problemcn voor het
totale overhe idsbe leid beschouwt, zal m en bij de vormgeving en uitvoering van
het regeringsbeleid het ju s ti t iele en bestuurlijke aspect van meet of aa n vo lwaa rdig
moeten l aten meewege n . Dit bet eken t dat de m iniste rs van Justitie en van Binn enlandse
Zaken hun ro l a l s betrekkelijke outsider s bij het materiele regerings beleid
moete n veranderen in die va n recht streek s betr okkenen. De coordinerende en
toetsende rol van de minister-p resident wordt er zeker niet eenvoudiger door,
te rwijl de we rkb e la sting van het K abinet van deminister-president aa nzienlijk z al
toenemen. Naar mijn indruk hebben beide z ich voorgedaan . Naast de vertrouwde
sociaa l-economische "v ijfhoek", waa rin de financiee l-eco nom ische
marges voo r he t regerings beleid w orden verkend en op hun beleidsmatige implicaties
gewogen, ont s taa t een bestuurlijk ju stitiele "driehoek", die de bestuurlijke
enjuridische g renzen bewaakt . En evenmin al s de beschikbare fin anciee l-economische
ruimt e beleidsne utraal is, kunnen dejuridische en bestuurlijke marges d i t
zijn .
De problematiek van de rechtshandhaving
De opkom st va n de sociale rechtss taa t met zijn s teeds brede r en intensieve r in het
maatschappelijk verkeer ingrijp ende overheid vond pla ats onder ve rschillende,
stilzwijgend aangenomen , maa r n immer gron dig getoe t ste vooron derstellingen .
In d e ee r s te plaa t s we rd aangenomen dat de talrijk e intervenri es die een z ich actieve
r gedragende o verheid zo u gaan plegen , niet op weerstanden van de geadres-
RECHTSSTAAT FN BESTUU R
177

seerde n van h et beleid z ouden stuite n . En wa a r men van burge r s en onder nemingen
al ni et spontaan beleidsconform ge drag verwa chtte, rekende men er in ove rh
eidskringen toch zeker op dat zij zi ch we tsconform , dat wil zeggen in ove reens
temmin g met de ta lrijke ten dienste va n het beleid uitgevaa rdi gde voo rsc hrifte n ,
zouden gedragen.
In de twee de plaats werd een g roo t vertr ouwen ges teld in zogenaamd e positieve
beleid sprikk e ls van de ove rheid, d at wil zeggen in subsidies, financiele steunmaatregelen
en gerichte ove rheidsvoo rzieningen, die als voorgehouden wort e l
wellicht beter delen van de samenleving in het door de overheid gewenste spoor
z ouden kunnen houden dan de harde pr ikkel van dwingende voo rsc hrifte n . Een
bijkomend voo rdee l va n deze "zachte" in terventies w as, zo meende m en a l thans,
d at hun toe passing veel minder aanjuridische belemmeringen was gebon den dan
die va n de burger dwingende int e rven ties .
In de derde pl aa ts werd verwacht dat een me t pos itieve inte rven ties plaa tsvindend
ove rheidsoptreden de behoefte aan strafrechte lijke repress ieve handhaving op
den duur aanzienlijk kleiner zou kunnen make n .
De t ypisch jus t i ti e le handhavingsp roblema tiek zou, inge bed in ee n "positief
overheid s beleid, ge l eidelijk minder wo rden. Het typisch justiti e le beleid zou
gerust, als een wat a flopende zaak , a an he t e igen ju stiti e le c ircuit kunnen worden
ove rge laten .
Gee n van deze drie ve ronder stellingen , die van ongevee r 1965 t ot 1975 d e sfee r
van het toenm alige gouve rnement kleurden , i s juis t gebleken . Integendee l , het
denkb eeld d at de inte rvenierende s taat over de vo lle breedte v an zijn optr eden op
wetsconfo rm gedrag van bur ge rs en ondernemingen k on r ekenen bleek aldra
onjui st. De achtergronden van regelontwijkend, -ontduik end of-o verschrijdend
gedrag buiten besc houwing latend , kan hi e r wo rden vo l s taan me t de cons tatering
dat de sociale rechtss taat in de loop van dejaren zeventi g werd geconfrontee rd
met een toenemende handhavingsproblematiek, die een g roeiend b e roe p zou
gaan d oe n op de scha a rse h andhavingscapacite it van het ju stitiele app a raa t .
D e aanvankelijk veel geprezen financi e le prikke l s bleken a l s beleid sin stru ment
heel wat minde r p r obleem loos dan men aanvankelijk dacht . Afge zien nog van de
bezwa ren die dit in strument oproept in de budgett aire sfee r , bl eken erjuridische
v ragen mee ve rbonden die vee l ju stitiele aandacht zouden vergen : fiscale crim inaliteit
heeft als we lhaas t onvermij delijke tegenh ange r subsidiec rimi nalite it. E n in
een maatschappelij k klimaat waarin veel fisca a l rege loverschrijdend gedrag voo rkomt
, is her wat naief n ormco nform gedrag to verwac hten waar het om ove rheidsprestaties
gaat. De gebrekkige juridische en b estuurlijke vormgeving v an
vee l overheid s incentives leverde een gro te extra be lasting o p voor het ju stitie le
app a raat, toen h et tot handhaving van de op deze interventies betrekking hebbende
rege ls werd geroep en. De tussenkom st van dat app a raat was voo r al delic
aat, omda t her in d e bes tuurlij ke sfee r soins a llerminst duid elijk bl eek wa ar d e in
acht t o n emen grenzen nu precies lage n . Uit eindelijk i s bie r de vraag gewe ttigd of
VOOR DE EENH FJ D VAN H ELEl D
178

de s teeds duidelijker blijkend e ondoelmati ghe id van finan ciele prikkels ni et wee r
zal l eiden tot een teruggrijp en naar de meet klassieke dwingende interventies, die
hun e igen handha vingsproblemen k ennen .
De derde veronderstellin g ten sl otte we rd al sne l onde rgrave n . Sinds 1972 1aat de
ontwikkeling van de commune crimin aliteit , Welke indi cat or men daarvoo r ook
hantee rt , Be en g r ond voor de verwacht ing dat deze minder belangrijk of mind er
frequent za l worden . Veel voork omende vormen va n "gewone" crim inalite it z ijn
een pr obleem geword en, dat naa r tijd en plaa t s in ern s t war k an varier en, maar da t
a l s zodanig g l om wordt ond erkend . De handhavin g van het recht, en van het
strafrecht in h et bijzonder, is a ls vra agstuk v an een typischjustitieel a pp araatsprobleem
geevolueerd naar een ju stitieel, politiek r e levant b e leid sprobleem , een
v raagstuk dat in h et regeringsbe leid prioriteit geniet .
Langs een w at andere rout e dan bij de g rote operaties, koint z o het ju stit iele aspec t
in h et rege ringsbe leid centr a ler to sta an . Imm e r s, de beleid sinhoudelijke k euzen
op de t e rreine n van de vakmini steries so rte ren gevo lgen voor de tak en en b e lasting
v an het justitie le, m et de h andhavi ng van het recht belaste apparaat . Omgeke
erd i s de problemati ek van de handhaving van he t commune strafrecht van dien
acrd , dat h et s teeds onwaarschijnlijker w ordt dat zij zal kunnen wo rden opge lost
met een toevlu cht tot strafrechtelijke repressie alleen . Het b ewaken en b ewaren
van de rechtsorde - het wa ste kader waarbinnen in de sociale recht sstaat b e leid
moet worden gevoerd - ve r gt than s kla arbl ijkelijk een inspannin g die ressortoverschrijd
end is . Zij zal ook d e typische functie van de minister-president bij h et
bewaken van de eenheid van het regeringsbeleid in d e n abije toekom st inh oudelijk
verde r g aan b epal en en bestendige aandacht van de medewerker s van zijn
kabine t ve rgen.
Deproblematiek van het openbaar bestuai r
Ook al i s de h o rizont a le en vertic ale o rgani satie van on s openbaa r bestuur al twintig
jaar het voorwerp van bijna onafgebroken aand acht gewees t, veel blijvend s
heeft het allema al ni et opge leverd . H et lijkt er we l eens o p dat de ove rheid al s
o rganisa tie " beleid sres i stent " is en dat alleen gra te press i e van buit enaf enige substantie
le veranderingen daarin kan b ewerk s tellligen . H et wat mi smoedige Eindbericht
van d e Regeringscommissaris voor de reo rga ni s atie van de rijk sdien s t
- en hij zou het toch kunnen we ten - schept geen reden t ot optimi s me . De positie
van de minister van Binnenland se Z aken a ls ee r s tve r antwoordelijke voor de
o rganisa tie van het openbaar b estuur is, in het li cht hie rvan, weinig benijde nsw
a ardig. Te veel verwachtingen bleken a l to hoog g espannen .
Er is, dunkt m e, reden om de hoofdoorzaak van het b etrekkelijke falen van de ve le
bemoeieni s met het overheid sapparaat a ls zo danig onder ogen to zien . In dejaren
zeventig werden de t ekortkomingen van de organi satie van de o verheid voor a l
RECHTSSTAAT EN BESTUUR
179

Miaistewaad in het Catskuis; erst@ kabinet- Van Agt.

daarin gezocht , d at zij ni et de nevengevo lgen van een H aa r omva ng en inten s iteit
ste rk gegroeid overheidsoptreden ko n opv angen: gebrek en in samenhang, eenheid
en plannia ti gheid moes ten m e t procedur e le middelen worden verholpen . De
toen aanbevolen oplossingen hadd en gemeen dat zij de int e rne besluitvormin gsla
s ten aanzienlijk verzw aa rden en da armee de produktie v an beleid arb eid sintens
iever maakten . Het appara at al s z odanig werd er niet kl einer doo r , integendeel .
De oplossing h adden ook gemeen dat h et overh eid sbeleid ni et flexibeler werd ,
integendee l . En zeker leidden zij ni et tot beperking Haar inten s iteit en frequent ie
van de ove rheidsint e rventies . Zij beoogden , integendeel , ruimte to scheppen
voor " meer" en " bete r " beleid .
Het valt o p d a t Binds 1 982 een duidelijk andere benaderin g wordt gevo lgd . Her
pr ojec t Reorganisatie va n d e rijk sdien st is geleidelijk ve r schoven v an de externe
pr obleme n van her openbaar b estuur H aar de int ern e problematiek : roulatie van
topambtenaren , loopbaanpl anning, verzelfs tandiging van b eleidsafdelingen ,
int erne budgettering, inte rne planning, enzovoo rt . Men spreekt wel over een
b ete r e ( flexibelere) en goedkope re be leidsprodukti e . De zo reo rganise rende overheld
loopt nu echt er het gevaar introve rt t o worden . De , mede door de finan cierings
probl ematiek ingegeven, a fslankingsope ratie versterkt deze n e igin g t ot in
zichze lf g ekeerdheid nog . De grote departementale organisaties z ijn than s sterk
met z i chzelf bezig, in een pogen a an de hun opgelegde personele taak s telling t o
voldoen . Aan de hand van M cKinsey en Berenschot hoopt men het voo rgehouden
ideaal van een "kleinere, dus betere" overheid to bereiken . Of deze zo ideaal
is, moe t nog blijken. Kwantite it en kwaliteit hangen bij het o penbaar bestuur ni et
noo dzakelijkerwijs samen, zeker niet al s men le t op de bijzonde re e isen di e h et
recht ss taatsbeginse l aan her o ptr eden van het be stuur stelt . De wereld van wettelijke
rechten en verplichtingen i s niet dezelfde a ls die v an flexibi lite it en b e leid sprodukti
e (wat men da a rond e r ook moge versta an) . Het bezwaar van d e n ieuwe
r e be nadering van de problemati ek van het openbaar b estuur i s dat ook z ij in
esse ntie al s beleid sneutraal w ordt voorgesteld . Zij z al - tijd e l ijk - w at lu cht uit
het appara at kunnen wegperse n en de fra nje kunnen beperken, maar als zij leidt
t ot de b estuurlijke armoede van de vo lle wachtkame r , zal zij of tegendruk oproepen
of e rtoe leiden d at het be stuurlijk h ande l en voor de ontwikk elingen binnen de
samenleving nog minder re levant wordt .
De problemen van het o penb aar b estuur kunnen niet als " bestuurlijke" probl emen
w orden losgema akt van het mate rie l e beleid dat de ove rheid op de verschillende
terreinen voer t of pre tendeert to voere n . Indi en, bij voorbee ld , de interne
organisatie van he t ministerie van Landbouw momenteel onder grote druk staat,
kan een touter o rganisa tori sche a anpak daarvan enige ruimte scheppen, maar de
fundament e le oorzaak ervan k an zij niet wegnemen . Waar dit departement than s
w ordt be last met zeer a rbeidsint ensieve en maatsch appelijk delicate beleidstake n ,
zoal s de produktiequotering voor melk , de vangstquotering voor v i s en de me ststoffenprobl
ematiek , is een kl einere o rganisa ti e z eker nie t een be tere . Kortom ,
R ECHTSSI'AAT EN BES 7UU R
181

evenmin a l s de ju stitiele handhavings problem a tiek op zichz e lf mag word en
bezi en, geldt dit voor d e organisatie van het openba ar be stuur . Een beleid sneutrale
reorgani s atie - in d e worm van dece ntr alisati e, priv atisering ofafslankin g -
van het o verheid sappara at b estaat nie t . De tal rijk e probl emen waarm ee de overheld
als sa menste l van organi saties w o r ste lt , zijn alleen to verhelpen of minder
knellend t o maken al s daa rb ij o ok het materiele beleid wordt b e trokken . Wij
zagen dat de overheidsorgani s atie het expanderende matenele b e leid gevolgd i s .
Zou die organis a tie zi ch d an van dat b e leid kunn en losmaken, nu zij moet inkrimpen
?
Al s de laat ste vraag ontkennend wordt beantwoord , i s de voorspelling
gerechtvaardigd dat d e mini ster van Binn enlandse Zaken vee l intensieve r dan tot
dusver betrokk en zal taken bij de ontwikk eling en uitvoeri ng van het matenele
bel eid van de vakdepart ementen. En in een zi ch vorm ende bestuurlijk ju stitiele
" driehoek" zal de mini ster-pres ident een promin ente r e taak krij gen, die duidelijk
uitgaat boven die van incident eel optred ende brandblusse r .
Tot beslui t
De verzelfstandi ging van het mini s terie van Algemene Zaken vond p laat s in een
tijdsgew ri cht , waarin de beleidsmatig sturende functie - voo ra l op socia a l-eco -
nomisch gebied - van de soci a le rec htsstaat in volle opkom st was en s teed s mee r
de aandacht van de minister-president opei ste . In die tijd leek de p olitieke strijd
om de democrati sche rechts staat en de o rganisa tie van he t openba ar b estuur
ges treden . Het regeringsbeleid , z o leek het , z ou zich kunn en ontwikkelen binn en
dit in de Ned erlandse staatkund e n auwelij ks ten principa le bestre den "acquis" .
Her heeft ie t s ironisch dat bij de v iering van het h a lve eeuwfeest van dit departement
d e handh aving v an de rechtsorde en het functioneren v an he t o penb aar
bestuur al s politiek belangrijke ond erwe rpen van z o rg en bezo r gdheid hoog op de
agenda staan . Klaarb lijk elijk zijn de in stituties van de rechtss t aat en de o rganisa tie
van het o penb aar b es tuur veel kwet sba arder dan we l ange tijd da chten. De z o rg
voor de samenhang van het re ge ringsbeleid houdt de zo rg v oor de sanienhang
van beleid , rechtsorde en o penbaar b estuur onverbre kelijk in . Het zal de moe ite
waard zijn om bij het eeuwfees t van dit departem ent to analyseren hoe deze laat ste
samenhan g in het regeringsbeleid van de tweede halve eeuw t ot haa r recht z a l zijn
gekomen.
V OOR DE EENHEI D VAN BELEI D
182

. . . . . . . 8 . . . . . . .
Minister-president en buitenlands be leid
W. K. N. Schmelze r
B e leid ve rgt coordinati e . Zo algemeen gesteld zal deze uitspraak wel weinig
tegen spraak uitlokken, wan t het i s duidel ijk dat een ve r snippe rd en innerlijk
tegen s trijdi g beleid niet wer k t . Het geeft geen va t o p ge beurtenisse n, s telt beleidvoer
ders en -uitvoerde rs voor onop losbare pr oblemen en words doo r de bui tenw
acht ni et beg repen . Maar wat is coo r din atie prec ies en waarom b lijkt zij vaak zo
moeilijk t o bereiken? Het lijkt mij z invo l drie e lementen to onderscheiden, die
overige n s ni et to scheiden zijn: doele inden, in strumen ten en beleidsuitvoe ring .
Coordin a tie beoog t deze elementen zoveel mogelijk o p elkaa r of to stemm en en
zo de samenh ang aan t o brengen die in zove le tite ls van zoveel rapporten a l s ambiti
e is nee rge legd . Dit wil zeggen dat doe leind en niet conflict e ren , in s trument en
passend en effec ti ef zijn en de uitvoenng n aar inh oud , tijd en plaa ts goed is afgest
emd . Op deze w ijze ontstaa t een helder e n s lagvaa rdig beleid , dat duidelijk i s
voo r onderhandelingspartners en dat doo r het parlement, en uit eind elij k doo r de
publ ieke opini e, kan worden gedragen .
In de pr aktijk komt hier noga l wat bij kijken. Doe l einden zullen, tot op zekere
hoogte, wel me t elkaar in strijd zijn e n z ij kunnen in elk geva l niet alle gelijktijdig
worden verwerkelijkt . Doeleind en dienen du s in een zodanige rango rde to worden
gebracht dat b e leidvoe rde rs bier houvas t aan h ebben : veel coordin atieproblemen
k omen imm ers voo r t uit onvoldoende inzicht in wat hoofd- en wat bijz aken
z ijn, w at voo rr ang hee ft en wat kan wacht en. Dit bet eken t dat de prio r ite iten in
het rege rings beleid id ealit e r zo helder moge l ijk moe ten word en weergegeven, in
de rege ringsverklaring, begrotingen en wetgevin g. Gez ien het com pr omi sk
a r akte r van veel beleid , i s deze helderh eid niet altijd t o bereiken.
* De auteur dank[ mr . J.C . F. Bletz voor zijn niedewerking bij de rotsta nd koming van dit arri k e l .
BUII'FNU NDS BE L EI D
183

Voo rt s zijn do e l eind en niet los to zien van d e in strum enten die voor uitvoerin g ter
be schikking staan. lets willen w at niet kan , doordat d e in strumenten ontbreken
of, erger n og, doordat de in strumenten die w el ter beschikkin g staan , zodanige
neve neffecten o proepen dat het oo r s pronkelijk do e l erdoor wordt gefru stee rd , i s
op z ijn best ee n slag in de lucht . He laas komt dit to ch nogal een s voo r , doordat de
overheid , in een op zichzelf honor abel streven i edereen gelijkelijk recht t o doen ,
zich tot ve r fijningen van verfijningen laat leiden . De re sultat en zijn niet altijd even
fraai .
Hier ligt tevens de band met de beleidsuitvoering. Of een instrument bruikbaar
is, hangt imm ers in s terke m ate of va n de effec ten die het oproept , zowel bij degenen
di e het h anteren al s bij hen die he t onderg a an. Ook dit aspe ct, bij het plannen
maken to vaak vergeten , hoort wezenlijk tot de coordin a tie.
W annee r coo rd ina tie niet zo eenvoudig blijkt , ligt dit niet alleen aan de problemen
die aan dit proces nu eenmaa l e igen zijn . De coo rdinatie las t i s de l aat s te decenni a
ook e norm gegroeid. De opkoms t van de ve rzorgingsstaat met zijn vel e taken, de
hoge vlu cht die techn iek en communicatie hebben ge nomen, de sterke inte rnationalisering
van zeer ve le beleidssec to ren , het heeft alles e rvoo r gezorgd dat er veel
meer to coordineren valt . Deel s i s dit zo gewild en zouden we het n i et and e r s meer
willen . Maar w elli cht m ee r i s haast vanzelfgeg roeid, een onontkoomba ar gevo l g
van de kluwen van re l a ties die onz e h ooggeindu stri ali seerde samenl evingen kenmerkt
. Het hui d ige streven naa r verminderin g van overh eid stak en, naar meer
ve rtrouwen op de " invi sible hand" van de ma rkt , zal d aarom , h oe p rijzenswaardig
oo k , de coo rdin a tiepr oblematiek niet we zenlijk veranderen. Ook de "o p
afstand" besturende overheid blijft be last met talloze ve rantwoo rdelijkheden in
elkaar deel s overlappende beleidssec to ren , die o p een noemer moeten worden
gebracht .
Twee coordinerende departemente n
De bier geschetste situ a tie heeft in het bijzonde r gevolgen voor de twee departementen
die in dit artikel centraa l sta an, Algemene Zak en en Buitenlandse Zaken .
B eide zijn imm e rs geroepen tot een coordin e rende tack .
De minister-president bewerk s telligt, uit hoofde van zijn voo rzitterschap van de
mini sterraad , de eenheid van het regeringsbeleid . Zijn functie br engt m et zich
mee dat hij zorgt voor de c oordin arie tussen mini ste rs onderling en arbitreert bij
competentiegeschillen i . Hij is de eerstverantwoo rdelijke bewind sman wanneer
het regeringsbeleid aan de orde komt (bij regeringsve rkl aringen , troonredes,
algein ene politieke beschouwi ngen e . d .) . Naa st deze interne taken di ent de minist
e r-pres ident naar buit en toe de eenheid van de rege rin g to belichamen . Hij is
degeen die het algemene regerings beleid uitdraagt, zij het dat hij hierbij in begin-
VOO R D E EENFff ID VAN BELEI D
184

sel Been inhoudelijke standpun ten mag innemen zonder overleg met de betrokken
ressortmini ste rs en/of mandaat van de mini s terraad 2 . Deze beperking i s
log isch in on s systeem van ministe rie le verantwoord e l ijkheid , wa a rbij d e ministe
r s imm e rs ve rrega and autonoom zijn op het hun toegewezen gebi ed 3 . Zij p ast
bij h et karakt er van N ederl andse kabinetten di e in de voo r z ienb a re toekomst coalitie-k
abin etten zullen blij ve n . Coordin e rend e bevoeg dh eden , hetzij v an de
mini ste r-president v oor he t a lgemene regerings beleid , he tzij van ande re ministers
voo r een be leidsa s pect , tasten de individu ele verantwoordelijkh eid van ressortministers
overige n s niet aan . Z ij bet ekenen slecht s dat l aat stgenoemden hun
des betreffende beslissi ngen niet zonde r ove rleg m et de coo rdinerend bewindsman
mogen nemen ' . Een "Prim e Mini ster" in Brit se Stijl , Wiens ta ck het is ze lf
de inhoud van het a lgemeen regeringsbeleid t o b epal en, i s bij ons not o n . Maar bier
moet we l aan wo rd en toegevoegd dat het bloed toch kruipt wa a r het met ga an
kan ; door d e uitbreiding van zijn coordine rende taken in d e afge lopen tientallen
jaren en de hiermee verbonden politisering v an zijn optrede n is de mini s ter-pr esident,
hoewel formeel "primu s inter pares" gebleven, toch beduidend "more
equal" geworden d an de colleg ae-ministers, zijn ge l ijken .
De m ini s ter van Bu i tenl andse Zak en is een coo rdinato r ptir sang . Zuive r ressortge
bonden beleid, waar ui tsluitend de goede verhoudingen met ande r e Stat en in
he t gelling zijn, is er e igenlijk maar weini g . Immers, buiten land s be leid "komt in
het wi ld ni et voo r ", zoa ls een voormalige sec retaris-generaa l van dit d eparteme nt
het pla cht uit t o drukk en; het beleid ontleent d oorgaans z ijn r atio a an belangen die
voortkomen uit een vakgebi ed. D e hoofdt aak v an de minister van Buitenlandse
Zaken i s d e Inte rnationale aspec ten van het ove rheid shand elen creatief to coordineren,
to bunde len tot een buiten lands-politieke strategie . Hij is derhalve perma -
nent bezig eenheid to bre ngen in een veelheid van, elkaar dee ls wee r strevende,
in z ichten van andere depar tementen .
H et schema op de volgende paging geeft een zeer g lobale indruk van deze betr okkenheid
(maar is sl echt s partieel: imme r s, dit overzicht beperkt zi ch tot die onderw
erp en waar BZ coordinerende b evoegdheden zijn gegeven . D it zijn ni et al tijd
de belangrijkste za ken wa arbij h et departement een rol spee l t . Soms i s de coo rdinatie
anders ge regeld, zoa l s bij het hierna to bes preken, veiligheidsbeleid of
gebeurt d eze op bilaterale g rond s lag . Dat komt hier niet t ot uitdrukkin g) .
Men b edenke datjuist de Internati onal e dim e n s ie extra e isen ste lt aan de coordina -
tie . Niet slechts omdat Nederland s reputati e in de we r eld hi er in het gelling is,
onze naam al s betrouwb a re b ondgenoo t en p artner, maar voo ral omdat land en
z i ch tegenove r elkaa r in een p erm anente ond erh andelingspositie bevinde n , w aarbij
daden ofnalatighe den op een gebied van in v loed kunn en zijn op and ere, niet
noodzakelijk nauw ve rwante, be leid ste rreine n . Z onde r central e priorite iten stelling,
doordachte keuze van in strumente n en tijdige beleid suitvoe rin g bijt men a l
gauw in h et zand tegenover een onderhand elingspartner die zijn z a a kj es wel op
BUITFNLAND S BELEI D
185

z
Schema Interdepartemen ta l e commissies uitgaande van B t+itenlandse Zake n
AZ
Ontwikkelingssamenw . x
Verenigde Naties x
Europese integratie x
Vluchtelingenbelei d
Interpret . EG-verdrag
Burgerluchtvaart
Culturele betrekkingen x
Milieuvraagstukken x
Non-proliferatie x
Intern. ambtenaren
NAZ BUZ JUS BIZ OW FIN DEF
x @ x x
x @ x x x
@
x @
@
@
@
x x
x x x
x x
x x
x x
x
x x x x
Bron : Gegevens uit de Gids va n het m i n isterie van Buiten landse Zaken ; 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1986 .
AZ = A lgemene Zaken
NAZ = K abinet N ederlands-Anti l liaanse en A rubaanse Za ken
BUZ = Buitenlandse Zaken
JUS = Justin e
BI Z
= Binnenlandse Z aken
OW = OnderwijsenWetensc happen
FIN = Financien
DEF = Defensi e
VROM = Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening
VW = Verkeer en Waterstaat
EZ = EconomischeZak en
LV = Landbouw en Visserij
SZW = Sociale Zaken en Werkgelegenheid
WV C = Welzijn, Vol ksgezondheidenCultuur
VROM VW EZ LV SZW WVC
x x x x x x
x x x x x x
x x x x x x
x x x
x
x x
x x x x x
x x x
x x x x x
x

o rde heeft . Dit geldt in het bijzond er voo r niultil ate r a le onder handelinge n , waarbij
imm e rs impasses ove r all e rlei doss iers nogg ] eens in een "package deal" wo rden
doorbroke n . Het i s d an inderdaa d essentieel d at de linke rhand wee t wa t de
rechterhand doe t , d at vas t staat waar a an perse wordt vastgehouden en waar uiteind
elijk m et een m inder goed resultaat genoegen kan wo rden genome n .
Depositie van Buitenlandse Zaken
Sind s de g r ondw et she rzi ening van 1983 is her o ude artik el 5 8 Gw. verva llen da t
he t "opperbestuur der buitenlandse betrekkingen" voorbehield aan d e K oning,
dat wil zegge n aan de uitvoe r ende macht . Die b e paling stamde uit een tijd ( 1 848)
waarin buit enl andse politiek z ich voo ral bezighi eld met de staatkundige betrekkingen
tussen l and e n e n zij is, mijns i nziens terecht in h et licht van de eerder
genoemde verstrengeling en uitgroe i van Interna tionale re l aties, ve rvallen. De
positie van de mini ste r van Buit enl andse Z aken is hierdoo r in zove rre gewijzigd
dat hij , op deze lfde wijze a ls zijn colleg a 's, zijn bevoeg dhede n ontleent aan d e
a lge nlene regels inzak e de mini s teriele verantwoorde lijkheid, aangevuld door de
afspraken die het k abin et bij zijn constituerende vergadering m aakt . Op papie r
w elli cht een verzw akking (he t verloren ga an van een "ge rese rveerd dome in"),
ma ar in de pr aktijk maakt h e t weinig verschil . De mini s ter is ve rantwoo rdelijk
voor het buit enland s beleid a ls gehee l . Hij vertegenwoo rdigt ons land in h et buit
enland en is, als e nige, gema chtigd Internationale verdragen t o sluiten en de hieruit
voortk omende verplichtinge n aan to gaan (anderen mogen dit dus s lechts me t
zijn toestemming doe n) s .
Wat de coordine rende taken betreft , heeft de mini s ter uite raa rd een disc r e tionaire
marge . Hij , c . q. zijn d epartement , k an niet ove ral h et oog o p houden e n hij doe t
e r g oed aan d i t ook niet to willen . Bij coordin atie gaa t her immers om de wezenlijke
z aken , de kwes ties die i nderd aad van stra teg isch bel ang zijn. Daar moet Buitenland
se Zak en g reep op hebben, opd at zo nodig k an word en bijgestuurd al s de
eenheid van h et belei d , internati onaal gezien , dit ve re i s t .
Een verstandig bewind sman wil ni e t meet o nde r z i ch hebben dan noo dzakel ijk i s .
Dar leidt maa r tot aanvaringen met de co llega's die, heel beg rijpelijk , ruimte ve rlangen
om hun d oe l stellingen t o realise ren . Een ve r standig mini s ter gaat hierin
mee, want als hij onnodig pr obeert ruimte voo r zi chzelf op to eisen, ondermijnt
hij tevens her besetbij de vakminister s d at zij, a l s lid van het collec tief, de mini sterraad
, zijn gehouden m e de to we rken aan de to t standkoming van een int e rnationaal
aan vaardb aar beleid , oo k a l zou dit niet hun eerste voo rkeur hebben . Hier li gt
een interessa nt spanningsveld d at van de m iniste r van Buitenlandse Z aken een
zorgvuldige afweging v raagt bij het uitoefenen van zijn competenties .
B U I"I'FNLAN DS H ELEI D
187

Minister van Buitenlandse Zaken Schmelze met links van
zich minister van Economische Zaken Langman tijdenr een
debat in de Tweede Kamer in 1971.

BZ en de BEB
Bij de kabinetsformatie van 197 1 we rd ik m et deze afweging geconfronteerd met
betrekking t ot het mini sterie van E conomische Zaken . H et ging bie r om d e positie
van het dir ec tora at-generaal buitenlandse economische betrekkingen ( de
BEB ) als het int erdepartem entale coordin atie- orgaan voor het buitenlands econ
omisch beleid . Op g r ond van een zogenoemd concordaat tussen de twee betrokk
en mini steries had de BEB ve rg a ande b evoegdh eden om het be l eid t o b epal en, en
to coordineren en kon hij ze lfs t andig instructies geven aan de Ned erl and se v ertegenwoordigingen
in h et buit enland . Deze situati e, da terend uit een tijd waarin d e
hand elsbetrekkingen strak b ilate r a al w aren ge regeld, g af s tee d s wee r problernen,
met n ame in het b e leid ten aanzien van de Europese Econom ische Gemeenschap
als s teeds b elangrijker kader van buitenland s beleid waarin d e belang en van ons
bedrijfsleven werden behartigd.
Bij de formatie werd be slo ten dat de coordinerende ro l van de mini s ter van Buitenlandse
Z aken - v e r antwoo rdelijk imm ers voor het Eur opese be leid al s
geheel - moest worden ver sterkt . D e aan tredende ministers va n EZ en BZ we rd
gev raa gd een opl o s sing to ontwe rpen . Het ambtelijk advies van Buiten landse
Z aken ging in de ri chting van "annexatie" van de BEB door ove rname van de
coordinerende taken e n ove rplaa t sing van de hie rb ij betr okken ambtenaren . Dit
leek mij een theo re tisch optima le con structie vanuit een gez icht spunt , dat van
BZ . Voor he t regeringsbe leid als ge heel leek zo' n "coup " mij mind er gewe n s t .
Immers, geen zic hze lf res pecterende mini s ter van Eco n omische Zaken zou een
dergelijk e aan s lag o p zijn bevoegdhede n aanvaarden en d aarmee w erd d e k ans
heel kl ein voor deze post een b ekwame bewind sman to vinden. Dit klinkt welli
cht erg pragm atisch, ma ar zo liggen de zaken nu eenm aa l . In de tweede pla a t s
zag ik e r o bjectieve voorde l en in de BEB bij E conomische Zak en t o laten, w aa r
hij kan de len in d e aanwe zige know-how .
In goed overleg met d e toenmalige collega Langm an we rd ee n oplossin g gevonden
waarbij d e beoog de ve rsterking we rd bereikt door de voo rbereiding van het
Europese beleid , in clus ief de handel s politiek, alsmede de uitvoering hi ervan , to
doen vallen onder de ( politiek-ambtelijke) Coo rdina tiecommiss ie a ls voo rport aal
van de mini s terraad 6 . De staatssecretaris van Bu i tenlandse Z aken werd voorzitter
van deze Coco, in plaats va n d e mini s ter van Economisc he Z aken die nu v icevoorzitter
is ( al s beide bewindslieden verhind erd zijn, treedt de directeur-ge ner
aal Europese samenwe rking van BZ a ls voo r zitter o p ) . De BEB bl eefbij EZ . We
werden het bi er vrij gemakkel ijk over ee ns en ik zi e dit nog altijd a ls ee n voo rbee ld
hoe, d oor e en goe de persoonl ijke ve rhouding en doo r oog to hebben voor de
onde rlinge gelijkwaardigheid van ministers - een besef dat in N ederland ste rk
leeft -, wegen kunnen word en geopend die bij ee n star in si steren op compet enties
zeker geblokkeerd zoud en zijn . De t oen gevonden regeling w erkt nog s teeds e
s kennelijk in d e praktijk b ew ezen .
n heeft zich du
H U ITEN L AN D S BELD D
189

De coordinatie van het Europese beleid
De coordin a tie van voo rberei ding en uitvoeri ng van het E uropese b e leid is ve rregaand
gein stitutiona liseerd en heeft, vergeleken met andere onde rwe rpen waarvoo
r ook waste coordinatieroutes zijn u i tgestippeld (zoa l s VN- zaken, buitenlands
cultureel beleid en ru imtelijke orden ing), een zeer frequent en omvattend k arakter,
al is het we l wa ar d at, zoals de WRR her heeft gefo rmuleerd, deze coo rdinatie
zich richt o p het Nederland s beleid t ege nover de Eur opese Gemeenscha p en nie t op
het be leid binn e n de Gemeenschap . D e juridische en fe itelijke gevo lgen van de
door het integ ratiep roces geschapen co ntext voor al ler l e i to t dusver i n de nationale
sfeer gevoerd beleid kome n er met aa n de o rde 7 .
De al genoemde Coordinatiecommissie on twe rpt de beleids l ij nen, vee lal na
voorafgaand ambtelijk overleg . Het ve rgaderritme wordt bepaa l d door de
agenda van "Brusse l" en ligt doorgaans op ee nmaa l pe r week . Alleen in bijzonde
re gevallen - het lukt de Coco niet overeens temming to bereiken of er moet
een Europese Raad wor den voo rbe reid - wordt een behandeling tussengeschoven
in de Raad voor Euro pese Z aken (REZ), de desbetreffende ond e rraad van de
m inisterraad . Deze REZ vergadert gewoonlijk een keer of vijf, zes per jaar . De
fo rmele besluitvo rming, op grond van de in de Coco of R EZ bereikte conclusies,
vindt uiteraard in de ministerraad plaats .
In dit proces zijn de coordine rende taken van B Z en AZ p recies afgebakend. De
mini s ter van Buite nlandse Zaken is coo rdinerend bewindsman voo r alle activi teiten
van de Coo rdin atiecommi ss ie. In de REZ en/of de mini s terraad houdt zijn
coor dina tietaak echter op zodra hij de uitk omsten van de to t daar toe verrichte
be leidsvoo rbere idin g heeft voorgeleg d en toege li cht . Dan neemt d e mini s ter-preside
nt, voo rzi tte r van deze beide co lleges, de coo rdina tie ove r a. Gez ien de
be l angrijke ro l van de Coco kan men gerust zeggen dat h et zwaartepunt in de
be leidsvoor bereidin g bij Bu itenlandse Zaken is geb leven, maar in laatste instant ie
s tellen de bevoegd heden van de m ini ste r-presi dent hieraan een g ren s .
De achterg rond van deze taa kverdeling is noga l scher p verwoord in de brief die
mini s ter-president Van Agt, mede n amens zijn collega van Buit e nlandse Z aken ,
aan de Tweede Kame r zond over de pos itie van de prem ier als lid van de E uropese
Raad 9 . Aanleiding hiertoe was een ve rzoek in de was te kamercommissie om verheldering
van de constit utionele verhoudingen. "Met name op her te rrein van het
Europese beleid is i n de afgelope n 20 jaa r de collec tieve verantwoordelijkheid in
her oorsp ronkel ij k eige n competentieveld tyan het hoofd van het depa rteme nt van
Buitenl andse Zaken doo rgedrongen . Bijna alle beleidssecto ren hebben via he t
integ rat iep roces in her k ader va n de Europese Gemeenschappen een Eu ropese
dimens ie ge kregen . Van ee rste ver antwoo rdelijkheid voor dit onderdeel va n he r
VOOR DE EENH E I D VAN BELFJ D
190

uit enland s beleid is sedert lang geen sprak e mee r", aldu s dit schrij ve n . Vooral de
l aats te zin gaat we l e rg ve r e n sommige commentatoren hebben da n ook geconclud
eerd dat h et Europese beleid this a lgem een rege rings beleid is geworden .
Daarbij wordt mijns inzi e ns ove r het hoofd gezien dat d e drijfvee r voor de Europese
integratie, ook his t o risch gezien, in essentie toch van buit enlands-p olitieke
acrd is, n a melijk het s treve n om d e s taten van West-Euro pa in v rede met elkaar t o
doen leve n e n al s G emee nsc hap een constru c tieve rol in de wereld t o doen s pelen ;
bij uitstek, zou men zegge n , de "ee r ste verantwoordelijkheid" van Buitenlandse
Zaken. Hoe d it zij , Buitenlandse Z aken kon blij kbaar met de verme lde opvatting
leven en de ve r schui vin g in de ges i gnaleerde ri cht i ng, w aarbij mee r e n mee r
ond erde len van h et integratieproces va n bovensecto ra l e acrd zijn, is nat uurlijk
onmi s kenbaa r .
In voornoemde briefzijn tevens conclu s ies getro kken aangaand e de externe coo rdina
tie. D e mini s ter van Buitenl andse Zaken draagt in de eers t e plaa t s het b e leid
uit en legt hiervoor verantwoording afjegens het parlemen t. "Dit sluit eve nwe l
de moge lijkh eid niet uit dat, wanneer het Europees beleid moe t wo rden verklaard
en verdedigd als o nde rd ee l va n her a lge nieen regeringsbe le i d (c ur s ivering van de
auteur), ook de minis ter-president in bet parlement h et woord voe rt" . Een oplettend
diplomaat had voor de gec urs ivee rde woorde n wellicht een k omma
geplaa t s t (waardoo r her zin sdeel bepe rkend in plaa ts van ve rklar end w as gewo rden),
maar in de pr aktijk ge dragen opeenvo lgend e mini s ter-pr esident en zi ch a lsof
zo'n k omma er ind e rda a d s taa t . Zij ve rschijnen s lechts of en toe met Europese
exegeses in de K amer .
De Etiiropese politieke samenwerking
Interessa nt i s dat een in de brief ve rmeld besluit tamelijk dode lette r is ge bleven ,
n amelijk d at de REZ zich ook kan bez i ghouden me t onderwe rpen in het k ader
van de Euro pese p oliti eke s amenwerking ( die, zoals bekend, terzij de van het Verdrag
van Rome is ontstaan) wa nneer deze de werking van de Gefneenschap rakew (curs
ivering van de au t eur) en voorkomen op de agenda van de Europese R aad . Het
huidige kabinet heeft dit iets ve rruimd door de beperking tot onderwerpen die de
werking van de E G taken, to schrappen. Ook de commun autaire aspec ten van
ande r e be l angrij ke EPS-zaken (denk bijv. aan Zuid-Afrika of het Midd en-Ooste
n ) kunnen du x in de REZ w ord en behand eld wan neer zij op de agenda van de
Eur opese Raad s taan .
De EPS draagt echter zo zeer het ka r akte r van diploma ti eke sam enwerking, v an
het type d at van oud s pla atsvond t ussen kan se larijen, ve r van bet licht d e r openbaarheid,
dat BZ d eze t o t dusver in e igen handen heeft kunn en h ouden. Behalve
de minister-president en dien s adviseurs krijgt niemand inzage in d e EPS - doss iers
BUIT ENLAN DS BQ,E ID
191

Minister-president Biesheuvel, president Pompidow
en bandskanselier Brandt tijdens de Europese top in Parijs
in 1972.

voor Europese R aden, hoewel deze natuurlijk b es t belangen van vakd epartementen
kunnen raken. Aileen de mini ster van Buitenl andse Zaken legt in h et parlem
ent ve rantwoording afvoo r de EPS. Of in deze beperkin g een obstakel li g t voo r
goede coordinatie, hang t of van de wijze waarop de betrokken bewindslieden to
werk gaan. Wa ar de EPS inderdaad de belangen van andere departement en raakt,
behoort d e mini s ter van Buitenlandse Zaken de betrokken Nederlandse co llega's
op de hoogte to houden en de minister-president d ien t e r , dunkt mij , op toe to z ien
dat dit inderdaad gebeur t . Naarmate deze poli tieke samenwerkin g in de toek omst
weer gewicht krijgt, zal vaker enig inzicht m oeten wor den gegeven . De ges ignaleerde,
beperkte, taakverruiming van de betrokken o nderraad, g aat in deze richting.
De rol van de minister-presiden t
Uit d e bier gegeven besc hrijving blijkt de be langrijke rol van de mini ster- president
bij de vo rmgeving van her Eur opese b e leid. Hij heeft de gelegenheid e igen
standpunten naar vo ren t o brengen, zowel in d e ambtelijke als de politieke voorbereidingsfase
. Ambtelijk via zijn raadadviseur in de Coordinatiecoliimissie, al
zal hij bier veelal zijn kruit droog willen h ouden: AZ i s bier in de ee rste pla ats
waamemer, Been behartige r van een typisch dep artementaal belang 1 0 . Op polirie
k nivea u geeft de premie r a ls voo rzitter van de REZ en d e minis terraa d richting
aan he t overleg en trekt hij de conclu s ies . Veelal za l hij, me de op grond van voorafga
ande bilat erale contact en met collegae-mini sters, inv loed hebben op de uiteindelijk
e standpuntbepaling.
Zijn lidmaatscha p van de Europese Raad heeft d e rol van de minister-president
ve rgroot en duidelijk zichtbaar gemaakt . Hij is degeen die daa r optreedt ; alleen a l
dit feit geeft zijn visie meer gewicht b ij de beleidsvoorbereiding. Hij kent zijn collegae-regerings
leiders nu persoonlijk en dat stelt hem in staat in de periode voo r
een raad d e te lefoon to pakken om zelfna to gaan hoe in de andere hoofds teden de
standpunt en zich o p her hoogste niveau ontwikk elen en war daa r eventuee l aan i s
to doen. Zulk e, moeilijk in com peten tiesc hema's uit to drukken, praktijken z ijn
imme rs v lees en bloed van de poli tiek. Hier k omt nog bij dat op de vergade ringen
van de Eur opese Raad de mini s ters van Buitenlandse Zaken s lechts een tweede
vioo l spe len; ze lfs is hun we l eens gev raagd de k amer to ve rlaten 11 . Voor de
Nederlan dse mini ster-president blijft dan wel gelden dat hij , zoals steeds bij zijn
ex terne optreden, gehouden is het algemene reg eringsbeleid uit t o dragen , waa rbij
hij , in beginsel, gebonden is a an een doo r de ministe rra ad vas tgesteld, en grotendeels
door Buiten lan dse Z aken voo rgecoord ineerd mandaat, maar h et blijkt
vaak mo eilijk zo'n mandaat geheel sluitend to maken 1 2 . In de Europese Ra ad
kunnen thema's aan de orde komen die niet in D en Haag zijn voo rb esproken en
BUITF,NLAN DS BE L EI D
193

het "mo m en t s upreme", he t gesprek van de regerings leid e r s rondotn her haardvuur,
kan een informele consensus o pleveren die voor de uite indelijke besluitvorming
van g rote betekenis k an z ij n 1 3 . Ook bier blijkt weer dat de ro l van de
minis ter-president in de Europese po litiek uitgaat boven a lleen m aa r o rdenen om
tot eenheid van be leid to komen . Hier is oo k sp r ake van (mede)sturen, wa t
natuurlijk heel iets ande rs i s dan dicte ren .
AZ en BZ: geen concurrente n
De toename van de coordinerende we rkzaamheden van AZ en BZ zou tot een
co ncurrentieverhoudin g kunnen leiden, eventueel res ulterend in een verzwakking
van de pos itie van d e minister van Bu i tenlandse Zake n . Sommigen zien dit
zo, maa r ik be twijfel of een dergelijke voorstelling van zaken de wer kelijkheid
volledig weergeeft . In de ee r s te plaa ts leidt een actievere ro l van de p remier ertoe
dat meer beleidsaspecten vroeg tijdig aandacht krijge n , dus ook het Internationale
aspect . BZ is hierbij gebaat, wa nt het p robleem is imm e rs v aa k dat, na een moeizaam
int r a- en interdepartementaal voo rberei dingsproces waa rbij ook nog belangeno
rganisaties en kame rcommissies worden betrokken , het in een laa t stadium
aandacht v ragen voor Internationale aspecten veelal wordt erva ren a ls s torende
complicatie 1 4. Her optreden van de minister-president ten erode de eenheid van
beleid t o bevorderen, kan derhalve het secto rbelang van BZ ten goede komen: het
tijdig overleggen en kennen van elkaars preoccupaties is voor ve r antwoo rde
besluitvo rming onontbeerl ijk. In hoeve rre toc h spa nningen ont s taan, hangt in
sterke mate afvan de b etrokken pe rsonen . In mijn , beperkte, e rvaring als m inister
h eb ik de minister-president leren kennen als, in beginse l , de beste bo ndge noot van
de mini s ter van Buitenlandse Zaken, j ui st doo r zij n centrale posi tie in ons st aat sbeste
l . Wie hem aan zijn kant heeft, heeft al h a lf gewonnen .
Het k abine t-Biesheuvel heeft des tijds de koers verlegd t en aanzien van de vraag
wie China in de Vere nigde Naties moest ve rtegenwoordigen, Peking of Taipeh,
doo r voor een Albanese resolutie to stemmen die teve ns inhield, hoe on aangenaam
dit toen ook werd geacht ui t het oogp unt van unive rsali teit van de VN , d at
Taipeh moest ver trekken . Alles afwegend vonden w ij deze koerswijziging noodzakel
ijk, op g rond van internationaal-politieke ove rwegingen, maar ook vanuit
volkenrecht elijk oogpunt, zoa ls b leek toen ik li et nazoeken tot Welk oordeel de
specialis ten van BZ in voorafgaandejaren hierover wa re n gekomen. Dit lag echter
moeilijk, zowe l b ij sommige libe rale en ant i-revoluti onaire ministers in he t
kab inet al s bij een dee l van het parlement . Ik heb toen, in het allereerste sta dium
van intern bera ad, zee r intensief vooroverleg gepleegd met de minister-president
ten erode de noodzaak va n deze beleidswij ziging t o bes preken en hij heeft, met m ij
hiervan overtuigd zijnde, in de ministerraad en ook in de parlementaire discussies
en o rm geholpen. D at was ee n mark ante ervaring . Ook de topconferentie onder
VOOR DE EENH E I D V AN BE L EI D
194

Minister-pres~dent Van Agf en minister van Burtenlandse
Zaken Van derKlauw tijdm een debat in de Tweed@
Kamer in 1980 over de levering van onderzeeboten aan
Taiwan.

leiding van president P ompidou in Parij s, i n 1 97 2 , toen de Europese Raad gestalte
begon to krij gen, is zeer zorgvuldig en persoonlijk m et de minis ter-president
voo rbereid .
Veel hangt in zulke gevallen of van de taakopva tting van de premier. Beperkt hij
z i ch tot de g r ote lijnen ofgaat hij z ichonnodig bemoe ien met de tails? In h e t laa t ste
geval zal hij collega's fru s treren, veel tijd verspillen en uiteindelijk toch nog vrij
weinig be reik en. Nederlandse m ini s ter-presidenten zijn in de regel wel zo verstandig
gewees t zich a l s teamleide r op to s tellen en hun collega's voldoende
ruim te to laten . Hierbij i s ind e rdaad, zoals A . M . D onner in z ijn bijd rage aan deze
bundel schrijft, h et vertrouwen t ussen ministers underling, de redelijke zekerhe id
dat ied e r zich a an zijn p lich ten en t aak z al houden en men elkaar ni et voo r voldongen
fe ite n zet, van essentieel be lang .
De coordinatie van het veiligheidsbelei d
Ook op het tweede centrale gebied van de bu i tenlandse poli tiek , het vei li gheidsbeleid,
i s de m inister-president een belangrijke rol gaan spelen, a l is de instituriona
lisering hiervan m inde r verregaand en zelfs heel informee l geregeld . En ook
bier is de achte r grond vergelijkbaar met het Europese beleid, in de z in dat bier
algemeen regeri ngs beleid in h et geding i s . Delen van he t vei ligheidsbeleid zijn
ste rk "gebinn enlandiseerd" en gepolitiseerd . Doorda t z ij a lgemeen beroering
wekken en zelfs her ka rakter krijgen van "s in g le i ssue politics" met alle po lariserende
effecten vandien (b ij v . de kruisvluchtwapens), kunnen zij de positie va n de
regering bedreigen en gaan de desbetreffende besluiten duidelijk boven her sectorbe
lang u it .
Het re levan te coo rdin a tie-o rgaan i s bier ni e t het officie le voor portaa l v an de
m iniste rraad, d e Algemene Verdedigingsra ad, die s lechts een of tweemaal pe r
jaa r ve rgade rt . Deze AVR is to grout en daa rdoor t o log en ongeschi kt om "gevoe
lige za ken" to behande len 's . Dit gebeurt derha lve, intensief, in de zogenoemde
Stuurgroe p die in 198 1 i s inges teld door de ministers van Buitenlandse
Zaken en Defensie, nadat under het voo rga ande k abine t-Van A gt-I mini ste r
Sch o lten hiertoe het initiatief had genome n ib . De tack van de Stuurg roep i s to
kome n tot een hecht geinteg reerd beleid op het gebied van wapenb eheer sing en
nucleaire bewa pening en het voo rzitte rscha p wordt afwissele nd ve rvuld door een
van de twee le den-ministers, die zich doo r slechts weinige am bten a ren laten ver -
gezellen . Het is de bedoeling bier, met inachmeming van ie d e rs veran twoordelij
kheden , tot afspraken to komen ove r de fundamen tele vragen o p veiligheidsgebied
(NAVO-strategie, INF, SALT , MBFR, gronds lagen van de defensieno ta,
Nederlandse ker nwapentaken, kortom alles war van wezenlijk b e lang is) .
In 198 1 werd bepaa l d dat, voor de coo rdina rie met het a lgemeen regeringsbeleid,
een vertegenwoordiger van de m ini ster-presid ent de vergaderingen zo u bijwo-
VOOR DE EEM-IEI D V AN BELEI D
196

ne n . Onde r het kab inet-Lubbers is he t gewoonte geworden dat de premier zelf bij
a lle vergaderingen zit . Hoewel hij formee l dus met eens deel uitmaakt van dit college,
zo u het , dunkt mij, nauwelijks verbazing behoeven to wekken al s nog wel
eens zijn le ant op wordt gek eken wanneer BZ en Defensie her moeilijk v i nden o p
een lijn t o k omen . D an zal het vaak gaan om zaken van g root algemeen belang.
Het leven blij kt hier weer eens sterker da n de lee r en d e pr akt ijk laat dan gelukkig
toe dat, zonder uitdrukk e lijke fo rmalisering, oploss ingen worden gevon den om
de beoogde coordinati e to b ereiken .
Nieuwe competenties overbodig
Mede op gro nd van laatstgenoemd voorbee ld zie ik we inig hell in een, van tij d tot
tijd wel eens beple ite, kwalita tieve uitbreiding van de bevoegdheden van de
minister-president. Een "Richtlinienlcompetenz" heeft hij niet nodig om toch een
central e rol to spelen . De ve rregaande i nhoud elijke bevoegdheden van de rege -
rings leiders in de gro te Weste uropese st aten passen niet in de Nederlandse tradi tie
en zouden hie r veel weerstanden wekken. Waarom d a ar dan aa n beginnen? Het is
bovendien de vraag of de kwali teit van h et beleid ero p zou vooruitgaan . Romme
behee r ste destijds, als fra ctievoo rzitter van de KVP, vrijwe l elk be leidste rrein
beter dan de specialisten in de frac tie en d i t l e idde ertoe dat dezen we l een s minder
actief w a ren dan behoorde, o mdat zij ervan ui tgingen d at hun po l i tiek le ider he t
toch bete r wist . Dat besef werkt al gauw demotivere n d .
O ok de bewerktui ging van de minister-presi dent, een klein k abin e t van vertrouwde
adviseurs, lijkt mij goed in o nze verhoudinge n to passen . Hun geringe
aantal is wel eens als anachr onisme bestempeld , maar dat is to mec hanisch
gedacht, to weinig vanui t de realiteite n van ons s taatsbestel " . Waar het ten slott e
om g aat, i s dat de minister-president tijdig weet wa t de mini sters, op belangrijk e
punten, w i l len ondememen en dat hij, a ls onverhoopt inbr euken zouden dre igen
op de eenheid van het regerings beleid, de gelegenheid heeft de betr okken
bewind slieden hie rop to wijzen, a lvore ns een ver schil van inzicht eventueel in d e
mini s terraad aan de o rde to stell en. Dit ve re ist goed samen spel, o rdering, sours
een zekere sturing, m aar daarvoor zij n e r mogelijkheden genoeg .
auTrErrcnnros sicM
197

1 .
Reglement van Orde voor de Ministerraad ; K . B . van
16 mei 1979, Stb . 264 .
2 .
Brief va n de Minister-President d . d . 22 decern ber
1978; Tweede Kamer 1971979, 15424, nr . 1 .
3 .
Hierover : W .J . F. Wispelweij, "De staatsrechte-
lij ke positie van de Nederlandse Minister-Presi-
dent naar aanleiding van zijn lidmaatschap van de
Europese Raad", Ars Aequi, 29 (1980) 2, blz. 69
e. v .
4 .
Brief van de Minister-President d.d . 22 decem6er
1978 ; op . cit .
5 .
Vergl. C.Th.Smit, " Minister-President en bui-
tenlands beleid" ; Internationale Spectator, februari
1976, XXX-2, blz . 85 .
6 .
Bri ef van de Minister-President d .d . 9 inaart 1972;
Tweede Kamer 1971-1972, 11743, nr . 1 .
7 .
WRR, De onvoltooide Europese inteyratie ; Rapport
aan de Regering nr . 28, 's-Gravenhage, Staatsuit-
geverij, 1986, blz . 170 .
8 .
Brief van de Minister-President d .d . 22 deteiriGer
1978 ; op . cit .
9 .
Ibid .
Noten
10 .
Vgl . R .W.Cremer Eindhoven, De Nederlandse
minister-president en het buitrnlan dse beleid 1974-
1975 ; doctoraalscriptie, Internationale betrekkin-
gen RU Leiden, 1986 .
11 .
Dit gebeurde tijdens de vergadering van de
Europese Raad to Rome op 2 december 1975, tij-
dens een discassie over de Britse eis van een eigen
zetel bij de zogenoemde Noord-Zuid dialoog .
12 .
Brief van de Minister-President d .d. 22 decernber
1978 ; op . cit .
13 .
A ldus (oud-minister) M. van der Stoel, Tw eede
Kamer, Handelingen 1979, blz. 3567 ; aangehaald
in: M . Kwast-van Duursen, "De minister-presi-
dent en de Europese Raad" ; Internatio n ale Specta-
tor, november 1984, XXXVIII, 11, blz . 659 .
14 .
Vgl. WRR, op . cit ., I . cit .
15 .
R . W. Cremer Eindhoven, op . cit .
16 .
Staatscourant, 23 September 1981 .
17 .
VOOR DE FF nINFID VAN BELEI D
198
Aldus A . van Staden, "Consistentie en beleids-
coordinatie" ; in : B . R . Bot e .a . Lijn i n de buiten-
landse politiek van Nederland; C lingendael-reeks
nr. 5, 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1984 .

In retrospectief
IN RE iR OSPE CI7EF
199
Interviews door
Willem Breedveld

Dondedas tetrad dr . Anne
Vonddins me t k wfeke tred het kabluet
van do minbker-prealdent
pan het P1eSn 181E om mr. G`ab
to bemeken . Aaa de dear word hq
verwelkomd door de bar Tamara ,
de bode, nl ct to verw nrren m et
dr. Lammers van do EVD . Do hoer
Lamm b kletn on gekleed In ho-
9net on rtree Rl eebroek. ..Dak is
fwee7aar teleden", sd dr. Vondew
f I nm jerdtad, loan was or ook
Het r eboaw son hot Pla in 1813
Is taseo woordls eon eeh t ambtel# ► -
ke baroLt In do pbnlrtaJaren
1 946-184 8 was dot wel anden.
Torn setelde prof. Salkrmer horn
(herrtel en vernleawtn s ) dear met
do b rn fsende Hoos V orrlat, net
Lerac nit het ooaeentraSfetamR
aL a tlfemetu rKerln gWcmaehdgd
e. T oes magere msn ne n, un1[oe -
men, Dude au to's on ved . enthourln
m e.~ Na dtk , brim; Rule au
to's en [baD1[beW.
Twee mtanm vaDm dear nu
wit wt de too n. Do .noreeir"ls sP "
nnnal van dit d eysrk emmk Jhr.
mr. A. J. M. van Nfrpnn tot Pauy
acrdca Js[erfho4M}e, loden
Druflelsolen en op do Clete . En de
seoretarb v an do m in Lterraad .
dn. J . Mldd etb a rs, sewoon ears
eehte nalanrllefLebber on op de
Knipsel uit h et archiefvanjhr . mr . A .J. M. van Ni ssen
tot Pann e rde n ; h erk o mst o nbekend .
VOOR DE EENHfl D VAN H ELFID
200

Het dualisme is dood,
leve het dualisme
Willem Breedveld
In 1 969 gooid e d e toen kersverse hoog leraar in h e t sta atsrecht , mr . H . Th . J. F. va n
Maa rsevee n , een aardige S teen in de Hofv ijver van p olitiek D en Haa g doo r of t o
rekenen m et een tot d an toe zorgvuldig gekoesterd sp roo kj e . In zij n inau gure le
rede noemde hij he t onzin om net to doen alsof ons staatsrecht alleen m aar individue
le ministe r s kent , die ieder voo r z ich verantwoording schuldig zijn aan he t
parlement . In werkelijkh eid "overhee r st de mini s terraad al s bewindvoerend
or g aan het vert egenwoordigende o rgaan , de Staten-G enera al . Het parlement i s
gebleven w at het in 1814 werd: een ve rtegenwoordiging bij het h oogs te staat sgezag"
. De rede kreeg de voor de hand liggend e tite l: " De heerschappij van d e
mini sterraad"
V an Ma arseveen g ebruikt e met opz et h et woord "sproo kje", omdat hij ook w e l
wist dat zelfs in die dagen gee n sterve ling de voo r stelling van de toenmalige
Grondwet letterlijk zou nemen. Het bestaan van een ministerraad was a l langer
dan een eeuw praktijk en gedurende de l aat s te decennia was her zelfs een geaccepteerd
verschijnse l, dat zo'n raad werd voorgezeten doo r een minister-president .
Colijn had d at nog gauw even ge regeld voor hij definitief afscheid nam van de
politiek . Om precies to zijn op 3juli 1937, de geboortedag van h et mini s terie van
Algemen e Zake n . Toen werd bij Koninklijk Besluit ge regeld d at de to t clan toe
funge r ende voo rzitte r van de mini ste rraad ontlast z ou w ord en van de zorg voo r
een dep a rteme nt. Die zo rg zou beperkt blijven tot het runn en van een minuscuul
dep artement , dat van Algemene Zaken, opdat d ez e mini ster zic h geheel zou kunnen
wijden aan de coordinatie van het regeringsbeleid 2
Deze feitelij ke gang van zaken zou bijna tot de conc lusie leiden, da t men Van
Maarseveens inaugurele rede voor kennisgeving zou hebben aangenomen. H et
tegendeel is echter het geval . Zijn "ontm askering" van het spr ookje baarde wel
degelijk enig opzien, omdat het zo gen adeloos afrekende met tw ee gelie fko o sde
thema 's . Het eerste gold h et wijdverbr eide ge loof dat i edere minister gelijk i s .
IN aer uosr ECn EF
201

Het idee dat er zo iets zou bestaan a ls een ins ti tuut mini sterraad, da t mee r i s dan de
som der samenstel lende delen, was eenvoudig onbestaanbaar . Het zou afbreuk
doen aan de fo rme le macht van de individuele mini s ter. Her zou oo k be tekenen
dat de voorz itter van zo' n raa d automa tisc h ook meer in de melk to brokke l en had
dan de overage m i n i ste r s . Hij zou meer z ijn dan de primus inter pares, de eerste
onder zijn ge lijken .
Het twee de geliefkoos de thema gold d e positie van het par lement . Was da t niet in
laats te instantie he t orgaan da t iedere m ini s ter of min i sterraad kan maken en brek
en? H adden niet ach tereenvo lgende frac tievoorzi tters, Romme, Schouten en
Schmelzer , bewezen dat het zwaar tepunt van de mac h t b ij het par leme nt lig t ? Is
h et dan niet erg ve rnederen d om b otweg to s preken van de heerscha ppij van de
minister raa d ? He t was zoals Van Maarseveen zei: "Handhav ing va n oude symbolen
is wel zo geruststellend" . Men kan dan net doen of a lles b ij het nude is geb leven
en on dertussen allerlei nie u we zaken tot en met her in trod u ceren van gewijzi
gde machtsverhoudingen toe, gerui s loos naar binnen smo kkelen. "Onder vertrouwenwekkende
vorm en kan een onwenselijke werkelijkheid gemakkel ijk
schuilgaan", a ldu s Van Maarseveen .
Terra incognita
Is er sp rake van een nie uwe wer kelijkheid en is die echt zo onwense lijk ? Of, je zo u
de v raag ook anders kunnen formulere n , heeft e r een ve rschuivin g plaa tsgevo nden
van individuele besluitvorming naar een weer co llectieve wijze van besluitvorm
ing door de mini sterr a ad als geheel ? I s het t heekr ansje, da t de ministerraad
voor de oorlog vaak nog was (de minister s kwamen toen op s tr ik t informe le wijze
weleens bij e lkaar ten huize van een hunner; e r werden geen no tulen gemaa kt ;
geen officiele agenda afgewerkt , laa t staan dat het co llectief a ls zodanig besluiten
zou hebben geno men) daadwerkelijk ui tgegroe id tot een bewindvoerend ins tituut?
Zoja, wat z ijn daarvan de gevo lgen gewees t voor de verho uding tot het parlement?
Ware n de departementen bereid zich to schikken in het primaat van de
min isterraad? Hoe moeten we die heerschap pij beoordelen of waarderen ?
Omdat het de p artement van Algemene Z aken in deze vragen een s leutelrol vervu
lt en heeft vervuld hebben deze vragen centraal gestaan in de gesprekken die we
achte reenvo lgens met de oud-premiers Zijlstra, De Jong en Den Uy l hebben
gehad . De huidige premier Lubbers k omt elders in di t boek aan het woord . Met
deze vragen in het achterhoofd hebben we ook gesp roken met twee o ud-secretarissen-gener
aal, Fock en Ringnalda, die b eiden een Oink aantal jaren de scepter
hebben gezwa aid op het departeinent. Ook sp r aken we met drie andere s leutelfigu
ren : de oud-secretaris van de m inister raad Middelburg, de oud-voorz itter
van de We tenscha ppelijke Raad voor het Regeringsbeleid Kreiners en de oudhoofddirec
teur van de Rijksvoo rli chtingsdienst Van der Wie l .
VOOR DE EENHEID VAN li ELFJ D
2 0 2

Gekozen is voo r een journalistieke aanp ak, d at wil zeggen dat de interviews wetden
gehouden met een o pen oog voo r de vra ag hoe zij het depar tement hebben
ervar en en b e leefd . Hoe zij van uit hun positie tegen de ga ng van za ken aankeken .
Het zijn openhartige gesprekke n gewor den, ook al reikt de geheimhouding van
wat zich in de m i n i ste rra ad heeft afgespee ld en wat de verschi llende ambtenaren
me t "hun" m ini sters hebben meegemaakt, so urs verbluffend ver . Maa r toch , het
waren goede ges prekken in d ie z in dat zij een wel heel bijzonder kijkj e geve n op
de ontwikk e ling van het instituut m ini sterraad en in her ve rlengde daarvan op de
opkomst van het dep a rtement van Algemene Z aken .
D at i s bijzonde r, omdat er over dit toch niet gerings te theina weinig lite rat uur
bestaat . In d e politie ke wetenschap is het v raagstuk hoe een m i nister raad werkt,
Welke wetmatighe den her beslu i tvorm ingsp roces daar beheersen, groten dee l s
terra incognita. Het mees t curie uze watje over het kabin et, de mini ste rraad kunt
zeggen, is dat er zo weinig over beken d is, schreef Bage hot in 1867. En in 1987,
meet dan honderd jaar later, constateert Rudy B . Andeweg dat de vlag er nog
p recies hetzelfd e bijhang t 3 .
De gesp rekken die we gevoerd heb ben kunnen, gegeven de opzet van dit boek,
u i teraard niet in deze leemte voorzien. Toch is er alvast een in teressante conclus ie
to trekken en we l deze, dat zich in de naoorlogsejaren een geleidelij ke versc huiving
heeft voltr okken van individu ele naar meer collectieve beslu i tvorming . Ik
bedoel dit : pakweg tien, vijft i en jaa r ge led en zou het eenvoudig onbestaanbaar
z ijn gewees t d a t een premie r zijn ministers publiekelij k te recht wijs t, omdat z ij de
besluitvormi ng van de mini s terraad, van her co llectiefhebb en doorkruis t. Toc h
heeft prem ier Lubbers deze wapenfe iten op zijn naam geste ld, zo nde r dat dit veel
stof dee d opwaaie n . De feiten zelf krege n uite raard ru im aandacht, maa r niemand
voe lde zich ge roepen our de bevoegdhe den va n de premier oin d it t o doen a l s
zodanig in twijfe l to trekken . De premie r riep zijn vice-premier De Korte tot de
orde, omd at hij voorbarig een mening ten bes te had gegeven over een voo rgenomen
bezoe k van koningin Bea trix aan de K e izer vanJa pan . De m ini sterraad was
nog niet zo ver 4 . De premier gafook op zijn wekelijkse persconferentie to kennen
d at de mini ste r van defens ie V an Eeke len we l erg snel tot de conclu sie was ge komen
d at Nede rl and de vier r este rende k erntaken d i ende to handhaven s .
Het soortelijk gewicht van het premierschap
is toegenome n
De oud-secreta ris-generaal Ringnalda zou over een dergelijk optreden van depremier
nauwelijks verbaasd kunnen z ijn . Het past namel ij k in de wet d ie hij gedurende
zijn loopbaa n geformuleerd heeft en bevest i gd zag . Die wet l uidt : Naarm
ate de regering zich meer bemoeit met de samenleving, neemt de bots ingskan s
I N RETROS P ECII EF
203

tussen individuele ministers en hun d epartem enten toe, komt er een zwaa rder
accent to liggen op de coo rdin a tie en zal de minister-president een sterke r e positie
innemen. De mate van staatsbemoeienis bepaalt dus de rol van de minister -presi-
dent . Krachten s deze wet is het soo rtelijk gewicht van het premie rschap, los va n
de personen die het ambt h ebben bekleed, in de afge l open twintigjaar s teeds g r o-
ter geworden . Het is ee n wet d ie alle geinte rviewden expliciet of impliciet bleken
to onde rsc hrij ven. O ok zij cons tatee rden een g roe iende b ehoefte aan e n een gelei-
delijke realisering ook van coo rdinatie e n in het ve rlengde daarv an erkenden z ij de
zovee l zw aa rder e rol die tegenwoo rdig voor de premier is weggelegd. Die
imme r s is samen met de minister van Fin ancien d e spil van het coordina tieproces,
de representant ook bij uit s tek van h e t collectief, de mini sterraad . Als oo rzake n
noemden zij de groeiende interdependentie van de verschillende beleidsterreinen,
de rol die Nederland speelt in tal van In ternationale organisa ties, de zoveel zwaar-
de re eisen die worden gesteld aan het mili eu en de creatie va n de verzorg ingsstaa t .
Ook de media hebben volgen s de geinte rviewde n een b elang rijke bijdrage gele-
verd aan de ver sterking van de ro l van de p r emier . De minister-pres ident knjgt
tegenwoor dig alle rlei vr agen voorgelegd, die strikt genomen een aangelegenheid
zijn van d e mini s terraad als geheel . Z ij stellen hem in de ge lege nhei d een rol t o
spe len, die ver u i tgaat boven zijn fei telijke bevoegdheden . V an der Wiel s telt
droogj es vast, da t wat de ee rste naoo rlogse premi e r , S chermerhorn, voor open
s tond , namelijk een goed gecoo rdineerd e n vanuit een centraal punt gedirigeerd
reger ingsapparaat, in clusief zijn r adiopraages voor de haard - zaken waarvoo r
hij toen werd wegge hoond - v andaag de dag de normale dagelijkse praktijk is .
Dat neem t niet weg dat de wet -Ringnalda onbevredigend is . Zij verklaart onvol-
doende wa a rom de behoefte aan coo rdin atie kennelijk vanze lfs prekend opweegt
tegen de fo rse centrifuga le krachten waa raan een kabinet i s blootgesteld. Ande-
weg noemt vier van deze kra chten : de verzuiling van de Nederl andse samen le-
v ing, her corpo rati sme, de autonome posi tie van de depart ementen en het pa rl e-
ment met de partijp olitiek op de ac hterg rond. De verzuiling en het co rpo rat i sme
zijn inmidd e ls over hun hoogtepunt heen. De twee andere krachten lijken echt e r
ongebroken . Over d e r o l van de dep art ementen is weleens gezeg d : Nederland
was een Vere nigde Republiek; he t is nu een republiek van de vee rtien onverenigde
departementen . In ons land bestaat Been algemene op leiding voor hoge over-
heid sdienaren. leder departement hee ft zijn eigen kweek en de wisse lwerking tus-
sen d e depa rtementen is ge rin g . E en ambt enaar di e bij Verkeer en W ate r s taat
beg irt, haa lt er meestal ook wel zijn pens ioen . Kreme r s Leve rt inte ressante kritiek
op dit fenomeen .
Het pa rlement , de p artijpolitiek is m in stens zo' n gew ichtige centrifuga le kracht
me t vaak een sterk persoonl ijke impact op de personen van de ministers . Hoe L ang
niet heeft de pa rtijpolitieke en pe rsoo nlijke tegenstelling fusser Van Agt en Den
Uyl he t politieke toneel behee r s t ? Ook ove r dit th ema h ebben de ges prekken interessant
e stof opge leverd . Zie de bijdragen van D en Uy l , Kreme r s en Middelbur g .
VOOR DE EENH EID VAN BELEI D
204

H et is nauw elijks ove rdreven o m to s tellen da t her twee de kabin et-Van Agt ond e r
deze tege n stell i ng is bezweken. Van een w et-Ringnalda, volge n s Welk e d e premier
d e touwtj es van h e t coordinatiepr oces in h anden hee ft , kon Been sprake
nieer zijn . E envoudi g niet, omdat er niets meet to c oordin e ren viel . Het k abin e t
spatt e uit elkaar .
Menging van verantwoordel ykhede n
Maar bij alle beperkingen i s de we t-Ringn alda hee l goed bruikb a ar a ls we e r n og
een verkl arende va riabele aan toevoegen, die clan va n het du a lisme; de staa tsopva
tting vo lgens Welke het kabine t en her parlement hun vera ntwoordelijkheid
strikt gescheid en houden , waardoor de staatsorgane n min o f meer tege nove r
elkaar kome n to staan . In deze opvattin g bemoei t het pa rlemen t zich alleen met de
a ctivitei ten van her k abin et wanneer zijn medewerking vereist i s, bijvoo rbeeld in
h et geval v an wetgev ing, wan neer d e regering haar ta ck niet naar b eho ren uitoefent,
of een mini ster het zo bont ma akt dat co rrecties nodi g zijn . In ee n dualistisch
bestel i s het eenvoudig ondenkbaar dat een fractievoo rzitt er a chter ges l oten
deuren daags tevoren de agenda van de ministerraad doorneemt met "zijn" m iniste
r s. lets wat nu heel gebruik elijk i s .
Uit d e bijdragen v an Z ijlstra en D e Jon g blijkt dat een dergelijke m e nging van
ve r antwoo rdelijkheden tot ver in dejaren zes tig eenvoudig ondenkb aa r wa s . Her
rumoer van he t Binnenhof drong slechts gedemp t door in de ve rgaderzaa l van de
muus terraad . Kam e rleden , zo vertelt Zijl stra, zagje behalve in h et parlement dan ,
zelden ofnooit . Ambt enaren kwamen al he l emaa l zelden m et kamerleden in contact
. Een ges prek m et een k amerlid b ehoefde de nadrukk elijke goedkeuring van
de minister . Deze afstand tot het parlement stond e r volgens Zij l stra borg voor,
d at de mini ste rr aad in alle ru s t en v anuit de eigen o pvattinge n beleid kon ontwikk
e len . Niet gehinde rd of opgejaagd doo r de waan van de da g . DeJong knoopt e r
de prikkelende gedachte aan v as t dat ditjuist ideale omstandigheden waren voo r
h et parlement om zijn i nvloed tot gelding t o brengen . Het kabinet is van daag de
dag zo zwaa r onder vuur komen t o liggen m et reekse n schnftelijke v ragen en derge
l ijke dat er met de wensen van de K amer niet Langer se r ie us rekening zou kunnen
wo rden gehouden.
Het verhaal van d e b eide premie r s past in de sc hets die Da a lde r en Lijphart van de
Nederl andse p olitiek hebben gegeven,e . N ederland w a s toe n een in hoge mate
ve rzuild l and . Tussen de zuil en bes tond w einig onderling verkee r . Om de l ieve
v re de tussen de zuil en t o bewa ren werd een politiek gevoe rd van pa cifica tie, van
eerlijk d ele n , van zo r gvuldig uitge balan cee rde com pr omissen. Een parlement dat
zich a l to ac ti ef met h et kabinet z ou bemoeien , dat op de stoe l van de re gering zou
gaan zitten , zou het zorgvuldig opge bouwde evenwi cht aan digge len go o ien.
Politiek was in die dagen in hoge m a te g ede legee rd ve rtr ouwen . Zoal s Zijlstr a h et
IN REI'ROSPEC IlEF
205

ve rtelt : de boe r e n onder zijn acht erban begrepen e r nie ts van dat de prijs van de
melk wee r eens niet omhoog mocht . Maar Zij l stra bleef toch hun m a n . Hij zo u
wel weten wat het beste was .
Die betrekkelijk ges l oten samenleving we rd eind jaren zes tig, begin zeventig
compl ee t opengebroken. Her bes tel, de politiek van accomodatie ging c ri s isve rschijselen
ve rt onen en raakt e ten sl otte in verv al 7 . En: her d ualisme werd doorbroke
n . In de a nal yse van Z ijl s tr a i s dit prij sgeven van her du a lisme er de voornaamste
oorza ak van dat h et bestuursapp a raat ontwricht is geraakt . Allerlei w ensen
uit de sam enleving werd en r auwelings op he t bor dje van de m ini s ters ges to rt .
In hoog tempo we rden allerlei voo rzieningen de g r ond uitgestampt. Her resulta nt
wa s een overbelaste ove rheid , die vo lgens Zijl str a nog maa r een ding kan doen :
zo gauw moge lijk een flinke stap t eru g doen.
De politieke ontwikk eling van de laatstejaren vo lgend , blijkt dat in i eder geval
het l a atste deel van Zijlstra's ana lyse in r uime mate wordt gedee ld. Maar anders
d an Zijl stra zoekt m en de oplossing met in een t e rugkee r naar het duali sme, maar
in sneer e n efficienter verl opende coo rd inati e, minde r overheid , meer ruiinte
voo r de markt e n dergelijke . Met deze co n sta tering zijn we terug b ij de wet-Ringn
alda . Res t echter de vraag of ee n s tev ige coor dinatie, me t een b ij beho ren de
ste rke positie v an het kabinet in he t a lgemeen en de pr emier in het bijzonde r
ge noeg is orn de pr oblemen het hoofd to bieden . Ringnalda s ugge ree rt van we l .
Toch z ijn er royale twijfe l s moge lijk a l s w e kij ken naar de prijs die voo r deze coordinatie
b etaald moet worden.
De ministerraad als strijdtonee l
Zo heeft het besef post geva t , d at het bes ture n van een land , het worm geve n van
de sa menleving in het kabinet ges t alte krijgt en nergens an ders. Om he t wat
gecha rgeerd to zeggen: her p a rlement mag zich een keer in de v ier jaar uit s loven
om een zo ge detailleerd mogelijk regeerakkoord to sc hrijven. Vervo lgens dient
h et zich koest to h ouden. Dient het eigenl ijk vierjaar lang zijn voornaam s te ta nk
prij s to geve n , n amelijk to weers piegelen en tot uitdrukking t o brengen w a t er in
de samenleving lee ft . Het regeerakkoord heeft imm e rs voorra ng.
He t p arlement i s het publieke forum bij uit s tek . M aar hoe k an het die r o l vervullen
wann ee r een voorman van de VVD, vice-pr emi er De Korte, publi ekelij k verklaar
t per se in het kabin et to willen zitten, omdat zijn partij alleen vanuit die voo ruitgeschoven
post waardig tege n spel z ou kun nen bieden aan de coalitiepartner?
Soo rtgelijke gedachten vinden we terug in de filosofie va n het strateg isch moni sme,
die de voormalige VVD- leider Nijp els ontvouwde. Deze tende ns om zoveel
moge lijk to willen investe ren in het k abine t, om met m ini sters, her liefst m et de
prem ier d e show t o willen s telen, is wijdverbreid . Drong in de tijd van Zijl stra he t
rumoe r van h et Binnenhof gedempt door tot de verga derzaal van de minister-
VOOR DE E ENHEI D VAN BE L EI D
206

aad, nu i s de m ini sterraad zelf het strijdtoneel geworden .
H et spreekt vanzelf dat een ministerraa d , die doelbewust gebruikt wordt a ls partijp
olitiek strijdtonee l, als een sno rt boksring, z i ch maar moeizaam kwijten kan
van haar coo rdinerende tack. Het tweede k abinet-Van Agt kwam aan coo rdineren
zelfs in het geheel niet toe. Onder he t ee rste kab inet-Lubbe r s lukte het be ter,
onder weer omdat de noo dzaa k om orde o p zaken to s tellen buitengewoon groot
was . Maar onder het tweede ka b inet-Lubbers gaat he t coordineren al hee l wa t
moeiza mer . Op het tijd stip d at deze bijdrage gesch reven werd, bleek het kabinet
m a ar liefst zeven ma anden lang vruchteloos t o heb ben gediscussieerd over het
plan-Dekke r .
Het moge geen toeva l heten dat parallel aa n deze ontwikkeling de afge lopenjaren
congressen en forumdiscussies werde n gehouden, waa rin bezo rgdheid doorklonk
over de positie van het pa rlemen t . Het machtsevenw i cht lijkt zoek. Her
onbehaaglij ke gevoel bestaat da t het pol i tieke sys teem op den lange duur zon der
ee n de rgelijk evenwicht ni e t goed kan functioner en. Het aardige is dat deze
bezorgdhe id gedeeld wo rdt doo r de huidige secre taris-generaal van Algemene
Zaken, mr . R . J . Hoekstra 8 . Hij vindt dat de Tweede Kamer als smeltkroes
behoort to funct ioneren voor hetgeen politiek en maatsch appelijk leeft . Hij pleit
ervoo r dat het parleme nt zijn constitutionele wapens van het stofontdoe t . Hoekst
ra p leit kortom, net als Zijls tra, voor een gepast ee rher stel van het dualisme .
Het depa rtement van Algemene Zaken, de minis terraad, de premier, zij spelen
een sleute lro l in de coo rdinatie van her regeringsbeleid. Die sleutel k an echter
alleen soe pel functio neren wanneer he t slot goe d geconstrueer d is en op tijd wordt
gesmeer d . Het k abin et moet ee nheid brengen in de departementale verscheidenheid
. Wannee r het ook nog de volle last krijgt t o dragen van de politieke versc heidenheid,
s taat het voor een bijna onmogelijke opgave . Het dual i sme i s dood, zeg t
D e K orte in een inte r v iew in NRC-H ande lsb l ad van 19 maa rt 1986 . Leve her du ali
sme, zou ik bijna geneigd zijn e raan toe to voegen .
IN RE TROSPECFI E F
207

Noten
1 . 8 .
H .Th .J . F . van Maar seveen, D e h eerscl tappij v an de R .J . H o ek stra, De Ministerraad in Ne derland ,
rninis [rnaad, ' s-Gravenhage, Staat s uitg ev erij , p readvies Vereni g in g voor de v e rgelijkende stu -
19 6 9 . dievan her r ec ht van Bel gi e en Nede rland, Zwo l-
2 . le, Tjeenk W il Gnk, 1983 .
M .J .D. van der Voet, "Enige beschouwing e n
over de geschiedenis van de niinistercaad", in
Bestuursinet rnscliapprn, mei/juni 1974 .
3 .
Rudy B . Andeweg, paper gepresenteerd op een
vergadering van de Kring voor Wetenschap en
Politi ck, Amersfoort, juni 1986 .
4 .
H andeling en Twcede Kamer, november 1986 .
5 .
Zie ook CD-a ktueel, 25 september 1986 .
6.
H. Daa l der, Leiding in lydelij k keid i n de Neder-
la n rlse politiek , Assen, Van Gorcum, 1964 .
A. Lijphart, The Politics of Accomnodation, Plura-
lisin and Democracy i n the Netherlands, Berkele y,
Univ ersity of California P ress, 1968 .
7 .
J . Th .J. van den Berg en H .A .A . Molleman, Cri-
sis in de Nedalarulse politiek, Alph en aan den Rijn,
Samsom, 1 980 .
VOO R DE E ENHEID VAN BELEI D
208

J. Zijlstra
Minister-president
1966-196 7
Eerherstel voor het diialisrn e
Voor de oud-hoogleraar, oud-minister van Economische Zaken en
Financien, oud-premier en voormalig president van de Nederlandsche
Bank, dr. J. (Jelle) Zijlstra (69) is her verleden allerminst een gesloten
boek. Hoewel hij inmiddels de tijd heeft gevonden om zich intensief to
wijden aan zijn hobby bij uitstek, het zelf spelen van orgelmuziek, bij
voorkeur werken van Bach, schept Zijlstra er toch behagen in de actualiteit
van toen to vergelijken met die van vandaag .
Hij doet dat met een scherpe blik, met oog voor het detail en vooral ook
vanuit het besef dat de neiging groot is om het verleden to romantiseren .
"Ik probeer mijn waarnemingen zo goed mogelijk to corrigeren . Maar
hanteer ik het criterium dat de kern van het regeren bestaat uit het zorgvuldig
afwegen van deelbelangen tegen het algemeen belang, dan is er
weinig reden voor optimisme . Het algemeen belang is danig in de verdrukking
gekomen met als gevolg dat de overheid aan haar eigenlijke
taken nauwelijks toekomt . "
In onderstaand gesprek legt Zijlstra uit hoe het zo gekomen is . Ondanks
zijn milde, sours humoristische verteltrant werd het een hard verhaal
over vervaging van verantwoordelijkheden, het toegeven aan de waan
van de dag en de loden last van overheidsbemoeienis, die behoorlijk
bestuur eenvoudig onmogelijk maakt. "De overheid moet een substantieel
deel van haar ballast kwijt . Anders is er eenvoudig Been redden meer
aan ."
Duali sme. O o it was het een s leutel begri p our de Nede rlandse politiek op zijn
jui ste m erites t o kunn en beoordelen . De regering wa s e r our to rege ren. Het parl ement
mocht vooral niet op de s toe l van de regering gaan zitt en. leder zijn eigen,
strikt geschei den verantwoord elijkh eid . Ma a r eerst met de toevoeg ing van het
IN RETR OS P ECIIEF
209

woo rdje "gemat i gd" e n later met een s teeds ve rgoeil ijkend e r gepraat ove r nionistische
tendensen van kame rfracties die z ich in onderon sj es ac tiefmet regerings beleid
B ingen bemoe ien , lijk t het dualisme definitiefde Nederl andse politick via de
achterdeur verlaten t o hebben .
Het gebeurde ook war besmuikt . T enmin ste voor zover het de christ en-democraten
betreft . Socialiste n waren altijd a l monistisch ingesteld. De lib e ralen, die t ot
in de verre nadagen van Oud bij het du alisme zwoe ren , bekee rden zich enkele
jaren ge leden openlijk t ot her s trateg isch monisme . De chri sten-democ r a ten da arentegen
huldigen bij gebreke a an e nige rlei nieuwe staa t s leer, for meel n og steed s
het (gematigde) d ualis tische standpunt . Maa r fe itelijk hoo r je ze ch ar niet snee r
ove r . Echt verbaz ingwekkend is da t n iet, want zij ha nteerden her begrip nogal
een s naar het in de kraam t o pa s kwam . Een fractievoo rzitter b eri ep z i ch op het
du a lisme a l s hij een bevriende minister fo rs de man tel Wilde uitvegen. In alle
an dere gev allen waarin de frac tie zich maar to schikken h ad naar de wil van het
kabinet, of e rger nog, wanneer de frac tievoorzitter en de premie r in ee n ond e ronsje
een dergelijke deal gemaakt h adden, vermeden p artij en h e t zorgvuldig
e raan to heri nne r en d at er nog z o iets a ls een du ali stische s taa tsopvatting bes taat.
En aangezien het laatste veelee r repel dan uitzondering was, is de term dualisme
gaandeweg uit bet spraakgebruik verdwenen .
Het was daarom wel zo aardig om in her ges prek m et Zijlstra h et dualisnie wee r
t o zien opduik en a ls een kernbegrip . Niet a lleen om dat hij er de S t ijl van regeren
van v roeger mee Wilde verklaren, maar voo ral ook omdat hij in een ge pa st eerh ers
tel van h et dualisme de s leute l z iet om d e in z ijn open do lgedr aaid e s taa t smachinerie
weer soe peler to laten lopen . Du alisme heeft voo r Zijl s tra t o m aken me t het
in acht nemen van een zekere di s tantie, he t toe delen van ve r antwoo rdelijkh eden
en we] zodan ig dat iemand die ook waa r k an maken . W at Zijl s tra z iet is een
ge brek aan distan tie van b ijvoorbee ld fracties t en opzichte va n het k abin et. Hoe
heeft h e t zover kunn en komen?
Een andereplaneet
Gliml achend herinnert Zijl str a zich hoe her v roeger toegin g : "St e l je voo r , in 195 3
trad ik aan a ls piepjong en p olitick onerva ren minister van Eco nom ische Z aken.
Ik nodigde Sc h outen, onze toen a l oude en erva ren ARP-voo rman e n fr ac tievoo rzitt
e r u it op mijn d epart ement. War vaderwoorden va n zijn kant zou ik onge twijfeld
ku nnen gebruik en , dacht ik en niisschien s telt hij her van zij n le ant ook we l op
prijs om co ntact met mij to onderhouden . Fout . Ile zal nooit ve rgeten hoe hij
plechts tatig tegensputte rde. Excellentie, ze i h ij, dat is niet goed . We hebben beiden
onze eigen veran twoo rdelijkheid. U achter de regerings tafe l en ik e rvoor .
Het klonk ofhij een van de tien ge boden o pzegde. En eerlijk gezeg d vond ik he t
we] best zo . Voor zove r ik me herinner heb ik gedurende mijn inini ste rschap,
VOOR DE EENHEID VAN BE L EI D
210

Dr. J. Z(ilstra.

mijn k o rtstondige prem ierschap ook nooit r echt streekse con tacten onderhouden
met frac ties . Dat gold in d ie tijd ook voor Drees en l a ter D e Quay . "
"Drees placht to zeggen : het rumoe r van het Binnenhof d ringt s lechts gedempt
door tot de vergaderzaal van de ministerraad. Hij vond ook dat het zo hoorde .
M ansholt was de enige mini s ter die van tijd tot tijd contact had met frac tieleden .
M aar D rees von d d at duidelijk niet leuk. Eenzelfde dis tan tie namen we ook in
acht j ege ns co llegae-m ini ste r s. Op de n duur ontstonde n e r wel vriendscha ppen
nat uurlijk . Maar in de ministe rraad bleef de stijl aan de formele k ant . We
tutoyeerden elkaar bij de achternaam . Al leen Drees en Beel, beiden wat ouder dan
de rest, noemden elkaar bij de voo rnaam : Wim en Louis . In onze oren klonk dat
vreeind en ie twatj ongensachtig . Met de komst van de ee r s te v rouw in het kabinet
, M a rga Klompe, bleek het tutoyeren bij de achternaam moeil ijker vo l to houden.
S indsdien greep het gebruik van de voornamen als een bosbran d om z ich
heen . M et dien verstande, dat voo r de fracties e n ambtenaren een minister excellentie
bleef. Er was i n mijn geva l een uitzondering . De sec reta ris-gene raal b ij Economische
Z aken, de Rotterdamse hoog leraar Br ouwers, die zei gewoon j ij en
Zij lstra, want ik was van oordeel da t e r o p het departement tenmi nste een moes t
zijn d ie gewoo n tegen mij kon zegge n : je bent hartstikke gek . J a, teru gkijken d op
die periode is er rnaar een conc lu s ie mogelijk . Het was totaal a nders. Her lijkt nu
sours wel of we toen o p een andere p lanee t leefden ."
" De m inister raad was een welgeordende vergade ring, die op tij d bego n our lien
uur 's m o rgens en die our vijf uur , half zes was afge lopen . Tussen de middag we rd
er in politiek ve rband geluncht in het naburig et ablisseme nt Corona . ARP en
CHU en PvdA zaten ieder in een e igen hoek. De KVP gebruikte de maaltijd in
societeit De Witte . De m inis terraad Meld zich bezig met wetsontwerpen, algemene
maatrege len van bestuur en benoemingen. Alleen de m ini s ter van Buitenl
andse Z aken had de vrijheid our een verhaa ltje to ve rtellen . Beyen en later Luns .
Voo r die verha len namen we enige tijd . B ij de rondvraag kwam er welee ns een
artik e l in de krant aan de or de. Maar voor het overige go ld dal we zee r terughoudend
waren in her kritiseren van ande rmans denkbee lden. De ministe r van Financien
had uiteraar d over de aan de orde zijnde voorste llen wel he t een en ande r op
to merken . Maar loch, in her alge meen waren we zee r teru ghoudend . leder had
zijn eigen verantwoordelijkheid en we respecteerden dal . Die te rughoudendheid
namen we oo k in acht als het o ur politiek ge l aden onderwerpe n grog . Neem b ij -
voorbee ld de Mammoetwe t van Ca l s . In AR-kring bes tonden daa r veel bezwa r en
tegen . We waarschuw den Ca ls cha r we l voo r . We legden hem de bezwaren voor .
Maa r we widen niet : dal moetje doe n ofjuist niet doen, want anders stappen we
op. Geen sprake van . Het was en b leef uiteinde lijk een zaak van de minister van
Onderwijs."
VOOR DE EENH EID V A N HELEI D
212

Hoe dichter bij de Kroon, hoe niiiider partijma n
Het du a lisme v ierde ook nog hoogtij tijdens de befaa mde dakp ancri s is onder he t
kabin et-De Quay . De AR-mini sters V an Aartsen (Volk shuisvesting) en Zijl str a
we ige rden de n adrukkelijke wens van de eigen ARP-fr ac tie to ho norere n oni her
woningbouwprog r a inma ui t t o bre iden . Mede omdat de ARP-fractie uitvoe rig
ge tafeld had, waarbij nogal war drank zou zijn inge n omen (het con flict i s m e de
daarom ook we leens o msc hreve n a ls dejenevercrisis, hoewel Zijl s tra op d it punt
Been ophelderin g kan of w il ve rschaffen), liep her k a merdebat uit de ha nd. Er
we rd een m otie-Eib e rgen aange nomen, die tot de val van her kabinet leidde. De
breuk werd later wee r gelijmd , maa r rond de j aarwisseling was her nog niet
zover, he tgeen Wim Kan in spireerde t ot z ijn befaa mde lied o p z ijn oudejaa rscon-
fe r ence : Lijmen Jan, lijmen Jan , lijm en wat je kan .
Z ijlstra: "Uitein delijk was her c ri s i s tussen mij en de AR-fractie . De fractie Wilde
onder a an roeping van de soc i ale rec htvaardighe id de weg opgaan van een uitdijend
fin ancierings teko rt en ik was daa r vo l strekt op tegen . V an A a rtse n g ing me t
mij mee, we l wetende dat he t moeilijk zou worde n, wa t wee r tot de va l van he t
kabinet zou kunn en l eiden . In d i t con flic t W ilde ik mijn vera ntwoord e l ijkhe id n iet
nit de weg gaan, oo k al w a s de frac tie het er niet mee eens. M en zegt weleens, hoe
dicht e r bij d e Kroon, hoe minder p artij m an. Z o is he t . O ok in d at o pzicht Wilde
ik mijn afkomst niet ve rloochenen . Uiteindelijk he b i k gelijk gekregen . T ijdens
de lijmpoging i s de AR-fra c tie omgegegaan . "
"Terzijde . Hoezee r ook tijden s deze c ri sis her duali sme in acht werd ge nome n ,
bleek wel nit een interve ntie van d e libera le voorman Oud tijden s het de bar . Toen
de fractievoorzitter va n de ARP , Smallenbroek, o pmerkte dat de regering gehouden
was de mo tie-Eibergen uit to voe ren, was voor Oud d e maat vo l . M et een
s tem waa r in nauwelijks ve rholen sarcasme doorklonk rie p hij u i t : ' Is dat het
nieuws te AR- (duali s tische) staatsrec ht?" '
"Een ande r voo rbee ld , wa aru it bl ijkt dat mini ste rs ook tegenover el kaar de e igen
verantwoo rdelijkheid res pecteerden . Tijde n s mijn m ini s terschap van Econom ische
Zaken Wild e de Koninklijk e Zoutma atschappij ee n so d abedrij f beginnen in
de provincie Groningen . Her Wilde echt e r van de naas tingsclau sule af, waa rtoe de
overheid h et bedrijf w e] verpli cht h ad in 1 9 1 8, toen her in Twente zout Bin g delven
en da a rvoor een concess ie n odi g had . Ik vond her een redelijk ve rzoek. War
moe t ik me t zo'n clau sule dacht ik . De zaa k veroo r zaakte echt e r g r ote commo tie
in de PvdA-fractie . Een p otenti e le n ationalisa tie opgeve n . Dar kon met . In het
k abinet heeft Drees ec hter nooit tegen m ij gezeg d : dat kun j e niet waken . Alleen
tij dens de k abin e tsfo rmatie in ' 56 verzoch t hij m ij voo rz i chti g to zijn met die zaak
in Delfzij l. 'Wij hebbe n ook onze gevoeligheden', zei hij en hij h erinnerde er nog
ee ns fijntjes aan dat i e dere p artij w el ove r ee n co llec ti e v a n ove rgevoe ligheden
beschikt . Denk bijv oorbee ld eens aan d e bezwa ren van d e ARP tegen een uitbreiding
v an de Staatsloterij in 1952. Her voorbeeld laat zien hoe te rughoudend wij
IN REIROSPEC77 EF
213

met elkaa r omg ingen. Wat die naastingsclau sul e be treft : het bedrij f is e r zonder
die c l a u sule ook gekomen. In D e lfzijl is een prachtig bedrij f ve rre zen . "
"Ma ar hoe te rughoudend ook, het b etekende niet dat Drees Been k ans zag effectief
leiding to geve n aan het k abin et . Hij was zeer doe ltreffen d . Zij n leid i ng
s teunde o p gro te bekwaarnheden . H et was een geweldige erv ari ng o m met h em
to we rken . Er Bing ru s t vanuit . Buiten d e mini ste rraad om gingen er weken voo rbij
zonder datje de premi er aan d e telefoon had . In he t a lgemee n was het trou wens
ru sti g tussen de ministerrade n . Het aant a l onderra den van de m inisterraad was
ook z eer beperk t . Je belde we lee ns een collega . Kame rl eden zagje echt zelden en
van contact tussen ambtenaren en kam erleden was alleen me t toestemming van
de minis ter s prake . Dat was n iet behoorlijk . Hoogui t zouje k unnen zeggen da t de
fractievoorzitter van d e KVP, de machtige Romme, z i ch int ensieve r met de
KVP-m iniste r s bemoei de. Romme was hee l dotn inant . Hij w i st ook erg vee l . Het
was moeil ijk om hem van he t lij f to ho u den . Met de ARP-voornian S c houten lag
da t ander s . Die liet de ministe r s hun e ige n vera ntwoorde lijkhei d . Boven dien was
hij nie t echt goed geve rseerd in economische problemen . Het r esult aat was d at hij
mij niet echt "overpowe rde"."
Osmose tussenfracties en kabine t
W at heeft de politieke were ld , die and ere planeet w aar Zijl s tra ove r s pr ak, zo ve randerd
? D e ma a tsc happelijke ontwikkeling heeft e r zeker mee to make n . M aar
vo lgens Zijlst ra heeft z ich vooral een osmose vo l t rokken tussen fracties en kabinet.
Het duali sme wer d ondergraven met als r esultant dat er over van alles gepr aat
werd, ied e ree n van alles op d e hoog te W ilde z ijn en er oo k van a lles gerege ld
moes t wo rden . Dat leidd e e rtoe d a t mini ste r s z ich min of mee r noodgedwongen
met e lkaa rs beleid Bingen bemoe ien . Dat v roeg weer om coo r din at ie. M aa r a l met
al liep de zaa k ook aardig uit de h and . Zij l stra: " De vernieuwing van dejaren zestig
is ze ke r mede de bet gewees t aan d eze ontwikkeling . Maa r het is ook een ke uze
gewees t v an de politic i zelf. Men denke aan het s trategisch monisme va n Nijpel s .
Het we rd gepresen teerd a ls een behaaglijk warm zwembad . Dat sfeer tje van: we
kunnen h et zo goed me t elka ar vind en . Dan moe ten we me t elkaar oo k de zaken
kunnen doo rpraten . In de praktijk b e tekent het echt e r een toegeven aan de
natuurlijk e neiging van ee n frac tievoo r zitte r om meer inv loed to w illen uitoefenen
op het be leid . Een sterke mini ster h oudt dat tegen , maar wanneer hij of zij
da artoe niet in staa t of bereid is, d a n slu i pt het monisme op k ousevoe ten het hu ffs
in . Des tij ds zou dat vols trekt ondenkb a ar zijn gewees t . Ik he rinne r nogmaa ls aan
he t o ptre den van de VVD-fractievoo rzitter Oud . "
M aar i s het echt zo'n ram p dat de Kamer mee r invloed wil uitoefenen? Per slot van
re kening ve rtegenwoordigt het p arlement het yolk en d at mag toch bes t wa t to
zeggen hebben over het beleid . "Was her maa r zo eenvoudig", ve r z u cht Zij l stra .
V WN DE EENHEID V AN BE LFI D
214

"Het klinkt para doxaa l, maar juist omdat de Kamer zich intensieve r , t o t in de
detai l s met het bele id is gaa n bezigho u den, is de inv loed van het parlementjuist
afgenomen . Al s de Kamer v roege r ache o n dernam, dan werd dat buite ngewoon
serie us genomen. Over ee n aangenomen mode we rd in het kabin et ur enlang
gedisc uss iee r d . V andaag de dag wo rdt een kabinet bedolven onder coo ties, is he t
onmogelij k gewo rden d ie serie us to nemen . De osmose heeft een tegengesteld
resultaat opge leverd. Een frac tievoo rz i tter moet de kudde bewake n . Een ministe r
moe t het land besturen . Die zaken worden nu doo r elkaar gehusseld met a l s
gevolg dat he t yolk de p olitiek n i et meer se rieus neemt . "
Zij l stra gaat nog een s tap verder: " Het ondergraven van het dualisine heeft er uiteindelijk
ook toe gelei d d a t de regeerkracht is aange tast. Al die bemoeizucht heeft
to t resul taat gehad dat de regering stee ds meet t aken op zich is gaan nemen . We
zijn in ee n situatie b e lan d waari n de s taat onde r de eige n taken dreigt to bezwijken,
de wezenl ij ke taken niet mee r aankan . Her wordt hoog tijd om in to zi en dat die
keizer Been kl e ren aan heeft . Het collect ieve bes lag op de volks huishoud ing moet
terug. Vroege r konje a ls m iniste r nog in alle r ust een wet voorbereiden . Tegenwoordig
is her een ingewikkeld, onoverzienbaar inte rdepa rtemen taa l proces,
waar sours Been touw meer aa n vas t to knopen i s . Als ministe r benje zwaar overbe
last. Tij d voor enige bezi nning of crea tieve arbe id is er clan nie t. Daar komen
ongelukken uit voort . De parlementaire enquete naar de bouwsubsidies toont aan
war er zo al gebeurt wanneerje regelingen niet meer kunt ove rzien . Die ingewikkeldheid
en vervlochtenheid heeft bovendien tot gevolg gehad, da t de mi ni steriele
verantwoo rde lijkheid in hoge mate een fiche is geworden . We kunnen alles
wel tot in de details willen regelen . Maar het res ultaat is slech t s dat de zaak nog
meet vas tloopt . Het is goedkoop our het to zeggen . Ik weet het. Maar ik zie geen
andere oplossin g . De staat zal wezenlijk terug moe ten. Ander s is er geen redden
meer aan."
De waan van de dag
"Het is goedkoop our to zegge n, omdat de weg terug niet ee nvoudig is . Wat de
overheid heeft o pgebouwd kan zij n iet zomaa r afbreken . Voor de burgers zijn het
rechten . Die ervaren het als ee n groo t o nrecht wanneer d ie rech ten ter uggedraaid
wo rden . En Beef ze eens ongelijk . De overheid is niet zomaar een meneer Jansen
of Pietersen, die in ge b reke kan blijve n als hij zijn ver plich tingen ni et na kan
komen . Dat he bben we in her ver leden to weini g beg repen . De politiek st rooide
kwistig met beloften . Kom char nu nog maa r eens on der uit. Dat is niet eenvoudig
. Toch zullen we di e k ant uit moeten . Langs de weg van eco nom ische groei
kunnen we misschien een nieuw evenwicht be r eiken . Ik hoop het, maa r het za l
nie t meevallen, omdat met de g roei wee r nieuwe wensen geu i t zullen worden .
Probeer a ls politicus die boot maar eens ofto h ouden . "
IN RE I'R OSPECTIEF
215

De gevoeli gheid voor de waan v an de da g heeft v o lgens Zijl stra ook in belangrijke
mate bijgedragen aan de u itkomst van ee n ove rbelaste overheid . Zijistra :
"lemand z ei ee n s : de ve r gaderingen van d e mini s terraad zijn gede gradeerd to t
partij politieke bijeenkomsten . Ik v rees dat h et nog waar is o ok. Onder het k abinet-D
en U yl wa s dat al hee l sterk zo . Hij kon z'n e igenm oni s tische filosofie niet
ontrouw w orden . Hij zou her misschien wel gewild e n ook gekund h ebben . Maar
het m ocht ni e t . Van zijn e igen bijbel ni et , het partijprogramma K eerpunt. War
dat b e treft voel ik m e toch meer verw ant met iemand a l s V an Ag t . Die heeft
serieus gepr obeerd zich de K amer, de partij , wat van her lij f t o houden, ook al i s
her niet echt gelukt . "
Hoe deed Zijl s tra het ze lf a ls prem ier? Het ve rh aal gaat dat Zijl s tr a in de periode
dat hij het int erim-kabine tje leidde zo s nel e n efficient werkte, d at hij tijd ove r had
om overdag ru s tig economieboeken t o bestuderen. Al s dan een van zijn ambtenaren
binn enkwam, moffelde hij her boek gauw weg in een bur e aulade. De ind ruk
mocht eens postvatten dat de premier gewoon zat t o niksen in plaats va n het land
t o besturen . Zijl s tr a : " Ook al s het niet wa ar z ou zijn i s he t ee n mooi v erh aal . Het
wa s een ru s tige tijd . Ik wa s toen niet alleen premi e r, m aar ook mini s ter van Fin ancien
. Deze combinatie g af uitera ard een overwi cht in de mini s t e rraa d , die een
s nelle besluitvorming sour s ten goe de kwam . Ik he r inner me ove rigens dat ik al
eens ee rder twee p ortefeuilles had beheerd, namelijk in het interim-kabin et Bee l
en wel die van Economisc he Z aken en van Financien . Een leuk ve rh aal u it die tijd
is de kw es tie met de F 27 v an Fokker . H ofs tra , toen minis ter van Financien, was
er vierkant op tegen dat de ove rheid e r geld in zou steken . Ik w as voo r . Ja, eenmaal
mini ster va n Financien e n Eco nomische Zaken was het al heel m akkelijk o ur
die zaa k of t o hande len. Ik beantwoordde gewoon de brief die ik destijd s a ls minister
van Economische Zaken had gesc hreven . De F27 kon ge bouwd wo rden e n h e t
is een succ es gewo rden. "
"Overigen s heb ik Hofstra hoog zitte n . Hij w as een prim a minister van Financien,
die eigenlijk al in 1 952 als zodanig had moeten aantred en, maar doo r een
veto van Romm e daarvan of is gehoud en. Hij huldi g de de opvatting dat, al s d e
PvdA echt voor de zwakk en Wilde opkom en, de partij s traf de hand di ende t o
houden aan her financieringstekort . Ande rs zou de partij niets voor d e zwakken
ku nnen doen. Her is een krasse, maar desalnietteminjuiste s telling . Ik b e n her er
van harte mee eens . Ministers van Finan cien hebben het helaas n iet gemakk elijk
in een kabinet. Vaak zij n het war ee nzame figuren, die het niet z elden moete n
opnemen tegen d e h ele meute. In mijn tijd bij voo rbeeld kon Marga Kl omp e
bewogen en oprechte verha len houden in het k abine t . H et valt dan ni et mee o ur
als minis t e r van Fin ancien nee to moet en verk open. Steun to krijgen van een premier
i s dan vaak van doo r slaggevende bet ekeni s. Ten tijde van het kabin et-De
Quay lukte dat aardi g . Meestal konden J an de Pous (Econo mische Zaken) en ik
(Financ ien) het goed m e t elk aar vind en . De premier s loot zi ch daa rbij aan en zo
s tonden we s terk . Mini ster Andriessen (Financi en) in het kab inet-Van A gt i s
VWR D E EE NHFJD VAN BEL E II)
216

daarmee vergeleken wel heel e rg onfortuinlijk gewe e s t . Her enige w at hij Wild e
was finan ciee l een bee tje orde op zaken stell en, maa r de V VD di e hem orn voo r de
hand liggende redenen z ou hebben moe ten s teunen , liet hem v allen a ls een baks
teen . Ik besch ouw d at a l s d e zondeva l van d e VVD . "
Gezag moet je verdienen
T e ru g na ar he t ve rloren gegane duali sine. Is bet echt zo e rg, dat mini s ter s bij w ijze
van s pre ken de here a dem van de kamerfrac ties, van hun achte rban in d e nek voelen
? Is her ni et regentesk om daar afstand van t o willen nemen? Zijl stra schudt
bijna hefti g me t bet hoofd: "Nee, da t i s niet regentesk. Ik begrijp bes t dat fracties
ove r al met hun n eu s boven op willen zitten . Of d at d e medi a de discuss ie in de
ministerraad bree d willen uitm e ten . N atuurlijk . Men dien t z ich e chter t o realiseren
dat e r op hetzelfde moment Been afgewogen besluitvo rmi ng meer moge lijk
i s . Mini ste r s lopen bet risico z i ch to gaan ge dragen al s he t verlengstuk van hun
p a rtij . Men wo rdt to gevoelig voo r de wa an van de dag, de zogenaamde publieke
opinie va n bet moment . "
Maar hoe leg de Zijl s tra he t dan zijn kieze r s uit . Zei hij: wacht maar rus tig af. U
ziet wel e n moch t h et niet naar d e zin zijn , dan mesk ik her bij de vo lgende verkiezingen
we l ? Nee, zo wer kte het niet . Zijlstra: " Het punt waar het om d raa ide wa s
he t vertrouwe n . Macht kan in mijn o pvattingen nooit los worden gez ien va n
ge zag en geza g i s iets watje moet ve rdi enen. Dat is niet gemakkelij k . Het betekent
datje zorgvuldig n aar de mensen moet lui s t e ren . Dat j e j e uiterste best moet
doen oin je beleid duidelijk en helder uiteen to zett en. Her is noo it een kw es tie v an :
waarom doen we het. Daarom . Onzin . Kiezers moeten weten waar je voor staat .
Daarmee winje v ertrouwen, da t je ook gebruiken kunt in situaties waari n zeje op
een bepaald mome nt niet begrijpen. Ik h erinner me nog goe d hoe ik op een partijbij
eenk omst teve rgeefs t rachtt e uit t o leggen waa rom de melkprij s niet omhoog
mocht . D e a anwezige boe ren widen r onduit dat ze er niets va n begrep en. Maa r ze
wid en ook: u hebt o ns vert rouwen. Als her puntj e bij paa ltje komt zullen wij u
steunen . "
Een bee tje wee inoe dige Zijlstra tot s l ot: "Voo r zo' n ver trouwen is her nodig d at
de mense n met alleen injou als bewindsman ge loven, maa r ook in de partij die j e
vertegenwoordigt. Dat wordt vandaag d e dag steed s moeilijker. De gronds lag en
her karakt e r van onze politieke partijen zijn g evormd in de vorige eeuw . De
begrippe n en de ideo logie die toen ee n vanze lfsp rekende geldigheid hadden, hebben
d at nu met meer . Alle p olitieke pa rtij en z ijn in een c ri s i s te rechtgekomen , he t
liberali s me, bet socia lisme en de chri sten-democrari e . Neem he t socialisme . Zijn
oo r spronkelijke doel s tellingen z ijn voor meet dan 120 procent ge realisee rd . Dat
verklaart enigszin s de c ris is waann deze partij verkeert . Maar her geldt oo k voo r
and e re partij e n . Het verbaast daa r om met echt dat p a rtij en in dejaren zes tig en
I N 11ETN OSPECi'IE F
217

zeventig o p drift z ij n ge raakt. Watje zag is, dat na de oo rlog de P vdA als ee rste
ka ns zag een a ntwoord to vind en. D e part ij s telde z i ch aan het hoofd van de vernieuwingsbeweging.
De christen-democraten z aten toen in z ak en as . Nu zi e n we
het omge kee rde. De chri s t en- democ r a tie lijkt aardig h aar dra a i gevo nden to hebben
. Nu zijn het de socialis ten en ook de liberalen die grote problemen hebben .
Hoe het ook z ij , he t spreekt me in ieder geval aan da t de weg naar mind e r overheid
eindelijk i s ingez et."
VWN DE EFNH FID VAN BELEI D
218

P. J. S . deJong
Minister-presiden t
1967-197 1
Klein inaar dappe r
Oud-premier P. (Piet) J. S . de Jong (72) zal ongetwijfeld de geschiedenis
ingaan als de populaire onderzeeboot-coinniandant, die met zijn wat
komieke voorkomen kans heeft gezien zijn kabinet ongeschonden door
de woeligejaren zestig to loodsen .
Hoe heeft hij dat karwei kunnen klaren? Welke rol speelde zijn thuisbasis,
het departement van Algemene Zaken? Hoe kijkt hij tegen bet huidige
regeerbedrijf aan? Dat zijn de vragen die we in dit gesprek aan de orde
hebben gesteld .
Het blijkt dater achter die aardige meneer De Jong, zoals velen zich hem
zullen herinneren, een doortastend man schuilgaat, die bij zijn bijna
spreekwoordelijke begrip voor alles en nog wat kordaat knopen kon
doorhakken. "Bij bet dragen van verantwoordelijkheid behoort ook
macht en die moetje bij tijd en wijle ook gebruiken", vindt hij .
In vergelijking daarmee vindt hij de uitoefening van verantwoordelijkheden
vandaag de dag vaag en mistig . Staatssecretaris Van Houwelingen
had volgens hem moeten aftreden. Sommige kamerleden hebben to weinig
levenservaring en dat gedoe om alrijd op televisie to willen komen is
ook maar niks .
Waa rom is ee n gesprek m et Piet deJong een pu ur genoege n , ook al was de lokatie
met optim aa l? Her vond pla ats op een w ar grauwe morgen in de ve rloren ruimt e
van de op d at uur lege Haagse soc ieteit D e Witte . Thui s k on DeJong o ns met ontva
ngen, omd at schild e r s b ezig w aren dubb e le beglazin g aan t o brengen . H et
ges prek was zo boe iend , d at de fotog raaf een tijdl a ng ve rgat plaa tj es to schi e ten
voo r een bijdetijd s p o rtret van de oud-premier. Hoe s pee lde hij her klaa r ?
De vra ag is re levant omdat in vergelijking met D eJong hedendaagse poli tici praten
a ls ve r e delde re kenmachin es . Ongetwijfeld doen we hen m et deze kwalifica tie
IN REI71 05P ECI lE F
219

g root onrecht aan en ve rt ell en zij l ater, veel l ater mi sschien net z o boe iend ove r
toen al s De J ong nu . D at neemt met weg d a t de oud-prem i er in di e paar uur ka n s
z a g tenmin ste de illu s ie to scheppen dat e r oo it een tijd heeft b es ta an, waarin
gewone herken b a re mensen her l and bestuurden in ee n overzi chtelijke we reld . Of
het ook echt zo geweest is, of de problemen van toen toch niet ingewikk elder
w a ren dan De J ong het nu doe r voorkomen? Wie zal he t zeggen . Dat oordeel
moeten hi storici maa r velle n . Voorl opi g telt alleen het ve rhaa l van DeJo n g, dat
we bier aan de hand van wat s teekwoo rden zoveel mogelijk chro n o log isch zullen
wee rgeve n .
W aarom is de politi ek z o ingewikkeld gewo rd en d at de oge n vandaag bijna vanzelfop
de premier zijn geri cht ? Hij moe t coo rdin e ren . Leiding geven . Kon he t zij n
een bee tj e stru ctuur aanbr engen in de complex iteit . DeJong verba ast het allem aal
niets en nit de lose p ols noemt hij een h andvo l oo rza ken : de Eu ropese integ rat ie,
de nieuwe rege lingen , de l angzaam geg roeide gewoo nte om v ragen op allerlei
gebied aan de minister-pres ident t o stelle n en de zovee l grote re o penheid . Tegenwoordig
"staat alles maar in de krant" . Maar de oud-premier kan het ook niet
laten ee n waarschuw ende w inger op to heffen naar sommige politici . D e Jong :
" Het zijn net kinderen, he . Ze s taa n a llemaal t o dringen om op de buff s t o k omen .
E r zijn altijd we l verkiezingen aan de horiz on. Dan willen de coalitiegenoten zich
profil e ren . Dat maakt het voo r de prem ier nog eens ex tr a m oeilijk . De medi a
duwen hem in de r o l van de m an van gew icht . Maar hij moe t er wee r voor zorge n
dat de coalitiegenoten zoveel mogelijk aan hun t rekken komen . Nee, het w as in
mijn tijd a l Hi e r eenv oudig. Nu is her helema al moeilijk".
Hoe "moeilijk " wa s het vroeger ? De Jong moe t een beetje lache n om de v raag,
want in d e periode dat hij in de kabin etten-Marijnen , -Gals e n -Zijl str a mini s ter
van Defens ie was kreeg hij "altijd op z'n kop", omd at hij de z aken teveel in z'n
ee ntje opknapte . De Jo ng: "Het ene de partement leen t zich n u eenmaal meer voo r
ee n "Alleingang" clan h et andere. Ik deed her inde rdaad pr aktisch alleen; op he t
Navo-gedeelte na . Dat spr ak ik met Luns door . Het d efensieplafond lag vas t . D e
Navo was onomstreden . Missc hien da chten mijn collega's we l : laat D e Jong z'n
ga ng m aa r gaan. He t is o n s toch veel to onbekend . Vondeling en Cals vonden her
weleens vervelend a l s ze weer eens war in d e kraut lawn, waarvan ze met op d e
hoog te w aren . De Jong, widen ze dan , j e doe r teveel in ee ntj e . Zijn e r so ur s klachten
, informeer de ik clan . Nee, die warm e r Hier en zo was het ook. De Kam e r
maakte her mij Hie r las tig. Natuurlijk, er warm de gebruikelijke schermutselinge
n . Bakker van de CPN e n so urs ook Lankhor st van d e PSP noemden mij dan
een " l ake i van Wall s tree t." Ik kon het dan met n a laten hen "sa tellieten van Moskou
" t o noemen . In de waste kame rcommiss ie kon d at. "
VOO R DE EE NHFID VAN BELEI D
220

Horizontale of verticale structuu r
"Met L ankhorst heb ik weleens wat langer doorge praa t . Ik w as nie uwsg ierig om
to weten wat h ij zou doen als Nederland aangevallen zo u worden . Zou hij dan
ec ht niets doen ? Dat bleek mee to vallen . Lankhorst ve rt r ouwde me toe Hier zeke r
to we te n o f h ij dan toch met ee n wapen ter h and zou nemen. Ik vond het oo k de
moe ite waa rd om met de K amer u i tvoerig to overleggen. J e kon in de toenmalige
commiss ieve rgade ringen rustig met vertrouwel ijke informatie op de proppen
komen zon de r dat he t de an dere dag meteen op st raat lag. E r was ee n goed
gesprek moge lijk . Ik durfto s tellen dat de Kamer bete r op de hoogte was van wa r
er op mijn depa rtement spee lde dan het k ab inet . Daar ve rtelde ik alleen de g rote
dingen en zelfs daarvan vraag i k me of of de minister raad z ich er wel echt voo r
interesseerde . "
"Neem bijvoorbeeld die disc ussie over de horizontale of de ver ticale structuur
v an de krijgsmac ht . Ik was en ben nog steeds ee n aanhanger van de ve rticale orga -
nisatie, dat wi l zeggen voor het zoveel mogelij k ze lfstandig houden van de krij gsmachtonderdelen
. De marine, de land- en de luchtmacht zijn uiteindelijk leverancie
rs voor de strijdkrachten van de Navo . Als de Nederlandse strijdkrach ten moe -
ten optreden, worde n de ond e rde len onve rmijdelijk u it elkaa r gescheurd .
Daaro m kunje ze ook in vredestijd bete r a part houden. De ho rizonta len wil den
echter een overkoepelende defensieraad, ee n horizontale structuur voor de hel e
krij gsmacht . Het conflict liep zelfs zo hoog op d at de socialisten hebben voo rgesteld
mijn salaris a ls mini ster met een gu lden to vermind eren . "
"Die horizontale structuur is er l ate r toch gekomen . Maa r ik zeg u , het is four . Het
werkt contra-produktief. Er zijn nu veel meer me nsen aan de top clan ooi t . Maa r
het ergste is wel dat niemand mee r precies schijnt to weten waarvoo r hij verantwoordelijk
is. Het is een verwording van de veran twoordelij kheid. In een organisatie
moet vo lstrekt duidelij k z ijn w ie voor wa r vera ntwoorde lijk is . En wie ve rantwoo
rdelijk is moet ook ku nnen beschikk en ove r de daarbij behorende macht .
Zonder macht Been ve r antwoordelij kheid en omgekeerd . Het ontstaan van de
Walrus-affaire heeft veel to maken met een ve rvag ing van verantwoo rdelijkheden,
het is ongehoo rd dat staatssecretaris Van H ouwelingen in volle ernst kan
verkla ren dat hij van niets wis t . Dat niemand van zijn am btenaren hem gewaa rschuwd
had en kennelij k ook nieman d verantwoo rdelijk was . Maar d an had hij
ernaar moeten vragen, wan t uiteindelijk is het net een commandant die rus tig ligt
to s l apen terwij l z ij n officier van de wacht ondertussen zijn schip aan de grond zet .
Dan blij ft hij we l voo r honderd procent ve r antwoordel ijk . Had hij z ijn officier
maar bete re ins tructies moeten geven of hem die ve rantwoordelijkheid Hier moeten
toevertr o u wen . Van Houwe linge n h ad a ls verantwoordelij ke politieke figuur
op moeten sta ppen . He t is een verwording gewor den van de politieke zeden da t
dat Hier gebeurd is . Het is toc h to ge k om to moe ten accepteren da t er kennel ijk
niemand polit iek ve ran twoorde lijk i s . Let wel , het gaat bier om verantwoorde-
VWR DE EFNHEf D V AN BELEI D
222

delijkh eid , niet over schuld . De schuld v raag is weer een heel an dere zaa k . "
Di-cifofhavik
Nieuw-Guinea . S peelde DeJong in de afwikkeling van dit res tant van onze k o lonia
le geschiedeni s d e r o l van duif of die van havik? De Jong aa rze lt eve n , omdat
hij veel dingen tegelijk w il zeggen. Ma a r al s het op oo rlogvoe re n aank o int , kiest
hij toch liever voor de ro l van duif. H ij heeft de oorlog een kee r meegemaakt e n
we l a ls onderzeeboot-commandan t . Voor hem hoeft dat noo it meet . Dit snort
afweg ingen blijk en voor hem oo k een rol to hebben ges peeld in d e Ni euw-Guinea-affa
ire. De Jong: "In mijn tijd speelde de kwestie van de in filtra ties van Indonesische
militairen in Nieuw-Guin ea . Moesten w e d aar tegen optrede n of niet .
Moesten we toeg even aan de Ind ones ische druk om de soevereiniteit over t o dragen
? Ik had over die za ak vee l contac t met Lun s . In bep a alde opzichten was ik het
echter niet met hem een s . Hij Meld to lang vol dat de VS ons s teunden en dat
daa rom d e Russen zi ch ook afz ij dig hielden . Zij wild en Been geharrewar over dit
punt met de VS . In we rkelij kheid s tond en de Am erikanen echte r met meet achter
o n s . Robert K ennedy had daarvan al blijk gegeven en ik merkte de gevo lgen van
d eze ommezwaai aan de informaties die ik van de inlichtingendienst kreeg . De
Russische wapenleve r anties aan Indonesie verti envoudigde n . Toen stond voor
mij v a st dat het ee n onhoudbare s ituatie was geworden . Wat hadden we moeten
doen ? Het op ee n com plete oorlog laten uitdraaien ? Nee toch? De s trij d moest een
polit ieke oplossin g krijgen. Het was her bes te wat we kond en doen. Het zo u
anders een o nvoo r stelbar e c haos zijn gew orden. "
Dejongs premie rsc hap. De KVP droeg hem n a de befaamde nacht van Schmelzer,
de v a l van het kabinet-Cals, voo r a ls format e ur en beoogd premi e r, nadat een
ee rdere form a tiepoging van Bi esheuvel wa s mi slukt . Op het laatste moment lie t
de ARP-voorman het afwe ten . De ploeg bewind slie den zou niet sterk genoeg
zijn . DeJong: " Het was tegen mijn zin dat Schmelzer m ij v roeg . Al met al w a s ik
v ier jaar l ang mini ster v an Defensie gewees t . Er was nog veel t o doen op dat
departement . En dat zou ik ook het liefs te hebben gedaa n . Maarja, als de partij
het echt het beste vindt datjij het premierschap opje neemt, wat doeje d an? Eenma
al format e ur viel ik van d e ene verbazing in de ande re . Die formatie was eigenlijk
al helemaal rond . Zijl stra had een uit s tekend prog r amma geschreven en uit d e
stukken bleek dat de kandid aat-b ewind slieden allemaal al waren aangezocht . En
toch durfd e Bi esheuve l her karwei niet aan . "
"Ik heb er m aa r een verklaring voo r . Hij heeft het getij laten ve rlopen. Hij had
moe ten doorbijten en dat de ed hij niet . Kijk , al s je mensen v raagt of ze mini s ter
will en w o rden , dan vind en sommigen h et aa nvankelijk pra chti g . Ma ar koinen ze
thuis, dan krijgen ze spijt . Dan zien ze l eeuwen en beren en gaan ze eisen stellen .
Als formateur moet je hot zijn en zeggen: Overmorgen vindt d e constitu e rend e
I N REIROS PECIIE F
223

vergadering van d e mini s terraad plaats. Ik verwachtje om tien uur . Al s je t o lang
wacht, va llen ze allemaal uit j e hand . Als frac tievoo rzitte r heeft Biesheuvel z ' n
befaam de boegsch oten voor het kabinet gelos t . Ik was er nie t e rg v an onder de
indruk . Ik vero nder stelde da a rom inaar dat het saluutschoten wa r en. En zo w as
her ook . "
Een spelletje patience
Hoe s telde DeJong zij n kabin et samen? "Ach", zeg t de oud-premier, " ch ar moet
je gee n overdreven voo r s telling van m aken. Her leek een bee tj e o p ee n spe lletje
patience . Je maakte een tab lea u van d e partij e n , van hun voorkeur en en van hun
k andidaten en daa rmee ging je d an n et zo lang aan her schuiven tot her za akje
klop te. Je eigen voo rkeuren s pelen daarin ook een rol . Een ve rvelende vent moet
je n i et accepteren . Van Agt en Den Uyl hadden elkaar die el lende nooit m oe ten
aandoen . Zo'n ploeg moet p e r s lot van rekening vierjaar lang met elkaa r samen-
werken . H et hoeven ech ter ook gee n vrie ndjes vanje to z ijn . En he t i s naief om to
denken d at je allemaal Piet Heinen kunt krijgen . Er zitten ook zwakkere figure n
bij . M a ar zo lang het geen uitgesproken zwakke fi guren zijn i s de ram p wel t o
ove rzien. "
En? Vi e l de ram p ook to overzien? Leverden de roerige jaren zes tig Bee n ex tra
complici ties op ? DeJong vindt van ni e t: " Iedereen breide rus tig a an de w e lvaart ssta
at . We leefden ook niet op to g rote voe t , z oal s later . He t was re delijk t o manage
n , t o meer waar het dep arteme nt van Algemene Zaken een uitstekende s teun
betekende. De raadadv iseurs waarschuwdenje t ijdig wanneer e r wit aan de hand
was . Je wist wit er s peelde en ik zo r gde ervoo r dat iedereen redelijk a an zijn t rekken
kwam . Je moet a nderen ee n succesj e gunnen op zijn tijd. Partijpolitiek was e r
we l van alles in beweging. Het was de oe rt ijd van het CDA . De toenma lige confess
i onele partij en waren druk m et elka ar in gesprek. Maar dat Bing alleinaa l buiten
mij om. Ik ben altijd een bee tje een buitenstaander gewees t . Vandaar mijn
voo r s tel de Wink el in de g aten to zullen houden . Dan konden de fractievoorzitt e r s
zich met de p a rtijpoli tiek bezighouden . "Minding the shop" luidt d e Enge lse uitdrukking.
Pas op de Wink el letterlij k ve rtaald , maar in h et Nederland s klinkt e r
toch een nega tieve ondertoon in doo r van onint eressa nt werk . Het i s me vaak zo
nage dragen . M aar zo heb ik her noo it e rva re n of bedoeld . "
Her on t slag v an de Amsterd amse burgemeester Van H all . Laatst legde loco-bu rgemeester
Koe ts in een televi s ieportr et v an h em nit waaro m hij zi ch door deze
affa ire "g rotelijk s belazerd" had gevoe ld . Een de legatie ha d me t mini s ter B ee rnink
van Binnenl andse Zak en de m oeilijkh eden in de hoofdstad bespr oken en bijge
legd . Diezelfde avond nog hoo rde Koet s dat Van Hall toch o nt s lage n was. De
Jong: "Het was duid elijk dat de Amsterd amse burgemeester niet mee r t o handhaven
wa s . Ik w i s t ook dat h e t voor Beernink alleen to zwaar was . Ik h eb daarom
VOOR DE EENHEI D VAN HFI.E I D
224

het voorto u w genom en, overigens zonder B eernink opzij to z etten . Hij wa s het
ermee ee n s dat de hoofdstad niet alleen een zaak was van zijn d epartement , maar
het he l e k abin e t g anging . Hij ging e r ook m ee akkoo rd , dat ik Van Hall de wacht
z ou aanzeggen . Ja, dat Beernink di e zelfde dag ook nog een delegatie van het
Am s terdamse gemeentebestuu r ontving, dat wist ik toen niet . Ik hoo rde her oo k
pas in het t e lev i s iepo rtret van Koets . "
Provo. Her studen tenprotest . De bezetting van her Maagdenhuis . Toch ook geen
geringe z aken? Dat v indt De J ong ook niet . Hij legt uit datje in dit sno rt zaken
ondersc heid moet waken tussen protest waa r aan wezenlijke pr oblemen ten
g r ond s lag li ggen en die burgers ook al s zodanig erv ar en en de weer incid entele
ac ties . DeJong: "De g ang van zaken me t de suffragettes i n Engeland heeft a ltijd
d iepe indruk o p m ij gem aakt . Die v r o u wen kwamen op voo r ee n gerechtvaardi
gde za ak, het v r ouwenkies recht . Z e li e ten z ich zelfs vastkete nen aan het hek van
H yde P ark . Maar in plaats da t de ove rheid se rieus met hen de discussie ganging,
we rd e r op losgemept . He lem aal fout . D at gaf een boel e llende en ve rdriet en de
uitkomst was dat de overheid hen nog verder tegemoet moest komen clan
waa roin de suffrage ttes zelfgevraagd hadden. "
Begrip voor die jongelu i
"He t s t ond voor mij van her beg in of va st d at de studenten goeddeels gelijk h add
en. D e univers it eiten waren in die jaren sne l gegroeid . In de vijf oorlogsjaren
wa r en e r geen hoog l e r aren benoemd . In korte tijd werde n er zodoende vee l hoogleraren
benoemd . Daar zaten ook wat kneusjes onde r . Zoal s dat gaat, zijn zulk e
mensen onzeker. Da t zo u nog niet zo'n ramp zijn, ware he t niet d at onzekere
mensen op hun r echten, op hun strepe n g aan s taan. Er w as maar een conclu s ie
mog el ijk : de stru ctuur van d e universiteiten moes t aange past worden. "
"Het Maagdenhui s was een stapje to ver . Met die bezetting we rd het bestuurlijk e
en a d ministr a tieve cent rum van de univer s iteit l am gelegd. Dat k on n atuurlij k
nie t . D at moest ontruimd worden, maa r praten of sit-down s takingen, si t- i nns e n
wee t ik niet watje a llemaal in die tijd ha d , dat k on wat mij b etreft niet zo'n kwaad.
Mensen van de kunstacadem ie hielden in die tijd ook nog een poosj e de zaal met
Rembrandt s Nachtwacht bezel in h et Rijksmuseum . Nou , voor mij mochten ze .
Dat gezit zoud en ze vanzelf zat word en e n voor het overige dacht ik : misschien
steke n ze nog w at o p van die nude Rem brandt . "
De J ong heeft zi chtbaar plez ie r om h et beeld dal h ij o proept vanjonge, pro tes terende
men sen, die z o nodig onder het schilderij van de meester moeten gaan zitten.
Het i s d eze lfde mild e, toegeeflijke houding, waarmee de oud-premie r ook
v roege r al ops t andige jongelui aan he t woo rd kon laten, wanneer hij eens e rge n s
een s preekbeurt hield in het l and . Het bestuur van een plaat selijke CDA-afd eling,
die zo'n avondje h ad geo rga niseer d, z at clan met samengeknepen t enen toe t o
I N ItE TH OSPEC7l Ff
225

kijken, hoe " kabouters" of a ndere l angharige typen de aandacht o peisten . Het
liefs t zou het de jo ngelu i B ruit h ebben gegooid om wat her bestuu r zag a l s Ben vers
toring van de orde. Maar De Jong was de bestuurde rs mees tal Ben stapje voor .
" Laat hen toch", zei hij . "Laat maa r horen war zij op hun h art hebbe n ." Waa rneme
rs omsc hreve n dit "s preekwoordelijke begrip" da t de premie r voo r van all es
en nog war kon opbr engen als zij n geheime wap en. Een ech t harde confrontatie
tussen de gene raties, tussen de overheid en de p rotestbeweging kon op deze
manier achterwege blijven en zo zou her to verkla ren zijn dat Nederland, a nders
dan de ons om ringende landen , betrekkelijk moei teloos de roer ige jaren zes tig
heeft ove rleefd. Hier geen mei-revolutie, zoals in Par ijs, of Ben Rote Armee Fraktion,
zoa l s in Dui tsland .
De Jong : "A ch, natuurlijk had ik begrip voor die jongelui . Waarom niet . Ik heb
teveel gezien en teveel meegemaakt om me over zulke zaken op to winden. Welbesch
ouwd waren diekaboute rs toente rtijd het parfum in de s pruitjes lucht van de
samenlev ing . Overigens geen misve rstand: ergens begrip voor hebben wi l nog
niet zeggen d at ik her er oo k m ee Bens was. Je moetje ec hte r we l twee kee r bedenken
voorje er zomaa r op mept . Ik her-inner me nog goed Ben kwes tie me t min i s ter
Roolvin k van Sociale Z aken . Ik was nog Been 24 u ur premier of hij en mini s ter
Polak kwamen met de sec retaris-generaal van J ustine, Mulde r, bij mij l angs . Of
ik eri n Wilde toes temme n Ben s t aking in Amste rdam met behulp van de politie to
breken . Jus tine was het char nie t mee Bens . Van daar dat her co nflict aan mij werd
voo rgelegd. Ik hoefde er nietlang over n a t o denken: 'Benje niet wijs', zei ik tege n
Roolvink. 'Een sta king breken met de po l i tie is we l her a ll erlaa tste.' En wat die
s taking betreft : misschien ha dde n die stakers wel gelijk . Misschien ook met. Her
doet n i et zoveel ter za ke, want die huizen in Amste rdam zo uden toch we l afkomen.
Wa ar he t om gaat is, dat je voorzic htig moet z ijn met macht suitoefening .
Een krachtdad ig optreden zonder meer is hol mac htsvertoon . "
Was De Jong echt zo' n krachtfiguu r in d e ministerraad? Zo kras wil D e Jong het
nie t gezeg d hebben . Maar uit wat hij over de gang va n zaken to melden heeft ,
krijg je wel die indruk. De Jong: "Ik li et mees t a l in twee r onden discussieren .
Vaak had ik zelf a l Ben beeld gevormd van wa t er ge beure n moest . A an het Bi nd
van d e tweede r onde fo rmuleerde ik dan Ben samenvat ting en de conclus ie.
Mees t al kon iede ree n zich daari n we l v inden . Misschien dacht en ze wel, a ls hij dat
zo wil , laat dan maa r zo . Een keer h eb ik inisbruik gemaakt va n mijn pos itie . Ik
Wilde toen iemand decoreren . De m iniste rraa d zag e r echter n iets in . Ik heb toc h
doorgezet . "
"Gekke dingen eigenlijk, die lintjes . ledere v ier jaar wor dt er we l Ben voors tel
gelanceerd om her decoratiestelsel to hervormen . Maa r er kom t nooit wa t van . Ik
begrijp dat wel . Een l intje s treelt de ijdelheid. Op reunies, op officiele gelegenheden
zieje de mensen maa r al to graag met hun onderscheidingen voo r de dag
komen. Je kunt ze n iet missen . Zeker in Ben staa tsbedrijfni et dat, ande rs dan her
bedrijfs leven , nooit Bens wat extra's kan doen . De mensen die er voor in aanmer-
VOOR DE EENH EID VAN BELEI D
226

king komen zeggen wel dat h et hun niets kan schelen. To t op her m o men t d at ze
e r een opgespeld krij gen. Nee, her zijn d ankba re dingen . "
Rust en orde
DeJong was ook erg gest eld op ru s t en o rde in de min i s terraad. Geen avond- , laat
staan nachtve rga dering. Gee n alcoho l . Thee, koffie ofeen g laasj e Eri s . Daar moesten
de minister s het mee doen . En voo r de vakantie moest de beg roting rood z ijn.
De Jong : " Ik ge loofniet in avo nd- of nachtvergaderinge n. Om tot goede besluiten
to k omen moe t je fris zijn en dat ben je ni e t meer na een dag vergadere n . Ik
Meld e r daa r om m eesta l om zes our mee op . En war die afrond ing van de beg r oting
voor de vakantie betreft : h et is een n atuurlijke menselijk e neiging om m oeilijke
dingen to w illen uit stellen . Al s je daa raan toegeeft , dan zit je n a de vakantie
met de brokken . Ik pr obee rde daarom met behulp van de minis ter van Financien ,
W itteveen, de zaa k voo r de va ka ntie zoveel moge lij k in kaart t o brengen. Meestal
bleve n e r wel verschilpunten ove r . Met he t oog op de vakantie on t s tond er een
snort tijd sdruk , die we goed konden gebru iken . Ik grog dan m et Witteveen en
vice-prem i er Bakker de lunch gebru ike n , waarin we de ba l ans o pmaakten . Na de
lunch wa ren w ij Bruit en stelde ik de ministerraad voor om he t zo t o doe n . Op dat
momen t s u p r eme Wilde niemand mee r Ben s pelbreker zijn. D a n ware n we B ru i t."
"Je moet met t o l ang z euren over dingen die o nvermijdelijk zijn . Neem nou het
conflict met de Tweede Kamer over de toe passing van de Loonwet . We hadden
die zaak di epgaand besp roken . We w a ren he t e rover Bens d at we van die wet
gebruik moesten m ake n . M aar het was ook duid elijk dat Roolvink het met zoo
redden i n de Kam e r . Ik ben toen zelf Haar de Kamer gegaa n . Roo lvink met de
hand op mij n schouder . Ik heb toen gewoo n gezegd: zo kan het met . Dit gaa t consequenties
hebben . Het kabinet zal d a n aftreden . Voor de Kamer was dat vee l to
a brupt. Die hadden lange verha len van mij w illen horen . Maar ik hou met va n die
wol li gheid . Het z oo toch o p Ben o naa nva ardb aar zijn uitgedraa id . "
Eenze lfde abrupth ei d legde Dejong a an de dag toen de KVP d e popul a ire premier
a ls Ben bak steen liet vallen . Niet hij we rd voo rgedragen als lijsttrekk er bij de
komende ve rkiez ingen, maar Veringa . Her inne r voor De J o n g Ben klap in het
gezicht zijn gewees t, rnaar ook toen bleefde premier korda at. DeJon g: " V an der
Stee, d e toenm alige voorzi tter van de KVP , kwam me van de besliss ing van het
partijb estuur op de hoogte s t e llen . Ik heb hem nog Been twee mi n u ten to woo rd
gestaan . H et was allemaal zo doorzichtig. Ze vonden mij to rechts . D e pa r t ij
moest met Veringa a l s l ij s ttrekk e r zo n odig wa r Haar links . Ve ringa zo o dejeugd
ook wee r aa n spreke n , dacht en ze . Ik vond her Ben blunde r . Dat i s b ij de uit s lag
van de verkiezinge n ook wel gebl eken. Ik heb dat ook tegen V an der Stee gczcgd .
Hij v roeg me nog o f ik numm er twee op d e lijst zoo willen wo rden . Actief zoo
IN REI'RO SP EC T7EF
227

willen meedoen aan de verkiez ingen . Maar daar h eb ik voor bedankt . Par t ijpolitiek
i s niets vo or mij . "
Toch ook wat milder : "Ik h eb niet m'n best gedaan om voor een tweede ronde in
aanmerking to komen. Ik b en Bee n echt p olitiek di e r . Eerlijk ge zegd vond ik her
na twaalf j aar welletj es . In de p a rtij was ik ook een beetje ee n " Fr emdkorp e r " .
Op p artijbijeenk omsten was h et J an, Pie t of Klaas o nder elka a r . Maar tegen mij
widen ze altijd n e tjes meneer DeJong . Ik h oorde er niet echt bij . D at neemt niet
weg d at ik her lijsttrekke rschap geaccepteerd z ou hebb en al s z e me gev raagd hadden
. Ik blijf h et een blund er vind en dat dit niet geb eurd i s . "
Hoe kijkt D e Jong tegen het p olitieke bedrijf van vandaag aa n ? De oud-pr emi e r
bl ijkt er niet echt van gecharmeerd t o z ijn . De goede verhoudingen zijn "gee rodeerd"
. Het is een "gedrang om op de buffs to komen" . De Jong: "Het is allernaal
wat zuurde r geworden. Her elkaar beentj e lichte n , het zijn ake lige dingen . Er i s
geen aardigheid wee r aa n . De Tweede Kamer brengt h et er al niet beter vana f.
K amerleden verdienen tege nwoordig ee n behoorlijk sa lari s . Die willen he rkozen
worden . Her vele werk laat ook niet toe om e r war bij t o doe n, om elder s in de
samenleving ervari ng op t o doen . Welnee . Tege nwoordig probee rt een kamerli d
zijn doct o raalscriptie in de pr aktijk t o brengen. "
"De te levis ie in de K amer hee ft een rampzali g neveneffec t . Voortdurend zi e je
k amerled en naar de interrupti emicrofoon h oll en. Het kan niet sch e len of he t
b e lan g rij k i s . Als ze maa r op de bu ffs komen. Het hele be d rijf is een beetje aan
infl atie on derhev i g . In mijn tijd s tond de hele tent ( het dep a rtement van Defensie)
op zijn kop als e r een schriftelijke v r a a g werd gesteld . Nu w orden v ragen afgehand
eld door de jo ngs te klerk, omd a t er eenvoudig Been beginn en meer aan i s .
In hu n ijver vragen to stellen zien ve len de essentie le dingen in een democ ratie
ove r het hoofd . H et hele bedrijf doe t me denken aan de dolgedr aaide economie op
dat eiland, waar de bewone rs elkaar koo rts achtig bez i ghouden door elka a rs was
t o doen. W aren politici maa r wat luie r, clan z ou het een stuk beter gaan. "
VOOR D E E EN HEI D V AN riEL F.I D
228

J . M. den Uyl
Minister-presiden t
1973-197 7
Het taaie ongerief
Kort voordat hij ziek werd, spraken wij met dr . J .M. den Uyl (68) . Reeksen
artikelen en complete boeken hebben zijn slap naar de luwte van de
Nederlandse politiek vergezeld . Dit gesprek voert ons terug naar de tijd
toen hij als premier de scepter zwaaide over zijn legendarische vechtkabinet.
Hoe vatte hij zijn taak op als premier? Met Welke problemen had hij
to kampen? Kan een kabinet vernieuwingen doorvoeren? Den Uyl : "Het
kabinet-Den Uyl is de dialoog met de samenleving nooit uit de weg
gegaan. Kom daar tegenwoordig nog eens om. Er wordt over de hoofden
van de mensen heen beslist. Apathie en afwending van de democratische
organen zijn er het gevolg van . "
En over de traumatische kabinetsformatie van 1977 : "Het was wijs beleid
om het toen to laten afweten. Een tweede kabinet-Den Uyl zou onder de
gestelde voorwaarden niet goed zijn geweest ."
In d e keuk en i s Joop den Uyl zichtbaar onthand o p zoek naar b estek, bord en,
brood en broodbe leg . Hij wil zijn B a st een eenvoudige maaltijd voorz etten . Maar
om ee n of andere reden lukt h et hem niet de spull en bij elkaa r t o krij ge n . "Ve rrek,
er hoor t ook nog een klontj e boter bij", mompelt hij . En, meer t ot zich zelf spr ekend:
"Met alleen een Ines z al het loc h ook wel lukken ?" Uiteind elijk stell en we
ons tevre den m et wat broo d en pla kj es kaa s . De koffie stond gelukki g al klaar in
de kan. Dat wa s wee r een z org mind e r .
Voo r de kenners van de oud-premi e r en oppositie leide r is het een b ekend tafe reeltje.
Hoeveel maa l tijden zou Den Uyl n iet tot zich genomen hebben, alleen m a ar
omdat hem al v e rgaderende iets voorgezet we rd ? Wat hij a t , is vermoedelijk noon
tot hem doorgedr ongen. Hoe va ak ook niet zou hij d e inwendige men s hebben
afgescheept met alleen maa r b o rrelh a pjes? Hij kwam er dan niet onderuit om loch
even op die of die receptie aanwezig to zijn . Ma ar ja, omd a t er loch al tijd wee r
I N REIROS P ECiIEF
229

stapels dossiers moes ten worden doorgenomen, ofe r voor een avondve rgadering
nog even wa t besprekingen of telefoontjes tussendoor moesten, kwam he t er niet
van om normaa l to eten. Zo' n Scha al met borrelhapjes i s dan we l heel verleidel ijk .
In het boek "Minis terraad 1989", over het fictieve d e rde kab inet-Den Uyl , lezen
we hoe de oud-premier zich al tijdens zijn eerste kabinet over een Schaal borrelhapjes
kon ontfermen : " Hij 'typte', ja, dat i s het woo rd, met tien wingers in een
tijd van 30 seconden a lle hapjes naar binnen . En toen z ijn voo rganger he t woo rd
weer tot hem richtte, an twoordde hij, met ha lftoegeknepe n ogen en een handgebaar
a lsof hij de zaak zorgvuldig ha d overwogen, wonderlij k ge noeg met zijn
sigaar weer in zijn mond ."
Het taaie ongerief
Waarom deze culinaire observaties over Den Uyl? Omdat zij veelzeggend zijn
voor de bezetenheid waarmee de oud-premier zich met het politieke bedrijfheeft
beziggehouden. Veelzeggend ook voor de manier waarop Den Uyl in dat bedrijf
met mensen omging : weinig of Been tijd voor de meer aangename kanten van het
bestaan. Altijd druk doende met de "taaie structuren" van de samenleving, die hij
zo graag Wilde veranderen . Zo druk, dat de menselijke kanten hem leken to ontgaan
. Zijn onvermogen om een smakelijk maal to gebruiken lijkt ten slotte van
ingrijpende betekenis to zijn geweest voor de Nederlandse politieke verhoudingen.
Her kan natuurlijk toeval zijn, felt is dat de twee aartsrivalen, Den Uyl en
Van Agt, nimmer samen een goede maaltijd hebben gebruikt. Een dergelijk
samenzijn, zo'n maaltijd in her belang van het land, stond wel regelmatig op de
agenda van de premier . Maar om een of andere reden kwam het er nooit van . De
ene keer omdat vice-premier Van Agt het liet afweten . De andere keer omdat
Den Uyl andere belangrijke zaken to doen had . Tegen deze achtergrond heeft het
befaamde dineetje bij kaarslicht van Van Agt en Wiegel, toen het eerste kabinet-
Van Agt op stapel werd gezet, weer dan symbolische betekenis . Het leek op een
wraakoefening. Of Van Agt zijn vroegere leermeester in de politiek Wilde
inprenten: zo kan het ook. Den Uyl wil ook in dit gesprek liever niet herinnerd
worden aan de verstoorde relatie tussen hen beiden . Met zijn karakteristieke
gegrom, dat hem ook nu hij aljaren niet meer rookt niet heeft verlaten, mompelt
hij : "Eaten we het maar houden op persoonlijke eigenaardigheden van weerskanten".
En omdat hij zich liever ook niet waagt aan al to persoonlijke observaties
("Het is al erg genoeg dat mijn vrouw Liesbeth straks in haar boek met een aantal
persoonlijke zaken op de proppen komt"), stomen we maar meteen door naar het
taaie ongerief, waarmee Den Uyl zijn leven lang to kampen heeft gehad . Zijn wil,
om niet to zeggen zijn bezetenheid om de sainenleving to willen veranderen,
gevoegd bij de wetenschap dat de marges in de Nederlandse politick uiterst smal
zijn .
VOOR DE EENHEID VAN BELEI D
230

Dr. J.M. den Uyl.

Den Uyl a l s pr emier op Algemene Z aken , toen n og gevestigd op P lein 1813
numm er 4 , betekende ee n pe rmanen te race met de klok . Zijn chauffeur, Bron,
claxonneerde a l v an verre a ls hij m et de premier de oprijlaan o preed. De deur
zwaai d e prompt open . De secretaresse, de raadadv iseur s kwamen ij lings i n her
geweer om z ich over de met flapperendejaspanden naar binnen rennende premier
to ontfermeri. D rie, vier telefoontjes . N otifies doorne mend . Zich ve r slikkend in
de koffie en toch nog kans zien d om proes tend to informe ren of die ofdie er a l i s .
Om ten s l otte nog nahijgend p laa ts to nemen aan h et hoofd van de vergader tafel .
Die klok dreef h em voort tot ver in de nachte lijke uurtjes . Er moest nog ee n
s peech geschreven worden. De stra tegie voor de andere dag stond nog niet vast .
Bevriende bewindslieden kwamen l angs met a larmerende ontwikkelinge n . Er
was al t ij d we l wat enjoop Wi lde ove ral me t zijn neus bovenop zitten. Gee n wonder
dat hij zich doodongelukkig voelde wanneer hij l anger dan een dag uit Den
Haag weg was . Welke koo l zou hem dan weer ach ter zijn rug gestoofd kunn en
wo rden .
Zijn gevec ht d u s met her taaie onge rief. Den Uyl : "Goed zien, dat ee n goede
coordinatie voo r een m odern bestuur va n levens belang is . Ik was en ik ben daar
een groot voo rstander van. Her beleid, de ve rschillende be leid st e rreinen zijn zo
zeer met elkaa r verv lochten, dat er wel gecoordinee rd moe t wo rden. Als premier
heb ik daa rom de ve rschill ende onde rraden van de m iniste rraad tot Leven gewek t .
Di e h adden tot d an toe een voornamelijk papie ren bestaan geleid. Coor dina tie
maakte he t ook noodzakel ij k dat m inisters met hun zaken op de proppen kwamen
. Voo r zover ze d a t ni et dede n, he b ik hen daartoe gedwonge n . Buitenlandse
Z aken b ijvoo rbeeld weige rde voor die tijd z ijn standpunten schriftelijk to mot iveren.
Van de r S toel vo l stond aanvankelijk met mondel inge med edelingen in de
ra ad. Ik vond dat d at niet kon. Een ander voo rbeeld . Ik her inner me bijvoo rbeel d
dat minister Van Doom buiten de m inister raad om zijn partijgenoo t Jurgens tot
voo rzitter van de NOS h ad benoemd. Ik snap wel waarom hij dat ge daan heeft.
Een plenaire discuss ie zou op verzet zijn gestuit . Zo' n benoem ing is echter ee n
aange lege nheid v an de ministerraad . Van Doorn heeft da t later ook erkend en zij n
verontschuldigingen aangebo den."
Verdichting van het bestuu r
"Wa arom die druk van mijn kant om de zaken in de mini s terraa d aan de o rde to
willen hebben? Hee l eenvoudig. De min isterraad is bij uitstek het orgaan da t he t
b e leid van het k abine t d raagt. Het felt dat het kabin et was samengesteld uit vijf
p a rtijen m aakte het dubbel noodzakelijk dat minis ters zich in de raad u itsp r aken .
Daarmee bonden we elkaar en zorgden we er ook voor da t besluiten van de ministe
rr aad ook ec ht wa ren . Ik geef toe dat we weleens Lang vergaderden . Maa r vergee
t nie t , het was een kab inet "sui generis", dat w il zeggen dat een deel van d e
VOOR DE EENHEID V AN BEL EI D
232

partijen z ich niet parlementair gebonden achtte . B ovendien was her ni et ee nvoudig
om h et vernieuwend e denken om t o zetten in be s tuur en wetgeving . Te mee r
da ar d e publieke opinie to en s terk in b eweging wa s . Tegenwoordig wo rden de
za ken er zonder di sc uss ie d oorgejast . In dejaren zeventig kon en mocht ni ets d euge
n . Was e r ve rzet . "
"De werkdruk van hedendaagse k abinetten i s ook groo t omdat het aandeel v an de
overhei d suitga ven s terk i s toegenomen . Kon je vroege r her onderwijs ove rlate n
a an het particuliere bestel, tegenwoordig dwingen de finan ciele gevo lgen t ot ve rgaa
nde bemoeieni s . Voo rts zijn er de effec ten van het overheid sbeleid op d e
werkgelegenh eid . Ik heb bij voorbeeld de regel ingevoerd bij iedere maatregel an
to geven wat de gevo lgen zijn voor de werkgelegenheid . De maa tschappelijk e
mobili tei t is g r ote r gewo rden. De kenni s is ook toege nomen. Her Centraal Planbureau,
her Soc iaal Cultureel Planbure au, de Raad van Advies voor de Ruimtelijke
o rdering, her zijn allemaal org anen die een veel breder beeld schepp en van
de gevo lgen en de uitw erkin g van het overh eidsbeleid. Er is sprake van een verdichting
van het b estuur . Tegenover een h andeling in 193 5 stonden er min s ten s
20 in 1975 . "
"Natuurlijk w as e r verzet tegen de g roe iende beho efte a an coordinade . Dep a rtementen
wilder ba g s in eige n huffs blijven . Finan c i er, Binnenland se Z aken enjustitie
wilder m aar al to g raag hun oude bestuur stradities h andhaven . Te vee l
inzicht zou de problemen a lleen m aar ve rgro ten, da chten z e . Daarom was e r vee l
ve rzet . Men Wilde Been p ottekijk er s . Er k e ken a l genoeg mensen mee over de
schutting . Echt reeel heb ik die bezwar en noo it gevonde n . Kijk maar na ar de
pr aktijk van de Wet Op enbaarheid van Bestuur , waarvoo r her k abin et-Den Uyl
de basis he eft gelegd. Die we t i s wel dege l ijk hant ee rbaar gebleke n , ook al hadden
en hebben vakm ini ste r s nog steed s moeite hun z aakjes aan de orde to stellen . Ze
z ien het a ls een beperking van hun vnjheid . Ik deel die bezwaren niet. Voo r een
goede coo rdin a tie i s het een e e r ste ve rei s te dat de z aken in de mini s terraad aan d e
orde k omen . Daar moeten de besluit en vallen . "
Ma a r v iel die coordin erende tack D en Uyl niet extra zwaar, omd at hij zi ch to vee l
a ls partijman o p stelde? Te weinig staat sman en to veel p artijp oliticus w as een verwijt
, d at Den U yl noga l ee n s to Kor en kreeg . De toenmalige oppositieleider Wi egel
spee lde er g r a ag o p in. Met vee l geno egen schet s te hij h et weinig ve rheffende
bee ld van een kabin et dat voortdur end vecht end over de straat r olt . Den Uyl
maakt afwerende gebaren: "Zeker , de partij kwam ook weleen s om de hoek kijk
en. W aarom ook niet ? De PvdA had to ch ook r echt op een ze kere c l aim op he t
k abine t s beleid ? He t is onmogelijk om voor honderd procent boven de part ijen t o
s taan. Die disc uss ie ove r staat sman ofpolitico s klinkt moo i . Ik h eb haar altijd me t
een korr e ltj e z out genomen . De a chtergr ond wa s veel meer dat men zich verz ette
tegen de vernie u wing. Het waren ook geen geringe zak en die w e aan d e orde s tcld
en. Denk a an d e disc uss ie ove r de kernenergie . De besluitvormin g over dit punt
was buit engewoo n moeilijk, ook al omdat er nog al wat p rincipi e le kanten aan
I N RETROS PEC 771Y
233

zaten. De PPR ( toe n rege rings partne r) was tege n . In zo'n situatie was het eenvoudig
o n ve rmijdelijk dat iede reen zi ch met alles g ing bemoe i en. "
Geen scherpslijpers
" Hetzelfde geld s voor de Wet op de onderne mingsraden. De passage dat de directeur
de ondernemingsraad nie t mag voo rzitten raakte recht s treeks de zeggenscha
psverhoudingen in een onde rneming . Log isch dat een paar ministe rs rechtop
in hun stoel Bingen zitten . De Ve rmogens aanwas deling ( de befaamde VAD), de
g r ondpol i tiek, wa ren zo mogelijk nog ingrijpend er z aken . Op die he rvormingsvoo
r s tellen te rugkijkend zeg ik ook nu nog : zeker, a ls kabinet hebb en we het ee n
en ander in gang ge zet. Maar was het nu echt zo revolutio nair om zo krachtig in
verzet t o kome n ? We waren Been scherps lijpers . We hebben niet het onde r s te uit
de k an willen h a len . We hebben gezocht naa r behoo rlij ke compromissen va nuit
her uitga ngspunt d at d e PvdA Been meerderheid had en heeft . "
Zo'n voo r s telling van de eigen redelijkh eid roept vanzelf de vraag o p naar de kennelijke
o n redelijkheid van de andere n , uitmo ndend in de onve rmijde l ijke v raag :
moete n we het mi slukk en van de formatie va n het twee de kabinet-Den U yl in '77
daar om ook in volle ernst toeschrijven aan de onredelijkheid van de anderen? Het
leuk e i s dat Den Uyl dit sno rt v ragen a l ge ru ime t ijd van tevo r en z iet aa nkomen .
Vandaar zijn neiging om zulk e tegenw erpinge n o p voorhand to wi llen ondervangen
. Het r esultaat i s niet zelden dat een inte rview met D en Uyl al ga uw uitloopt
op een m onoloog van zijn kant. Her was daa roin n auwelijks ve rbaz ingwekkend
om hem in ee n adem doo r over de kabinetsformatie t o Koren beginne n . Hooguit
was e r n ieuwsgierigheid ofhij over dit thema, dit t rauma dat hem al jare n achtervolg
t , ie ts nieuws to meld en had. Enjawel, d at had hij . Die fameuze fo rmatie, of
precieze r gezeg d, her afhaken van de P vdA , had w el degelijk t o m aken m et staatsmanschap
, met zicht op de la nge re termijn . W ant, zo moes ten we n oteren , met
dat tweede kabinet z ou het onder de ges telde voo rwaarden niets gewor den zijn .
Den Uyl, op dreef kome n d : "Ja , ik meen her serie u s . Het denken op de lange re
termijn heeft voor mij de doo r s lag gegeven . K ijk , toen het k abin et-Den Uyl in
1973 aantra d , was h et e igenlijk al t o laa t . Het denken in termen va n vernieuwing
w as al a an her s tagneren. Van Kemenade werd zwaar aangevallen op z ijn middenschoo
l . Onze hervo rmingsvoo r stellen kwame n orde r vuur t o liggen, hoe
redelijk we ors ook opstelden. De inaa tschappe lijke tegenst room was volop in
opmar s . De vraag die dan rijs t is, wa t moe t het zwaarste wegen ? Op kor t e termijn
zouje zeggen: d at tweed e kabin e t . Maar mocht ik met de totstandkoming van dat
kabinet de ve rnieuw ing verloochenen di e in mijn eigen partij had p laa tsgevonden
? Verg is je niet war e r op het spel stond . In de PvdA is her besef t ot wasdom
gekomen , dat in een dem ocratie ee n stem b ehoort t o te ller . Een congres van zo'n
partij i s niet zomaar een congres . Da ar b eslissen d e l eden zelfen ik vind dat de daar
VOOR DE EENH E ID VA N ki ELEID
234

genomen bes luiten serieus genomen dienen to worden . Welnu, aan dat democra -
tisch besef he b ik geen afbreuk will en doen. De hele formatie door h eb ik he t congres
serieus ge n omen . De compromissen die ik deed wa r en zee r we l ve rdedi gbaar
. Alleen in her s l ot van de form a tie we rd het onmoge lijk . Ik he b geaccepteerd
dat het tweede k abi net ondank s de tien zete l s win st van de PvdA wa t rechtse r zou
worden. Dat was onvermijdelijk, omdat de PPR en D'66 niet meer meededen en
anderzijds de CHU met meet ui tges l oten kon worden vanwege de t otstandk oming
van het CDA . Maa r moest ik ook nog acce pte ren dat di e verrecht sing in de
personen tot ui tdrukking zou moeten komen? D at en Kruisinga en Andri esse n en
Van Agt deel zouden moe ten uitma ken van het kabin et ? Begrijp me goed, een
van hen z ou gekun d hebb en. Her Bing mij ook niet om d e personen a ls zo danig.
Maa r alle drie zouden ze het k abine t een t otaal and er karakt er hebben gegeve n . Ik
vond dat ik d at niet aan he t congres ve rko pen kon. "
Het partijcoizgres niet bruskere n
"Zeker, er is we l ge zegd dat ik h et n ie t tegen he t congres durfde opnemen . On zin .
Later heb ik mij ook verze t tegen de dreigende o p stelling van h et congres om a lle
atoointaken to wi llen afsc haffen. D at bezo rgde me de onsympathi eke bijnaam
van "Joop Atoom". O ok tijdens de format ie zou ik het congres hebben kunn en
bru ske r en. Ik b en e rvan ove rtuigd dat h e t congres op mijn voo rspraak het d rie t a l
zou hebben geacceptee rd. Geen twijfe l moge lijk . Ik heb he t echter nadrukkelijk
niet gewild . Ik Wild e de democ ratische ve rworvenhed en van onz e partij niet op
d e tocht zette n . Ik Wilde de p olitieke bewu stwording van zoveel mensen niet in
de knop breken . "
Ma a r, willen we van Den Uyl wet en, wat i s de h ono rering van het democra tisch
besef van een partij waard, als we zien hoe hetze lfde congres thans Stee n en been
kla agt ove r zoveeljaren van onvruchtbare oppositie? Hoe zit het me t de opvattingen
van miljoenen kiez ers va n de Pvda, die ni et lid zijn van d e p artij, die noo it een
congres hebb en bezocht, laat s taan da t zij op eniger l e i wijze tot uitdrukking hebben
kunnen brengen of zij he t met de congresu itspraken eens zijn ofoneens? Is het
ech t zo ge waagd om to veronderste llen dat die mi ljoenen kiezers veel lieve r een
tweede kabinet-Den Uyl h adden gewild? Wat kon hen die meneer Krui singa
schelen . H adden zij Den U yl niet ges tem d, omdat hij was opgekomen voor d e
kleine man? Mocht Den Uyl di e kieze r s in de steek late n om d at een congres nu
eenmaal zwaarder telt ?
Ook die vraag bleek Den Uyl to hebben voo rzi en. Hij antwoo rdt zond er e r lang
ove r n a to denken: "Zo'n beroe p op de kieze r magje we l in stelling brengen tege nover
de p artijraad . Maar niet tegenover een congres . Moet ik mij tegenover he t
congres beroe pen op de zwevende of wisselende kiez e r ? Dat kan toch nie t . Ik wil
ni et regeren aan de h and van grillige opiniepeilinge n . Ik acht dat een achteruit-
IN N ETR OSPECIIFf
235

gang van de dem oc r a tie. Op dezelfde manie r zouje kunnen verdedigen dat e r ee n
con stant e meerde rheid i s voor de bezuiniging s politi ek van het kabin et-Lubb er s .
Moet ik die bezuinigingen daar om ma a r goedpraten ? Nee , ik vind d at de P vdA
de ruimte moe t krij gen om h et d aar tegenop to nemen. De ve rtege nwoo rdigers
van die p a rtij di enen d at geluid tot uitdrukking t o bre ngen . Dat acht ik van w ezenlijke
beteke nis . "
We kunnen het niet lat en Den Uyl op een andere manier m et zijn n ews o p h e t probleem
t o drukk en. Want wat zien we vierjaar n a die fam euze formatie? Prec ies,
dan z ien we hoe Den U y l onder V an Agt plaa t s neemt in diens twee de kabine t .
Een Van Ag t die z ich bovendien omringd blijkt t o hebben m et figuren di e we ini g
onde rdoen voor de gewra akte Krui singa of Andriessen van w e lee r . Den Uyl
afge meten: " Mijn toetredin g t ot dat kabinet als vice-pr emier is fout gewees t . He t
had nie t mogen ge beuren en echt met a lleen omd at ik ni et met Van Agt ko n
opschie ten. H et enige wat je kon zeggen na de ve rkiez ingen in '8 1 was dat ee n
kabin et van P vdA en CDA onvermijdelijk was . Die ste rkere positie van de P vdA
maakt e toe treding tot dat kabin et verantwo o rd, ondanks all erlei verzwarende
oin standi ghede n . Uiteind elijk ging het fout omdat h et driehoeksove rleg tussen
de mini sters van Econo misc he Z aken, Financien en Socia le Zaken haperde. Het
Bing ni e t , met a ls gevolg dat er geen invulling werd gegeve n aan h et werkgelegenheidspl
an. "
W e zien o f van nog kritische r opmerkingen , bij voorbeeld d at sommige PvdAmini
s ter s in dat kabin e t wel dege lijk tot mee r bezuinig ingen ber eid w aren , d at de
frac tievoo r z itte r s in de Kamer toen wel degelijk to t samenwerkin g in s taat wa re n .
We z ie n e rvan af, we tende dat w e onvermijdelijk wee r zoud en uitkomen op de
tege n stellin g tussen Den Uyl en Van Agt en da arove r weige rt hij to praten. Formeel
h oudt Den Uyl het mi s l ukken op de ontb re kend e bereidh eid om invulling
to geven a an zijn werkgelegenheid splan en wat d e persoo nlijke k ant van de zaa k
betre ft , die va lt onder de fo rmule va n "pe r soonlijke eige naardighe den ", wa aruit
Den U yl de conclusie trekt dat hij b e ter niet had kunnen toetreden . Daarom een
s l otv r a ag over zij n democratie-opvattingen . Waarom hebben d ie de PvdA tot
dusve rre zo weinig succes o pgeleve rd? Waarom i s het niet gelukt vanuit de op posi
tie voldoende tegenkrachten to m obiliseren? De partij is we l in omvang toegenomen
, maar het regeringskamp bleefges loten .
Geen echte discussi e
Den U y l: "Vroeger was he t voordelig om opposi ti e to voeren . Regeren betekende
v rijwel automa tisch s temm enverlies . Dat is ni e t weer zo . Ik h eb e r geen
echte ve rklaring voo r . Het klimaat is ongun s tig. Er heer st apathi e . Het k abinet-
Den U y l Bing de di scuss ie aan m et de sainenleving . Op pe rsconfe r enties moedigde
ik dat ook aan. Discussie i s wezenlijk voor ee n democ ratie. Lubbers huldi gt
VOOR DE EFNHEID VAN B ELEI D
236

echter een andere opvattin g . Hij discuss ieert niet . Hij li cht toe, m aar g a at de dialoog
uit de weg . Neem bijvoorbeeld de vas t s telling van de begrotin g voor volgend
j aar . Tijden s de besluitvorming drupp e lt er zo wat n aa r buiten . Over de
echte be slissingen wo rdt echter Hie r gediscuss ieerd . Lubbers was voo rstande r van
pr emieve rlaging, omdat die beter u itp akte voor de laags tbetaalden. Maar van de
ene op de andere dag, overnight, wordt de besl issing genomen de belastingen to
verlagen. Geen discuss i e . M et ande re on derwerp en g a at het al precies zo. Euthanas
ie, Wet Gelijke Behandeling. Gee n echte discu ss ie. De za ken worden net zo
l ang opgesc hort tot e r op een geheimzinnig e m anier ee n sno rt consensus uit de
bus rolt en d aar moe ten we het dan maar mee doen . De democ ratie floreert e r met
bij . Ap athie en afwending van democ ratische o rganen zijn he t gevo l g . Als e r
maar b es l oten wordt . Dat is de gees t. Her bet ekent echter wel dat problemen zo
weggeschove n word en. Vroeg of laat krij gen we die toch wee r op ons bord ."
S chrijft Den U yl memoires? We leg den hem d e ze vraag voo r , toe n met wetende
dat hij k ort daarna ern s tig ziek zou worden . Voor lopig nief, zei hij . Hij i s druk
doend e met de h e rvorming van de Verenigde Naties . Ook daar heeft hij vee l taai
ongerief ontdekt, w aar hij g raag zijn tand en in zet e n waa rvoo r hij nog altijd graag
een maaltij d laat s taan.
IN RE7ROSPECTI EF
237

J. Middelburg
Secretaris van de ministerraad
1950-197 3
Degeheimschrijve r
De besluitvorming in de ministerraad kan tegenwoordig vrij aardig in
kaart worden gebracht, inclusief de bijbehorende karakteristieken . Welke
ministers kwaad worden en waarom . Wie er wel eens rammelt met zijn
portefeuille. Wie er bezuinigingsmoe zijn geworden en hoe de premier ze
toch weer zo gek krijgt hun portie to verstouwen. Met een beetje geluk
komen zelfs de geheime onderonsjes aan het licht, hoewel daaraan nog
wel het een en ander mankeert .
Hoe anders ging het toe in de eerste naoorlogse kabinetten tot en met die
van premier De Jong . Over het kabinetsberaad ping een dichte sluier van
geheimzinnigheid. Niemand wist wat zich in de Treveszaal of in het Catshuis
afspeelde. Zelfs de machtige leider van de KVP, fractievoorzitter
Romme, moest alle zeilen bijzetten om een voet tussen de deur to krijgen .
In die poel van geheimzinnigheid heeft drs . J. (Hans) Middelburg (75)
jarenlang het vak uitgeoefend van secretaris van de ministerraad . Onder
zijn leiding (later met behulp van twee of drie adjunct-secretarissen)
kwamen de notulen tot stand . Het was een eenzaam beroep, omdat hij
slechts weinigen deelgenoot kon maken van zijn bevindingen . Op zijn
werk rust een strikt embargo van 25 jaar . Hoe oordeelt deze man, die er
met zijn neus bovenop heeft gezeten, over prestaties van het instituut
ministerraad? Een kijkje achter de schermen .
Hoe w a s Drees in de minis terraad? De vraag we rd gestel d aan het slot v an ons eerste
ges prek, waarin de ontwikk eling van d e mini s terraad als instituut centraal had
gestaan . Middelburg beloofde e rover na to zullen denken . Korte tijd daarn a ontvingen
we een brief met een negental goed doordachte kar akteristieke n va n
Drees' voo rzitt e rschap . Enke l e punten u it die brief:
"Dr ees was ee n actieve voo rzitte r, m a ar hij bleef tegelijkertijd ru s tig in de
VOOR DE E ENHEID VAN BELEI D
238

Dn. J. Middelburg.

mini ste rra a d . Hij had een n atuurlijk overwi cht, onder andere doo r zijn intellec t ,
zijn fenom e nale ge heugen , zijn enorm e werklu s t , zijn erv a ring en leeftijd . D e
andere m inis ters waren vaak twinti g of mee r j a ren j onger en beschikten ook nie t
z oal s Drees over parlement aire ervaring . "
En: "Drees streefde in de ministerraad s teeds naar een op lossing die een brag s loeg
tussen de verschillende s tandpunt en. Hij deed dit zonder zijn e igen sociali s tische
overtui ging to v erloochenen . Zo i s met d e mees te mini sters een goede verho uding
ont staan , die ook na het minister schap ble ef bes ta an. "
"Hij was ee n g root voo r stander van het dualisme voo r de landsove rheid . Hij vergaderde
daa rom weini g met de fra c tievoo rzitter van de P vdA in de Tweede
Kamer . Dit v erkla art misschien ook waarom men voomamelijk in de uitlatingen
e n memo ires van kame rl eden enige kritiek op her mini ste r schap van Drees kan
vind en . "
"Drees voe lde zich stee d s zeer betrokken bij het buitenlandse beleid . De verhouding
met Stikk e r was hee l goed en aanvankelijk ook met liens opvo lger, Beye n .
Maar Beyen voe rde h erha aldelijk een ander be leid d an in d e mini s ter raad was
besproken . Kenners widen d at Beyen niet hoord e wat werd b es loten, om dat h ij
s lechtho rend w as, m aar to ijdel om een gehoo rappara at t o dragen. Hoe her zij, al
voo rdat Beyen betr okken raakte b ij de hofkwestie ove r Greet Hofma ns, kwarn e r
over her buit enlandse beleid mee r contact tussen Dr ees en de mini ste r zonde r
portefeu ille, Lun s . "
W at in deze notities o pvalt i s de ko rte en bondige betoogtrant . Middelburg h oudt
zich aan de fe it en en w aar het erom g a at verband en to leggen tussen die fe iten
houdt hij voo rzichtig een s lag om de arm met z innen a l s: "Dit ve rklaart misschien
. . . . ." of. "Kenn e rs w iden . . ." gevo lgd doo r een "hoe he t zij . . . . . " . Feit en en subtiele
interpretati es kenmerkten ook her ges prek dat w e met Middelburg hadden .
Veel info rmatie over de ambtelijke kant van de mini s terraad. Hoe de notul en tot
stand komen . W at daarin we l en niet wordt opgenomen . Hoe vaak de m inisterraad
ve rgade rt . Hoe de agenda tot stand k omt . Aanmeldings procedures . T ot e n
met zijn befaamde "blauwe boekje", dat be ginnend e mini sters wegw ij s moest
make n . Niets is Middelburg to veel om ons in al deze za ken in to wij den . Maar
of en toe ook geeft hij v errassend scherp commentaar op personen en situati es .
Kort en bondig
Hoe w ordt iemand secre taris van d e ministe rraa d ? Middelbur g : "Achteraf lijkt
her erg ee nvou dig. Al s zoon van een vroeg gestorven onderwij zer studee rde ik
aan de toenmali ge Economische Hogeschool in Rotterdam. In 1 937 deed ik examen.
Her was in de cris istijd en her wa s moeilijk om aan d e s lag to k omen . Maar
gelukkig heeft Tinbergen m e een beetje op het paard g eholpen. Ik werd redacteur
van d e economische en soc iale kr oniek van het CBS . Na de oo rlog kwam ik op
V OO R DE EEMiE1D VAN BEL EM
240

het bureau van secre tari s-generaal Van Rhijn van het mini sterie van Soc i a l e Zaken
t e recht, waar Drees mini s ter wa s . Toe n hij later prem ier werd , kon ik adjunctsecretaris
worden bij de ministerraad." Dr . M. Prinsen, de secretaris -generaa l van
her departement van Binn enlandse Z aken, w a s toen sec re tari s . Nad a t h ij ook lid
van her Uni ehof (m et Indonesie) w a s gewo rd en, moes t hij aftr eden en werd Midd
e l burg secre ta ris .
Een moe ilij k va k ? Middelburg vo nd her wel meevallcn. " In het begin was her
notuleren we] moeilij k . Je moest j e ro t schnjven . Ik behee r ste Bee n s teno en ik
beschikte ook niet over een bandreco rder. Gek genoeg bekortte d a t de notulen
aanzienlijk. Je ]as je aantekeninge n doo r en je kon dan kort en bondig dicte re n .
Gra ppen kwamen ni et i n de notulen . Ik maa kte er echt e r we l aa ntekeningen va n .
Die z ullen nog we] ergens to vinden z ijn in bet a r chief va n de m ini stex raad.
Beha lve de no tulen s telde ik oo k een bes l u itenlijstj e op . In de loop derjaren is her
secretariaat van de m inisterraa d uitgebrei d met adjunct-secretarissen. Met de
voo rbe r eiding van de agenda, her fre quen ter vergaderen van onder ra den, zo u her
eenvoudig ondoenlijk zijn gewees t her allemaa l alleen t o doen . "
Met het klimmen de r jaren werd M iddelburg gaandeweg oo k de vraagbaak va n
her ins tituut van de m ini s ter raad . Hij kende de procedures, wist oo k Welke voetange
ls en klemmen met name beginnende ministe r s bedre igden . Daarvan getuigt
zijn befaa mde blau we boe kj e, d at Middelburg ons nu we l ter hand wi l ste llen , oo k
a l was het jarenl ang een geheim documen t . H et doe l van her boekje is "nieuwe
ambt sdragers k ennis t o laten nemen van de werking van her reg leme nt van orde
van de mini ste rr aad en va n een aant a l daarnaast gemaakte afspr aken, die oo k
b etrekking hebb en o p de functi onering van deze raad en wo rts op de positie v an
d e mini s ters en staatssecre t arissen". Voo r de s taatsrechtelijke aspect en ve rwij s t
Midd elbur g n aar de literatu ur . He t gaat hem er voo r a l o in de prakt ijk van de
mini s terraad onder de aanda cht t o br engen . Omd at deze vers ie va n her boe kj e uit
1 967 dateer t is her aar dig om e r een paar passages uit to ci teren .
Zo wijst Middelbu rg erop d at sa lari s regelingen van mini s ters krachtens een in
1 955 ge nomen besluit Been terugwerkende kracht hebben . De e rvarin g heeft
ge leerd d at er s neller knopen doo rgehakt worden "a ls de mini s ters we t en, d at
traine ren ook werke lijk uitste l van de sa larisve rbetering t ot gevo lg heeft " . Aardig
is ook de passage waa rin Midde l burg uit de doeken doet da t er ove r de ga ng van
zaken in de ministerraad geen mededelingen aan de pers mogen worden vers
tr ekt . Hij w ijst dan vervo lge ns o p een afspraa k met een ve r t rouwe n sman va n her
ANP , die van de RVD t o horen krij g t Welke onde rwerpen z ijn aanvaa rd , ten minste
voor zover die voor publikati e va tbaa r zijn . Middelburg schrij ft d an: "Ten
erod e hierbij voo r ve rrassinge n to zijn gevrijwaar d is met h et ANP uitdrukkelijk
ove ree ngekomen d at s lechts tot p u blik a tie van de rgelijke z aken mag wo rden
ove rgegaan , H a dar her be trokken departement bij nav r a a g heeft meegedeeld hierme
de akkoord to gaan. De ve rtr ouwe n s inan van h et ANP weet , d at bij schend ing
van dit vertrouw en, de bijzonde re positie va n het ANP onmiddellijk z ou wo rden
IN ItE I' R OSPECT1Ff
241

eeindigd. Deze regeling werkt uit s tekend. T o t nu i s hierover geen enkele klacht
vern omen . "
Over de emolumenten van de mini s ters schrijft Middelburg: "Aan elke mini s ter
sta at een auto, desgewe nst met chauffeur, ter beschikking . Afgesp r oken is dat h et
gebruik van deze auto's door de dames van de mini sters aan de eige n prudentie
van de ministe rs wordt overge late n . " Re i skos ten mogen de mini sters ook m a ken ,
uiteraard "met inachtneming van gepaste zuinigheid " . Minis ters mogen vo lgen s
een nog s teeds bes taande regeling gebruik maken va n hetjachtslot Sint Hubertu s
op de Hoge Veluwe . De pensionprij s bedraag t volgens M iddelburgs blauwe
boekje "25 gulden per persoo n . De nota i s inclus ief he t bedieningsgeld ad 15% .
Het is niet de bedoe ling dat her bedienend p e rsoneel nog ie ts ex tra's wo rdt gegeven
. . . . [ndien m et de beperkingen eigen aan he t huffs en de pe rsoneelsvoorzieningen
rekening wo rdt gehouden, k an ee n verblijf op her jac ht s l ot beantwoorden
aan h et doe l enige dagen van volledige rust to genieten . " Ministers nemen so ur s
hun vrouw mee naar her b uiten land. Maa r, schrijft Middelburg, " in het algemeen
za l een m inister of sta atssecre taris (mede met he t oog op de reciprocit e it) z ich o p
deze dienstreizen niet doo r zijn vrouv, la ten vergezellen . He tzelfde geldt voo r het
meenemen van de echtgenote voor eigen rekening . "
Geen woordelijk verslag
Her b lauwe boe kje wa arschuwt nie t a l to kwist ig our to springen met het toezeggen
van nota's aan d e Tweede Kame r. " N ota's kunn en invita ties aan de Staten-
Generaal worden o ur op de stoel van de regering to gaan zitte n ." En : "D e eenheid
van het regeringsbeleid verbiedt een bewindsman in het parlement to s tellen dat
hij tegen een ma atrege l Been bezwaar heeft, maar d at de mini ster van Fin ancien
het tegenhoudt; ook op ande re w ijze mag tegen de handhaving van de homogeniteit
van het kab inet naar buit en nie t gezondigd worden. " En over de kern van z ijn
eigen werk , het schrijven van de notulen : "B i nds 1940 worden va n de bespreking
van de ministe rraad en in de waste colleges uitvoeriger notulen gemaakt dan to
wren . Daa rb ij wordt toch ges treefd naar het kort houden va n de n otulen, zodat
deze Bee n woordelijk ve rslag bevatten, maa r voorn amelijk de argumenten e n
conclu s ies en de belangrijks te wij zigingen in de stukken . De betekenis v an dew
n otulen is toegenomen, onder ande re doo rdat de coo rdinatie van het regerings beleid
in de m inister raad en was te colleges in vergelijking met voor de oo rlog veel
b e langrijker en omvangrijker is gewo rden. ( . . .) Her aanta l onderwerpen, d at in
de vergaderi ng aan de o rde k omt, de du u r van de vergade ringen en het g rotere
aantal ministers, die aan her ove rleg deelnemen, hebben de behoefte doe n g roe ien
t o kunnen afgaan op de aantekeningen van he t sec retariaa t." D e n otulen zijn
supe rgeheim, zo blijkt uit het blauwe boekje. Zo geheim, dat ee n afzonderlijk
besluit nodig was our een afgetreden bewindsma n de notulen ter inzage to geven
VOO R DE EENHEI D VAN BELE I D
242

van "de laat ste vergadering w aarbij hij aanwe zig is geweest". Her besluit we rd
genomen in d e mini s terraad van 21 oktober 19 6 6 .
A ardig is ook wat Midd elburg onder het hoofd stukje voorli chting e n represent atie
schrijft: "Bij de v oorli cht i ng v ia radio en te lev isie over het regeringsbeleid z a l
m en de nodige di stantie dienen t o bewaren ten aanzien v an onderwerpen waarover
nog overleg met de Kamer moet worde n gepleegd. De bewind s lieden zullen
in het algem een verstandig doen t o weigeren zittin g t o nemen in een telev i s ie- of
radiofo rum. Bij uitnodigingen voor een debat met kamerleden via deze media
zullen zij bijzond er voorzi chti g moe ten zijn met het oog op de positie van de
Kame r." Kom daar t eg enwoordi g nog eens om .
De sec r etaris van de mini sterraad m aakte zich ook z orgen over de kwaliteit van
de ambtelij ke stukken . In een n otitie van 1964 meent hij ambte naren e r nog eens
op to moeten wijzen dat al in de minister raad van 21 januari 1946 is afgesproken
in de briefwisseling met ministers her woord Excellentie achterwege to laten .
" Op de mees te de partement en hebb en de ministe rs toe n de i n structie gegeven om
Uwe(r) Excellentie of U . E . to ve rvangen door u (behalve op Buit enlandse Zak en
voor het verkeer in d e diplomatieke sfee r ) . Op verschillende d epartementen i s
t e rze lfder tijd ve rzocht uitdrukki ngen als "ik heb de ee r" e n "met voornoe mde
eerbied" to vermijden. Enkelejaren later heeft de m inisterraad bes loten in brieven
aan de K oningin her berglandschap "van d i epe eerbied ", "Hoge bes temming" en
"Hoogstderzelve" to l aten verdwijnen. "Het wa s k ennelijk Been overbodige luxe
om twintigjaar na dato nog ee ns t o herinne r en a an de destijds gemaakte afspraken
. Z oals her weer ruim twintigjaar later, anno 1 987 du s, nog steeds geen ove rb
odige luxe is wat Middelburg toen zei ove r d e St ijl van ambt elijk e stukken. "Ter
vermijding van "ik" schrijft een ambtenaar", aldu s Middelburg, "vee l a l " m en" of
"ond e rge tekende", dan wel zet hij de zin in pass ieve co n s tru c tie. Er is Been enkele
reden dat "ik " t o vermijden . Voor de duidelijkh eid en directh eid van Stijl ware
zoveel mogelijk die derde-persoon-constructies to vermij de n . ( . . .) Voo r her snel
lezen van stukken i s nodig, d at d e zinnen ko r t zijn . Korte zinnen bevatten ook niet
zo gauw taalco nstructiefouten . Vo oral nota's dient men m ark ant in to d e len .
Nummeren, waken van alinea's, laten inspringen van nevenbetogen, her "in ee n
blo kje z ett en" van cita ten, waken van hoofdjes of m a rginale aanduidin gen en
afs luiten met conclu s ies enzovoort vergem akkelijken het snel lezen en helpen he t
vinden van de essentie v an een betoog."
Gedwongen aftreden
Bij al deze bemoeieni ssen met de wee r p rocedure le kant van de mini sterraad heeft
Middelburg ook ee n o pen oog gehad voor de inhoudelijke gang van zaken .
Drees, zo mochte n we al nit zijn kant tekeningen vernemen , was een uitnemend e
voorzitte r . Ma a r wa s hij dat ook in moeilijke, of zelfs in confli ctsituati es ?
W REfR OS PEC 7IFF
243

Bijvoo rbeeld in d e Indo nes ie-kwes tie? Middelburg vindt van we l: " Kijk, die
Ind ones ie-zaak , daa r wordt nu sche rp ove r geoo rdeeld . M aa r e rg fair i s d at oordee
l met . Nederland was ee n van d e ee r s te landen , die deko loniseerden. Vergelijk
dat een s met Frankrijk d at tot ver in de jaren zes tig nog ee n compl e te oorlog
voerde in Alge rije. Die Indoues i e-zaak was boven dien verre va n eenvoudig.
Indonesie vcrloren, ramps poed geboren, was de binnenlandse s logan . De KVP ,
de g roots te rege rings partner, was onw rikbaar. Gegeven deze omstandigheden
heeft Drees een wij s b e leid gevoe rd. In conflicts ituat ies trad hij ko rdaat op.
Minister Sassen b ijvoorbeeld werd gedwongen of to treden toen hij na de tweede
politi onele actie in Indi e in moeilijkh ed en kwam met de mini ste rraad, omdat h ij
met uitvoerde w a r was bes l oten. Toen hij ten s lotte met he t idee kwarn o m voor
to s tellen de soeve reiniteit over Nede rland s-Indie ove r t o drage n aan de V e renigde
N aties h ad de ge hele raad ge noeg va n zijn u i tzichtloos gemanoeuvree r . Ee n
tweede o nt s lag trofminister S chokkin g . In de ministerraa d en de Tweede Kamer
was men t ot de conclu sie gekome n , dat gen e raal Kruls met langer als chef va n de
gene rale staf was to handhave n . Toen Sch okking het besluit van d e ministe rraad
met uitvoe rd e, moest hij aftr ede n . "
En mini s ter Beyen van Buitenlandse Zake n ? Middelburg kijkt be d enkelijk ,
omdat hij over de gespann en ve rhouding tussen deze mini s ter van Buitenland se
Zak en en Drees bezwaarl ijk w a r ve rt ellen kan zonder ook de Hofmans-affaire t e r
spr ake t o brengen. H et verhaa l van de gebedsge nezeres Gree t Hofmans, die in de
jaren vijftig grote invloed had op koningin Juliana, zeer t ot ongenoegen va n pan s
Bernhard . Deze tweespalt verdeelde ook her kabinet. Er wa ren ministe rs, ond e r
w i e Beyen , die her s tandpunt van Be r nhard d eelden . Anderen daarentegen s tonden
in d eze zaa k achter d e Koningin . Drees zag leans een dreigende consti t utione le
crisis to bezwe ren . Er kwam ee n commi ss ie van w ijze mannen en deze zag leans
Hofmans van her Hof to verwijderen . Middelbur g: "Drees heeft in deze affai re de
V o r stin voor tdu rend ges teund . Hij heeft de zaak ook o p ee n voortreffelijke
m anier to t ee n goed er ode gebracht . Maar ja, e r zat wel ee n staartje a an deze
gesc hiedeni s . Zo kon o p een gegeven moment iedereen in de krant lezen dat de
b enoeming van Beyen tot ambassade ur eind e loos op zi ch li et wachten. Her laat
z i ch raden hoe dat kwam . De Koningin voelde er nie ts voo r. Onde rt ussen h ad
Beyen zijn intrek genomen in hetjachtslot St . Hub e rtus . Daar had hij contact m et
ministers om to trachten deze patstelling to doo rbreken. Een fraaie vertoning was
dat . "
De verhouding tu ssen Romme en Drees? Middelburg : "Romm e, de frac tievoo rzitter
van de KVP was de g rote tegens peler van Drees . V a n zijn e ige n fractie en
van zij n minister s had hij betrekkelijk weinig t o duchte n . Met Romm e moest hij
echter ter dege rekening houden . Ze lf i s Romme noo it toege treden t ot h et kabinet.
D at kwain omdat hij zi ch voor de oo rlog al s mini s ter met popula ir had
gemaakt m et een sp a a rregeling voor we rkloze arbei ders. Het kwartje va n
Romme was oo k na de oo rlog ee n begrip geb leven . Hoe her ook zij, gedurend e a l
VOOR DE EENH EID VAN BELEI D
244

diejaren we ige rde Romme deel uit t o maken van een kabinet, misschien ook xvel
omdat hij a l s fra c tievoorzitte r net zovee l of mee r kon bereiken . Die fractie had hij
volledig in zijn niacht. In de KVP had niemand iets te ve rt ellen . "
Premier De Quay? "D at was een goede voo rzitte r van d e mini s terraa d . Her was
ec hter Been sterke mini ste r- president . Zij n optred en in d e Tweede Kame r w a s
nik s . Zijn ambtenaren moes te n letterlijk apes voo rbereiden . Hi las bovendien
z ijn stukken s lecht . H ij had de gewoonte zinnen met een p otloo d to ondcrstrepen .
Niet een zin, rnaar alle zin nen, zodat die streepjeszetterij Been enke le z in had,
beh a lve dan d a t wij konden zien tot hoeve r hij ge lezen had. Na d rie pag ina 's h ad
hij her mees tal wel gezie n . Toch heeft hij twee gra te B aden op zijn naanl staan . D e
Quay maakte een einde a an de Ni e uw-Guinea-kwestie . In Indones ie had hij een
b roer z itten die m iss iona ris was . Hij wer d oo k gesteund door de jonge KVP-
m i n i sters Ca ls en Klompe, in de wandeling altijd Ot en Sien genoe in d . Zijn
twee de gro te daad was zijn besluit om nie t meet ter ug to kere n in d e politiek. Zo
iets in t o ku nnen zie n en daaraan ook conse quenti es to verbinden , Ba t getuig t van
g roothe id."
We,pgepromoveerd
"Over O t en S ie n gesproke n . D ie twee he bben ook een ro l gespee ld in het bes luit
B at de secre taris-generaa l van Algemene Z aken, Fock, wegge promoveerd werd
als Commissaris va n de K oningin naar d e p rovin c ie Groningen . Zij vero ndersteld
en B a t Fock een handlanger was van minis t e r Luns, die ee n tegenstand e r was va n
De Quay's i deee n over Nie uw-Gu inea . Zij wilde n daa rom D . P . Spi e renburg van
Economisc he Z aken ( directeur Bui tenlandse Economisc he Betrekkinge n) a l s
sec retaris-generaa l op Algeme ne Z aken . Luns ve rzette z ich met h and en rand
tege n deze opzet . Uitein delijk werd Van Ni spen t ot P annerden de nieuwe m an
van Algemene z ake n . "
V e ldkamp? De mini ster van Social e Zaken ? " Voor die ma n was men knap
be n a u wd in KVP-kringen. Her was een uiterst be kwa m e, in het par lement h andig
o pere rende bewindsma n . Via de K atholie ke Arbeid ersbeweging (KAB )
beschikte hij ook ove r een s tevige macht s basis . M aa r ja, d e KVP-top - eerst
Rom me en later Schme lzer - waren niet zo gecha rmee rd van deze m an. Zijn
levenswande l (samenwo nen me t een secre taresse) ston d he n nie t aan. Uiteindelij k
lukte her hem o p ee n zijspoor to ma noeuvre ren me t een fancy-o pdracht . H ij kreeg
tot taak de soc iale wetgev ing to ordene n . Daa r heeft hij meet B an lien jaar over
mogen doe n zonde r B at het de samenleving veel heeft o pgelever d . "
Z ijl stra? "Ove r deze premi er va lt weinig to melden . Een uiterst be kwame voo rzitte
r van de ra ad . Een snell e bes lisser . Al in her k abine t-De Quay was hij de ma n
die de eindco nclu s ies fo rmuleerde van her kabin e t s beraad ." Marij nen B a n ? "Ja,
wa r m oet ik daarvan zeggen. Her was wee r een zwakke KVP -premier . Het i s toch
IN REI'R OSPECiI EF
245

wel opvallend dat di e partij zo weinig s terke figuren k on inz ett en. Eigenlijk
wa ren er in die tijd maar twee echte pa rtijen, de Pvd A en de ARP . Die beschikten
over een g root aant al p olitiek geschoolde mensen. Politiek bedrijven w as deze
mensen m et d e papl epel ingegeven . In de KVP , de CHU en de V VD wa s het echter
armoe troef. De CHU bijvoorbeeld wa s ee n club amateur s. lemand die zin ha d
om kamerlid of minist er to word en m eldde z i ch gewoon bij die par tij aan e n hij
werd h et nog ook . M arijnen w as ook al Been sterke bewind sman . Hij k on zijn
stukken niet lezen . Het drong gewoon niet t ot hem door w at hij la s . Wat hij in
ges prekken hoorde , pakte hij echter wel o p . Het was ov erigens een b ehoorlijke
man . Ik zou geen kwaad woo rd ove r h em kunn en ver tellen . Hij struikelde over
de omr oepkw es tie. Al s je het mij v r aagt , w as dat toen e r g dom van de VVD . Er
kwam prompt een andere coalitie. "
Vo lgens de gangbare theorie tra d e r een kabinet met de PvdA aan, het kabin et-
Ca ls, om de omroepkwes tie to rege len . Een andere theorie gaa t ervan uit d at de
v al van het k abi net-Marijnen wel zo goed uitkwam . Er was een kabin e t met een
brede b a sis nodig, omdat het t oen omst re den huwelijk van B ea trix met Claus e r
aan zat to komen. Middelburg h oudt h et n adrukkelijk op beide mogelijkheden .
Meer bijzonderheden wil hij er niet over kwijt, omd at hij dan mededelingen zo u
moe ten doen o ver d e bemoe i enisse n van d e Koningin. "In meer a lgemene z in
geldt , dat het Been o nve rstandige gedragslijn voor de Oranj es is om d e PvdA t o
betrekken bij di t snort bes lissingen. Het w a s de enige grate partij me t een meer
republik einse in slag . Met het huwelijk , waarvoo r toestemming nodig was van
het parl ement, i s het goed gegaan. Het was alleen fout om het huwelijk in
Amsterdam to vo ltrekken . In plaats van het uitbundige fees t wat het in D en Haag
zou zijn geword en, werd de he le we reld getuige van he t gooien van een paar
rookbommen . "
De nacht van Schmelz e r? "Het kabinetsberaad in die befaamde nacht heb ik niet
meegemaakt . H et stond echter al l ang van tevo ren vast dat d e KVP genoeg had
van dit kabin et. Zou her suet op dit punt gestruikeld zijn , dan w as het wel over i ets
anders gevallen . Schmelzer kon z ijn zin doorzetten, omd at hij in de fractie we inig
tege n spel kreeg van M a rga Klompe. D at zou je nie t verwacht hebben, omd at er
in eerdere kabinetten zo'n uits tekende r elatie bestond tussen Klompe en Cals,
Ot en Sien . Ma rga had ze lfs een pet ekind bij de familie Cal s . In het kabin e t van
C als was voor haa r echt e r Been plaat s . Wa arom weet ik ni et . Misschien omdat z ij
in de verdeling van de portefeuilles niet p aste . Hoe d an oo k , het kan zijn dat de
relatie tussen die twee b ekoeld wa s . Feit is in ieder geval da t zij in de nacht va n
Schmelzer voor de cootie stemde di e h et kabinet ten val bra cht . "
Een borreltje ria afloop
DeJong? "Gek genoeg werd hij premier. Bies heuv e l zou het ee r st geworden zijn ,
VOOR DE EENFEI D V AN B ELEI D
246

ma ar die gaf o p het alle rla ats t e m oment zijn forma tie-opdracht teru g . De m ini stersploeg
oog de nie t s terk genoeg naar zijn zin . H et zat Bi esheuvel met name
dwars dat hij CHU-voo rman Beernink moest accepteren. " Die goeie Henk",
pla cht Biesheuvel to zeggen e n gelijk had hij . Beernink was een zw akke m ini ster,
zo i s in he t kabinet-Dejong w e l ge bleken . Hij h ad weinig inbre n g . De mini s ter
v roeg me we leens waa rom e r van zijn bijdrage in de minis terraad niets in de notulen
was ve r schenen. Wat moest ik ? Er viel niets va n to maken, omdat het niet bijdroeg
aan de beslu itvorming . Het heeft me altijd ve rbaasd dat B eernink zich desondank
s in h et par lement goed s taande k on h oude n . Dat kwam , denk ik, omdat
hij iede reen kende, inclu sief hun e igenaa rdigheden. DeJong ze lf was een uit s tekende
premier. Na Drees d e bes te die we gehad he bben - op Lubb e rs na m isschien
- maar da ar kan ik niet ove r oordelen. Di e h eb ik all een m aar meegem aakt
a l s mini s ter van Econom ische Zaken in h et k abin et-Den Uy l . Daarna ging ik met
pensioen. "
Biesheu ve l? "Ja, van hem werd ve rwacht dat hij zi ch a ls de s terke man zo u ontpoppen
. D a t is anders gelopen . Hij brak zij n nek over DS' 7 0 . Mini s ter D e Brauw
van deze pa rtij had kennelijk to w e inig to doen op zijn eigen departement. In plaats
daarvan h amerde hij voortdurend op de noodzaa k om een loonmaa tregel t o treffen.
Drees jr., de andere DS ' 70-min ister, hield zi ch in deze discussie afzijdig .
Maa r j a, De Br auw kwa m er - o pgestookt doo r fra c tievoorzitter Berger - i edere
keer op terug. Dat maakte de minister van Sociale Zaken, B oersma, witheet.
Samen met Biesheuve l dronk Boe rsma noga l eens een borr eltje na afloop van de
m inis terra ad, vaak tot diep in d e nacht . Misschien i s in die wr en het plan geboren
om DS' 70 t o lozen . Feit is in ieder geval d at de twee DS'70-mini sters, de kampioen
bezuinigers, een onevenredige p orti e bezuinigingen op hun bord krege n .
Dit is ex pres ge beurd e n z ij stapten oo k gehee l vo lge n s plan op. Biesheuvel dacht
zonder hen ve rder to kunnen rege ren . Maar dat was een mis rekening . Jammer
voo r de ARP d a t het zo ge l open i s . Het was hun p remier . "
Den Uyl heeft Middelburg niet tot h et eind meegemaakt . Erg veel spijt zal hij
daa rvan niet gehad hebben. "Me teen toen die hier binnenkwam , informee rde hij
b ij Biesheuvel of er nog soci ali s ten werkzaam wa r en op het d e partement van
Algemene Zaken. Midd elburg we rd gezegd. 'Die', zei Den Uy l, ' die is zo rechts' .
Ee n echte vec htja s, die Den Uyl. Nachtelijke ve rgaderingen , ruzies . Den Uyl h ad
ook pech . Als vice-premier w as V an Agt mind e r ges laagd. Ik weer met hoe hij het
al s prem i er heeft geda a n . Maar h et optre den van Van Agt tijdens het k abin et-
Den Uyl wa s in ieder gev al beneden peil . Hoe vaak ik die m an Hier b ell en moes t
om t o informeren waar ie bleef. Den U y l e rgerde z ich aan die m an. D at kon
met misse n . W ant behalve zijn gedrag was oo k zijn inbreng beneden de maa t."
Mi ddelburg t en slotte over Den U y l: " Drees ma akte wa r van zijn soci ali s tische
beginse l en. Hij was een g root s t aatsm an. D en U yl heeft z ich in h et kabine t ond er
zijn leidin g bijzonder in ges pannen om de toegenomen rijkdom van Nederland
meer gelijk ove r a lle bevolkingsg roepen to verde len. Het was spijtig voor hem,
IN REI7tOSPEC71Ff
247

dal h ij - ond ank s de w inst van li e n zete ls voor de Par tij van de Arbeid bij d e
kamerverkiezingen van 197 7 - niet ee n tweede kabine t-Den Uyl heeft kunnen
vo rnle n . Den Uyl heeft reuze zijn b est gedaan het beeld van Drees wa t to "veruylen
" . Het i s hem niet gelukt . Jammer" .
Op de va lree p van ons gespre k overhandi gt Mi ddelburg ons een foto kopie van
ee n filoso fisch gedicht, dal hij eens e rgens gevo nden heeft . J a renlang droeg hij he t
b ij z ich a ls ee n sno rt m otto voor zijn we rk . Her ge dicht :
"A nd so wh ile the great ones depart to the ir dinner
The secretary stays, gro wing thi nner and t h inn er
Racking h is brai n to record and repo r t
What lie t hinks that they thi n k they ought t o have thought "
VOOR DE EEMiEID VAN BECII D
248

C. L. W. Fock
Secretaris-generaal A Z
1949-196 2
"Achteruitstrevend" coriservatief?
De oud-secretaris-generaal (SG) van Algemene Zaken en oud-Commissaris
van de Koningin in Groningen, mr . C .L .W. Fock (82) is een van de
weinige Nederlanders die zich onbewimpeld conservatief noemt, sours
ook nog met de aanscherping "achteruitstrevend" to zijn . Ondanks deze
eigenschap was de verstandhouding tussen deze SG en de socialistische
premier Drees uitstekend . De twee waren op elkaar gesteld .
Fock zouje een "no nonsense bestuurder avant la lettre" kunnen noemen .
Hij was daadkrachtig, zakelijk, wars van alles war zweemde naar bureaucratische
rompslomp. In de ambtelijke porceleinkast gebruikte hij zelfs
menige krachtterm .
Voor de oorlog werkte Fockjarenlang bij een scheepvaartmaatschappij in
Oost-Afrika . De oorlogsperiode was gevarieerd : vliegveldverdediging,
inlichtingendienst, "combined chiefs of staff" in Washington, korte tijd
in Portugal en ten slotte werd hij hoofd van het bureau Inlichtingen in
Londen. Na de oorlog werd hij in Den Haag hoofd van een bureau dat zo
geheim was dat zelfs van het bestaan ervan geen melding werd gemaakt,
de Buitenlandse Inlichtingendienst .
Fock over Algemene Zaken, de kunst van het besturen en het politieke
bedrijf. "Een moet er de baas zijn, anders wordt het niets ."
Hal verwege o ns gesprek beantwoordt hij s taan de een telefoontje. De tengere
ges talte van de oud-secre t ari s-ge neraa l e n oud-Commissa ris van d e Koningin i s
nog k aarsrecht en m et zij n kra chtige, een bee tje sch erp e s temgeluid m aakt hij de
lui s teraa r aan de andere k ant van de lijn op niet voor tweeer lei uitleg vatbare
mani er duid elijk wa t zijn mening i s. " Of ze he lemaal gek gewo rden zijn", wil hij
we t en.
Het telefoongesprekje doer enigszi ns ve rmoe den hoe mr . Fock des tijd s de z aken
IN RETN OSPEC7 7EF
249

Mr. C. L. W. Pock.

unde op het departement van Algemene Zaken en ver char buit e n , want het
dep artement had ook in di e tijd al een red elij ke hoevee lheid bemoeieni s met de
andere depart ementen. Volgen s de verhal en w as Fo ck in all e opzichten het tegendeel
van een ambte naar . Ingewikkelde ove rlegprocedures w a ren hem een gniweL
Hij ging recht op zijn Joel of en hij schuwde he t gebruik van kr achtterme n
niet . Een christelijke politicu s kreeg van hem eens to Ko ren: "Ik weet dat ik van u
met vloeken mag , maar u dwingt mij erto e." Met zijn onorthodoxe optre den
dw ong hij nochtans respe ct of in het ambt elijk app a raat.
Fock w erd geboren in Den Held e r op 27januari 1905 . Hij studeerde rechten aan
de Rijk sunive rsitei t t o Leide n en werkte tot aa n de oo rlog bij de Vereni gde Neder-
landse Schee pvaartmij . H oll and Afrika Lij n . Tijden s de oo rlog werd hij officier
bij de Nederlandse troepen in Engeland . Hij werd uiteindelijk hoofd van he t
bureau Inli chtingen in Londen . Dat bur eau v iel onder d e minister van O orlog-
voering . Daar leerde hij ook zijn ee r s te premier kennen, Gerbrandy . Fock: "Het
was onder m eer mijn taak om verbindingen to onderhouden met bezet gebied.
H et bureau stuurde e r agenten Keen, men ve rwerkte micro-films en verzond en
ontving in het la atste oorlogsjaar dagelijk s honderden telegramm en . In het laatste
oorlogsjaar telefonee rde men vanuit Eindho ven ook wel recht s treeks met het
bezette gebied . B ehalve over de militaire situatie, beschikte ons bureau oo k ove r
veel informatie over de soci aa l-eco nomische en politieke toestand van beze t
Nederland . Over dit snort zak en had ik dage lijks contac t met Gerbrandy . Met
z ijn r adiopraa tjes, waa rmee Gerbrandy zich in de oorlogsj aren zee r populair heeft
gemaakt , kon hij zodoend e in spelen op de ac tuele situ a tie. Ove rigen s moe t je je
over het toenmalige departem ent van Algemene Zak en Been ove rdreven voor-
s tellin g maken . Het was in feite niet meet d an een uitgebreid sec r etariaat van de
premier en de m i niste rraa d . H oe dep arteme nten na de oo rlog reilden en zeilde n
King in hoge mate of van de persoon van de prem i er. Ond er G erbr andy ging h et
weer and e rs dan onde r S cherm erhorn, Bee l , Drees of De Quay . Voor de mees te
departementen geldt dat ze opereren vanu i t een eigen b estuurlijke traditie, die
doo r een g r ote ambtelijk e staf in stand wordt gehouden. Voor Algemene Za ken
ga at da t echter nie t op. Het functi oneren van dit d epartement hangt ofvan de premier
. "
Meer een padvinderspatrouill e
Hoe bracht G erbrandy het er vanaf? Foc k zoekt ee r s t aa rze l end , maar gaandeweg
trefzekerder n aar ty peringe n : "Aan de ene k ant ee n , eh, ontroere nde man m e t ee n
bewonderen swaardig Godsvertrouwen . In tegen stelling tot de andere mini s ters
heeft hij de hel e oorlog in een hotel in h et centrum van Lond en gewoond . D e
bombardementenjoegen hem gee n schrik aan. 'Ik b en kl ein van stuk', pla cht hij
t o zeggen. 'De kans d at ik getroffen words i s niet zo groot. En voor h et o verige :
IN R EIROSPE C77EF
251

wat zou ik me zo rgen waken? De Lieve Hee r zorg t voo r mij .' Gerbrandy was oo k
een spontaan men s . Zijn radiopraatjes maa kten a ltijd veel indruk . Maar als voorzitter
van d e mini s terra a d was hij nie t gemakkelijk . Hij schopte zijn ambtgen oten
noga l eens tege n de schenen. Hij z ag geen le a ns van de mini sterr aad een homoge ne
club t o m aken . O verigens i s homogeniteit we l een voo rwaarde voo r een slagv a a rdi
g bestuur , maar noggeen g ar antie . De Quay bij voo rbeeld zag n a de oorlog leans
om binnen veer ti en dagen van de minis terraad een homoge ne club to wake n .
Maa r van de b e leids daden van deze club ben ik ni et erg onde r de indruk gekomen .
Her was wee r een padvinde r s p atrouille. M a ar goed, o nder G erbr andy was e r van
homogenitei t geen sprak e . Boven dien w a ren e r spanningen tussen de premie r en
he t staatshoofd , koningin Wilhelmina . W aaruit die bes tonden, ga ik u ni et aan de
ne u s h angen . "
We veronderstellen d at di e s p anningen we l een s to wa ken zouden kunnen hebben
met het snort va n s taatkundige vern ieuwing, d ie de Koningin in h e t naoorlogse
Nederl and Wilde doorvoeren . Zij Wilde een krach tiger op tre dende regering, een
ond e rgeschiktere rol voor het parlement en een doo rbreking van de ove rhee rsende
ro l van de politieke partijen . Fock laat zi ch er ec hter n iet toe ve rleiden een
verband tussen he t een en het ander to sugge rere n . In plaa t s daarvan informeert hij
b elangstellend naa r d e slagva ardigheid van het hedenda agse bestu ur. Of da t nu zo
geweldi g is? Fock: "Je kunt het vervelend vinden of n iet, veel mensen vonden he t
toen noodzakelijk om een zwaa rde r acce nt t o leggen op de uitvoe rende macht ,
desnoo d s ten kos te van de contr o lerende macht van het parlement . De vernie uwing
r i chtte z ich vooral ook tegen her denk en vo lgens de nud e partijpoliti eke
sc heids lijnen . Dergelijke o pvattingen leefden s t erk onder gegij zelde voo raanstaande
Neder l ande r s in het k amp Sint Mi chiel geste l . Daa r ook werd de bas is
gelegd voor de N ederlandse Volksbeweg ing, die ee n doo rbraak beoogde van de
bestaande partijpolitieke verhoudingen. "
Of het ex periment ges laagd wag h eten? Fock v indt van met. " S cherm erhorn
heeft her enthousiast gepr obee rd. Op een we rvende m anier probeerde hij op ee n
centrali s tische wijze inhoud to geven aan het premierscha p me t r adiopraatjes bij
de h aard en zo . Maa r e rg overtuigend wa s het met . Op het depa rtement van Algeme
ne zaken krioelde het a l gauw van de mensen . Koos Vorrink werd er regeringscommissa
ri s in a lgemene dienst. Zijn dochter Irene wer d secre taresse . Er
werden chaot isc he disc uss ies gevoe rd . De ministers o p enkele na wa ren Been
beroeps politic i . Het w a re n vee l al doorbr aakfiguren met we in ig of Been pa rlem
ent aire e rvarin g . Ze deden hun best, m aar he t i s hen met gelukt de vern i e u wing
van de g rond t o till er. De oude'politieke p a rtij en voelden er ni ets voo r z ich weg
to later reo rganisere n . Late r, order B ee l , kwam er ook a l met veel l ijn in het
bestuur sapparaat. Bee l was iemand die ge durende de ee rste maa nden in een
nieuwe fun c tie alles g rondig Wilde veranderen . D at Wilde h ij ook als p rem ie r .
Maa r na ve rloo p van tijd hoo rden we er ni ets weer van . "
VOOR DE E ENHEI D VAN BELD D
252

Het werk van andere departementeri dunnetje s
over doe n
Fock was in die tijd regenngscommissa ris en later raa d adviseur in a lgeme ne
diens t bij her departement van Alge mene Zaken . Achter die frame b enamin g Bing
zijn eige nlijke we rk schuil , her runnen va n her superge h eime bureau van de Buit
enlandse Inlichtingendi en s t . Deze BID w as zo gehe im, dat her bes taan e rvan in
de officie le stukken to t ver in dejaren zeventig noon werd ve rine l d . Een beetje
"onzin nig" eigenlijk, vindt Fock, "maar zo was h et nu eenmaal in die tijd. Je g ing
niet met een ki s tje op de D am sta an om to roep en dat we e r een inlichtinge ndien s t
op n a hielden." Foc k reageert niet erg verras t op de v raag of in de afgelopen bezuinigingsj
a ren we l eens serieu s is overwogen de dienst op t o heffen. "Ach, een klein
l and als her o nze houdt e r strikt genomen Been ac ti eve bu itenlandse p olitiek op n a .
We hobbelen maar zo'n beetje mee met de anderen . Zo'n BID kan daarom ook i n
weze n niet zo veel voorstellen . Het is geen m a chtsapp a raat. Dat k an en mag her
ook noon zijn . "
Ond er Drees werd de raada dviseur benoem d tot sec r eta ris-generaal , de hoogs te
ambt e lijke baas va n her departement van Algemene Zaken . Zijn zakelijke i n stelling,
zijn ergernisse n oo k ove r de "chaos" onder Scherm erhorn doe n vermoe den
war e r toe n gebeurde. Enja hoo r . Bijna gretig vertelt Fock dat hij he t aant a l mensen
te n departein ente "schielijk terugb racht tot een beperkt aantal" . Fock: "Strikt
genomen w as Drees iemand die her departement bij wijze v an s preke n in zijn eentje
had kunn en runnen . Du s wat moest ik met al die m ensen ? Ik heb her aantal
hoge re ambtenaren op het d epartement t erugge bracht tot vijf. Trekken we de
mensen e r vanaf die nodig w aren om her sec reta ri aat van de mini s terraad en
onderraden t o runnen , die de agenda voo rbereidd en , de notulen schreven enzovoort,
dan bleven er maar een paar mensen over om de bele idsstukken van de
ande r e depart ementen t o beoo rdelen . Zelf deed ik Bu itenlandse Zaken . Dat was
mee r d an genoeg . Meer ambt enaren zo u a lleen maar dubbel werk hebben o pgeleve
rd. Dan g a at elk van di e mensen het werk van de ande re dep artementen nog
eens d unne tjes over doen. De RVD laatik hier onbes pr oken . "
Fock is wo rt s de geschiedeni s ingegaan als de man die de minuut heeft afgeschaft .
Een minuut was her ee r s te geschreven concept v an een brief, ee n rota e nzovoo rt .
Zo'n minuut, vaak o pgesteld in frame beleefdheid sfrases, w a s Fock een doom in
her oog . Zij bew andelde d e hierarchieke weg ten departemente. De een knoeide
erin m e t een g roene pen, de andere met een rode. Op die manier duurde her vaak
weken , in G r oningen so urs ze lfs m aanden voor de definitieve tekst de deur u it
kon . Fock introdu ceer de de regel dat ieder ontwe rp zo geschreven m oest wo rden ,
dat h et onmidde ll ijk ve rzond en kon wo rden . Op di e manier b es p aarde hij veel
tijd en t ikwerk . Een ni euwigheid was ook dat Foc k a fschriften van n o ta's, brieven
enzovoo rt te r kenni s bracht van m ensen waa rvan hij ook maa r enigszin s dacht dat
I N RETROS P EC 7l EF
253

ze iets met het onderwerp to maken hadden. Fock: "Die m eth ode heb ik afgekeken
v an de En ge lse adm ini stratie. Her v oordeel van die methode i s dat de men se n
op de hoog te zijn van elk aar s doen en laten. Een nog groter voordeel is datje achteraf
ook nooit gez eur kunt krij gen dat men van niets wist . In d e Nederl andse
admini stratie werkt her prec ies andersom . De neiging b es taat zo w einig mog elijk
men sen op d e hoogte to stelle n . Men wil Been pottekijk e r s. Her i s jammer dat
mijn m ethode Been ingang heeft gevonden . Zij werd afgeschaft b ij mijn ve rtrek."
Fock was oo k voorzitte r van de eer s te commiss ie voo r Ato omen e rgie en trad
voo rts op als voorzitter van de Voo rli chtings raad . Dit geze lschap probeerde de
voo rlichtingsac tivite iten enigszins o p elka ar of to s temmen . Maar vo lgens Fock
viel her niet mee, ook a l omdatje toen ne t als nu tr ouwe n s twee s tromingen h ad.
Fock: "Je h ad de mensen die her be leid van hun mini s ter wild en verkop en, die aan
de weg wi lden timmeren en de mensen die z ich ertoe b eperkten her bestaande
be leid toe to lichten . U begrijpt dat ik een aanhange r was van de laa t s te stroming .
Ik moet niets hebben van voorlich t ingsac riv iteiten a la Goebbel s . "
Besturen is realistisch z~n
War intrigeert is dat de "conservatie f " Fock een g root bewonderaar was van de
soc i ali st Drees e n omgekeerd . Fock vindt het echter vanzelfsprekend . Hij b ewonderde
voor al de bestuurd er in Drees . Fock: " Drees liep nooit met zijn gevoelens
t o koo p. Her was een duali st in hart en ni e re n , die er niets voo r voelde gedurende
de fase van bele i dsvoo rber eiding zaken m et her parlement door to n emen, zoal s
dat g edoe tegenwoordig en vogue i s . Kam e rleden stell en al vra gen als ze gedurende
drie minut en de kr ant hebb en ge l ezen . Je kuntje niet voorstellen hoe alleen
al die ac tivite it her ambtelijk appa raat b e last. Maar zo als gezeg d , Drees hield her
parlement op afstand . Hij was een uitzonderlijk b ekwa am mini s ter-pr esident .
Het besturen heb ik van hem ge lee rd. War d at inhoudt ? Nou, in iede r geva l iets
totaal ande rs dan men nu doet . Van besturen komt weini g terecht a ls er ni et een is
die met k op e n schoude rs boven de rest uitsteekt . Een club cli ent to weten wie er
de baa s is . Dat hebje o f d at hebje nie t . Drees had he t in ieder geval in hoge ma te .
Geen ministe r durfde her in wezen tegen hem op to nemen . Wie her toch pr obee
rde werd gevloerd . Drees dreef op zijn eigen gew icht en ik k an u ve rzekeren ,
d at dat gewicht ruim voldoend e was . "
Maar b esturen veronderstelt toch ook zoiet s als be leid mak en ? Het ligt cl an toch
voor de hand dat e en conserva tief als Fock e n een soci ali s t a l s Drees er totaal verschillende
opvattingen op n a houden? Fock antwoordt niet rechtstreek s. "Ik he b
weleen s tegen D rees gezeg d: 'Het ve rschil tussen jou en mij i s, dat jij begint met
n ee t o knikken voor i emand de drempel ove r is . Ik w acht tenmin s te nog fatsoenlijk
tot i emand binn en is .' Verg i sje nie t in her belang van dat "nee" zeggen. Iedereen
die bij j e binnenkomt , die wil war vanje . Je kunt clan wel moo i gaan meepra-
VOO R D E EENHE ID VAN B ELEI D
254

t en. Maar voorje wee t h e b je iet s toegezeg d of beloofd, waarje niet mee r ond eruit
kunt . Ja, war die v raag betreft, a ls je met soc i ali s tisch her ge doe be doe lt a l s
in s pr aak, her idee dat iedereen o ver apes zijn zegje m oet kunn en doen, dan moet
ik zeggen dat op dat punt Dr ee s en ik niet van mening ve rschilden . Al die
in s praak, al dat ove rleg. Her l ijkt heel democratisch, m aar her maakt de z aken
a lleen m a a r moeilijker en ingewikk elder . Her laat bovendi e n een smerige sm a ak
achter inje mo nd. Her leidt tot uitkomste n waa r niemand tr ek weer in heeft . Als
je gewoo n iemand zijn gang laat gaan , dan hebje tenmin ste nog kans dat een Oink
a ant al mensen her ermee een s zijn . Verantwoordelijkh eden worden er doo r u itgeh
old . De politiek wordt macht e loos . Dat wa s niets voor Drees . Hij z a t er nie t om
to socialise ren. Hij z at er om de tent to runnen. Besturen i s rea li s tisch zijn . Is
her afwege n van mogelijkheden tegen onmogelijkheden en b esluiten nemen ."
Beleid m aken, ve ronderstellen we, i s du s kenne lijk dingen tegen elkaa r afwegen
enje uiteind elijk nee rleggen bij de g roo tste gemene deler . Vi s ies komen er kennelijk
ni et aan to pas . Met deze ve rond e r s telling zijn we bij Fock aan her ve rkee rde
adres . "Vi sies? Ik ge loof niet in mensen m e t v i s ies . Ik b en al heel blij als iem and
precies weer war hij de volgende dag van plan i s . Daar hebje meer aan dan gefilosofee
r over hetjaar tweedui zend. War koo p je ervoor? Niks toch. Wi e heeft die
be ur skrach voo rzi en? Niemand. Ja, achterafhoorje de deskundigen verkl are n da t
her er dik inza t dat zo iets to ge beuren s tond . Maar ik geloofer niks van. Als d ie
m ensen dat zo ze ker wi sten, zouden ze goudgeld verdiend hebben. "
Dat neemt niet weg d at Fock her moeilijk kreeg ond er de opv o lge r van Drees, De
Quay, in die zin dat minis ters uit her k abin et veronderstelden dat de SG de pr emier
vergaand beinv loedde. Als De Quay weer eens een standpun t innam dat hen
niet zinde, dan was het: "Da ar zit Fock n atuurlijk achte r." Uiteinde lijk werd de
SG weggepromovee rd . Hij werd benoemd tot Commissa ris van de Konin gin in
Gr oningen. Een s tap , wa ar Fock ove rigen s in geen enkel opz icht spij t van hee ft
ge had . "Het was een prachtige t ijd in Groningen en al h elema al toen ik met de
nodige kunstgrepen spoedig k ans had gezien de G a suni e naar Groningen to krijge
n . Toen kon ik g een kwaad m ee r doen ."
Spreekwoordelijke zuinighei d
En ove r d at wegpr omove ren : "Het i s allema al heel begrijpelijk. De mensen zoeken
na a r een verklarin g . Die dachten : dat kan D e Quay zelfniet bedacht hebben .
Daa r zit Fock vas t achter . Da ar komt bij , dat menje op den duu r gaa t ve r eenz e lvigen
met de mini ster waarmeeje zo lang h ebt samengewerkt . Het liep hoog o p . Ik
her-inner me een receptie o p de Britse ambassa de - we liepen e r allemaal feestelijk
bij in rokkostuum - da t er een mini ster op mij a fstapte, omgeven doo r enige
ambt elijke partijgenoten. ' Foc k ', widen ze, 'pas maar op . Jou krij gen we we l
klein'. Kind e ra chti g . Ma ar, ik had her gedaan . "
IN RETROS PEC77 EF
255

Misschi en toch niet zo'n gek idee om de SG mee o p t o laten s t a ppe n met de ministe
r . Maa r c har wil Fock niets van wete n . D at zou alleen ma ar t ot Amerikaanse
toes t anden leiden . Bi nnen de kortste ke ren zou de ambte l ij ke t op "partij politiek
ge5nfiltreerd zijn." Toch k an het knap l astig z ijn a l s de SG er totaa l andere opvattinge
n op nah oudt d an de mini s ter . Fock: " Laat ik er dan nog dit ove r zeggen . Ik
ben 'acht eruit s trevend ' conservatief. Maar Drees was dat in g rote mate ook .
Neem zijn spreekwoorde lijk e zu inigheid . Daar was ik het roe rend inee ee n s . M et
belas tingge ld kunje niet voo rzi chtig genoeg om s pri ngen . Drees introducee rde de
AOW . Dat was zijn schepping . Maar char w as ik ook voor . Het realiseren van
zo'n oudedagsvoo rzienin g heeft voor mij alles to maken met behoo rlij k en degelijk
besturen . Zoals een beetje bestuurde r gem akkelijk kan voo r s pel len dat we
met di e Oos terscheldedam een foute besliss in g h ebben ge nom en . Die techniek
houdt he t Been honderdjaar uit . Het zal blijk en d at e r voor miljard en guldens geld
over de balk is gesmeten. Daar komt Been politiek b ij kijken . "
"We leefd en toen in de tijd van de wederopbouw . Allerl e i prob lemen waarmee
we nu to maken hebben, bestonden toen niet . Het vervuilde milieu, overvo lle
wegen . Dat kenden we allemaa l niet Toen konden we bouwe n . De arme
bestuurders van nu moeten afbreken . Dat neemt niet weg, da t voo r ee n conservatief
als ik ben, ook nu nog ee n aantal dinge n vanze l fspre kend zijn . De echte
minima bij voorbeeld kun j e e r niet ver der in inkomen o p ach teruit laten gaan . D at
behoort tot de normale zo rg van een l and. Al even va nzelfsprekend is het om nu
loon sverhogingen of t o wij zen. Als u d at li nks of rec hts wilt noemen. Prima .
Voor m ij heeft het met politiek nie t s to m aken. Ik noem h et gewoo n co nse rva tief.
Om z ulke va nzelfspr ekendh eden to wete n behoef je echt geen dertig gulden per
j aar to g ir e ren voor het lidm aatsch ap van een politieke partij . "
Bij het afsc heid komt Fock nog even terug o p her gegeven dat Drees tegenover
niemand van zijn emotie liet blijken. Foc k: "Tijdens her hoogtepunt v an de
Koude Oorlog was er hooguit even een mo ment in de Tweede K amer, toen hij
zeer hard uitpakte tegen een communistisch k amerlid . Maa r ove rigen s, niet s .
Drees bleef zakelijk tot o p de laatste dag op z ijn dep artement. Ik herinn er het me
nog goed. De por tefeuille-ove rdracht had al plaatsgevonden . Toen kwam nog
een telefoon tje voor mij van Drees . Hij Wilde me nog ee n keer spreke n . Ik v roeg
wat er was. 'Nou, j a', zei Drees, j e begrij pt het wel . Ik kan bet niet zo goed zegge
n . Dank je' . Toen hing hij op. Het was zijn m anie r om mij t o bedanken voo r de
j a renl ange samenwerking."
VOOR DE EEMiEID VAN B ELEI D
256

D . M. Ringnalda
Secretaris-generaal A Z
1972-198 6
Sfin.a ofspi n
Ruim eenjaar geleden zette de secretaris-generaal van het ministerie van
Algemene Zaken, drs. Derk M. Ringnalda (63) een streep onder een langdurige
ambtelijke carri6re . Gebruikmakend van de VUT-regeling ging
hij vervroegd met pensioen . In 1964 begon hij als adjunct-secretaris van de
ministerraad. Van 1972 tot 1986 zwaaide hij de scepter als secretarisgeneraal,
in de wandeling SG genoemd .
Anders dan van sommige spraakmakende SG's zal de buitenwacht vermoedelijk
alleen een glimp van hem hebben opgevangen tijdens dejaarlijkse
algemene beschouwingen in de Tweede en Eerste Kamer . En zelfs
dat is twijfelachtig . Want op zulke dagen is het dichtbevolkt op de ambtenarentribune.
Toch zat hij char als de eerste man van bet departement dat
een sleutelrol speelt in de coordinatie van het regeringsbeleid, dat de premier
terzijde staat en hem tijdens zo'n belangrijk debat voor rampen
moet behoeden .
De loutere wetenschap van bet bestaan van die sleutelrol verleende hem
temidden van al die ambtenaren onwillekeurig gewicht ; ook al deed hij er
zo to zien meestal bet zwijgen toe. Af en toe zagje hem een driftige krabbel
maken op een groot schrijfblok . Welke rol speelde Ringnalda in de
coordinatie van het regeringsbeleid? Die van de spin in het web? Of was
hij alleen maar de sfinx waarvoor velen hem hielden ?
Met een mengeling van gearnuseerdheid en tro ts vertelt Derk Ringnalda aan her
s l ot van h et gesprek hoe hij op een vakantie re i s naar d e Sovjet-Unie kans zag de
g ren swachten to ove rbluffen . Die wilden zijn k ampeerwagen aan een g r ondig
onde rzoek on derwerpen . Ma a r ofschoon Ringnalda niet s to verbergen ha d ,
meend e hij char toch een sto kje voor t o moe ten s t eken. Sinds wanneer dienen
houd ers van een diplornatiek paspoort zich een dergelijke beh andeling to l aten
IN REIROSPEC I7FF
257

we lgevallen, vroeg hij in zijn m et Duits doo r spekt Russ isch. Het werkte. De SG
mocht doorrijd en. Op de terugweg had hij echter mind er succes . Eenjonge officier
voe lde er nie ts voor z ich t o laten overd onde ren en Ringnalda h aald e bakz eil :
"Al redenerende mer kte ik dat de officier niet to vermurwen was . Ja, wat doe je
d an?"
Voor zover Ringnalda al terecht wordt afgeschilderd als een s finx, gunde hij ons
met dit verhaal in ied e r gev al een i nte ressant kijkj e o p zij n persoon. H e t i s k ennelijk
i emand , die een uitdaging niet uit de weg gaat . En zo i s het ook. Rin g n alda i s
iemand die er een onmi skenbaar b ehagen in schept z i chzelf en anderen uit t o
dagen . Maar her zal hem z eld en overkomen dat hij de grenzen uit h e t oog verlies t .
Zodra hij in de gevarenzo ne komt , lijkt er ergens een belletje to rink elen, dat hem
ertoe doet besluiten zi ch bij de feitelijke verhoudingen nee r t o leggen . Dat belle tje
rinkelt zelden to vroeg, zoals velen hebben e rva ren di e hem als ee n geducht tegenstander
hebben leren kennen. Ma ar z eke r ook met t o la at.
Die eigenschap i s hem onge twijfeld goe d van pas g ek omen bij de opbouw va n het
depart ement van Algemene Z aken to t war hij met gepaste tro ts en dwars tegen de
heersende opvattingen in als zou de bureaucratie, en dus ook z ijn departement,
log en verkokerd zijn, omschrijft a ls een goed geo lied, deskundig en uit s tekend
functi onerend appar aa t . Aan nemende dat Ringnalda het bij het goe de eind heeft ,
hoe heeft die groei, die ontwikkeling zich kunnen vo ltrekk en? Als eenvoudige
sterveling stel je je bij zo'n ontwikk eling onwilleke urig een l angdurig en ta a i
gevec ht voor tu ssen de van origine ma chtige en z e lfstandig opererende dep artementen
, die zich bepaald niet zom a ar zond e r s lag of s toot zullen hebben geschikt
naar de coordinerende en leidinggevende rol van de minister van Algemene
Z aken .
Enke le tientallen jaren ge leden nog maar mocht de premier al blij zijn al s hij zich
ook daadw erk elijk premier mocht noe men. Hij w as de eerste onder zijn gelijk en,
de primu s inter p a res, die bij de g r a ti e Gods d e mini s terra ad mocht voorzitt en.
Alleen ste rke premie r s leek he t zo doende beschore n to zijn boven he t bescheiden
nive au van hun plaats uit t o s tijgen . E en Co lijn, een Drees, of anno 1987, ee n Lubbers,
die met een m e ngeling va n ont z a g wel w ordt omschreven a ls "der M ache r".
De ge dachte dringt zich daarom op dat Ringnalda's goed geo li ede apparaat w e l
wee r als een kaartenhui s in elkaar zal vallen, zodra een zwakkere premier zi ch aa n
het hoofd z al hebben ges teld van het smaldeel Algemene Zaken. Eist Ringnald a
niet teveel ee r voor zi chzelf o p doo r her to doen voorkomen a lsof Algemen e
Zake n ook zond e r sterke premier, de s leute ls van de coo rdinatie van her regerings
beleid in h anden heeft ?
Een onvermijdelijk iiatuurgebeurei i
Het antwoord van Ringn ald a past bij zijn uitdagende k arakte r . Met de ondertoo n
VOOR DE EENH EID V AN B ELEI D
258

Drs. D.M. Ringnalda.

van een nauwelij ks voor tegen s praak vat bare vanzelfsprekendh eid fo rmuleert hij
een a l gemene we t , di e de ontwikk eling van Algemene Zaken en de huidige ro l
van d e ministe r- pr esident als een onverm ijdelijk natuurgebeur en verklaa rt . Die
wet , die we m et zijn aar ze l ende goe dk euring ook de wet-Rin gnald a molten noemen,
luidt : n aarm a te de rege ring zich w eer bem oeit met de samenleving, neemt
de b otsingskans tussen individu e le mini ste rs en hun departem enten toe, k omt er
een zwaa rder a ccent t o ligge n op de coordin a tie en zal d e minis ter-president een
sterkere positie inne m en. De mate van staatsbemoeienis bepaalt dus de rol van de
minis ter-president . Krachtens deze wet i s he t soo rtelijke gewich t van her p rem
ie r schap, los va n de personen die het ambt hebben molte n bekleden, in de afgelopen
twintigjaar stee ds g rote r gewo rden. E en verdere toeneming valt voor de
afz ienbare toekomst niet to verwacht en, een afneming tr ouwe ns evenmin. Her
zo u anders z ijn wanneer d e bemoeienis van de overheid met de samenleving kleiner
zou worden. M aar vo lgens Ringnalda ziet h et daar ni et naar ui t, on d a nks alle
woo rden over p rivatisering, decentr alisa tie, deregulering en in her algemeen de
roep om m inde r ove rheid en meet markt .
Zo'n a lgemene we t, zo'n vanzelfsprekendheid v raagt om tegenspraak. Her zal
daar om niet verbazen dat een groo t gedee lte va n her ges prek zich op dit onderwerp
heeft toegespitst . E en verko rte vers ie van dit gesprek word t hier in nagenoeg
c hronolog ische vo lgorde wee rgege ven . De ee r s te k anttekening o nze rzijd s
gold de v raag war Ringna lda prec ies ve r s taat onder coordinatie . Zijn definitie: de
beleidsvoomeme ns van de dep art ementen in een zo v roeg m ogelijk stadium op
elka a r afs temme n. Goe d, maar heeft de minister-president al s de g r ote coordinato
r ook de v rijheid, d e ruimte om zelfbeleid t o initieren e n des noods doo r to drukken
. Kortom wa t step de macht van de premie r e igenlijk voor? Ring nalda vindt
de v raag nie t ech t interessant . Het is een "schijnprobleem", vindt hij . Al s de premie
r beleid wil initieren, dan zal hij de meest betrokken vakm inister "verzoeken"
het in itiatief to nemen , bij de beleidsvoo rbereidin g het voort ouw to nemen. Een
begrijpelijke ei s v an doelma tigheid, met wa ar . Even begrijpelijk is, even afgezien
van de opstelling van regee rakkoorde n , dat tussentijd se bele idsinitiatieven
gewoonlijk komen van de "mensen in h e t veld", die imm e rs a ls eer sten me t
n ieuwe maa tschappelijke knelpunten to m aken krijgen : de indiv iduele minister s
en hun d epartementen . Ik voel me daarom allermin st thui s bij de l euze, d at regeren
- goed coordineren dus - zo iets is als vooru itzien. Onzin, regeren is met vooruitzien,
niaar voo r a l afwachten wa r ero p je of komt, zoa l s Donner weleens heeft
gezeg d . Kijken wa t er vanuit de maatsch appij opborr e lt , daa rop c reat i efreage ren,
de on twikkeling bege l eid en, bij sturen en hoogs tens een bee tje beinvloe den . Wie
van dat laatste to veel wil , komt al gauw op ondemocratisc he gedacht en. En
omda t zulk e dromen in ons land met komen tot de daa d , zal de ove rmoe dige na
verloop van tijd s pij t ig moe t en vas tste llen d at de wal van de Neerlandse s a menleving
het schip a lwee r heeft gekeerd . Een goed kabinet ve r staat de kunst de ontwikkeling
van de sa menlev ing, voo rtgestuwd al s ze wordt doo r tal van kr achten
VOOR DE EENHEI D VA N HELE ID
260

waaro p een regering m aar bitter w einig vat k an hebben, r e l a tief harmonisch t o
l a ten v erl open. In wezen i s dat de kern , de essen tie va n her werk van iedere
premier .
Rol van Van A,gt zwaar onderscha t
Beg rijpe n wij her goe d , d a t het driftige gedoe van sommige premie rs, de w ijdse
vis ies d ie so urs me t de benen op tafe l t en beste wo rden gegeven , d an wel he t geintrigee
r achte r de scherm eri , in weze n he t niveau va n knope n ontwa rr en, he t coo rdineren
ni et to bove n kornt? O m twee ui tersten to noemen . Maakt her Been e nke l
ve r schil of D en Uyl prem ier is, ofDe J ong of Van Agt?
Een premie r (Van Agt), d ie er ijlings met zijn racefiets va ndoo r B ing toen ambtenaren
va n her Centraal Planburea u z i ch op zijn depa rtement vervoeg den our de
cij fe rtjes va n dejongste ramingen van de economie door to nemen ? Of d ie zich to
pletter schrok toen een moto r ordonn ance hem op zate rdagm o rge n de jongste
ve r s ie van het persbericht van de Rijksvoor lichtingsd ien st kwam bezo rge n . D ie
man was dat zo gewend onder Den U y l , du s V an Agt kreeg er oo k een o p za terdagmorgen
. Dat hoefde du s ni et wee r .
Ringnalda w il ove r de meer persoonlijk e k anten v an de premiers niet meer kwijt
dan dat wa t hem b e treft de r o l van V an Agt in h e t algemeen zwaa r wordt onderscha
t , ten dele omdat d e prem ier zich zelf gra ag pousseerde a l s d e relativi st en
levensge nieter. Maar voo r her ove rige beroept Rin gnald a zich op afspra ken: "Ik
k an helaas niet al to concreet zijn . Ik heb "mijn" minis ters beloofd , dat ik geen
memoires zou schrijven . Di e b e lofte deed ik o ur een op tima le communicatie tu ssen
premier en SG mogelijk to maken . En d aar houd ik me oo k a an. Maar l aten
we in dit jub ileumjaar ee n s terugkijken en, min of weer willekeurig, een paar
uiter ste n in de popul aire beeldvo rming bij de k op nemen . Wie van de twee heeft
mee r invloed gehad op de o ntwikk eling van de Nederl andse s ame nlevin g : de m an
die van zic hze lf ze i s lechts o p d e Winkel to passen (De J ong) ofde g rote maa tschappijhervormer
?"
Her antwoo rd op deze v raag spreekt vo l gens Ringnalda voo r zi chze l £ We neme n
de draad daarom maar weer op door aan to nemen dat een hedendaagse premier
een zware r o l speelt i n de coo rdinat ie van he t regeringsbeleid, of hij nu V an Agt
heet o f Lubb e r s . De maa tscha ppelijke ontwikkeling, de grote benloe ienis van de
overheid met de samenlevin g dwingen hem al s het ware die ro l to spelen . Maa r in
he t ve rleden kend en we toch ook krachtige premier s . Over de p ersoon va n C olijn
wo rden tot vandaag de dag nog dikke boeken geschreven . Hoe ve rhoudt die cons
t atering z ich tot de wet-Ringnalda? D e SG heeft er geen moeite mee . Zich b eperkend
t ot de naoo rlogse periode l aat hij Drees vallen in zijn anal yse : " Die kunnen
we o pzij zetten . D a t was zo'n ko los . Die kon het in zijn tijd op z ij n ee ntje we l af.
Los daarvan s peelden er in di e tijd ge noeg kwes ties die vergaande ove rheids-
I N R EIT105PECIlEF
261

emoe ienis en coordinatie vroegen . Denk aan Indonesie, denk ook aan de formulerin
g van de opbouwpl annen van het land . Waa r het mij orn gaat i s dat, afgezien
van de genoemde issue s, de departementen op eigen houtj e een b e leid k onden
voeren . De noodz aak van c oordinatie , van het formul ere n van k a binets beleid d at
boven dat van d e individu e le minis ters uit g a at, deed zich nog ni et zo gevoelen. En
dat wa s to merken aan de samenstelling van Algemene Zaken. Toen ik er begon
wa ren er we lgeteld drie adviseur s . Tot voor k ort t elde de s tafvan het kabin e t van
de minister -pres ident, KMP, vij ftien adviseu rs, die interdepart ementaa l werkzaam
zijn en die persoonlijk alle deskundi gheid in hu ffs hebben om de inform a ties
troom v anuit de departementen to ve rwerk en en van ona fh ankelijk com mentaar
to voorzi en. "
" De pr emier neemt vandaag de dag een vergelijkbare leidinggevende positie in a ls
in de andere Euro pese l anden, afgez ien dan van Engeland , waar de premier wel
een hee l d omin ante ro l s peelt. Onze pr emier is voorzit ter va n alle acht onderraden
van de mini sterraad, voo r zitter ook van de zes mini s teriele commiss ies en ambtelijk
Algemene Zaken heeft alle sec retariaten in hand en . De premier is zo doende de
central e figuur, die de hele voo rbereidin g v an het b e leid heeft meegemaakt en
voorgezeten . Hij staa t structureel s terk, oo k al klinkt daarva n weinig door in de
Grondw et. Het i s al heel war d at hij in d eze wet voluit pr emier genoemd mag
wo rden . Maar wat doet het ertoe. Her ga at om feite lijke ve rhoudingen. Die
bestempelen de premier t o t een leidinggeve nde man . Da arin k an pas ve r andering
komen wannee r er mind e r gereguleerd wordt . Dan wordt zijn positie zwakk e r .
Dat v loeit uit mijn w et voort . Maa r voo rlopi g is daa r Been spr ake van. "
Een subtiel proces
Heeft de premi e r , heeft de mini s t e r van Algemen e Zaken die l eidin ggevende rol
echt zo v anze lfsprekend toegewe zen gekrege n al s de SG suggereert ? Zo v anzelfs
prekend i s h et ook weer niet gewees t, wil Ring nalda wel kwijt. "Het is een subtiel
proces geweest. Mijn s telling was altijd : wij van Algemene Z aken moeten ons
zoveel mogelijk receptiefopstellen. We moe ten er voo r zorge n da t de kan a len van
de departementen Haar de pr emi er toe niet dicht slibben. Dat gevaar was zee r .
reee l . Departemen ten neigen e rtoe inform atie achter t o h ouden, bang als ze zijn
da t voortijdi g tegenkra chten wo rden opge roepen. Er mocht n ie ts voortijdig uitlekken,
want d an zou de bloem in de knop gebr oken worden . Depart ementen
willen vanuit hun e igen verantwoordelijkheid aan her langs te eind trekken .
Logisch . Om een s terk k abine t van d e mini s ter-president to vormen w as h et
daarom absoluut noodz akelijk o bjectief, zonder vooroordelen en uite r st discreet
met de inform atie om to gaan. Het idee moes t pos tvatten d at Algemene Z aken de
enige plaat s i s waar uit sluit end aan het land sbelang wo rdt gedacht . Dat v ertrouwen
hebben we gekregen doo r ons k eurig to gedragen . D e d epartementen zijn
VOOR DE EENH EI D VAN B E L EI D
262

vandaag de dag minder ge nei gd elkaar poo tje t o haken . Er is een gr ote re bereidh
eid om zi ch in h e t coordinati eproces to lat en opnemen. Doo r o n s niet op to dringen
is het gelukt het KMP die ro l t o later spe l en. De klaagzangen va n order meer
d e Commi ss ie-Vonhoff als zou het met de coo rdi n a tie van h et rege rings beleid
droevig ges teld zijn , kloppen niet met de we rkelijkheid . Ik ben erva n overtui gd
- en dat heb ik Vonhoff c . s . ook gezegd - d at Tho rbecke v andaag over de
gecoo rdin eerde beleid s voorb e reiding in de top van h et overheid sapparaa t we l
degelijk tevre den zou z ij n . "
He t zi ch voegen in h e t coordina tieproces, de accept atie ook dat Algemene Zaken
daarmee beoog t zo iet s al s het l andsbelang t o di enen . Het klinkt m oo ie r dan het
lijkt . E en cyni c u s heeft eens ge zegd: het land sbelang i s per definiti e partij belan g .
Geldt dat o ok voo r een pr emi e r ? Ringnald a i s het er ni et mee een s. "Land sbelang
zou ik willen omschrijven als gecoordin eerd dee lbelang . Het gaat erorn dat all e rlei,
vaak tege n strijdige belangen o p elkaar worden afgestemd . Heeft de mini ste rraad
di e afweging gemaa kt, een bepaald beleid goedge keurd, d an i s e r sprake van
landsbelang. Natuurlijk is de premier ook lid va n een partij, so ur s lij sttrekker . De
partij geeft hem ook de nodige impulsen, maar pe r saldo kan hij het zi ch niet veroorloven
o ur anderen in de wielen to rijden. O ok voor hem i s d e uit s lag van de
collec tieve besluitvo rming doo rslaggevend. De mini s terraad is een instituut d at
boven de in dividu e le be l angen van mini ste r s uitgaat . De premieris de ee r s t ge roep
ene our di t surplus wat de m iniste rraa d vertegenwoordig t , to activeren . Z o lang
h et kabinet het vertrouwen houdt van h et parleme nt , i s het d e mini ste rraad di e in
ee r s te in stant ie het l and sbelang interpre tee rt en ve rt olkt . "
De erk enning van de macht van de mini sterraa d i s niet van een leien dakje gega an .
In 1969 baarde de Rot terdamse hoog leraar V an Maarseveen ze lfs nog enig opz ien
doo r zijn inaugurele r ede voluit de titel mee to geven: "De hee rschappij van de
mini ste rra ad" . Dat kon toch ni et wa ar zijn . Hoe zat h et dan met de macht van de
Tweede Kamer, de macht ook v an indi vidu ele mini s ters? Maar vo lgens Ringnald
a heeft de minis terraad zi ch zijn domin ante pos itie b etrekkelijk ru stig e n
geleidelijk kunnen ve rwe rven. "Zeker, som mige ministers hebben e r wel moeite
mee gehad . Maa r v roeg of l aat kwamen ze toc h tot de ontdekkin g datje met een
"All eingang" vanze lf tegen d e lamp loopt . Vooral beginnende mini s t ers maker
di e foul noga l eens . Het k abin et-Den U yl muntte ook ni et uit op het punt van soepele
coordin a ti e . Het w as een vechtkabin et m et alle wantr ouwen van di en. De
k analen dr eigden weer di cht to s l ibben . Dat was duid elijk voelbaar. So urs ook
wa ren er spanningen tussen de mini ste r van Buitenlandse Zaken en de premie r .
Kon de prem ier Nede rl and w e l ve rtegenwoordi gen op Euro pese topconferenties?
Ma ar ook op dit terrein kan e r geen enke l e twijfel meer bes taan over d e
leidinggevende, coordin e rende ro l van de premie r . Lees er de brief maar op n a di e
premier Van A gt op 22 decembe r 1 978 aa n de Tweede K amer heeft geschreven",
aldus ve rmeldt Ringnald a nie t zonder enige trots, onidat hij in de samen s tellin g
van die bri ef een belangrijk aandeel heeft gehad.
IN REI'R OSPECII EF
263

Uitkomst van ministerraad zelden verrassend
Een ministerraad, een collectieve beslui tvorming die boven de individuele belangen
van m ini s ters of die v an de partij uitgaa t, doe t vermoe den dat de uitk omst van
de besluitvorming zelden ve rrasse nd z al zijn. Alsje wee r war e r in de coordin atiemachine
gestopt wordt , dan zul je ongevee r bij b e nadering ook kunnen schatten
war er uiteinde lijk ti l t de bus zal komen. Ringnalda bevestigt dit . In zijn loopbaan
bij Algemene Zaken bl ijkt hij zelden ve rbaasd to zijn gewees t ove r de uitkomst
van het kabin etsberaad . De on derw erp en zijn vo lgen s hem van to vo ren "zo voorgekookt
, dat e r ze lden i ets geks gebeurt". En war Rin gnald a betreft is her oo k
goe d zo. Politieke, in de zin van partijpoli ti eke adv iseurs van mini s ters zijn hem
een "gruwe l " . Z ij ve r s toren "het proces va n geintegreerde beleidsvoo rbereiding"
. S cherme rhorn en Beel hebben me t p olitieke advi seurs gewerkt . Die ervaring
heeft geleerd , dat we ze kunnen missen a l s kiespijn . De n o rmale ambt elijk e
staf waa rmee de prem ier werkt i s ruiinschoots toe reikend om hem terz ijde to
staan, ook in politiek opzicht . Om m isversta nden to voorkomen: de twee advise
urs d ie onder Den Uyl zij n b enoemd , waren Bee n poli ti eke adviseurs, zoa l s ik
bedoe l . Zij maakten Been dee l nit van het kabinet v an de minister-president, maar
wa ren in gehuurd om de premier snel t o informere n ove r actue le ontwikke li ngen ,
om n a to gaa n war er zo al broeid e in het land . Dat is een goe de zaak die past bij
her we rk van de Rijksvoo rlichtingsdien s t . "
We kunnen her toch niet l aten de (p artij)polit iek nogmaa l s ter s pr ake t o breng en.
Ringnalda mag z ich dan verre houden van politieke adviseurs, de benoemingen
van secre t a rissen-gene raal , ja van nagenoeg alle to pambtenaren is vaa k ook ee n
politieke a ange legenheid . Sommige aan de weg timmerende SG 's ofD G's l ijken
zelfs rondui t politiek t o bedrijven . Ringnalda wil e r echter nauwelijks van horen .
De ac tivit eiten van sommige van zijn colleg a's vallen naa r zijn s ma ck binnen het
kader van "hun deskundigheid". Hij . acht her voo rts "ondenkba a r" , d at ze z i c h o p
Welke wijze dan ook zullen distantie ren van her regeringsbeleid , d an wel voo ruitlopen
op toekomstig b e leid. Over zijn eigen ro l is hij uiterst so ber: "Discretie was
de voorna amste voo rwaa rde om t o kunn en functioneren met de andere de partementen
. De prem iers heb ik b eloofd Been m emoires to zull en schrijv en. Een gang
naar het perscentru in Ni euwspoo rt , zelfs op informele basis was voor m ij uitges
l o ten , laat s taan dat ik in toespr ake n can de weg zou hebben ge timmerd . Over
mijn e ige n politieke voo rkeur k an ik kort zijn . Ik was de en ige p artij loze SG .
Ik h eb niet zo'n hope pet o p van p o l i tieke ideo log i e . In dit bevoorrechte land heb
ik gee n enkele neigi n g om me t een e igen boodsc hap d e barri caden op to g aan . "
Uitlekkeri van vertrouwelijke inforinati e
W ij brengen nogma als her kennelijk vanzel fsprekend e primaat v an de minister-
VOOR DE F.EN H EID VA N BELEI U
264

aad, van het coordinati eproces, de collec tieve besluitvorniing, of hoe m en het
ook noemen wil , t e r sprak e . Hoe zit het met de publi eke discussie ove r nagenoeg
a lles w at er in d e ministe rraad gaande i s . De a c ties en tegena c ties, die het proces
van besluitvorming bege leiden ? V o lge n s Ringnalda behoeft de ze "gla s nos t " Bee n
we zenlijke inbr euk op de coo rdinade t o betekene n : "Er is veel ve r anderd . V roege
r w as e r veel koudw a terv rees . In vee l gevallen blijkt de fa tale botsing, die we
v roege r voo rzage n , een heilzam e choc des o pinion s t o zijn . Inderd aad, veel k an.
Maa r L ang niet a lles . Waar de g renzen precies moeten wo rden getr okken i s niet
eenvoudig uit to maken en voo r to sc hrijven. Daa rom heeft de o penheid waa r we
nu zo pra t op giian, binnen her bestuur toch ook vaak ge leid t o t onzekerheid , hier
en daa r zelfs tot verwarri ng. Een opme rkel ijke ontwikk eling van de laats te ja ren :
naarmate de coo rdinatie-di scipline bin n en de cent rale ove rheid i s toege nomen , i s
ook de n e iging toegenomen om b esli st nog ve rtrouwel ijke inform at ie naa r buiten
to s m okke len . Een uitlaatklep ? Nee, ik laat me nie t ve rleiden om a lweer ee n we t
to formulere n . Ik cons t atee r alleen het fei t . Misschien heeft het ee n met h et ander
to niaken, maa r e r zijn zoveel andere facto ren in het spel . De a lgemene normve rvaging
. Onve r schilligheid en onwe tendheid over het s taatsrecht . Jonge a mbte naren
die departementale loyalite it, v roeger een vanze lfsprekendheid , koel afwegen
tegen hun solidariteit me t een bepaa lde actiegroep. Bewind slieden di e niet een
proefballo n opl aten op hun strikt e igen beleidste rre in - zo'n terrein bes taat tr ouwens
nauwelijks meet, z o als gezegd - maar eigen beleidsvoorne men s laten uitlekken
w aarv an zeker i s dat colleg a's daarvan hinder z ullen ondervind e n, met alle
narigheid vandi en voor de latere collec tieve besluitvorming . Mijn standpunt laat
z ich raden: slinks gedrag mag nie t wor den vereenzelvigd m et politiek bedrijven."
Al s di e mini st e rraad d an zo belangrijk is, hoe z i t her dan met de figuur van de
secre taris-ge neraal van Algemene Zaken , die het ha rt vomit van de voo rbere iding
van de bes l uitvo rming van deze raad. Hij wee r war e r speelt , kent ook de
gevoeligheden op de ve r schillende dep artementen. Heeft die SG ni e t een eno rme
voorsprong op bijvoo rbee ld een beginnend e prem ier ? Rin gnald a : "Die voorsprong
is e r even , maar w ordt a l gauw ingelope n, onder meer om dat hij niet de
wekelijkse vergadering v an de mi n i s ter raad b ij woont. Her sec retariaat van de
mini s terraad i s toevert r ouwd aan een v an de adviseurs van het k abin e t van de
min ister-president . Bij m ijn we ten is een combinatie van de functies van SG en
secretaris v a n de mini ste rr aad wijsel ijk nooit e rns tig overwogen . Met zo'n cumulatie
zou to veel kennis en daarmee macht in een en kele ambtenaar z ij n veren igd .
Her zou four zijn . Overigens lij kt het me goe d in het k ader v an dit gesprek to ve rmelden
da t ook h e t sec r etariaat van de ministe rraad een heel bedrijf is gewo rd e n
dat e lektronisch reg i stree rt hoe alle ministers opsc hieten m et de uitvoering van de
afsprak en nit her regee r akkoord en van late re ministerraadsbesluiten . Jamm e r dat
in dit gespre k ook niet de andere onderdelen van Alge mene Zaken aan de o rde
konden komen, de Rijksvoo rlichtings die n st, de Inlichtingendienst Buit enl a nd e n
het burea u van de WRR . Het zij zo . "
IN RE7AOSPECiIE F
265

Toch nog even terug naar de SG. Hij wee t veel en hij zal die kenni s toch ook we l
,eens willen aanwende n om her "land sbelang" naa r zijn opvattingen t o kneden, a l
was het maar onder het voorwendsel z ijn mini s ter voor mi sstappen to willen
behoeden . Het antwoord van Ringnald a is veelzeggend: "Zeker, ik zie terdege de
oeve rs va n het k anaal . Bij de ene minis ter zu l je d aar om bij wijze van s preken a an
de jaspanden moet en gaan hangen om hem voo r een bots ing met d e kant to
behoeden . Ik beschouwde het a ls mijn t ack op d e begrenzinge n to wijzen. Te zeggen
als dat nodig i s : zo i s het verkeerd . En wat ik z ag als verkee rd l aat z i ch a fleiden
uit wat ik gezegd heb over een goed k abin et . "
B ij na cryptisch, s finx of spin, war z ou de oud-SG bi er z e lf over willen zeggen?
Rin gnalda lachend: "Omd at hij spin was, was hij sfuix . "
VOOR DE EENHFJD VAN BELEI D
266

J . Kremer s
Voorzitter van de WRR
1972-1977
Een toekomst voor ontheemde burger s
De Limburgse Commissaris van de Koningin, dr . J. (Sjeng) Kremers
(54), heeft de zich vaak gewichtig voordoende Haagse politiek bet relativerende
besef bijgebracbt datje een regeerakkoord ook gewoon een bord
spaghetti kunt noemen . Hij was, toen hij deze opmerking maakte, formateur
van het tweede kabinet-Van Agt .
Kremers stond eerder aan de wieg van de Wetenschappelijke Raad voor
het Regeringsbeleid (WRR), een onafhankelijk adviesorgaan, dat is
ondergebracht bij het ministerie van Algemene Zaken . Ook tijdens dit
gesprek neemt Kremers geen blad voor de mond . Over de WRR zegt hij :
"Het is een veeg teken dat de WRR zich laat wegdrukken door managersin-ruste,
aan wier adviezen de regering kennelijk meer waarde toekent
dan aan die van de WRR ."
Het verbaast Kremers trouwens so wie so dat ministers nauwelijks
belangstelling hebben voor het denken op wat langere termijn . Ook over
de verstoorde relatie tussen Van Agt en Den Uyl heeft Kremers uitgesproken
opvattingen . Voorts maakt Kremers zich er zorgen over dat veel
kiezers letterlijk geen dak meer boven hun hoofd hebben .
Sjeng Kremers resideert in een imp onerend Provinciehui s aan de boo rden van de
M a as in Ma a stricht . Zijn werkk amer bevindt z i ch op h et eilandgedeelte van he t
gebouw . Onder zijn venster zi et hij d e schepen aan zich voorbij tr ekken . A chter
zich de groene heuvels van Limburg en voor z i ch het silhouet van d e stad . Meni g
H a ags minist e r zoujaloers zijn op zo'n onderkomen.
M aar ondank s deze imponerende huisves t ing i s het we l een stukj e Limbur g
gebleven en de ga stheer geeft daar gelukkig ook blijk van. Het gesprek is nog
rnaar eve n op gang of zijn a anstekelijke lach s alvo's vull en de ruimte . Lutte l e
minut en lat er hangen de ja sjes op de stoel, want h et i s mooi wee r en met da t
IN RETROSP EC77 FF
267

v r olijke zonlicht o p de Maas geeft het eigenlijk geen pas om zo stijfjes tege nove r
elkaar t o z itten . Pas een vol kwarti er l ater wil Kreme r s zi ch het onderwerp van he t
gespr ek wel herinn e r en. Jui s t j a, de Wet enschappelijke Raa d voo r her Rege r ingsbeleid.
Her in stituut dat onder het kab i net-Biesheuve l ges t alte heeft gekrege n en
d at ond er het kabin et-Den Uy l aan de s lag is gegaan, m et a ls opdracht de toekonist
to ver kennen, effect en van beleid in kaart t o brenge n e n wa ar nodig koe r sco
rrec ties voo r to s tellen . Niet de k orte termijn van de dagelijk se politiek, maa r
de war l ange re termijn is her domein van de WRR . Een d e rgelijke raad werd destijds
warm a anbevo len door de commissie-De Wolf. Tijd e n s de form a tie va n het
k abine t-Biesheuvel werd de oprich t ing van de WRR op de p olitieke agenda
geplaa t s t en Kremers viel de eer to beurt dit k arwei to mogen voo rbereiden en des -
gewenst ook het voo rzitterschap op zich to nemen van de eenm aa l gein s talleerde
raad, hetgeen hij ook vierjaar lang gedaan heeft .
Kreine r s: "Ik heb her k a rwe i graag op me genomen . De WRR zo u een breed
beleid s terrein kunnen bestrijken. Her orgaan kreeg ook een centra l e plaats toebedee
ld op her mini s terie van Algemene Z aken, ac hter de minister-president, zo dat
het naar mijn schat ting effec t zou kun nen resso rte r en. Gekozen werd ook voor
een onafhankelijke formule, zodat ik er al met a l voldoende vertrouwen in had dat
het wel zou lukke n . D at kon ook moeilijk anders, want Bies heuvel h ad de voo rbereid
i ng van de raad grotendeel s aan mij ove rgelaten . Hij in teressee rde z ich e r
geloof ik inhoudelij k niet zo gek vee l voo r. Her K oninklijk B esluit , dat de o prichting
regelde, heb ik zelf in d e mini s terraad moeten ve rdedigen. Ik herinner me da t
Drees junior n i et a an de discussie deelnam, hoewel hij we l ijverig me t een potloodj
e aant ekeningen m aakte. Een paa r dagen later kreeg ik een stape ltj e teks t van
hem overhandi gd met de mededeling: "Hier, war kantt ekeningen van m ij . Je
begrijpt nu we l waaroin ik tijdens d e mini s terra ad mijn mond m aar h eb gehouden
. Her i s zovee l."
Geen zorgen meer over de onafhankelijkhei d
" Anders d an Biesheuvel was Den Uyl jui st weer wel inh oudelijk geinteresseer d
in d e WRR . Hij had een duidel ij ke wetensch appelijk e interesse . De politicos
Den Uyl was aanvankelijk echter vervuld van argwaanjegens het instituut . Wat
z ijn d at voo r si gneu ren, hoordeje he m denken. Vaak nog lid van ee n andere polit
i eke partij ook. Dat kon niet deugen . Den Uyl Wild e d e h e le we reld hervo rmen .
Wie wee r z oo de WRR hem bij die plannen dwar s bome n . E e n van de ee rste keren
liep he t ook goed foot . We hadden toen een co ncept- advies ge ree d ove r her politi
ek gevoe lige energiebeleid . Den Uyl mompelde toen dat de analyse goed was,
maar dat ik, waa r her de omz etting in beleid b etrof, wa r weltfremd was . Ik h a d
net zo'n theo re tische en weltfremde in stelling a l s die Tinbergen . . ." .
VOOA DE EENHE ID VAN BELEI D
268

Dr. J. Kremers.

Hier onderbreekt Kremers zi chzelf voo r een ij sbe r enga ng doo r zijn werkk amer,
om vervo lgen s me t stemverheffing t o zeggen : " . . . .ne t zo weltfremd als Tinb ergen
. Wat een compliment! Zo zou ik mijn leven lang wel voor weltfremd ve r s leten
willen worden, kon ik ni et nalaten tegen Den Uyl to zege n . Hij bleef ec hter
van mening d at de actuele politieke vertaling ontbra k; ie t s d at ik niet ande r s kon
zien d an a ls een partijp olitieke vertaling . Lubb e r s, toen mini s ter van Economische
Zake n, zou e r oo k zo over denken. Ik naar Lubb e r s . Want dat Wilde ik opgehelderd
zien. Die w i s t echte r v an nik s . Daa rom tekende ik diezelfde dag nog het
advies en diende het in . Dat w as kennelijk we l tegen het ze re bee n van de premie r .
We hebben da t toen nogal openh artig uitgepraat . "
Hoe openharti g laat Kr emers bie r verder in het midden . Volgen s de verha len zo u
Kremers, toen hij vernam dat Den Uy l ve rbolgen was over zijn handel swijze,
woedend d e kamer v an de premie r zijn binn enges t ormd m e t de uitroep: 'Jij ,
struikrover " . Kremers laat het verh aal voor wat het waard i s m et de opm erking :
"Hoe het ook zij , ik moe t zeggen, h et heeft verfrissend gewerk t . Sindsdien heb ik
een open relat ie gehad met Den Uyl . ledere veer t ien dagen had ik een uitvoe ri g
gespre k met hem. We bespraken de concept-ad v iezen, de keuzen voor nie uwe
ond e rwe rpen . De stukken had hij a ltijd goed in zijn hoofd, ofwe l hij zag kan s uitstekend
voor to w enden d at hij ze in zijn hoofd h ad. Hoe dan ook, ik had g root
respec t voo r zijn kennis . Die ges prekken heb ben tot mooie dingen geleid en over
de o nafh ankelijkheid van ons instituut behoefde ik me Bind s het incident geen zorgen
meet to ma ken . "
Tot die mooie dingen rekent Krem e rs onder meet de studie die d e WRR in g ang
heeft gezet naar het indu striebeleid. Eerst R athenau en later V an der Zwan h adden
daar een werkzaam aandeel in en al met al werd de toon gezet voor de werkzaamheden
van de commissie -Wagner, die de basis legde voor een nieuw industrieel
e lan in Nede rland . Kremers: "Dat was gee n ge ringe verdienste, als je
bedenkt dat het klimaat in N ede rland bepaaldan ti-ondern emersgezind was in die
tijd . D e indu strie s tond in het verdomde hoekje. Mede dank zij de WRR i s ze daar
weer uitgekomen. B oeiend w as oo k een r apport van Van S tiphout , wa arin de
samenhang werd geschetst tussen de indu s trie en de q uartaire sect o r . D at rapport
is v a ak wat eenzijdig geci teerd , maar heeft veel inv loed gehad. D e WRR li ep ook
voo rop met studies ove r de Europese integra tie. Recentelij k is een rapport ui tgebracht
over bas isvorm ing in h et onde rwijs w aarin ba aribrekende opvattingen
staan. Me t alle be trekk elijkheid, die voo r all e dingen geldt , meen ik t o mogen stellen
dat d e WRR een positieve functie heeft in o nze samenleving. "
Dat B uttes heeft de WRR volgen s Kremers m ede t o dank en aan de redelij k efficiente
o rgani s arievan het apparaat . Er we rkt een overzicht elijk clubj e enthou s iaste,
deskundige mensen . De ve rhouding met het departement van Al gemene
Zaken is goed . Regelmatig vond e r volgens Kremers overleg plaats met de top
van het departement en - onderstreept hij nogmaal s - "ik had h e t geluk met ee n
VOOR DE EEM-IM VAN BELEI D
270

zee r geinteresseerde premier to werken". Bij all e goe d s over de WRR en Alg emene
Zaken heeft Kreme r s e chter ook kriti ek.
Moeil ijk om over de toekomst na to denken
"Er was ook w e l eens s pr ake van bureau c r a tie. E en simpel voorbeeld . In een
declaratie diende op een gegeven m oment hoe dan ook vermeld to wo rden met
wieje de maaltijd genutti gd h ad. V an die maaltij den moe t je je Been over dreven
voorstelling maken . Ik b en een eenvoudig mens. Een simpe le boterham is so ur s
ge noeg . M aar ik ve rzette me tegen het ge b od op t o moeten geven met wie ik
gege ten had . D aar heeft , waar he t een onafhankelijk org aan betreft , de boekho uding
van Alge mene Zaken met alle p ermiss ie niets mee t o maken . Ik sc hreef
da a rom maar op dat ik m et he er Engelbewaard er de maaltijd had g ebruikt . Ik
kreeg er w e l commentaa r o p . Maar m en heeft het zo maar gelaten . "
"Erger w as het our t o moete n constateren dat het werk van d e WRR a ls zodani g
so ur s we inig weerklank vond . In di e tijd ex perimenteerden w e wel een s met di sc
uss ies over de WRR in de mini s terraad . Hoe zou on s prog r amm e er moet en uitzien
waar het b eleid ove r li e n jeer betrof? Om d e discussie w et to an imeren hadden
we schetsen gemaakt. Maar door de ba nk genomen waren dal teleurstellende bijeenkoms
ten . Slechts een enk e le mini s ter w as geinteresseer d . D e anderen zaten
gewoo n hun stukken door t o nemen. Het was een biz a rre ve rtoning . "
We ve ronde r s tellen dal het wel ee ns aan de WRR zelf zou kunnen liggen . In de
p olitiek werkt het vaak zo, dal een rapp ort of een opvattin g pa s d e aanda cht trekt ,
wann eer de publi citeit er br ede aandacht aan be s teedt . Dat h eeft weer tot gevolg
dal kam erleden of p artijpolitici erover beginnen t o praten, zodat ten s lotte m inis-
te rs ook geint e resseerd taken . Kortom, de WRR zou wet meer zijn nek moe t en
uit s teken . Kremers schudt licht geirriteerd h et h oofd: "Natuurlijk , z o i s het. Dat
zo u ook vaker moe ten gebeuren . In mijn tijd da cht ik ook wel ee ns, wet staan
sommige zaken loc h ve r van de werkelijkh eid af. Ik denk b ijvoorbeeld aan de sce-
nario's die opg es teld zijn over maatschappijbeelden . Keurige theo r e tische model-
len, waarin liberale en socia al-democ rati sche lijnen near de toekomst werden
ge trokken . De chri s ten-democ ratisc he v isie s tond e r wet va ag tussen, z odat eer-
lijk gezegd de relev antie van die za ak mij ont gin g . Maar begrijp goed dal het ver-
draaid moeilijk is our over de toe komst na to denk en . Het i s moeilijk our heden-
daagse vanzelfsp rekendhed en to doorbreken . Al s je teru gkijkt i s het m akkelijk
zat . Vijfti en jeer gelede n gingen we in onze m odellen nog uit v an een bevolking
van tege n de twintig miljoen in de met a l to verre toekom st. Nu vindt iedereen het
doodno rmaal d al de geboo rtecijfe rs ge kelderd zijn en praten we over d e vergrij-
zing .
Met een peinzende uitdrukking in zijn stem: " Ach, de WRR heeft ook niet het
eeuwige Leven. Het is geen doel , maar een middel en het werk dal we in dejare n
I N REI'ROS P ECIIEF
271

zeventig e n tachtig belangrijk vonden, hoeft d at in hetjaar twee duizend niet mee r
to zijn. Dat neemt niet weg dat ik het een veep teken vind t dat de regering vandaag
de dag e r s teeds vaker toe ove r gaa t zaken voor t o leggen aa n commissies van
ma nage rs-in-ru ste . Commissies onder leiding van bijvoo rbeeld ex-presid entdirec
teur Dekk er van Philips wekken kenn elijk meer ver trouwen . Ma a r a l s die
tend ens z ich voo rtze t , wordt de bijl gelegd a an de wo rtel van de WRR . Zeker, e r
i s een tijd gew eest dat ond ernemers onde rgewa ardeerd werden . De klepel slaat nu
echt e r to ve r doo r . Het i s to gek om een prima app a raa t a l s de WRR in wezen buite
n s pel t o zetten . Er is gee n enke l e reden om d at t o doen . De WRR is uitstekend
toegerus t voo r dit snort ta ken . Her is zek e r ook niet zo dat de raad me t een bong
om ondernemer s heen loopt . De WRR h eeft altijd gewerkt me t ex ter ne deskundige
n ."
Een bord spaghett i
De politiek die haar kaa rt en zet op managers e n op een m a nage rachtige S t ijl van
rege re n . Het is een aa rdig moment om de p oliti cus Kremers aan het woord t o
lat en, de ex-formateur van h et weinig fortuinlijke tweede k abin et-Van Agt, de
ma n ook die gedurende een reeks va n j are n werd ge noemd als d e toekomstige
min iste r van Ond e rwij s. Her is een schot in d e roos . D e po li tiek is een onderwerp
waar Krem ers graag en veel over praat. S cha terlach end : " Laa tst v roeg mijn collega
Vonhoff van Groningen me of we met o pnie uw een weddenschap konden
afsluite n over de z ittingsduur van het tweede kabin et-Lu bbers . Die opme rking
sloeg op de we ddenschap die we eerde r hadden afgesloten over her tweede kabinet-V
an Agt. Ik had op d e dag dat her kabin e t-Van Agt aan trad n auwkeurig
gewed om een fl esje Bor deaux dat her in me i 1 982 ten val zou komen . Inder daad
viel h et in mei, maa r ti en dag en lat e r clan ik in mijn a gend a h ad aangekrui s t . V onhoff
wa s zo aardig om voor to s t ellen de flex m aa r samen op t o drinker . Of Lubbers-II
h et ook zo gauw zal begeve n weet ik ni e t . Lubb er s heeft ontzettend goed
we rk gedaan . Ik vind wel d at de vaart, d e in spirati e e r een beetj e uit i s . De he ren
zijn war ve rmoeid gewo rd en. "
Was Kremers met zijn voor s pelling over her tweed e kabin et-Van A gt zo zeker
van zijn z aak, omdat h ij a l s format eur al t ot de conclu s ie was gek o men dat het
maa r een r omm e ltje was? Omda t her regee r akkoo rd a l s l ox zand aa n elka ar hing
met zoveel lose einden, dat Kremers onwillekeurig gewaagde van een " bord
s paghetti"? Kremers: "Dat r amm e lende regee rakkoord heeft een rol gespee ld .
Maa r het was nie t doors laggeve nd . De regeringsfrac ties in de Tweede Kame r blek
en zeer wel in s taat o m e r samen ie ts van to mak er. V an Th ijn , De Koning en
Lubb e r s konden her goed met elkaa r vind en . Daar zat he t probleem n iet . Van Agt
en Den Uyl in een kabin e t , dat k on niet . Die twee heren konden absoluut ni et m et
elkaar samenwerken. Achte r a f stel ik vast dat we hen dat niet hadden moeten
VOOR DE EENH E ID VAN BELE I D
272

aandoen . D e les die we Lilt deze g ang van zaken moeten trekken i s, d a t de beoog d e
premier een doo r s laggevende s tem moet hebb en in de keuze van zijn ministers.
D e politieke partij e n , de frac ties h a dden Den U y l noo it aan Van Agt molte n
opdringen . Dat zeg ik echt ni e t, omdat ik een vrien d van V an Agt b e n . Net zo
goed geldt d at war in 1977 ge beurde ook foot was . Den U y l we rd toen geconfr
onteerd met de ei s d at hij en Andri essen en Krui singa en V an Agt in zijn k abin e t
moes t t o lerere n . Ik heb ni e t s tegen deze k andid aten. Integendeel . M aa r her fe it dat
de premier zei met een dergelijke combinat ie niet uit de voeten t o kunnen , had
zwaa r m oeten wege n . "
"Die zwa re stern ve rdient de prem ier, omd at hij meer dan vroege r de team leider,
de coordi n ator is van het k abin et. Aan een hedendaagse prem ier wor d en ongehoor
d zwa re e ise n geste ld . Alles han gt tegenwoor dig met alles samen. Ee n beslissing
i n de ene sec tor heeft a utomatisch gevo lgen voor de a ndere sec tor, zodat
wee r da n oo it een goe de coordin atie verei s t i s . Ik ben voor integ raa l regeringsbele
i d . De noodzaak daa rtoe zie ik in mijn e igen provinc ie. Als wij een bes li ssin g
neinen ove r de zonering rond h et DSM-gebeuren, dan b rengen we alle belangen
in kaar t , die van de volk shuisvesting, d ie van her m ilieu en d ie van her indu str iebele
i d . Op bas is va n een goe de afweg ing nemen we vervo lgens Haa r b este we ten
een bes liss ing . Tegen die achtergrond is her biza r om to moe ten constateren dat
onze enige ges p rekspartner in Den Haag vervolgens her m i n i s terie van VROM
i s . Alsof er met een DSM-ves ti ging alleen maa r een milieu belang in het gedin g is .
On zin . De ee nzijdi ghei d van her beoord elingsvermogen in D en Haag words nog
eens vers terkt door het felt d at topambtenaren vaak hun Leven Lang op hetzel fde
departement doorbrenge n . Er zo o weer doo r s tromin g moeten zijn , z odat arnbtenaren
leren de zaak ook ee ns van een a ndere kant to be kijken. Dat geldt oo k voo r
de ainbtena ren o p Algem ene Zake n . Ook die zitten veel t o L ang op d ezelfde pos t . "
De Lveg van de niinste weerstan d
Waa r om i s Krein e rs ze lf niet d e landelijke pol i tiek ingegaan? De hoog leraar psych
o log ie e n latere curator van de universi teit van N ij megen stondjarenlang o p h e t
lijs tje orn ministe r van Ond e rwijs to worden . Kremers: "Meesta l zag ik e rvan af,
omdat i k geen z i n had. De enige keer dat ik her ech t se r ie u s heb overwogen was
tijdens de fo rina tie va n het kabin et-Bieshe uvel . M et een v liegtuig werd ik uit It alie
ge haa ld, waar ik op d a t m oment op vakantie was . Ofik maa r Wilde toe tred en.
Nou dat Wilde ik u it eindelijk wel . Maa r dan moesten er toch eerst een paa r d i n gen
gerege l d wo rden . Uit hoofde van inijn cur atorscha p in Nijmegen w ist ik dat de
begroting van Onderw ijs een gat vertoonde in de orde van g rootte van bijna een
h alf m iljard gulde n . Voo r die tijd een fab uleu s bedrag . D aa r wild e ik een op l ossing
voo r . Maar het enige wat de mini ster van Finan c i en, Ne lisse n , mij k on bieden
was de welt van de min s te wee r s t a nd. Her t ekort z oo ponds- ponds wo rd en
IN It EITi(>SPECI7 Ff
273

verdeeld over de dep artementen. M a ar ook daa r wa s ik op tege n . Ond e rwijs heeft
zo'n groo t aandeel in het t o taal van d e rijk sbeg r oting, dat ik - zeke r toen Ontwikkelingssamen
werking en D efen s i e buiten spel gepl aat st waren - op die manie r
altijd nog voor twee- a driehonderd milj oen gulden zou moe ten opdraaie n. Daar
bedankte ik voo r . Nog diezelfde avond hoorde ik voor de radio dat her ni euwe
k abin et-Biesheuvel r ond was . Van Veen (CHU) zou Ond erw ij s doen en
De Brau w (DS'70) Wetenschap sbe l eid . Nou, dat h ebbe n we gewete n . Het collegegeld
moest ineens fors omhoog. "
Een laa t s te v raag aan Kremers li gt voor de hand . Wat voorziet de ex-toe komstvoo
r s pelle r aan ontwikkelingen in de Nederlandse politick? Kremers begint wee r
to ij sbere n . Vervolgens ve rtelt hij hoe onvoo r s telbaa r vee l re adies hij heeft gekregen
o p een inte rview d at Huub O os terhuis d it voo rjaar met h em in D e Tijd h ad.
Oos terhuis s pr ak met hem over leve n s- en geloofsv ragen en Kr emers liet ee rl ijk
van z ijn twijfels bl ijken, m a ar ook van zijn hoo p en verwac hting. Kremers : "Di e
read ies lee rden mij d at vee l mensen zich van daag erg o n theemd en e rg onzeker
voe len . De o u de zeke rheden zijn weggeva llen en wa t ervoo r in de plaa t s is gekomen
ove rtuigt de mense n ni e t echt . Men durft voo r elkaar nauwelijk s t o bekennen
dat men z ich vreeind welt in deze maa tsch appij . In mijn twijfel s herkenden z ij
z i ch. "
" De oo rzaken van deze verv reemding heeft de Tilburgse hoogleraa r Hirsch B allin
in een int e r v iew in NRC-Handel sbl ad trefzeker onder woorden gebracht . Ik
won dat ik h et a rtikel zelf geschreven h ad. Hir sch Bailin zegt d at we vanuit ee n
ve r zuilde samen leving in een soon vacuum zijn terec ht gekome n . De oude verbanden
werden afge broken . Wat e r voor in de plaa t s kwam w as de s teeds gra ter
wor dende anonieine overheid , waarbij ni emand zi ch thuis welt . We zullen e r
voor moeten zorgen d at de ine nse n zi ch weer betr okken voe len b ij de p olitick, b ij
he t overheidsgebeuren . D at k an alleen maa r wannee r de mensen zi chze l f weer
direct ve rantwoorde lijk voe len voor w at e r om hen been ge beurt . De overh eid
moet te rug. En daarmee bedoel ik n iet d at de b olwerken van we leer weer in e re
moe ten wo rden her s teld . Beware me ervoo r . Wel zullen de burge r s binn en kleinere
ve rb ande n zelf wee r verantwoordelijkheid moe ten kunnen dragen. Aileen
op die manie r ontstaat betr okk enheid . M et de overheid te rug, bedoel ik ook ni et
d at we moe ten aankoersen o p een Au7erikaanse sam enlevin g . De ve rzo rgingssta
at moet intact blijven. M ij gaat het o m ee n samenlev ing w a arin de burge r z i ch
weer thuis en ve r antwoo rdelijk welt . "
He t is Bee n eenvo udig karwe i, ook ni et voor Kremers' pa rtij , het CDA , d at die
filosofie in woo rd en load tracht uit t o drage n . Het CDA hoeft het wat hem
betreft ook nie t alleen to doen . Ook een p a rtij heeft voor hem "geen eeuwig heid swaa
rde" . Als het ma ar gebeurt . Daa r gaat het hem om . Of het lukt ? Krem e r s
c iteert een passage nit her interview in De Tijd, dat veel indruk h eeft gema akt o p
de lezers . Daarin ve rtelt Kreiners d at zijn vrouw twee kaarsen voo r een M a ri abee
ld ontbrandd e toen hij t o t Commi ssa rs va n de Koningin was benoem d .
V W R D E EE NH FAD VAN BELEI D
274

"Ze zei een klein e voor jou en een grote voor Limburg ." Oos terhui s: "wat
b edoelde ze daarmee?" . Kremers: "Het heeft i e t s to maken met: H ou he t een
beetj e in de gaten , van daa rboven." Oosterhui s: " Ma ria du s -doer ze dat, denk
j e?" . Kreme r s: "Ik vraag het me af, maar ik vind het ni e t belangrijk . Her kan noo it
kwaad, je weer maar noon. Her is een gebaar van overgave, erkennen da t er iets
buit e n j e i s dat grater i s dan jij" . Kremers tot s lot: "Zo is het. Daar v ertr ouw ik
op
IN aerrcosvern EF
275

G. van der Wiel
Hoofddirecteur RVD
1968-198 2
Niet voor maar met de ministe r
Schermerhom, Beel, Drees, De Quay, Cals . . .. tot en met Lubbers. De
oud-hoofddirecteur van de Rijksvoorlichtingsdienst, Gijs van der Wiel
(69), heeft ze allemaal meegemaakt. De meesten van deze naoorlogse premiers
zijn inmiddels ingelijst in het raamwerk van de geschiedenis . Maar
voor Van der Wiel zijn ze allemaal nog springlevend . Niet een uitgezonderd
.
In een gesprek met hem komen ze al gauw los uit de verstarring van de
verleden tijd, lijken ze zo uit het schilderij to stappen. We zien Drees
samen met zijn vrouw in de rij staan voor de Cineac, ontdekken hoe die
stifle, regenteske gesloten "kerkvader" Beel in werkelijkheid een open
beminnelijk mens was en we vernemen hoe het kloppend hart van de huidige
regering, het departement van Algemene Zaken, na de oorlog van
start is gegaan als een veredeld snort padvindersclub .
Journali s ten vinden dat je moe t oppassen met de overhe den die ove r ons zijn
ges teld. Di e immers willen hun goe de b e leid s daden breed uitgemeten zie n . Hun
minder gelukkige pres t aties daarentegen willen ze zovee l moge lijk nit d e public iteit
h ouden . Die overhei d , her k an niet misse n , is daa rom een bee tje de v ij and
voor een rechtgeaard e j ourn ali s t . Maar aan de andere le ant is d iezelfde ove rh eid
ook de belangrijk s te leve r ancie r van nieu ws . Al m e t al een moe izame ve rh ouding.
In die wat schizofrene sit uatie neemt her hoofd van de Rijksvoo rli chtingsdie n st
strikt genomen een onmoge lijke plaats in. Hij in oet zijn "bags", de prem ier , dien
en e n de parlementaire per s . De ene rol lijkt altijd ten koste to gaan va n de andere .
Hoe heeft G ijs van der Wiel dit ouinoge lijke karwei ged ur ende zovelejaren tot
voile tev reden heid van beide p artijen kunn en klaren ? V o lgens de nicest ga ngba re
theorie heeft Van der Wi el dit kunn en doer omdat hij beschikte ove r ee n reeks
VUO It DE EENH E ID VAN BEL FI D
276

G. van der Wiel.

"bon mots" en voor zove r het hem daaraan ontbr ak was er altijd nog zij n bulderende
lath om uitkomst to bi eden . Journali s ten di e Gijs wat Lang e r kenden, waa rdeerden
zijn vermogen om d e dingen to kunnen relative r en. Hij k on in cidenten in
dejuiste c ontext plaatsen . En omdat Van d er Wiel ook nog een m ee ster wa s in he t
schetsen van wat j e zou kunnen noemen het politiek e klim aat , hij niemand o p he t
verkeerde been zette , althan s niet opzettelijk, en hij ook nog een ouderwe ts sno rt
integ riteit uit straald e, was Van der Wiel eenvoudig met stuk to krijgen . Al s journali
st kon j e er vrede mee hebben dat er ge geven de door hem gesc hetste omstandigheden
eenv oudig niet meer inform a tie over tafel kon kom en.
Die ge richtheid o p feitenkenni s over op dat moment aan de orde zijnde onderwerpen
ofincidenten, is er ove rigens ook d e oorza ak van dat veel van wat Van d er
Wiel in de loop der jaren heeft verteld , gea cht werd d eel uit to maken van het in
alle w elwill endh eid opge trokken rookgordijn . Zo van: een leuk verhaal Gijs,
maar daar g aat het nu even niet ov e r . Dit nu is een misvatting . In w erk elijkheid
heeft Van der Wiel de parlementair e pers deelg enoot gemaakt van een reeks van
inte ressante waarn eming en dieje nooit in d e g e schiedeni sboekjes zult aantr effe n ,
maar di e no chtan s van b e tekeni s zijn, omdat zij d e menselijke kant van het politieke
bedrijf in Nederland l aten z ien. Dat dit z o i s, moge blijken uit h et gesprek
dat we met hem hadden ove r "zijn" premiers en de geschie den is van zijn departement
. Dit gesprek is overigens niet meer dan een proeve . Wi e Van der Wie l s herinn
eringe n en ervarin gen echt in kaart wil brengen staat voor de ni et geringe
opgave een omvangrijk boekwerk t o schrijven.
Papieren zake n
Belangstelling voo r communi ca tie (hij knutselde graag met radio's) en een flink e
do s i s toeval hebben Gij s van der Wi el op de post gebra cht die hij gedurende zovele
jaren heeft beklee d . Zijn bezetenheid vo or radio' s bracht de in Noordwijk ge boren
en getogen Van der Wiel ertoe de HTS to ga an v o lgen in Dordrecht . V andaa r
ging hij naar de TH in D elft . K ort d a arna brak de oorlog ult . Van der Wi el w eigerde
de loya liteitsverklaring t o tekene n . Dat leverd e hem een onges tempelde
c ollegekaart op , wat voor hem al s ondergedokene een voordeel was. Dejonge
Van d er Wi el Wilde ee n ("bescheiden , boor ") r o l s pelen in het verzet. Hij repareerde
her e n der in her l and de niet inge leverde radio's, ve r spreidde ve rzet sbl aden
en de rgelijke. Die ongestempelde kaart ve rgemakkelijkte de kenni smaking: z ij
maakte een betr ouwbare indruk.
Daarn aa st wa s Van d er Wie l "rijksgarnal envisse r", een hoe danigheid w aar hij
ook nu n og trots op i s . Glunde r end diept hij uit zijn portefeuille een enigszi n s
beduimeld en ve rgeeld document op , waaruit blijkt dat h et hem ve rgund is he t
beroep uit t o oefenen van de "garnal en- strandv isserij met trekn et" . Het w as toen
een papiertje van on schatbar e b etekeni s . Het s telde h em in s taat h et zwaa r
V0011 D E EE NHEJD VAN tiEL EI D
278

ewaakte en gebarri cadee rde Noordzeestrand t o b etre den. De Duit se rs ("ze zijn
document en-dol ") hadden met het oog op de voedselvoo rziening diep r espec t
voor het papi er . Daarn aas t onderhield Van der Wiel ook contact met een avantgarde
g roepj e rond het theat er De Uitkijk in Am s terdam , dat hij al voo r de oo rlog
had leren kennen . Een deel van deze m e n sen, ond e r wie Piet S anders (de eerste
naoorlogse secre ta ris-ge neraal van her d epartement van Algemene Zaken), was
terecht gekomen in h et kamp Sint Mi chielsgeste l .
V an der Wi e l: " In d at kamp werd levendig ge discussiee rd ove r de opb ouw va n de
Nederland se sam enleving. Er circuleerden bl a uwdrukken voo r een nieuw regeringsapparaat,
met een e ige n Regeringsvoorlichtingsdienst . Die bl auwdrukken
w a ren vaak weer k opieen van d e Enge l se constru c tie gedurende de oorlogsja ren .
Daar werkten z e m et ee n "mini stery of informa tion" . Zoiets Wilde men ook i n
Nederland opze tten . O ver dit snort discussies lekte ook hee l war naar buit en .
Zodoende dac ht ik ook mee over d it snort zaken . Ik heb echter nooit kunnen ve rmoeden
da t ik zo kort na de oorlog a l gev raagd zou wo rden bij d e RVD (Regeri
ngs Voo rlichtin gs Dienst, de huidige Rijksvoorlichtingsd ien s t ) . Sanders, die bij
het clubje van V orrink en S chermerhorn hoo rd e, haald e Vri esman na a r D en Haag
en die mij weer . Z odoende . "
"Je mo et goed begrijpen, dat er eigenlijk nik s wa s . Algemene Zaken, een RVD ,
dat w a ren papieren z aken . Het depa rtement mag d an in 193 7 onder C olijn zijn
opgeri cht . Maar n a de oor log moest het allernaal van de g r ond of o pgebouwd
worden. Er wa r en wat ideeen waa r de he r en midden in de oo rlog in St . Michielsges
tel o ver geruzied hadd en. Wat dingen ook nit Londen . En dat was h et. Geen
ambt elijk apparaat , zoa l s het depa rtement van Finan c i en, e n eigen lijk ook Been
ambtenaren . De mensen di e er kw amen we rken werden niet ge hi nderd doo r
enige ambtelijke ervaring . We Bingen er onbevangen tegenaa n . Ikzelf bijvoorbee
ld dacht met mijn afd eling filmzaken niet s lech t ge boerd t o h ebben . Ik had g eld
ove rgehouden . In Engeland doo r Nede rlanders ge m aakte films ove r de oo rlog
w aren zeer in trek in di e tijd . Uit dat po tje dacht ik weer to kunnen putte n om mijn
t oko draa i ende t o houden . Nik s hoor . Dat ge ld B ing in de a lgeme ne midd e len .
Wi st ik veel . E en tante van mijn v rouw dook e r b ij voo rbeeld op a l s hoofd van de
afd eling Algemen e Z aken en Compt abiliteit. Mejuffrouw Van der Vli st, tante
Inge . Ze h ad de z aken gerund bij h et Academisch Zi ekenhui s in Leid en. Ze wi s t
dus van w ante n . Ma ar leak was and e r s . Ha, ha , ha, ha . Een pil sje declareren kon
je we l verget en. Zoiets dronkje a lleen o p zondag. En ofschoon ik hoofd van d e
afdeling filmz aken w as, bleef ik gewoon hoofdcommies . Tante vond dat ik w el
genoeg verdiende, omdat mijn vrouw ook werkte . Eer st onder Beel i s die za ak
rechtge trokk en. "
Net een padvindersclu b
"De ambt elijke ervari ng op het departement mope dan Bering z ijn geweest,
IN RETROSPECI7FF
279

ideeen wa ren er genoeg . S che rmerhorn, de eerste prem i e r, was een bevlogen
inens . En hij ve rzamelde ook allemaal bevlogen mensen om zich been . In he t
kab inet, maar ook op het depar tement. Koos V o rrink voerde o p her depar tement
een politiek k abinet aan. Er kwa m ee n afdeling Oog en Oor, die de winger aan de
pols va n de samenlevi ng moest houd e n en de RVD werd geach t h et regerings beleid
onder den volke to pro pageren . Als je die mensen druk doende zag m et pl annetjes
to o ntwikkelen, dejasjes over de stoel, overhemdjes los, dacht i k weleens
he t is n et een p advindersclub hi er . Er i s heel wa t in gang ge zet in die tijd . Schermerhorn
Wilde zich nadrukk elijk als de spil van he t regeri ngsbe leid presente ren .
H ij sprak het yolk regelma ti g toe voor de radio . En a l s hij het niet deed, dan deed
Henk Brugmans het wel. Sche rmerho rn Wi lde voo rtborduren o p de toesp raken
die Gerbrandy ge durende de oor log zo populair hadden gemaakt."
"Achteraf zeg j e het kon nie t . De t ij d was er nie t r ijp voor . S chermerhorn kende
de politieke verhoudingen niet en v rij wel niemand kende hem . Hij was idea listisch
. Alles keerde sneller terug b ij her o ude dan hij dacht of voor moge lijk Meld .
Zijn ge prononcee rde r o l a l s premier riep verze t op b ij de toen nog zeer a uto nome
departemente n . Zijn po li t ieke (door braak) ideeen wa ren omstreden. En regeringsbeleid
promoten , d at kon toen a l helemaal niet . Dat riep d e kritiek op dat hij
bezig was met propagan da, wat ko rt na de oorlog een zwaar beladen term was .
L aten we her ec hte r niet to zwart-wi t afdoen . Een cen trale overheidsvoo rlichting
was in die opbouwperiode Been overbo dige luxe . Het yolk moest gemobiliseerd
worden . Je kreeg dan ook vaak to horen, dat e r dit of dat weer opge bouwd was
onde r het motto : we zijn e r nog niet , maar we kome n er we l . De zwarte handel ,
toen gifhande l genoemd, moest bes treden worden enzovoo rt . K ortom he t waren
meestal thema's waa r vaak niemand moeite mee ha d . Her lag natu url ijk ande r s
met de verhalen waa rin de door braakgedachte aa n de o rde werd gesteld . Dat lag
gevoe lig. M aa r toch. Schermerhorn sprakjonge mensen aan . Hij maakte wat in
je wakker . Zijn stemgeluid deed ve len meevibreren . Hij woelde iets i n je los .
Onder Beel werd vee l teruggedraa id . De afdeling Oog en Oor werd afgesc haft .
Geen politie ke praatjes meer voo r de radio. Een commissie-Van Heuven-Goedhart
legde de bas is voor de Rijksvoo rlichtingsdiens t, zoals we die nu kennen,
waarbij ieder departement verantwoo rde l ijk is voo r de voor lichting op z ijn terrein
. Een Voorli chtingsraa d onder leiding van Algemene Z aken coordineer t de
gezamenlijke activitei ten . D e RVD verzo rgt ook de tech nische faciliteiten voo r
het geheel . Zoa l s V an der Wiel het kr achtig form uleert : "Als he t land verzuipt, is
he t vroeg genoeg om aan centra le voo rlichting to doen, zoa ls we da t deden b ij de
water snood in 1 953." Overigens vindt hij het een relatiefprob leem: "Scherme rhorn
was zijn t ijd ver vooruit . Die centra le coor dinerende r ol van Algemene
zaken en in het verleng de daarvan oo k de centra le voorlichting over het algemeen
reger ingsbe l eid, dat kon toen n iet . Maar inmiddels zijn we langzaam aan we l
geg roeid naa r een s ituatie waa r in de coord ine rende ro l van de p remier we l hee l
s terk is gewo rden."
VWR DE EENH E ID VA N BEL EI D
280

Kinderziekten. to boven
Bee l zelf kon het ondertussen niet he l emaal r edden zonder politieke ass i s tentie.
Hij omringde z ich niet met een politiek k abin e t , zoa l s Scherinerhorn, maar hij
benoemde we l een p olitiek sec retaris. Van der Wiel : "Bee l was geschoo l d in d e
gemeentepolitiek. Hij was echt e r een kind in den boze, waa r het orn d e land spoliti
ek Bing. Zijn partij , de KVP , raadde hem daarom aan z ich t o laten assistere n
door H a n s Herma ns, die als parlementaire re d act eur van h et dagblad De Tijd over
een grote politieke e rvari ng beschikte . Herman s bereidde het kainerwerk voor d e
premier voor . Hij trad ook o p a ls voorzitter van de club van perschefs en met
Lan dr e, de toenmalige direc teur van de RVD , deed h ij ook de voorlichting va n d e
rege rings politiek. Die Hermans kon er wat van. De gortdroge voordracht va n
Beel in de Kam er b elui sterend , k on h et weleens ge beuren d at hij in de pe r ska iner
zelf de t eks t g loedvo l aanjournalisten voo rdroeg onder her mo tt o : zo had Beel het
moe ten doen . Dat was lachen . Je kunt hetje nu nauwelijks voo rstellen, omdat
Beeljarenlang gold a ls de k erkva der bij u i t stek. Als politici er b ij een kabinetsforma
tie niet meer uitkwamen, a ls zij de g raven bij w ij ze van s p reke n a l opengebroken
hadden, dan was er a ltijd nog Bee l , die de kar weer in h e t spoor kon krijgen.
Als v ice-voorzitt e r van de Ra ad v an State w as hij de onbe twi ste onderkoning va n
Neder l and . Hij lee k gestreng e n onge naakbaar . Maa r da t was h ij b esli st met. Het
was ve rlegenheid . Tenminste zo had ik het erva r e n . In alle openheid kon hij zaken
met je bespreken . Was hij heleinaal niet die in z ichze lf gekeerde man. Intege ndeel
. "
Ond er de kabin etten-Drees kwam her dep a rtement van Algem ene Zaken zij n
kinderzi ekten s nel t o boven . Met zij n enorm e bestuur lijke ervaring, zijn nauwgezetheid
e n discipline drukt e Drees al gauw ee n s tevig stem pel op de beraa d s lagingen
in de m ini s terraad, ook a l stelde hij zich volgens Van der Wiel uit e rmate
bescheide n o p . "Prem ier," kreeg Van der Wiel weleens to ho ren, "dat benje bij de
g ratie Go ds . Vroeger we rd het ambt nog bij toerbeurt uitgeoefend . He t is al heel
wat dat ik de raad permanent mag voorzitten," zei hij . "Dat moest Drees zeggen,"
aldu s V an der Wiel. "De man s t ak me t kop en schouders b oven de rest uit."
Die besc heidenheid paste vo l gen s V an der Wi el overige n s bij zijn Stijl van regeren
. Hij w i st wat geven en nem en was . Hij ge loofde ook niet in were ldsc hokkende
ve rschuivingen . Drees kende zijn stukk en, kend e de p o l i tieke verhoudinge
n en wistje prec ies t o vertellen Welke standpunt en andere n e rop na hield en. Op
het griezelige af, herinn ert Van der W iel zi ch. De mini s ter-presid ent snnirde zijn
ambtenaar naar bijeenkomsten e n ve rt elde hem , inclu sief de karakter i stieke zinswendingen,
wat die of die o p de vergaderi ng zo u gaan zegge n om Van der Wiel
ve rvo lge n s n auwkeurig van in structies to voo rzien wa t z ij n o p stelling diende t o
zijn . Drees had her vo l gen s Van d er Wi e l ook goed ge troffen m et zijn secretarisgeneraal
mr . C .L. W . Fock. "Een Dr aufgange r", vo lgens G ijs, die van wante n
wi st. Een voortvarend beer met een g rote mond , di e k ans zag me t zijn kleine
IN RE7ROSPECII E F
281

departement binn en de kortste keren res pect of to dwinge n . Ambt elijke formaliteiten
lapte hij al s het moes t aan zijn la a rs . Buld erend sterngeluid door de te lefoo n .
Gev loek sons . M ensen die hem niet beter kenden schrokk en zi c h ongelukkig.
Hij stond voor zijn m ense n . Die kend en z ij n kleine h art . Op ambtelijk v l ak
dw ong h ij gezag af. Hoewel uiterlijk in alles elkaar s tegendeel k onden Fock en
Drees het uit s tekend m e t elka a r vind en. Ze w aren dol op elkaar , herinn ert Van
der Wiel z ich .
Drees was oo k zuini g . ledere cent die de overheid uitgaf m oest dubb e l en dwars
ve rantwoord worden . V an der Wie l: "Neem bijvoor beeld dat verhaal van die
leeslamp . Fock h a d gezien d at Drees een beetje moeite had m et het lezen van de
stukken . Hij vond daarom d a t e r een bure aul amp moest komen . De R ij ksgebouwendi
en st leve rde er prompt drie aan. Dan k on d e pr emier een keuze
m aken . De lampen varieerden in prijs van 1 50 tot 60 guld e n . Denk inaar niet dat
Drees akkoo rd gin g . D e lampen waren hem veel t o duur. De andere dag ve rscheen
de p remie r op het de partement met een l amp die h ij zelfgekocht had bij de
firma K ontakt voor nog geen 20 guld en . Die m oes t her m aar worden , meend e
Drees tri omfantelij k . Of neem d at verha al van die klui s . Er m oest een klui s
komen in her ge bouw van de RVD om gehe ime Navo-stukken in to kunnen
opberge n . Een solide kluis, d i e tiendui zend gulde n zou koste n . Drees vond het
verschrikkelijk duur . Omdat hij het gebouw kende nit de tijd dat hij nog wethouder
van de gemeente Den Haag was, verzon hij prompt een andere o ploss ing . De
stukken moesten ma ar opgeborgen achter een geheim luik erge n s in ee n achterkamer.
D aar had de gemeente Den Haag altijd de hondenpenningen bewaard . Daar
zoud en de Navo-docurnenten wel veilig zijn . Of neern de aanschaf va n een
nieuwe dienstaut o . Dat zinde Drees he lem aal n iet . Die o u we Amerikaan von d hij
prima . Pas nadat Fock hem bezwo re n had da t hij zich verantwoo rdelijk voe lde
voo r een veilig trans port van de p remier en dat het zo echt n i et ]anger kon g rog
Drees akkoo rd . "
" Op een za t erdag belde Drees mij o p . Of het jui st wa s dat de g lazenwasse r we l
drie keer per m aand langs was ge weest . Voor ik he t w i st flapte ik Bruit dat ik we l
iets anders aan m ijn hoofd had d an de glazenwasser in de pa ten houden . Nou , dat
heb ik geweten . Ik kreeg Ben pree kje van Drees, dat zulk e dinge n er wel dege lijk
toe doe n . Dat de overheid Ben voorbeeld dient to z ijn . Dat ambtenaren zorgvuldig
r ekenscha p die nen of t o leggen van h et geld d a t a an lien i s toevert r ouwd. Me t zijn
soberheid Wilde Drees respect afdwingen voor de overheid sdiens t . Een goe de
zaak, oo k a l over dree f hij wel Be n s Ben beetje . Al s ik bijvoor beeld zap Welke s igaren
hij zijn gasten aanbod. Dat wa r en van die goedkope, gepoede rde. Verschrikkelijk
natuu rlijk voo r Ben s iga r enland . Ma a r ook d a t is weer typerend voor Drees :
die s iga ren k on d e porti er hem levere n . Dat was aardig voor die man en ze warm
goedk oper dan de rijkssiga re n . "
VOOR DE EE Mi EI D VAN B ELE ID
0
282

Drees en de medi a
De komst van de te levis ie. Bij uit stek onderwerpen w aarmee Van der Wiel zich
in die tijd bezig hield. Van der Wiel : "Ja, die televisie. Dat was wat . Je moet weten
dat Drees een groot liefhebber was van de film. Voor een Hagenaar was het doodgewoon
in di e tijd om samen m et Drees e n zijn v rouw in de rij to sta an voor de
Cineac . Ik he b die za ak weleens aangekaa rt bij de direc teur van de Cineac . Het zou
toch een kl eine moeite z ijn om Drees d at gewacht to besparen . En zo geschiedde.
Nou, dat was tegen het zere been van Drees . Ik diende goed to beseffen da t de
ga ng naar de bioscoop een pnve- a angelegenh eid was . In die hoedan i gheid i s de
premier ge lij k aan iedere ander e burger .
Voorrechten onder die oms tandi gheden zijn uit den boze . Zo was ie . Hij s tapte
ook gewoo n op de tram want alleen zo hoorde je w at er onder het yo lk leefde,
vond hij . Nog afgezien van het felt dat hij he t overdreven vond om zich me t de
auto t o laten afha l en. "
"Die liefhebberij voor de fi lm is e r mede de oo rzaak van dat Drees zichjarenlang
tegen de k omst van d e televisie heeft verzet . Het sprak hem niet aan dat er een telev
isie zou k omen di e de mensen binn enshuis zo u houden . In de oo rlog h adden de
mensen lang genoeg in huffs mo eten zi tten, vond hij . En een film was toch ook
prachti g . Maar boven al moest het geld aan de wonin gbouw bes teed worden. Er
werd een brede televisie-commissie ingeste ld, die de komst van de televisie moest
voorbereiden . Die commissie is een hoofd stuk a part. Daar za t zo ongevee r iede reen
i n . Te r vergadering had j e een veldkijker n odig om het hele gezelschap t o kunnen
overzien. En dat alles onder leiding van de karakteris tieke Ge rbrandy . Prachti
g . Maar zoals gezegd, Drees was geen voorstander. Zodoende liet de te levisie in
Nede rl and lang op zich wachten . Achterafeen foute beslissin g . De k omst van de
televisie was onhoudbaar . Toe n het zover was kwam alles in een stroomversnel-
1ing . Een lawine va n mensen kwam erop af, r ijp e n groen . Z odoende z ijn er nogal
wat ongelukjes gebeurd . De maa tsch appij, het verenigings leven en het filmwezen
k onden z i ch niet zo snel aanpasse n . "
Drees en de me di a? Van der Wie l: "Ja, zoals d at in die tijd w a s . Weinig of Been
contact en metjournalisten . Toch kwam Kl aas Voskuil van het Vnje V olk regelmatig
op bezoek bij Drees enje mocht me t een gerust ha rt aannemen dat die de
lands politiek m e t elk aar doomamen . Voskuil was ee n soon kerkvader, die iedere
zaterdagavond een pra a tje had voor de radio. Daar werd breed naa r geluisterd ,
ook door mensen di e het Vrije Volk voo r geen geld in huffs zouden willen halen.
Natuurlijk ook wel omdat ze w i s ten dat Voskuil goede contacten onderhield met
Drees . Drees wi st de media ook wel to v inden a ls er naar zijn smack een omstreden
benoemin g can de orde was . K ort na de oo rlog woog het zwaa r of iemand
goed of fout was geweest. Drees a ls oud-verzet sman was cha r ook niet gemakkelijk
in. Als we so ur s niet z eker waren v an een to benoemen burgemeeste r, opper de
Drees langs zijn neus weg : kunnen we zijn naam ni et laten ro llen in de p e r s ?
IN REI'ROSPECCIEF
283

Nou, ik kan je ve rzekeren, dat we rkt e bet e r als de beste inlichtinge n d ien st. Al s
iemand fo nt gewees t was, merkte je da t gauw ge noeg . Da n ging d e benoem ing
gewoon niet door . "
Her om roe pbes tel . Van der Wie l : "Na de oorlog ware n er wel ideeen om tot een
snort nationa le omroep to koinen, zoa l s in Enge land . Voo r al Van den Broek (de
wade r van d e huidige minister van Buitenla nd se Z aken) en Meijer S luize r wa r en
daa r g rote voors t anders van . D e heren wa ren wegens hun optreden voo r radio
O ranje oo k onge hoord popula ir . Maar een nationale omroep, dat kon n iet . De
genia le op lossing i s toen gevonden om deze g rote mannen de we r e ldomroep to
la ten o prichten . Daar he bben ze oo k geen B ras ove r l aten groeien. Her werd binnen
de kortste keren een kind met een waterhoofd . In de tijd van Drees ontstonde
n er prob lemen ove r de we r eldomroep . Van den Broek hanteerde een objectieve
fo rmule en lie t daa rom ook mensen nit Indonesie aa n her woo r d. Dar vi ngen
de Nederlande rs op Nieuw-Guinea op en die waren raze nd . Moest de wereldom -
roep op deze manier hun pos itie o ndergraven? Drees gelastte d e uitzend ingen
ogenblikkelijk stop to zet ten. Toen ik hem v roeg o p Welke grond, zei Drees : 'Zeg
maar tegen Van den Broek dat de r edenen hem later meegedee ld zullen worden.'
Dat gaf hem de ge legenheid de zaa k door jusririejuridisch to laten onder bouwen . "
De affaire Greet H ofmans . Van der Wiel geeft er de voorkeur aan te rughoudend
ove r dit probleem van het Konink lijk H u i s t o praten. "D ie affaire is zwaar overtrokken
. Het is zo'n toestan d geworden, omdat e r voo r het ee rst op deze manier
over her Koninklijk Huis werd geschreven . Dat was he t publiek niet gewe n d . Her
was oo k nog noon voorgekomen . Dat er a fspraken gemaakt werden met hoofd -
redacteuren om de zaak in de doofpot to houde n , was heel norinaa l . Dat gebeu rde
in die tijd we l va ker. Bestuurlijk was de zaak ook best hanteerbaa r . Drees heeft
een bewon derenswaardige stuurmansku n st aan de dag ge legd. En voor het overige
was er vooral de schok voor het publiek dat moest ervaren da t de koninklijke
fami lie in feite ook maa r u it gewone mensen bestaa t . Ik zeg a ltij d maa r zo : 'It i s a
royal fami ly, no t a ho ly family' ."
Met de mond dichtpraten
Het zou to ver voeren hier alle premiers to behandelen . We volstaan daarom met
enkele karakteristieken van de man, die met de meesten een intensief contact heeft
onderhouden . Zoals hij het verschil tussen Algemene Zaken en de andere departeinenten
treffend onder woorden bracht : "Op Algemene Zaken werk je niet
voor de minister, maar met de minister ." En dat gold voor Van der Wiel in wel
heel sterke mate . Hij was er tijdens de nachtvergaderingen, in crisissituaties en
tijdens kabinetsformaties . Vaak was het ondankbaar werk, omdat de omstandigheden
hem nogal eens noopten met de mond dicht to praten . Hij zou her echter
voor Been goud hebben willen missen . Her stelt hem in staat typeringen to geven
VOO N DE EFNHEID VA N B E LEI U
284

van de premiers, zoals alleen Van der Wiel dat kan. We vervolgen het lijstje met :
De Quay: "Ja, dat was de gouverneur, de Commissaris van de Koningin van
onder de grote rivieren. Dat is nog eens een positie waar zelfs Onze Lieve Heer
jaloers op kan zijn . De Quay bracht een heel ander facet in dan Drees . De repre-
sentatieve kant van het premierschap kwam ineens op de voorgrond to staan . Hij
kon heel geestig zijn . Bestuurlijk was hij niet zo krachtig . Hij dreef op her appa-
raat. De ambtenaren schreven zijn stukken . Maar hoe dan ook is het zijn verdien-
ste geweest om de Nieuw-Guinea-kwestie tot een goed einde to brengen . Een
broer van hem was in Indonesie missionaris. Zodoende wist de premier wat er
aan de hand was. Buiten Luns om kondigde hij de ommezwaai van het Neder-
landse beleid aan. Dat gebeurde op een cocktailparty met de nationale en interna-
tionale pers. Ik zie her nog voor me hoe Van Raalte, de nestor van de parlemen-
taire pers, De Quay geheel ontsteld voorhield : 'U realiseert zich toch wel wat u
doet? Dit is een ommezwaai van 180 graden! '
Waarop De Quay met zijn scherpe, wat here stem, met iets van een kwinkslag
erin, zei: 'Ja, dat weet ik wel?" '
Zijlstra: "Een goede bestuurder . Snel en besluitvaardig . Niet benauwd oni een
beslissing to nemen . Bestudeerde economieboekjes. Stopte die in zijn bureaulade
alsje bij hem binnenkwam, kennelijk omdat hij het idee had dat het Been pas geeft
om boekjes to lezen tijdens het regeren van het land . Zijlstra had het vermogen
om ingewikkelde economische vraagstukken glashelder aanje uit to leggen . Op
dat moment hadje echt het idee : 'ik begrijp het volledig .' Was je echter twee stappen
buiten de deur, dan vroeg je je af: 'hoe zat het ook alweer .'En aan het eind van
de dag was het weer even ingewikkeld als voorheen . "
Cals: "Heeft de aanzet gegeven voor een actievere overheidsvoorlichting . Hij had
na de ministerraad veel telefonische contacten metjournalisten. Op persconferen-
ties Bing hij de discussie niet uit de weg . Jacques Fahrenfort van de Telegraaf en
hij vlogen elkaar regelmatig in de Karen . In de ministerraad was het een intelli-
gente flitsende man . Een handig politicos. In eigen (KVP-)huis kreeg hij echter to
weinig steun. Voor zijn ambtenaren een beetje een onderwijzer . Van her type,
opstel 7, schrijven 6, een perfectionist, een solist ook die zich vaak op sloot in het
Catshuis om ongestoord to kunnen werken . Zonder enige twijfel leefde hij sterk
mee met wat er bruiste en stroomde in dejaren zestig . Naar buiten trad hij sterk
op . Hij kon fraaie redevoeringen houden . Prachtig . Met zijn oog voor vernieu-
wing riep hij to veel weerstanden op en door zijn solisme ook wel in het ambtena-
renapparaat . "
De Jong : "Een rustige vent. Hij was de kapitein op her schip . In het zware weer
van die dagen Meld hij het kabinet op koers . Her stormde in de maatschappij, het
stormde ook in de politieke partijen, maar hij Meld zijn kabinet onder controle .
Een knap bestuurder . Voor geen kleintje vervaard . Hij kreeg de eerste gijzelingszaak
to verwerken in de residentie van de Indonesische ambassade in Wassenaar .
De Jong behandelde die zaak met grate zelfbeheersing . "
IN REIRO SPECTIE F
285

Biesheuvel : "Een duive lskun stenaar die her meest gevariee rde kabinet v an na de
oorlog o p een lijn moest zien t o krijgen en to houden. Hij paste de Brusse lse
meth ode toe, dat wil zeggen n et zo lang doorv e rgad e ren tot e r ee n oplossin g uit
de bu s kwam . Biesheuvel maakte met zijn g rote ges talte, zijn st atige verschijn ing
mdruk o p Inte rnati onal e topconfe renties . Uiteindelij k lukte het hem niet zijn
kab inet o vere ind t o houd en. De basis was to sma l . Her was onmogelijk alle ministers
o p een noemer t o krijgen . Bieshe uvel was ook ni et zo flexibel. Hij werkte nie t
met varianten. Maar probeerde met L ang doo rverga deren i edereen plat to krijgen
. "
D en Uyl: "Had ook een moeilijk k abinet qua samen stellin g . Den Uy l was een
ge drevene. Her liefst zo u hij a lles war zijn partij in al die ja ren van opposi tie had
bedacht in een k abin e tspe riode gesta lte hebb en willen geven. Zijn kleine ma rges,
kleine voo rste llen pla atste hij nadrukkelijk in het perspectief van eerlijk de len ,
spreiding van ink omen, kennis e n macht. Her kabinet was hem he ilig. Hij had een
geweldige verbondenheid met z ijn p loeg . Als besluiten ten koste van iemand gingen
moest er eind eloos bijge pleisterd worden . Den Uyl Wild e a ls het ware da t
ie dereen van harte achter het be leid s tond . Hij l eefde inters mee met wat e r in de
s amenleving ge beu rde. "
Van Agt: " Hij was de onnavolg bare. Bij de meeste prem iers kun je inschatten
waar ze voo r staan, hoe ze reageren . Voor de omgevin g i s dat b e l angrijk. Bij Van
Agt was her iedere keer een verrassing, ook voo r zijn naaste medewe rke rs, ook
voor zijn e igen par t ij . Hij was een mees t er in het formuleren. I n toesp raken wist
hij vaak de goede toonzet ting to vin den en hij beschikte ove r ee n ge heim wapen .
Van Agt zag kans met de mees t uiteenl opende mensen een open contact to leggen .
D e Franse president , de Duitse bondsk anselier, ja zelfs de Engelse premier Thatcher
onde r h ielden uitstekende con tacten met hem . Van A gt relativeerde . In zijn
omgang m et de media was hij vaak l as tig. Ande rzijds was V an Agt gefascineerd
door het direc te con tact met de k ijker . In de he le serie premiers was Dries een bijzond
er kind en d at was ie . "
Lubbe r s: " Kenmer kt zich doo r een rijkdom aan gedachten . B ehee rst zijn zaa kj es
uitstekend . Doorz iet geweldig snel moeil ijke situ a ties . Werkt heel efficient . Z a l
onge twij feld de geschiedenis ingaan als een va n de meest efficiente lei ders van het
kabine t . Een manage r. Ee n pragmaticus, maa r beslist niet conservat ief. MetJoop
den Uyl behoort hij t ot de hardst werkende p remiers die we gehad hebben . Met
D en Uyl heeft h ij ook gemeen, dat hij zich nooit neerbuigend ove r zijn poli tie ke
tegens tanders uitlaat . "
Van der Wiel tot s lot: "Bu itenstaanders zien premiers zoa ls ze geprojecteerd wo rden
door de media . Ik zag hen dagelijks. Je zie t veel meer de mense lijke kart van
de zaak . Daardoor he b je automatisch ook meer begrip voor zo ieman d . Op Algemene
Z aken we rkten we niet voor de prem ier, maar voora l met de premier" .
VWR DE EENHM D VAN BELEI D
286

--l v
Epiloog
EMOOG
287

De huidige minister-president, drs R.F.M. Lubbers met
zijnsecretaris-generd mr. R.J. Hoekstra in de werkkamer
van de minister-prerident.

Epiloog
In 1933 werd in de Tweede Kamer de vraag gesteld Welke staatsrechtelijke betekenis
moet worden gehecht aan de term "minister-president" . Her antwoord van
Colijn luidde dat de term "minister-president" slechts is to beschouwen als een
door het spraakgebruik geijkte verkorting voor de aanduiding van de voorzitter
van de Raad van Ministers . Deze bescheiden opstelling omtrent de inhoud van her
ambt van minister-president kenmerkt ook de opvolgers, de een meet, de ander
minder. De minister-president in Nederland is Been premier of regeringsleider .
Hij is de exponent van collegiaal bestuur op centraal niveau .
De instelling van het departement van Algemene Zaken in 1937 is, denk ik, voor
de ontwikkeling van het ambt van belangrijke betekenis geweest. Het ging ook
niet zonder slag of stoot . Er kwam zelfs een advies van de Raad van State aan to
pas voordat de regering tot instelling besloot . Als enig argument en doelstelling
van de oprichting van her nieuwe ministerie wordt genoemd "het ontlasten van
de voorzitter van de Raad van Ministers door hem to ontheffen van de zorg voor
het beheer van een departement van gewone omvang, ten einde de coordinatie
van de arbeid der onderscheidene departementen to bevorderen" . Deze voorzichtige
omschrijving bevat niettemin een belangrijke lading. Zij maakt een einde aan
de in de vorige eeuw al begonnen discussie of er ruimte zou moeten zijn voor een
vast voorzitterschap van de ministerraad; deze vraag hing samen met de discussie
over de ministerraad als al dan niet zelfstandig college .
In feite is in 1937 de positie van de ministerraad als zelfstandig college erkend .
Deze erkenning is in de Reglementen van Orde na 1945 tot uitdrukking gekomen
. In de Grondwet 1983 heeft de ministerraad, diens taak en het ambt van
minister-president zelfs verankering gekregen . Het is buitengewoon boeiend de
parlementaire stukken daarover nog eens na to lezen, oindat daarin gecomprimeerd
de in de vorige eeuw en deze eeuw levende zorgen tot uitdrukking komen :
de positie van de ministerraad en diens voorzitter mag niet ten koste gaan van her
EPILOOC;
289

co lleg iaal bestuur , noch a fbreuk doen aan de bevoegd heden van a ndere in de
G rondwet ve rankerde s taatsorganen .
Artikel 45 van de G rondwe t is zo bezien wee r de resultante van een hi storisch proces,
dan de vas tlegg ing va n een m ac htspos itie van de minis terraad . Die pos itie i s
in wezen Been andere dan decennia geleden, al zijn er natuurlijk voortdurend
accentverschuivingen in datgene waar de m inisterraad z ich mee bez ighoudt.
Benoem in gszaken blijven, rnaar de EG vraag t nu bijvoo rbee ld veel mee r aandach
t . Niet alleen sociaal-economische, maa r ook bestuurlijke en justitiele
bele idsvragen vergen tegenwoor dig de wekelij kse aandacht van de ministe rs .
Maatschappelijke ontwikkelingen, zorge n en kne lpunten bepalen de inhoud van
de agenda; de miiuster raad heeft to t tack ontwikke lingen tot o p zekere hoogte b ij
to sturen - althans voor zove r het de rol van de ove rhei d bet reft - en beraadt zich
l angs Welke wegen en met Welk e instrumenten dat kan gebeuren . De belangrijkste
tack die d e min ister raad heeft is mijn s inz iens da t di t college een b ij drage geeft
aan de totstandkom ing van co n sistent beleid; een herke nbaar b e leid van het kab ine
t a ls geheel door he t innemen van po lit ieke en bestuurlijke standpunten, daar
waar dit nodig is .
Beziet men de ontwikkelingen over langere termijn, dan moet ook aandach t
gegeven wo rden aan het feit, da t in de loop van de tijden de beteken is van d e
onde rraden s terk i s toegenome n . De onde rraden hebben h et grote voordee l dat
niet a lleen de ministerraad ontlast wordt va n ta l van specifieke discussies, maar
ook d at topambtenaren zich een betere indruk kunnen vormen van de o pvattingen
van andere bewinds lieden dan hun eigen mini s ter . Kor tom, de o nderraden
verv ullen een belangrij ke integrerende ro l waar het betreft de samenwer king tussen
de depar tementen . In feite vullen ad hoc ministe riele we rkg roepen - zoals d e
Vijfhoek - dit nog verder aan .
In formele termen gezegd is de bevordering van de eenheid van regeringsbeleid
de voornaamste tack van de ministerraad. Een taak die zwaarder is geworden
door de toegenomen omvang van overheidsoptreden . Er zijn nauwelijks onderwerpen
to bedenken waarmee de overheid zich niet op de een of andere wijze
bezig houdt. De discussie over "minder overheid" die momenteel wordt
gevoerd, zal daarin geen wezenlijke verandering brengen . Zoals ik bij de Algemene
Politieke Beschouwingen in de Tweede Kamer heb aangegeven, vied ik het
eigenlijk onjuist om over "terugtredende overhead" to spreken . Het gaat niet om
het tenigtreden van de overhead, maar om een bezinning op de taken die de overheld
moet vervullen. Dat kan betekenen dat de overhead het beleid van sommige
onderwerpen aan anderen overlaat, maar dat kan ook betekenen dat de overhead
op bepaalde punten een actiever beleid moet gaan voeren . Bovendien betekent het
terugtreden van de overhead op bepaalde terreinen, zoals bijvoorbeeld de arbeidsvoorziening,
niet dat daarmee het onderwerp onvoorwaardelijk nit handen is
gegeven. Dat kan ook gebeuren, maar er zijn vele onderwerpen waar de overhea d
VOO R DE EENHEID VAN BELEI D
290

toch "op de a chterhand" aanwezig zal moeten blijv en, c . q . die zij zal moeten blijven
volgen , omdat er sprake is van een alg enieen belang wa arop zij uiteind elijk
k an wo rden aangesproken.
Het toe genomen aantal terreinen wa a rop de overheid zich beweeg t en de m ate
wa arin de ove rheid z ich m et zaken inlaa t , hebben gevo lgen voor de k ennis die van
een vakmini s ter op zijn prim aire beleid s terrein wordt gev raagd . Dit wordt nog
ve r s terkt doordat een mini s ter s teeds vaker op zijn t e rrein wordt a angesproken,
niet alleen op de hoofdlijnen, m a a r ook op de det ail s . De belangenb eweg ingen
s pelen bij d eze o ntwikkeling zeker een rol . De toegenome n ge richtheid van v akminis
ters op hun p ri mair e b e l eidsterrein betekent ook een ex tra v raag naar vorming
va n samen hangen d beleid op h et niveau van de m i n i ste rraa d .
De toege nomen o penbaarheid , ins praak en democratisering hebben t ot gevo lg
da t in h et sta dium van beleid svoorbereiding reed s allerlei stukken en advie zen
publi ek worden . Dergelijke publi cit e i t k an L eiden tot publi eke discuss ie en
meninge n en opvattingen in de me dia over ee n onde rwerp . In feite is her zelfs zo
d at de vee lhei d va n a dviezen en de verplichtingen We lke voortv loeien uit o penbaarheid
, in spraa k en democra tisering w aa rschijnlijk onbedoeld een nieuw probleem
hebben geschapen . Moeten impopula ir e maatrege l en getroffen word en,
dan lijkt het wel of deze maa trege l vijf a zes kee r genom e n wo r dt. Ee r st in ee n
advies aanvrage, dan in het uitgebrach te adv ies, d an in h et standpunt van de regering
daa rove r , d an in her wetsvoo r stel da t aange boden w ordt aan d e Raad van
S tate, dan bij indiening bij d e Tweede K amer en vervo lgens bij de behand eling,
eventuee l ook nog in de Eers te Kamer, en te n s lotte bij de publikatie in her Staatsblad
. E n dan hebben we her nog niet over de gevallen, waar in er in een bepaalde
Ease nog Been kabin etss tandpun t is, ma a r er l ekkages zijn ove r de standpunten van
individu ele minis t e r s . Nu sta at hier tegenover dat we in de loo p van de tijden wat
mind er kl einzerig z ij n geworden met be trekking tot publieke disc uss ies . Toch i s
door dit snort fe itelij ke on twikk elingen de zo rg voor de eenheid van het regerings
beleid - tenmin s te voo r zover het op de p resentatie aankomt - een zwaa rde
re geworde n .
De ro l van de m ini s ter raad i s dus wezenlijk voor de eenheid van het regeringsbeleid
en s teeds vaker is in een v roeg stadium afs temming tussen de ministers
noodzakelij k . Dat heeft zo oo k zijn beteken is voor de minister-president . Hij i s in
een co llegiaal bestuur als her onze tevre den (en moe t tev reden zijn) met de rol va n
Primu s inter pares . H ij moe t echter tegelijkert ijd beseffen, d a t hij naar bu iten toe
aansp rakel ij k is voo r gebrek aan eenheid , gebrek aan sarnenhang in he t regeringsbe
leid . D a t legt op hem de tack t o anticipere n op de agenda van de minist erraad,
als a anjager van noodz akelijk beleid to funge r en. Elke mini ster-president vervult
zijn ambt op eigensoo rtige wijze, bepaald doo r omstandi gheden en karakter. Felt
i s da t de wer kla st van de mi ni ster-president is toege n omeil. Een dee l van deze
we rkla st wordt b epaald door de zorg voor he t w aarborge n van de vertrouwen s-
~ LC x~c
291

elatie met h et p arl ement . Dit ond erdeel van de taak i s zwa arder geworden n aa rmate
de omvang van h e t overheidsoptreden en de complexite it van dat optre den
is toegenomen . Sommigen spreken in d a t verband verwijtend over m oni s tisc h
gedrag . Dat i s het niet . In e en gemati gd duali s tisch parlementair s telse l a l s het
onze ve rgt het behoud van de ve rtr ouwensrelatie een bijzondere inzet. Vertrouw
en moet verworve n en behouden worden . Het is met ee n gegeven.
Beh alve de ve rhoudin g tussen mini sters en Sta ten-Generaal , i s de re l a tie met de
samenleving ook stee d s m eer afzonder lijke aandacht g aan v ragen. Deze i s ni et ee n
aangelegenh eid die los t o maken is van de relatie tussen minis ters en Stat en-Gener
aa l . Maar Bind s het vertrek van di e c atego rie volksvertegenwoordige rs die deze
hoed ani gheid combin ee rden m et belang rijk e func ties in onl roep, vakbeweging,
werkgeverso rg a n i s aties enzovoo rt, vraagt het ove rtuige n van de maatsch app elijke
groeperingen meerinzet. Het cir cuit van dejaren vijftig va n regering/ St a ten-
Gener a a l , regering/Sticht ing van de Arbeid/Rijk s bemiddelaars, met hun ond e rlinge
uitwisselbaa rheid, is gewo rden tot min ofweer afzonderlijk door minis t e r s
t o b etre den ci rcu i t s .
Ik b en geen politicoloog, in aa r toch durfik d e stelling to po neren dat naarmate d e
ont zuiling is voortgeschrede n , in deze lfde ma te de betekenis va n een h erkenbaa r ,
samenhangend regeringsbeleid i s toegenomen . E en regee r akkoo rd kan daarbij
behulpzaam z ij n , niet a lleen al s ins trument tot verwerving va n ve rtr ouwe n in d e
Sta ten-Generaa l, maa r ook a ls ee n der b e l angrij k ste middelen om de sa menlevin g
to overtu igen van de j ui sth eid en con sistentie van het to voe r en regeringsbelei d .
D e mini s ter-pr esid ent is geh oude n als voorzitter van de ministerraad tegelijk op
t o t rede n a ls voorzitter va n een coa l i tiek abine t . Dat ve r e i s t ee n zeke re evenwichtskun
st, waar hij loch voortk omt uit een van de p olitieke g roeperinge n waar he t
parlementaire kabinet o p rust .
Maar e r i s mee r . Naar mijn oo rdee l hebben de m iniste rs van d e Kroon - en d at
geldt we l heel bijzonder voor de mini ster- pr esiden t - naa r de m a te va n bet moge -
lijke ook rekening to houd e n met politi eke en bestuurlijke o pvattingen die van
buiten de coa litie n aar w ren gebracht worden . De reger ing is er immers voo r het
gehe le yolk . De grens die daa r b ij gehantee rd snag wo rd en i s dat e r sprake moet
bl ij ven va n een consistent en herkenbaar beleid, maa r n iet zel den geeft dat nilmere
mogelijkheden dan po u r de uitvoer i n g van coa litie- opvattingen. Om die
reden z ijn zowel het min iste rie van Algem en e Zaken, a l s de mini s ter- pr esident
gehouden de k analen naa r en het zicht op de same nlevin g als geheel goed open t o
h ouden.
Drs . R .F.M . Lubbers
n l inisrcr-President ,
Minister um A(eniene Zakei t
VCX)II DE EE NH EID VAN BEL EI U
292

Dr. H. Colijn, minister-president 1937-1939.

Jhr.mr. DJ. de Geer, minister-president 1939-1940.

- ProJmr.
P.S. Gerbrandy, minister-president 1940-1945.

ProjXr.ir. W. Schemerhorn, minister-president 1945-1946

. .- ~
: v #>,.::.- . . f . . 3 ,
,I *>Fa.=, , *
... = .
. ( i '
Dr.]. L.M. Beel, minister-president 1946-1948, 1958-1959.

Dr. W. Dreer, minister-president 194&1958.

Dr. J.E. de Quay, minister-president 1959-1963.

Mr. V.S.M. Marijnen, ministrr-president 1963-1965.

Mr. J.L.M.Th. Cats, minister-president f965-1966.

Dr. J. Zijlstra, minister-president 2966-1967.

PJ.S. de Jong, minister-president 1967-1971.

Mr. B. W. Biesheuvel, minister-prefident 1971-1973.

Drs. J.M. den Uyl, minister-prerident 1973-1977.

Mr. A.A.M. van Agt, minister-president 1977-1982.

Feiten en cijfers
FM-EN EN CUER S
307

"Fotogalerij" pan naoorlogse minirters-presiden
minlstevie van Algemene Zaken.

Feiten en cijfer s
Samerlgestelddoor P. Haighton *
De organisatie van het departemen t
De ontwikkeling 1937-198 7
Voor de Tweede Were ldoorlog was het ministerie van Algemeene Z aken een
klein departement , bes taande uit de Regeerings persdienst (overge nomen van het
min i s ter ie van Buiten l andse Z aken), ambtelijke onder steuning voor de voo rzitte r
van de Raad van Ministers en - vanaf eind 1939 -het secre tariaat van deze raa d .
Het de partenlent was to klein voor eigen algemene diensten ; hi eri n we rd voo rz ien
doo r her mi nisterie van F inancien. Tijdens en kort na de Tweede W e reldoorlog
werd, me t name onder de ve ran twoordelijkheid van de mini ster voor Algemeene
Oo rlogvoering van he t K oninknjk (AOK), ee n aan tal di ensten opgericht die in
oktober 19 47 onde r he t opnieuw ingestelde mini s terie van Algemen e Zaken w erden
gebracht . Dit zijn de Centra le Veiligheidsdienst , de Bu i tenlandse Inlichtingendiens
t en de Regeringsvoorlichtingsdienst . Tussen 3juli 1946 (opheffing van
her mini s terie voor AOK) en 13 oktober 1947 wa ren deze beg rotings techn isch
onderge bracht ond er hoofdstuk It van de Rijksbegro ting (Hoge Colleges van
Staa t ) .
Het ministerie in e nge zin bestond in 1947 ui C het K abinet mini s ter-president en
de afdeling Compta b iliteit en Algemene Die n st. Met inga ng van 5juni 1 950 werd
het secre tariaat va n de ministe rraad weer ove rgenom en van het min i s terie v an
B i nnenlandse Z aken . Tussen 19 inei 1 959 en 24juli 1963 was aan het departement
een afde ling toegevoegd (afkomst ig van Binn enlandse Zaken) die z i ch met de
bezitsvo rining en de publiekrecht elijke bedrij fsorgani s atie bez ighield 1 . Op 1 september
1960 ten s l otte werd de staf voo r de C ivie l e Verdediging inges t eld 2 . Deze
* Bij het verzamelen van het materiaal heb ik gebruik kunnen waken van de des kuudige en vaak
invent ieve steun van P. 131oin (Centraal Oud Archiefl, I.C . M . Wubbeu (Publie ksinfo ratatie en
Bib liotheek) en H.C.A .P. van Drunen, J .A.P. Leeuweiihoek en J .A.J. Visser (Centrale afdelin g
Financieel-Economische Zaken) .
PEITEN EN CIJFEHS
309

moest d e minister-presi dent advise ren ten aanzie n van alle aange legenhede n die de
op hem ru s tende coordinerende vera ntwoordelijkheid in deze betroffen . Met het
ove rgaan van doze ve rantwoord elijkheid naar het ministerie van Binn enl andse
Zaken op 1 novem ber 1971 werd ook de s t af aan dat mini ste rie overgedragen 3 .
Op h e t gebied van de overheidsvoor li chting werd de Regeringsvoo rlich tingsdien
st (RVD) in 1947 onder het ministe rie van Algemene Zake n geb racht . De
dien st Oog en Oor, die in novem ber 1 945 van de RVD werd afges pl i t st, werd
gele idelijk geliquideerd en per 1 september 1 9 46 definitief opgeheven . D e naam
van de Reger ingsvoorli chtingsdienst we rd op 1 5 se ptember 1953 gewijzigd in
Rijksvoo rlicht ings dienst, ten einde " de functie van he t cent r a le, tec hnisch uitvoerende
ap paraat voor v an de Rijksoverheid uitgaande voorlichting duide l ijker in
de benaming van deze Rijksdienst tot u itin g to brengen" 4 . Ten slotte werd in 1947
de Voorlichtings raad o pgericht .
De Buitenl andse Inli chtingendienst heeft t ussen 1 janua ri 1 97 1 en 1 Septembe r
1972 onder h et ministerie van Defensie geressorteerd . B ij terugkeer naar he t
mini ste rie van Algemene Zaken werd de naam in Inlich t ingendi enst Bu iten land
gewijzigd. De Centra l e Veiligheid sdien st werd op 9 a ugustus 1949 aan het m inisterie
van Binne nlandse Z aken overge dragen i n het kade r va n een structuu rwijziging
van d e inlichtingen- en ve ilighe id sdiensten 5. B ij deze ge legenheid we rd
tevens een coordina tiecommiss ie in he t leven ge roepen die onde r voo r zitterschap
van de mini ster-pres ide nt stond. Op 1 maart 1956 werd deze commi ss ie vervangen
door een (ambtelijke) coordinato r voor de inlich t ingen- en ve ili gheidsdiensten
6
In het kader van de coordine rende tack van de m inister-pres ident ten aanzien va n
de civ i e le ve rded iging ressorteerde van 2 4 november 1952 tot 15 September 1972
de Commi ss ie Algemene Verdedigingsvoorbereiding onder het min isterie . Deze
had tot t ack de Algemene Verdedigingsraad (een onderraad van de ministerraa d )
to adviseren over de voorbereiding van de civ ie le verdediging. Z ij werd in september
1972 o pgeheven na dat de ministeries van Binnenlandse Zaken en va n
Defensie reeds eige n voorzieningen hadden getroffen .
De Adviescommissie voor de Doelmatige Organisa rie in de R ij ksdienst, ingesteld
op 8 april 1954 7 , diend e de Raad voor de Burge rlijke R ijksdienst (eve neens
een onderraad va n de ministerraad) van advies ove r hetgeen in die raad ove r de
doelmatige organisatie ter sprake kwam en over het beleid te r zake. O p 22 augustus
1966 w erd zij o pgeheven en opgevo lgd door de onder het mi nis terie van Binnen
lan dse Zaken ressor teren de Adviescommiss ie voor Doe lmatigheidsbevordering
in de Rijksdienst 8 . Op 16 okt ober 1954 werd de Cen trale Ideeenbuscommissie
opgericht 9. Deze had - eveneens met her oog op de doelmatighe idsbevordering
- tot tack het leiding geven aan de on twikkeling van de ideeenbusgedachte
in de rijksdienst en het vas t stellen van beloningen en aanmoe di g ingspremies .
M et ingang v an 1964 g rog z ij ove r naar het mini sterie van Binnenlandse Zaken .
De Com miss ie voor Atoomenergie werd op 6 mei 1955 ingesteld . Zij moest de
VOOR DE EENH EID VA N BELEI D
310

egering advisere n over de v reedza me toepassing van de atoomke rnwe tensc ha ppen
. I n 1 96 2 ging deze commi ss ie over naar h et ministerie van Econom ische
Zaken .
De Nati onale Te lecominu n ica tieraad had tot tack het on der leiding va n de mini ste
r-p resident voo rberei den van een doelmatige coo rdinatie op telecommu ni ca tiegebied
onder b u itengewo ne omstandigheden . Hij i s in 19 53 opge richt, op 11 april
1957 o pnieuw opgericht e n injuni 1982 ove rgegaa n naar her ministe rie van Ve rkeer
en Waterstaat 10 .
Na een voorgeschie d enis van ruim twaa lf jaar werd in november 19 72 b ij
Koninklijk Bes l uit de Voorlopige Wetenschappelijke Raad voo r her Regeri n gsb
e leid inges te l d . In 1976 vond de definitieve instelling bij wet plaats .
Her huidige de partemen t bestaa t nit het min i ste rie in enge z in, de Rijksvoorlichtingsdienst
en de Voo rlichri ngsraad, de Inlichtingendien st Buiten land en de coor -
dinator voor de inlicht ingen- en ve ilig heidsdiens ten, en de Wetensc happelijke
Raad voor her Regerings beleid. Ove rzicht 1 breng t de ontwik keling van het
mi nisterie tussen 1 937 en nu in beel d .
FFJ"P EN EN C IJ FERS
311

Qwerzidrr 1 De ontwikkeling van het rninisterie van ALgemene Zaken, 1937-198'7

De leiding van het departement en de dienstonder-
dele n
Te r aanvulling van de genealog ie va n het mini s terie wordt hi e ronder een o psomming
gegeven va n de personen die d e leiding van het ministerie en v an de daaronder
resso rterende di ensten en in stellin gen hebben ge had . D a arbij i s uitgegaa n
van de huidige s tructuur van het departernent : die functionarissen zijn opge nomen
die aan het hoofd s taan of h ebben ges taan van de huidige die n stonderdel en
en hun voorlopers ~ ~ .
Overzicht 2 Minister s van Algemene Zaken , 1937-1987 (a)
Pcrinde Naain B ijzonderheden
8 juli 1937-10 aug . 1939 Dr . H . Colijo -
10 aug. 1939- 3 Sep t. 1 940 Jhr .tnr . D .J . de Geer a . i . Minister-president, minister van Finnncien
27 sept . 1940 -31 mei 1944 H . van Boeyen a . i . Minister van Binnenlandse Zake n
3 Sept. 1940-2 4 juni 1945 Prof.mr . P . S . Gerbrandy A4in isrer-president, mi n istcrvnnJustitie ; vnnnf 21 mci
31 mei 1944-23 febr. 1945 H. van Boeye n
1942 minister voorA~qcinecne Oorlogvoering van het
Koninkrij k)
(24 juni 1945- 3 juli 1 946 Prof. dr . ir . W . Schermerhom Alin ister-preside) t,in i n islcrvoorAlge rneene0orloq-
13 okt. 1947 - 7 aug . 1948 Dr. L .J .M. Bee l
7 aug. 1948-Z~ d ec. 1958 Dr . W. Drees
7 aug. 1948 -1 5 mrt . 1951 Mr . J .R.H. van S chaik
(15 mrt. 1951- 2 sept . 1952 Mr . F. G.C .J . M . Teulings
22 dec. 1958 -7 9 mei 1959 Dr . L .J . M . Bee l
19 mei 1959-24 juli 1963 Dr . J.E . d e Quay
(19 mei 1959-24 juli 1963 Drs . W . K . N . S chm elz e r
24 juli 1963 -14 apt . 1965 Mr . V . S .M. Marijnen
14 apt. 1965-22 nov . 1 966 Mr . J .M. L .Th . Cale
22 nov . 1966- 5 apt. 1967 Dr . J . Zijlstr a
5 apt. 1967- 6 juli 1971 P .J . S . deJong
6 juli 1971-11 mei 1973 Mr . B . W . Biesheu vel
1 ] mei 7973 -19 dec. 1977 Drs.J.M . d e n U y l
19 dec. 7977-4 nov. 1982 Mr . A .A.M. vanAgt
4 nov. 1982 - heden Drs . R. F .M. Lubbers
voerin~q van het Koninkrijk )
Vari3juli 1946rot15sept . 1947 minister-president,
minister van Binnenlandse Zakcir van 15seyt . 1947
tot 13 okt . 1947 ministcr-president, minister van
Overzeese Gebiedsdelen a . i .
Vitt-minister-president, iniriisterzonAeryartefcuille)
Alinisle r xonde r portefeuille)
Staatssecretaris van AlQemene Zaken)
Van 29 r nei 1982 tot 4 nov . 1 982 tevens minister van
Buire nl n n dse Z a ken
(a) De ministers-presidenten die suet [evens min ister van Algemene Za ken waren, a lsmede de ministers zonde r
portefeui lle en de staatss ecretaris van Algemene Za ken zijn in di t overzicht tussen haakjes opgenomen .
VOO R DE EENH E I D VAN BELFJD
314

Secretdris-generaal Ringaalda draagt de leiding van
Algemene Zaken op I juli 1986over aan zbn opvolgn
mr. R.J. Hoekstra.

Overzicht 3 Secretarissen-generaal van het ministerie van Algemene Zaken, 1937-198 7
Periode Nnnn i
8 juli 1937 -(2=1 juni 194?) Jhr . mr . A .M .C. van Asch
v an Wij c k (wad . )
24juni 1945- 3 juli 1946 Mr . P . Sander s
1 nov. 1949- 1 apr . 1962 Mr . C . L . W . Fock
1 juli 1962 -28 juli 1972 Jhr . mr . A .J.M . van Nispen
tot Pannerde n
] aug. 1972- 1 juli 1986 Drs . D .M. RinguH lda
l juli ]986- heden Mr . R .J. Hoekstr a
Overziclit 4 Secretarissen van de mini sterraad , 1945 -1987 (a)
Pc riade Nnnin B ijzonderhedcn
1 apr. 1945 - 1 juli 1945 Kapt .lt . ter zee J . F.W. Nub o ur;
Mr . C . Drooglever Fortuy n
1 juli 19=1 - 3 juli 1946 Mr . P. Sand e rs
3 juli 19=46 - 5 juni 1950 Dr . M .J . Prinsen
S juni 1950- I mei 1977 Drs . J . Middelburg
I mei 1977 - heden Mr . J .H. Ki s t
Bijzondrrheden
(a) De ministerraad k ent pas vanaf april 1945 een wast e, ambte l ij ke secretaris.
Serremris-geriernal van het rninistcrie van Finnnricn
Secretaris-generaal van her ministcric voor A~qcmccnc
Oorloqvocrinq van her Koninkrijk
Setrctaris-gcncraal van her minisrcric voorA~qcmcnc
Oarlogvocriny van her Koninkrijk
Secrerarii-generaal van her ministerie van Binnen-
landse Zaken
OverzicHt 5 Hoofddirecteuren van de Rijksvoorlichtingsdienst , 1937-1987
Period e Naa m Bijzortderlicden
8 juli 1937-13 mei 1940 A .J . Li e v ego ed
14mei 1940-begin 19=1-4 A . Pelt
begin 19~ -24 juni 1945 D .J . F . de Ma n (wnd .)
2=4 juni 1945- 1 febr . 1946 P .A. Wansin k
24juni 1945- 1 sept . 1946 Drs . C . Ni colaZ
i febr. 1940- 1 sept . 1952 Mr . J. M . Landr y
I Sept. 1952 - I now . 1969 Dr . G .J . I.ammers
1 now. 1968- I jan . 1 983 G . van der Wie l
1 jan. 1 983 - heden Mr . M .J . D . wander Voet
Vc.1U1 1 DE EEN H EID V AN B E LEI D
316
Chcjvnn de Regccriitgspcrsdiais t
HoojArlicnsr Ong en Oor

Overzicht 6 Voorzitter s van de Voorli chtingsraad , 1947-198 7
Periodc Naa m
17 okt. 1947- 1 mei 1949 Mr . H . G . Hermann
1 mei 1949- 1 mei 1951 Mr . J .M. Landr E
I mei 1951- 1 apr . 1962 Mr . C .L .W. Fo c k
1 ap r. 1962-28 ju l i 1972 Jhr .mr. A .J . M . van Nispen tot Pannerden
1 aug. 1972- 1 jan . 1 978 Dr . D . van Du y n e
1 jan. 1978- 1 apr . 1 983 G . van der Wiel
I apr. 1983- heden Mr . M .J .D . van der Voe t
Overzicht 7 .1 Voorzitters van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid,
1972-1987
Periode 1Vaan i
20 nov . 1 972 - 1 aug . 1977 Dr . J . Kremer s
1 aug. 1977- 1 mrt. 1978 Ir . W .F. Schut (wnd .)
1 mrt. 1978- 1 febr . 1985 Prof.ir. Th . Quen6
I febr. 1985 - 1 Sept . 1985 Prof. dr .ir . C .T. de Wit (wnd . )
I Sept. 1985 - heden Prof.dr.W . Albeda
Oiwzicht 7.2 Secretarissen van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid,
1972-198 7
Periode IVan m
20 nov. 1972 - 1 okt. 1975 Dr s. E .D.J . Kru ijtbo sch
I okt. 1975 - 1 mrt. 1976 Dr . M . C .E. van Gendt (wnd.)
I nirt. 1976- 1 jan . 1983 Dr . P .R. Baeh r
1 jan. 1983- heden Dr . W . van Drimmelen
FEI'I'EN EN C IJF ER S
317

Instelling, doelstelling en taken
In dit onderdeel wordt een ove rzi cht gegeven van op regelin gen en besluit en
ge basee rde gegeve ns omtrent het mini s terie en de da a ronder ressor terende diens
ten en in stellingen . A an de o rde komen de in stelling en in stellingsgeschiedeni s,
de doelen van het in stellen van d e verschillende taakeenh eden en d e taken di e hieraan
zijn opgedragen . Het ove rz i cht heeft geen andere p r etentie d an het sys tema -
tisch bij elkaar brengen van deze formele gegevens .
Het ministeri e
Instelling en doelstellin g
Het mini s terie van Algem eene Z aken i s bij K oninklijk B esluit van 3 juli 1 937
ingesteld (S t b. 1937, 140 ; i . w. it . 8juli 193 7 ) . De ins telling had t ot doel de voorzitter
va n de Raad van Mi n i s ters to ontheffen van d e z o rg voo r het beheer va n ee n
departement van gewone omvang, ten e i nde de coordin atie va n de werkzaamhed
en van de versc hillende departement en van a lgenieen bestuur to bevord e ren .
Tijdens de Twee de Wereldoorlog we rd in L onden n a ast het ministerie van Algemee
ne Z aken het mini sterie voor Algemeene Oorlogvoe ring v an h et Koninkrijk
ingesteld (KB van 2 1 mei 1 9 42, nr. 3), me t a ls doel de coo rdinatie van de in s panningen
o m de oo rlog t o winnen to bevor deren . Dit mini ste ri e stond onde r leiding
van de minister-president en had de facto de coordin e rende rol va n het minis terie
van A1gen7eene Z aken ove rgenomen . Het inini s terie van Algemee ne Z aken bleef
wel in stand , kreeg in 1944 een aan t al tak en van h et ministe rie van Binnenlandse
Z aken opge drage n , maar we rd uiteinde lijk bij artik el 2 van het K oninklijk Bes lu it
van 23 februari 1 945 (Stb. 1945, F 11 ) o pgeheven ; diens t aken werden overge dr agen
aan h et mini sterie van Binnenlandse Zaken . Het mini s terie voor Algeineene
Oorlogvoe ring van het Koninkrijk werd bij Koninklijk Besluit o p 3 j uli 1946
o pgeheven (S tb . 194 6, G 186); de toen aantre dende minist er-pres ident kreeg de
portefeu ille van B innen landse Z aken. In okt ober 1947 werd besloten tot h et
opni euw ins tellen van "een D e partement van Algemeen Bestu ur, d at de naa m
z ou dragen van " Min i ste rie van Algemene Zake n "" (KB van 11 oktober 1 9 47,
Stb. 1947, H 346, i.w.tr. 13 oktober 1947) . A ls doe] hiervan werd opgegeven de
m inis ter-president het beheer van een de partement op to d ragen, na dat h ij doo r de
teru gkeer van de mini s ter van Ov e rzeese G ebi edsdelen (w elk n7ini s terie hij ad
interim beheerde) met meer aan het hoofd van een departement zou staan 1- .
VWI i DE E E NHEI D V AN R F1FJ Il
318

Taken
B ij di e n s instelling in 1 93 7 kreeg het hoofd van her mini s terie van Al gemee ne
Z aken d e z org o pgedrag en voor zaken betreffend e
"a . de sa menstelling van d e hoofd stukken I en II d er Rijk sbegrooting en het
behee r dezer hoofd stukken ;
b . het Voorzitterschap van de Eerste en Tweede Kame r der Staten-Generaa l ;
c . het Vice-Presid entschap en het lidm aa tschap van den R a ad van State en het
lidma a tsch ap van de Algemeene Rekenkamer, al s mede her perso neel die r colleges,
voo r zooveel de behandeling deze r aange legenheid met aa n he t college
zelf is voo rbehoud en;
d . de beh andeling van a delszaken en wape ns van publi ekrech telij ke lichamen;
e. de ridderorden ;
f. den Regeeringspersdie nst . "
Bij K oninklijk B esluit van 3 juni 1944 (Stb. 1944, E 41) we rd hieraan ee n aanta l
t aken va n he t m iniste rie van Binnenlandse Z aken toegevoegd. Deze be troffen de
volk shuisvesting en de binnenl andse evac uatie, de zo rg voo r de uitgewekenen ,
her s taatsbedrijf d er PTT , de Postcheque- en Girodienst, de Rijkspostspaa rbank
en de Rijksspa ardienst, en taken met betrekkin g tot het overheidspersoneel .
D e taak van het inini s terie voo r Algemeene Oorlogvoe ring van het Konin krijk i s
in het in stellingsbesluit omschreven a ls "de bevor d ering van e en doe lmatig oo rlogs
beleid en van de same nhang daarin" 1 3 .
Bij de he rinste lling in 1947 kreeg het minis terie van Algemene Z aken de zo r g
opgedragen "voor de zaken betreffende her algemeen Regerings beleid van he t
K onink rijk, voo r zover deze zo rg met b epaaldelijk wordt b eh a rtigd doo r een der
and e re de partementen van a lgemeen bestuur". Van g root belang hierin i s de verantwoo
rdelijkheid van d e mini ster-pres ident intake de he r z ieninge n van d e
G r ondwet. Voor het overige laat deze, algemeen geformulee rde taak zi ch n iet
eenvoudig specificeren ; s lechts enkele t aken zijn formeel en schriftelijk ui tgewerkt
. Voo r ee n ge deelte kan een indi catie worde n ontleend aan d e wetgevin g
waarbij de mini s ter van Algemene Zaken op enigerlei wijze b etrokken i s ; hiertoe
is aan het ein d van dit d ee l een ove rzicht van de des betreffen de we tten en a lgemene
maa trege le n van bestuur o pgenomen. Een soo rtge lijke i ndicat ie k an worden
gevo nden in de o rga nisatiestru ctuur van het d epartem ent .
Bij Koninklijk Besluit van 4 augustus 197 1 (S t b . 1971, 526) i s het b ehee r van
hoofdstuk I van d e Rijk sbegroting (Koninklijk Huis) ove rgega an van het ministerie
va n Financien Haar d at van Algemene Zaken . Dit b esluit is een gedee ltelijke
uitvoe ring van ee n aanbeveling van de Commiss ie-V an Veen 1 4 . Uit deze taa kve
rschuiving vloe ide de vera ntwoordelijkh eid voor her fin anciee l sta tuut van he t
K oninklijk Huis voort (wet van 22 novembe r 1 97 2 , St b . 19 72 , 70 1 ) .
FEITEN EN CIJFERS
319

Rijksvoorlichtingsdienst
Instelling en doelstellin g
Eind 1932 w erd onder h et n7ini s terie van Buitenlandse Zaken de Regeeringspersdienst
ingesteld . Deze ging in 193 7 ove r n aar he t ministerie van Algerneene
Zaken . In L onden werd in m ei 1940 de Regeeringsvoorlichtingsdienst (RVD)
o pgericht , die in ee r s te a anleg onder her mini s t erie van Buitenl a ndse Z aken vie l
en met de instelling van het minist e rie voor Algemee ne O o rlogvoe ring van he t
K oninkrijk naar d at min i sterie o vergin g . Na de Twee de Were ldoorlog bes loo t de
mini ste rraad t ot liquid atie van de " C ond ense" RVD en d e in s telling van ee n
nieuwe dien st in N ede rl and 1s . Dez e dien s t is eind 1945 m et zijn werkzaamhe den
begonnen . Met in gang van 15 september 1 9 53 we rd de naam ve r anderd in "Rijksvoo
rlichtin gsdi enst" (Besluit van d e Mini s t e r-Presid ent , Mini ste r van Algemene
Zaken van 10 Sep tember 1953, nr . 35783) .
Taken
De taken van d e RVD zijn s lecht s ten dele fo rmee l ge regeld . Zijn taken kunnen
a ls vo l gt worden gerubricee r d :
a. voorli chting betreffende het Koninkl ijk Huis . Bij Koninklijk Besluit van 13
december 1965 (Stb . 1965, 554 ; i .w . tr. 21 december 1965) werd de RVD be last
met de voo rbereiding en ui tvoe ring van de beri chtgeving betreffende her
K oni nklij k Huis ( art. 2) ; de hoofddir ec teur van de RVD is tevens a d v iseur in
de publi cit e itsaange legenhede n van h et Huis (art. 1) . Ter zake van dez e tack
heeft de m ini s ter van Alge mene Zaken een in structie voo r de RVD opges teld
(Beschikking van 21 decemb er 1965, nr . 165099) ;
b . voorlichtin g betreffende h et a lgemeen regeringsbe leid . De hoofddir ecteur
van de RVD t r eedt hierbij op al s p e r schef van de minister-president ;
c. a dviseren over de inzet van publi cite it snl edia en h et (doe n) ve rvaardigen en
distribueren van her doo r rij kso rganen t o gebruiken communi catiemateriaa l .
De functie van centr aal , uitvoerend apparaat voo r van de rijksove rheid u itg
aande voor li cht ing komt Merin t ot uitdrukkin g . Deze ta ck heeft m et ingang
van 1 januari 1984 een basi s in de "Regel en uitbes teding voo rlichtings- en
andere communi ca ti eprojec ten" (Besluit van d e Mini ster-Pres ident va n 7 september
1983 ; Stcrt 1983, 183) . In het kader van deze taak ve rvult d e RVD een
fun c tie in her overleg van het Rijk met het b edrijfsleven en m et de o rgani saties
van de medi a ;
d . bevoeg dhed en in bijz ondere omstandigheden . Voo r de planning en coo r din atievan
de ove rheidsvoo rlicht i ng in bijzondere omsta ndi gheden bes t aat de Bijzondere
Voorlicht ingscommissie, onder voorzitterschap van de hoofddirec-
V OO R D E EE NHEID VAN B E L EI n
320

te u r van de RVD . Tevens z ijn bij beschikk ing van de minister-president van
12 sep tem ber 1972 (nr. 206 1 88) regels ges teld met betrekk ing to t her onderbreken
van radio- en t e levisie-uitzendingen in buitengewone omstandigheden
; deze beschikking wo r dt pe r 1 januari 1 988 vervangen doo r een AM vB
kra chtens de Mediawet .
Inl ichtingeridienst Buitenlari d
Instelling en doelstelling
Aan her begin van de Tweede We rel doorlog werd in Londen bij Koni nklijk
Besluit (KB van 1 9 juli 1 940) de Cen trale Inlichtingendienst o p gericht . Deze heeft
achtereenvo lgend geressor teerd onder de m_iuisteries va n Jus titie, van Algemeene
Zaken, van Marine en voo r Algemeene Oorlogvoering van het Koninkrijk . Deze
dienst werd bij K oninklijk Besluit van 28 november 1942 (nr . 1) o pgevo lgd door
her onder her m_inisterie van Oor log ressorterende B u reau Inlichtingen . Na
afloop van de Tweede W e reldoor log wer d d it bureau op d iens beurt opgevolgd
door de Bu i ten l andse Inli chtingendienst (BID ) . De BID werd bij geheim
Koninklijk Besluit van 1 6 feb ruari 1946 ( nr. 1) ingesteld . Als ove rweging we r d
uits l uitend gegeven dat her noo dzakelijk was da t het K oninkrijk ove r een dergelijke
dienst zou beschikken . Per 1 janua ri 197 1 (KB van 18 novem ber 1 970, Stb .
1970, 588) we rd de BID overge dragen aan het m inisterie van Defensie . Onde r
gelij ktijdige wijz i ging van de naam in Inlichtingendi enst Buit enl and (ID B) Bing
deze diens t op 1 September 1 972 wee r over naar her minis terie van Algemene
Zaken (KB van 5 augustu s 1 972, S t b . 1972, 437) . Momen teel ligt bij de Eerste
Kamer ee n wetsontwerp dat een regeli ng van de inlich tingen- en ve iligheid sdiensten
beva t (Twee de Kame r, zitt ingja ar 198 1-1982, 17 363, n rs. 1-3) . Het eindve rslag
van de Vas te commi ssie voor binne nlandse zaken en de hoge colleges van
staat van de Eers te Kamer is vastgesteld op 23 September 1 987 (Eerste K amer ,
vergade rjaa r 1987-1 988, 1 7 363, nr. 8) ; binnenkort zal de plenai re behande ling in
deze kame r plaatsvinden .
Taken
Bij zijn instelling in 1 946 kreeg de BID de tack de "door diensten en o rganen van
depa rtementen van a lgemeen bes tuur" uit he t buiten l and ingewonnen inli chtingen
to coordineren (art . 1, tweede lid) . H ij was worts bevoegd ze lfstandig inlichtingen
in to winnen (ar t . 1, vierde lid). Bij vert rouwelij k K oninklijk B esluit van
8 augustus 1 9 49 (nr . 5 1 ; i.w.t r. 9 augus tus 1949) werd -de tac k van de BID " het
inwinnen van gegeve n s in het buitenland, Welke voor her buitenlands beleid va n
FUTEN EN cpFFN s
321

e l ang zijn, a l smede omtrent personen in het buitenland, die voo r de binnenlandse
veiligheid ee n gev aar kunnen oplevere n " (art . 1 0) . N a de overga ng van de
IDB in 1 9 72 van het mini s terie v an Defensie naar d a t van Algemene Zaken werd
zijn taa k " het inwinn en van gegevens betreffende het bu i tenland, Welke voor de
regering van belang kunn en zijn" (hfds t . V, a rt . 1 ) .
Coordinator voor de Inlichtingen- en Veiligheids-
dienste n
Instelling en doelstellin g
Bij de a lgehele herzi ening van de regeling met betrekking t ot de inlic h t ingen - en
veiligheidsdie n sten in 1 9 49 (ve rtr ouwelijk KB van 8 a ugustu s 1949, nr . 5 1) wer d
tevens een "Commissie va n Coor dinat ie" ingeste l d . Deze commi ss ie stond onder
voo r zitte r schap van de mini s ter-p r esiden t en h ad a l s leden de hoofden van de vier
inlichtingen- en ve iligheidsdiensten, een vertegenwoo rdiger van de mini s ter va n
Buitenl andse Zaken en een van de afdeling Politie van het mini sterie van Justitie .
Bij wij z i g ing van dit besluit in 1956 (KB van 1 m aa rt 1 9 56, n r. 9) werd in de p laats
van de coordinatiecomm i ss ie een coord inator gesteld .
Taken
De taken van de coo rdinariecomm issie wa ren :
" a. er voor to waken, d at de werk z aam hede n van de inlichtingen- en veil igheidsdiensten,
zowe l onderl ing a ls met het Openbaar Min isterie, de Procureurs-
Gene raal als fungerend Directeuren van P olitie en de politie, na ar beho ren
wo rden gecoo rdineerd ;
b . to bevorderen dat de inlichtingen- en veiligheidsdiens ten elkaar naar behoren
van de to hunner besch ikking komende gegevens o p de hoogte houden ;
c . de Rege ring door middel van ove r z ichts rapp o rten op de hoogte to stellen van
al hetgeen voor H aar van belang kan zijn" (KB va n 8 augu stu s 1 9 49, n r. 5 1 ,
a r t. 34, eerste lid ) .
De t ack van de coordinato r werd omsch reven a l s h et coordineren van "het beleid
en de werkzaamheden van d e in lichtingen - en veili gheidsd ien s ten" (KB van
1 maart 1956, nr. 9, art. 3) . De huidige tack, die beru s t op het Koninkl ijk Besluit
van 5 a u gust u s 1 972 (Stb . 1972, 437, hfdst. II, a rt . 1 , ee r s te lid) is " de werkzaamheden
van de inli chtingen- en ve iligheidsdiens ten to coordi ne ren" .
VWR DE E ENHEID VAN fiELEI D
322

Voorlichtirigsraad
Instelling en doelstelling
De ins telling van de Voorlichtingsraad bij besluit van de mini s ter-president in
1947 vloeit rechtstreeks wor t nit de ( niet o penbaa r gemaakte) reo rganisa tieadviezen
van d e Commiss ie-He rmans. Doel van het instellen van deze r aad was
een voorziening to creeren ten einde de coor din a tie en de ee nheid van her voorli
chtings beleid to bewerkstelligen . Hieraan voorafgaan d we rden ree ds vanaf
februar i 1 947 voo rbere idende vergaderi ngen van de "Raa d van Pe rschefs" geho uden.
De Voo rlichtings raad is geinstalleerd op 17 o ktober 194 7 . Leden van d e raad
zijn de hoofden van de voo rlichtingsafd elingen van de ve r schillende depart ementen
.
Taken
De Voorlichtingsraad heeft tot tack het coordineren van de voorlichting van de
verschillende m_inisteries en rijksdi ensten en van het gebruik van de publiciteit s-
media . In dit kader is de raad bela st met het to ewijzen van de zendtijd van de over-
heid aan de verschi ll ende departementen. Tevens is hij belast met de verdeling
van de b egrotingspost "Overheidsvoorlichting voor d e gezamenlijke mini s te-
ries" .
Wetenschappel eke Raad voor het Regeringsbelei d
Instelling en doelstellin g
Bij Koninklijk Besluit van 6 november 1972 (Stb. 1972, 590) is de Voorlopige
Wetenschappelijk Raad voor her Regeringsbeleid ingesteld, in afwachting van
indiening en parlementaire behandeling van een ontwerp-instellingswet . Aan
deze instelling ging een discussie vooraf over de wijze waarop (sociaal-)
wetenschappelijke kennis ten nutte van her regeringsbeleid kon worden gebracht .
Bij wet van 30 juni 1976 (Stb. 1976, 413) volgde de definitieve instelling van de
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) ; deze wet trad op 1
September 1976 in werking . De overweging om de WRR - een vast college van
advies en bijstand - in het leven to roepen, bestond in de behoefte aan een voorziening
die stelselmatig informatie zou kunnen bieden over "ontwikkelingen die op
langere termijn de samenleving kunnen beinvloeden" (considerans van de Instellingswet
WRR) .
FFJTFN EN C IJF ER S
323

Taken
Artikel 2 van d e In s tellingswet b epaalt dat de raad t ot tack heeft
a . ten behoeve van het regeringsbeleid we tensch appe l ijk gefundeerd e info rmatie
to ve r schaffen over ontwikk elingen die op langere termijn de samenlevin g
ku nnen beinvloeden en daa rbij tijdi g t o wijzen o p tege n s t rijdigheden en to verwachten
knelpunt en , probleemstellin gen to formuleren te n a anz ien van de
g r ote beleid svraagstukken , en beleidsalter natieven aan to geve n ;
b. een w e t enschappelijk gefundeerd k ader to ontwikk elen dat de regering t e n
dien s te s taat voo r het stellen van prioriteiten en her voe ren va n een samenhangend
b e l eid ;
c . ten aanzien van we rkzaamheden op het gebied van toekomstonderzoek en
planning o p Lange termijn, zowel binnen a l s buiten de ove rheid, voo rstellen t o
doen inzake het op heffe n van stru cturele tekortk omingen , h et bevordere n van
bepaalde onderzoekingen en het ve rbeteren va n communicatie en coordin a tie.
Ten opzichte van zijn tack bij de voo rlopige in stelling is allee n ord e r a . een ve randering
aangebracht. "Ten b ehoeve van het Regeringsbe leid wetensch appe lijk
gefund ee rde infonn ati e to verschaffen " i s in de plaats gekome n van "de Regerin g
advise re n" .
Personeel en financier
De personele omvan;g van het departemen t
Het ministerie van Algemene Zaken is het kl,einste departement van algemeen
bestuur. In 1937 was de totale sterkte 12 personen16 . Tijdens de Tweede Wereldoorlog
groeide het apparaat in Londen, met name door de groei van de Regeeringsvoorlichtingsdienst
. Deze begon met 16 personen en telde in 1943 ruim 200
personeelsleden 17 . Na de heroprichting van het ministerie in 1947 groeide het
departement van 114 formatieplaatsen in 1948, via 372 in 1985 tot 350,5 in
1987 1e. Overzicht 8 geeft een indruk van deze ontwikkeling .
Het ministerie in enge zin - de algemene leiding, het Kabinet minister-president
(KMP), het secretariaat van de ininisterraad en de centrale diensten - omvatte in
1948 40 formatieplaatsen . Na eel aanvankelijke inkrimping is het geleidelijk
gegroeid tot 53 plaatsen in 1967 en vervolgens snel in onivang toegenomen tot
101 in 1977 en 134 in 1985 . Deze groei heeft voornamelijk plaatsgevonden bij de
centrale diensten : 10 plaatsen in 1948, 59 in ] 976 en 98,5 in 1985 . De gemiddelde
jaarlijkse groei van het ministerie in enge zin tosser 1948 en 1987 was drie pro-
cent .
VO OII DE EENHEID VAN B ELEI D
324

1948 1952 IPn 1962 19f7 1972 1977 IW lY87
Bron: WRR.
Algemmelei~g.EC1b'rnef-m=pm1dat. secre~tmmis~cmdencm& dremten.
Rijbvoorlishmgsdiensc.
Bnitrvo~mPubb~ht~leBedrijhrganisarie
Stafvoor dc Civiele Vcd&gmg,
W~t~rschappdjke~advoorhnRegt~ing~beldd

De Regerings- en later Rijk svoorlichtingsdien st werd in de ee r s te j a ren n a de
Tweede Wereldoorlog ingekrompen van o ngevee r 12 0 pla a tsen tot 74 pla a tsen in
1 9 4 8 1 9 . Daa rna is deze dien st weer uitgegroeid , ee rs t ge l e idelijk en n a 1 963 in een
hoger tempo t ot 196 formati eplaa tsen in 198 3 . Sind sdien is her apparaat in
om vang weer te ruggebracht tot 178 pl aatsen in 1987 .
D e Stafvoor d e Civiele V erdediging heeft van 1 960 tot 1 972 dee l van h et departement
uitgemaakt . In de loop van dezejaren i s het appara at ge leidel ijk uitgebouwd
van 10 forinatieplaatsen in 1961 t ot 23 plaatsen e ind 1 9 71 . Daarmee omvatte de
Staf ongeveer 10 procent van her to t a le p e rsonee l sbestand v a n h et de parteme nt .
Bezitsvorming en Publi ekrechte lijke Bedrijfsorganisa tie, van 1959 tot 1 9 6 3 bij
het departement ond e rgebracht , had een gemiddel de omvang v an 25 formatieplaatsen,
ongevee r 1 5 procent van het totale personeel sbes tand . De WRR i s in de
ee rste zes ja ren van zijn besta an (ein d 1 972 tot 1978) u itge bouwd tot een app a raat
m e t een omvang van 44 plaat sen voor ra ad en bur eau sa men . Na een lichte stijging
tot 47 fo rm atieplaa tsen i s deze om vang na 1985 te rugge bra cht tot 44 in 1 98 7 .
Overzicht 9 Gemiddelde jaarlijkse toename van het aantal formatieplaatsen
bij het mini sterie van Algemene Zaken, 1948-1987 (procenten)
Periode Totaal (a) Miriisteric (a) Rij ksvoorlichrings-
1948-1952
1952-1957
1957-1962
1962-1967
1967-1972
1972-1977
1977-1 982
1982-1987
1948-1 98 7
-0,4
2,9
5,8
0,8
3 , 8
6, 9
4, 4
-1, 1
2, 9
B ro n : WR R, op basis van Rij ksbegrotingen .
(a) E xcl usief de Inlichdngendienst Buitenland en (voor 1 948) de Central e Veil igheidsdienst .
(b) " Minisrerie" omvat de algernene leiding, h e t KM P , het secretariaat rninisterraad en de cent ra l e
diensten .
VWR D E EE NI- IEID VAN BELE ID
326
-1,9
1 , 6
1,9
3,8
5 ,4
7 ,9
4 , 9
0, 0
3 ,0
dicns t
0 ,3
3 , 5
-0,2
3,6
5 ,9
2,7
4, 0
-1, 8
2, 3

Ov erzicht 9 geeft de ontwikk elin g in de o m vang v an h et personee l sbestand vanaf
1 948 wee r . Bij de tota alkolom moeten tw ee kanttekeningen worden gem aakt . In
de ee r ste plaats is in de totalen niet de personee l sformatie v an de Inlichtingendienst
Bu itenl and begrepe n ; de gegevens hierove r zijn ni e t o penbaar . In d e
tweede pla a t s heeft het toevoege n of a fstoten van dien s ten, zoa l s de Staf voo r d e
Civiele V erdediging, gezien de geri nge omvang van het d epartement als geheel
een bel angrijke invloe d op de gemiddeld e toe- ofafii ame van het a antal formatieplaatsen.
De uitgaven volgens de Rijksbegrotin;g
Ook in financiee l opzi cht i s het mini ste rie van Algemene Zaken een klein departement
. De beg r ote uitg aven hebben maxi maal f 53,2 inilj oe n (1982) b edragen .
Overzich t 10 geeft een ove rzi cht van de totale uitgaven en van die voo r een aant a l
dienstonderdelen vanaf 1938, he t eerstejaar dat her d eparteme nt een eigen beg rotingshoofstuk
h a d .
De uitgaven van her departement in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog
betreffen niet alleen het mini s terie en de Regeerings persdienst maa r ook d e uitgaven
van de Hoge Raad van Ade l (deze bedroegen 6% van het tota a l ) . Na de
Tweede Wereldoorlog hebben dive rse b ijzonde re pos ten op de beg r oting
ges ta an. De kos ten voor d e Wereldtentoonstelling in Brussel in 1 958 (f 2 1 ,0 min
in prijzen van 1980) m aakt qn 40 procent uit van de tota le beg rotingen voo r 1 956 ,
1 957 en 1 9 5 8 ; de Wereldtentoo n stellin g in Montreal in 196 7 (f 24 ,4 m in in prijze n
van 1980) maakte 2 8 procent van de totale beg r otingen voor 1 9 65, 1966 en 1967
uit ; de Wereldtentoo n stelling van 1970 in O saka drukte voor f 1 5, 7 miljoen (in
prijzen van 1980) op d e totale begrotingen van 1969 en 1970 en ma akte daa rmee
25 procent hiervan u i t . Ten behoeve van deze evenementen werden de begro -
tingsto talen met de hiervoor u itge trokken bedrage n verhoog d . Da ardoo r vertoont
de ontwikk eling van de t o tale beg r o tingsui tgaven een o nregelmatig beeld.
In ove rzicht 11 zijn voo r de berekening van de s tijgingspercentages deze en enkele
ande r e incid entele begrotingsposten uit d e totaalb edrage n geelimi neerd .
FFlTFN EN C IJ FER S
327

00
Overzicht 10 Uitgaven van het ministerie van Algemene Zaken, 1938-1987, constante prijzen (x f 1000) (a )
Jaar Totaal, Totaal, Ministerie R ijks voo r- Inl ic htin - StafC iv iele Bczitsvorming Voorlich - Wc t rnschappe -
1938
1947
1952
1957
1962
1967
1972
1977
1982
1987
lopende constants (b) lichtings- gendienst Verdediging rnPubliek- tingsraad Iijke Raadvoo r
pnjzrn pnjzrn dicnst Buitenland ruhttl ijkt hetRegmngs -
83,5
1 .04-4,3
2 .736,1 17 .100,8
2.135,0 9 .704,5
6 .326,7 24 .333,5
6 .335,0 21 .844,8
8 .336,0 21 .374,4
12 .001,0(c) 22 .183,0
34 .081,1 40 .284,9
53 .200,0 48 .232,1
45.340,0 38 .985,4
582 , 2
1 . 162 , 5
1 . 736,4
2.0 11 ,9
3.0 32 , 8
4. 962,8
7. 461,0
10. 660,9
16. 308,3
15 .610, 5
Bron : WRR, op basis van ontwerp-Rijksbegrotingen .
408,4
3 . 944, 6
2 .362, 5
2 . 995,0
3 . 446,6
6 .082,8
9 . 241,4
12 . 081,7
12 . 446,1
10 . 950,1
5 . 443, 8
4 . 242,0
3 .941 ,9
4 . 000,0
4 . 415,9
4 . 045,3 (d)
5 .933, 8
5 .165, 5
3 . 912,3
aea,;s- bin d
organisatie
4. 070,7 4 . 191,4
(a) Gebruik is gemankt van het prijs-indcxcij£cr Nationaal Inkomen (netto, mzrktprijun), 1980 = 100, zoals gepubliceerd in de Nationale Rekeningen 1985 .
1 . 810,3
1 .363,6
1 .923,1
3 .103,4
3 .384,6
5 .480,6
5 .755,6
5 .239,8
4 .299,2
(b) "Ministerie" omvat de algemene lciding, het Kabinet minister-president, het secretariaat van de ministerraad en de centrals dienstrn .
(c) Het bcgroringstotaal voor 1972 bedroegf 13 .367.000, wa2rinf 1 .366 .000 ten behoeve van de Staf Civielc Verdediging . Doze is per 1 november 1971 over-
gegaan near het ministeric van Binnenlandse Zaken . Om deze reden is her bcgrotingstotazl in doze opstelling verminderd met her voor de Staf Civielc Ver-
dediging gereserveerde bedrag .
(d) De Wichtingafdienst Buitenland ressorteerde van 1 jznuzri 1971 tot 1 September 1972 onder het ministerie van Defrnsie . Het voor 1972 opgenomen bedrag
is het gemiddelde van de voor 1971 en 1973 uitgetrokken bedragen . Dit bcdrag is niet in het begrotingstotaal voor 1972 verwerkt.
5 . 853,0
5 . 446,1
4 . 213, 2

Overzicht 11 Gemiddelde jaarlijkse stijging van de uitgaven van het
ministerie van Algemene Zaken, 1947-1987, constante prijzen
(in procenten) (a)
Periode
1947 -195 ?
195?-]957
1957-1962
1 96 2-1 96 7
1967-1972
1972-1977
1 9 77-1 982
1 9 82-1987
To t an l
(b )
- 1 , 7
2,3
15 ,0
1 , 1
1 , 4
12,7
2, 1
_~ 7
A4inisrerie
(C)
8 ,4
3 , 0
8,6
1 0, 4
8 , 5
7 , 4
8 , 9
-0, 1
R VD
-9,7
4,9
2 , 8
12,0
8,7
5 , 5
0 , 6
-2, 5
Bron : WRR, op basis van ontwerp-Rij ksbegrotingen .
/D B
-4,9
-1 , 5
0, 3
2,0
-1,7(d)
8,0 (d)
-2,7
-5,4
Voorlichrinys-
ran d
7,1
1 0, 0
1,7
10, 1
1, 0
-1, 9
-3, 9
WR R
(a) Er is g ebruik gemaakt van het prijs-indexcijfer Nationaal Likomen (netto, mar k tprijzen), 1980 =
100, zoals gepublic eerd in de N ationale Rekeningen 1985 .
(b) Tota le uitgaven minu s
- Centrale Veiligheidsdienst (1946x 1 949) ;
- Nationale Tentoonstelling Arnhem 1950 ;
- Were) dtenroonste ll iugen B russel 1958 (1956-1958), Mont rea l 1 967 (1965- 1 967) en Osa k a
1970 (1968-1970) ;
- de doorberek en ing van de kosten voor overheidsvoorlichting doo r de RVD ten behoeve van
andere inste llingen .
(c) " Minister ie" omvat de algemene leiding, bet Kabinet minister-presid ent, het secretariaat van de
miiusterraad en de centra le diensten .
(d) Zie noot (d) bij overz i cht 10 .
Afzonderlijke ve rmelding verdient de omzet di e de Rijksvoo rlichtingsdiens t
maakt voor d e (beinidd elin g bij) voo rlichtingsac ti viteiten ten behoeve van and e re
overheid sin stellingen. Dez e wordt volledi g doo rbereken d aan de b edoelde dep a rtementen
en andere overheid sin stellinge n . Daarom wo rdt per sa ldo op de beg roting
van Algemen e Zaken hiervoor niets uitge trokk en. Wei zijn op de beg rotingen
voo r 1981, 19 82 en 1983 om boekh oudkundi ge redenen (tijdsve r schil tussen
h et mom en t van m aken van d e kosten en dat van h e t te rug ontvangen hiervan)
b edragen uitge trokk en; deze bedragen zijn respec tievelijk f 3,8 mi ljoen , f 3,6
miljoen en f 2 .9 miljoen (in prijzen v an 1980) . De kosten die v oor dez e activiteiten
van d e RVD worden begroot, s tij gen in h et algemee n rinds het begin van de
jaren zeventig uit boven de totale beg rotingsuitgaven van het d epartement (z ie
overzicht 12) .
=F.N EN CIJFER s
329
-1 , 4
-5, 0

Overzicht 12 Omzet voor overheidsvoorlichting en publiciteit door de
Rijksvoorlichtingsdienst ten behoeve van andere instellingen, 1947-1987,
constante prijzen (x f 1 .000) (a)
Jnar Begrotinystotnal
1948
1952
1957
7962
1967
1972
1977
1982
1987
Alcmene Zakcrt
13 . 398 , 8
9 .704, 5
24 . 333 , E
21 . &44 , 8
2 1 .3 7 4, 4
22 . 183 ,0( b )
40 . 2 84, 9
48 . 232,1
38 . 985,4
Bron : W RR, op basis van ontwerp-R ijksbegrotingen .
Ornzet Ryks-
voorliduingsdiensr
4 .6 87,5
4 . 55 , 5
9 . 6]5,4
14. 482,8
20. 5L , 8
46 .210, 7
35 . 756 , 5
54 .397,1
60. 189, 2
(a) Gebru i k is gemaakt van het prijs-indexcijfe r N atio naa l I nkom cn (netto, marktprijzen), 1980 =
100, zoals gepub liceerd in d e Nationale R ek eningen 1 985 .
(b) Zie Hoot (c) bij overzicht 70 .
VOOR DE EENHEI D VAN B ELFJ D
330

Het ministerie en regelgeving
Het i s - zoals ge zegd - ni e t ee nvoudig een precies beeld to verkrijgen van d e t aken
die onder de omschrijving " de zo rg voor de z aken betreffende het alge ineen
Regerings beleid van het Koninkrijk, voor zover deze zorg niet bepa aldelijk
wordt beharti gd doo r een de r andere departementen va n a lgemeen bestuur " kunnen
va llen . Een indicati e hiervoo r k an worden gevonden in de wetgeving waa rin
de m inis ter of her ministerie voo rk omt . Dit kan bijvoo rbee ld z ijn als ondert eken
aar, a ls ve r antwoo rdelijke voo r d e uirvoering of a l s diege ne aa n wie bevoegdheden
zijn toegedeeld . Op basis van deze ged acht e i s het wetgevingsbestand van
her Parleme nt air Automatiseringscentrum (PARAC) geraadpleegd. Dit b es tand
omva t alle geldende wette n en een b e l angrijk dee l van de geldende Algemene
Maatrege l en van Bestuur die in het Staat sbl ad zijn gepubli ceerd . In dit b estand is
gezocht naar d ie documenten waarin ofwel
a. " mini s ter van Algemene Zaken", "ministe rie van Algemen e Z aken" of
"staatssec retaris van Algem ene Z aken" voorkom t, ofwel
b. "Algemene Zaken" in de pa ragraaf"departement" voork omt .
Her resultan t van deze zoekac tie is in her o ndersta ande overz icht wee rgege ven 20
De wette n en Koninklijke Besluiten zijn geordend naarjaar en numm e r va n her
Staatsblad w a a rin zij zijn gepubliceerd. Aangenomen mag worden dat h et overz
icht voo r zover het de we tten be treft volledig is . Opgemerkt moe t wo rden dat
wijzi gingen van deze regelingen niet in dit ove rzicht n a a r w ren komen . In.de systematiek
van her PARAC-bestand wo rden w ij zigingen in de oorspronkelijke teksten
ve rwerkt .
Her overzicht geeft aanl eidin g voor een beperkt aan tal algemene indrukk e n
omtrent de tak en en ve rantwoordelijkheden van d e minister-pr esident . Bezien
na ar de ond erwe rpen waarop de regelgeving betrekking heeft , kom t een aa nt a l
terreinen meer uitgesproken naa r wren. Deze betreffen buitengewo ne oms t andigheden
(oo rlog e . d.), her K oninklijk Huis, Koninkrijkszaken en de ta akve rdeling
tussen de departement en. E en twee de observati e is dat de ve rantwoo rdelijkheid
van de mini ster van Algemene Zaken veel al een al gemene is . Bij het merendeel
van de opge nomen regelingen is hij alleen betrokk en als (mede)ond ertekena
ar; sours i s dit bij besluiten gecombineerd met het - a l ofni et samen m et andere
mini s ters - doen van de voordra cht tot regelgev ing. Slecht s in een beperkt aantal
wette n en b esluit en zijn mee r s pecifi ek t aken a an de minister o pgedragen. Dit
betreft met nam e de openbaarheid van b estuur (Wet en Besluit, res p . S td . 1978,
58 1 en Stb . 1979, 264), de Instellingswet W RR (Stb . 1976, 4 1 3) en de regeling van
de tank , de organisatie, de werkwijze en de samenwerking van de inlichtingen- en
veiligheid sdi enstcn (Stb . 1972 , 43 7 ) . Ten s lotte blijkt uit her ove rzicht een ve r antwoordelijkheid
voo r de afwikkeling van de gevo lgen van d e Tweede Wereldo o rlog
.
FUTFN EN C IJFER S
331

Overzicht 13 Regelgeving onder (mede)verantwoordelijkheid van de
minister van Algemene Zaken , 1947-198 7
We t va n 2 1 dece mber 1 949, houdende een voorziening i n de zin van artike l 1 12 d e r
Grondwe t (Wet S ouvereinit eitsove rdracht [ndones i e) ; Stb. 1949, j 5 70 .
Wet van 27januari 1950 , tot toe pa s sing t en aanz i en van h et bedrijfs leve n van de
artik e len 80 en 152 t ot en m et 154 van de Grondw et (Wet op de B e drij fso rgani satie);
Stb. 1950, K 22 .
Wet va n 1 1 rr lei 1950, t o t vaststellin g van zekere waarborgenjegens bepaalde g roepen
burge rlij ke overh eidsdienaren e n gewezen burge rl ijke overheid sdie naren van
Indones ie en hun nage l aten betrekkingen (Garantiewet Burgerlijk Ove rheid spersoneel
Indonesi e) ; Stb . 1950, K 178 .
We t va n 25ja nuari 1951, h oudende nadere voo rz ieninge n in verband m et de invoering
van de ambten van mini ster zonder p ortefe uille e n van s taatssecre tari s ; Stb .
195 1 , 24 .
Wet van 5 april 1951 , houdende nadere voo rzieningen met betrekking tot de
besc herming v an gegevens, waarvan de geheimhouding door het belang van de
Staat wordt geb oden (Wet bescherming staatsgeheimen) ; Stb. 19 51 , 92 .
Wet van 22 ju ni 1951 , houd ende va s t s telling van zeke re waa rb o rgen j egens
b epaalde g roe pen militair en en gewezen milit airen van het voo rmalige K. N . 1 . L.,
alsmede hun nagelat en betrekkinge n (Garantiewet Milit airen K . N . I . L.) ; Stb .
1951, 239 .
Wet va n 26 september 1 951 , tot verva nging van het G rensco rrec tiebesluit 1949
(G renscor rec tiewe t ) ; Stb . 1951 , 434.
Wet va n 2 1 decem ber 195 1 , h oud ende n adere rege len omtr ent nationalit e it en ingezetenschap
(Wet h oudende na dere regelen omtrent nationalite it en ingezetenschap
1951); S tb. 1951, 593 .
Wet van 22 d ece mber 195 1 , houdend e uitbreiding ten behoeve va n de lage re
publi ekrechtelijke lichanien van de t ack van de commissie, b edoeld in artike19 7 b
van het Algemeen Rijk sambtena r enreg l ement (Ad v iescomm issie inz ake poli tiek
onbetro uwbare ambtenar en) ; Stb . 1951, 60 1 .
Besluit van 11 juni 1952, houdende n adere regeling van de werkwij ze v a n de
adviesco mmissie inzake ont s lag van p olitiek onbetrouwbare ambtenare n ; Stb .
1 952, 333 .
V OO R DE EE NHE ID VAN BELFID
332

Wet va n 23 juni 1952, rege lende buitengewone bevoegdheden van burgerlijk
gezag (Wet buit e ngewo ne bevoeg dheden burgerlijk gezag) ; Stb. 1 9 52, 3 6 1 .
Wet v a n 7 0 juli 1952, tot besc herming van d e bevolking tegen de gevo lge n va n
oorlogsge weld (We t besc hermin g bevo lking) ; Stb . 1952, 404 .
Wet van 10 ji ili 1952, houdende voorzieningen aangaand e d e noo dwachten voor
bescherming van de bevolking, de personee lsvoo rz iening van deze noodwachte n
en de recht s toestand van d it perso neel (Wet op de noodwachten) ; Stb . 1952, 405 .
Wet va n 10 juli 1952, houdende voo rzieninge n aangaan de de ve r p laatsing va n
bevolking voo r her geval van oorlog, oorlogsgeva ar, daa raan ve rwa nte of d aarme
de ve rband houdende buit e ngewone o m s tandig heden (Wet verplaatsing
bevolking) ; Stb. 1952, 406 .
Wet van 7 0 ja li 1952, ter ve rzekering van her beschikbaar blijven van goederen
voor h et geva l va n oorlog, oo rlogsgev a a r , daa raan ve rwante of daar m ede verband
houdende buit e ngewone oms tandigheden; Stb . 1952, 407 .
We t van 28 oktobe r 1954 , t ot a anv aarding van ee n statuut voo r her K oninkrijk der
Nederl anden (St atuut voo r her Koninkrijk der Neder lande n ) ; Stb. 195 4, 503 .
Procla rnatie va n 29 dece mber 1954 , houdende plechtige a fkondiging van de nieuwe
rechtsorde voor h et Koninkrijk, zoals deze is ve rva t in het S t a tuut voor h et
Koninkrijk d er Nede rland en en van de acte van bevestiging van het St atuut voo r
het Koninkrijk der Neder landen ; Stb. 1954, 596 .
We t va n 5 decennbe r 1957, h oudende goe dkeuring van het Verdrag tot oprichtin g
van de Eur opese Economische Gemeensch a p , met B ij lagen, Protoco llen e n
Overeenkoms t; Stb. 1957, 493 .
Besluit va n 24 decernbe r 1957, h oudende na dere rege len b etr effende de commiss ie,
bedoeld in artike l 120 van het A mbtena renreg l ement voo r de gemeent epolit ie
1958 en artike l 119 v an het Ambtenarenreg lement voor het K o rps R ijk spoliti e
1958; Stb. 1957, 558 .
Besluit va n 4juni 1959, h oudende in s telling van een bedrijfschap voor de indu stri e
van en de g rooth andel in koolzuurh oudende a lcoholvrije dranken en de g rooth
andel in bier ( Instel lingsbesluit be drijfsc hap indu s trie van e n groothandel in
koolzuurh oudende alcoholvrije dr anken en g rooth a ndel in bi e r ) ; Stb . 1 9 59, 202 .
Besl u it va n 23juni 1959, h oudende ui tvoe ring van artikel 4, ee r ste lid, onder a. van
de In stellingswet Produ c tsc h a p voo r Gedistillee rde Dr anken ; St b . 1 959, 212 .
FEITEN EN CIJ FEN S
333

Besluit van 24 septe rn be r 1 959, houdende regelen betreffende de aan vaarding v an
hun fun c tie door leden van de So c i aal-Eco n omische R aad en door bestuurs leden
van pr odukt-, hoofdbedrij f- en bedrijfsch app en en enige aa nverw ante onderwe rpen
; Stb. 1959, 343 .
Wet va n 2 3ji i ni 1960, houdende goedke uring van het Verdrag tot instelling van de
Benelux Eco nomische Uni e, met de daarbij behorende overeenkoms ten; Sib .
1960, 246 .
Besluit va n 6 decenibe r 1960, h oud ende toekenning van enige p rij s regelende
bevoegdheid aan her Produktschap voor Veevoeder ; Stb . 1960, 535 .
Besluit v an 19 aa igi i s tii s 1 961 tot instelling va n een bedrij fsch ap voor her bakkersbedrijf
(Instellingsbesluit bedr ijfschap bakkersbedrijo ; Stb . 1 961, 264 .
We t van 12 deceinG e r 19 61 , houdende verzeker i ng van de voedselvoo rz iening in
geval v an oo rlog, oo rlogsgeva a r of andere buit e ngewone omstandigheden
(Noodwet voedse lvoorz iening) ; Stb . 196 1 , 566 .
Rijks u)et va n 1 4 Sept e mber 1962, houdende goedkeuring v an de o p 1 5 augus tus 1962
t o New York tussen her Koninkrijk d er Nede rl ande n en de Republiek Indones i e
geslo ten Overeenkomst inzake Westel ijk Nieuw-Guine a (West-Irian), me t
Bijlage en bijbe horende o vereenk o m sten ; Stb . 1 962 , 363 .
Wet van 29 november 1962, houdende een regelin g tot het tegengaan van het h amste
ren van goedere n in buit e ngew one omstandi gheden (Hamsterwet ) ; Stb . 1 962,
542 .
Wet van 5 december 1962, houdende regeling van het vervoer to land en op de binnenwateren
in buitengewone omstandigheden (Vervoersnoodwet) ; Sib. 1962,
571 .
We t van 1 2 decembe r 1962, houdende een regel ing betreffende h e t vorderen van
z aken door de landsove rheid (Vord eringswe t 1962) ; Stb . 1 962, 587 .
We t van 9 tnei 1963 , houdende rege len m et betrekking tot her ge bru ik van haven s
in geval van oorlog, oo rlogsgev aar, daa raan verwante ofdaa rme de verb and houdende
buite ngewone ornstandigheden ( Havennoodw et) ; Stb . 1963, 222 .
Wet van 23 aril 1964, houdende machtiging tot deelnemen in de financienng van
een door de Nederlandse Antillen vastgesteld ontwikkelingsplan ; Stb . 1964, 133 .
VOOR DE E ENH EI D VAN BELEID
334

Wet van 16juli 19 64, houdende nieuwe rege len m et betrekking t ot de staat va n
oorlog en de s taa t van b e leg in Nederl a nd (Oorlogswet voor Ned erland ) ; Stb .
1964, 337 .
Wet van 23 September 1964, houdende voorzieningen ter waarborging van de
voortzetting van de rechtspleging in geval van oorlog, oorlogsgevaar of daaraan
verwante of daarmede verband houdende buitengewone omstandigheden
(Noodwet rechtspleging) ; Stb . 1964, 375 .
We t va n 29 ap ril 1965, houdende e nige regelingen ten behoeve v an ee n fi nan c i e l e
sanering van de St ichtin g voo r de ontwikk eling van machinale landbouw in Suriname;
Stb. 1965, 193 .
We t van 25juni 1965, houd ende m achtiging tot het ve rstrekken van renteloze
geldl eningen aan Suriname en to t het uitbre iden van de deelnemin g door Nederland
in de finan c iering van het tienjarenplan e n her aanvullende opb ouwplan va n
Suriname ; Sib . 1965, 300 .
Be sluit van 7 augustus 1965, houdende vaststelling van de Instructie inilitair gezag
(Instructie militair gezag) ; Stb. 1965, 389.
Rijkswe t van 9 ma a rt 1967 , houdende bijzondere voorzieningen aangaande de
plaats van ves tiging van naamloze vennootschapp e n en andere rechtspersonen
(Rijkswet v rij willige zetelverplaats ing van recht s personen); Sib . 1967, 161 .
Rijkswet va n 9 rnaa rt 19 6 7, houd ende bijzon dere maa tregelen va n overheidswege
aangaande de p laats van ves ti ging van recht s personen en i n stellinge n (Rijkswe t
zetelverplaatsing door de overheid van rechtsperso nen en in stellingen); Sib . 1 9 6 7,
162 .
Wet van 17Janiiari 1968, houdende machtiging tot verlening van financiele niedewerking
aan het vijfjarenplan Nederlandse Antillen voor dejaren 1967 tot en met
1971 (tweede fase meerjarenplan) ; Stb. 1968, 28 .
Wet van 17Jan uari 1968, houdende machtiging tot verlening van financiele medewerking
aan her vijfjarenplan Suriname voor dejaren 1967 tot en met 1971 ; Stb .
1968, 29 .
We t va n 10 decernber 1969 , h oudende nieuwe regelin g van de toekenning van ui tkering
en van pen sioen aan politieke ambt sdrage r s, zomede van p e n s ioe n aan hun
nab estaand en (Algem en e pen s ioenw et politi eke ambtsdrage r s) ; Stb . 1969, 594 .
FFJTEN EN GJFER S
335

Besluit van 10 dece rnb er 1970 , houdende overbre nging van d e aangelegenheden
betreffende woonschepen n aar h et d epartement van Volkshuisves t i ng en Ruimtelijke
Ordening; Stb. 1970, 651 .
Wet van 16 rnaart 1971 , houdende na dere voorz ieningen in zake d e door w ijlen
Har e Koninklijk e Hoog heid Prinses Wilhelmin a der N ederland en in 1959 aan de
s taat gedane schenking (Wet op het Kroondomein 1 959) ; St b . 19 7 1, 1 5 9 .
Wet va n 23 a ril 1 971, h oudende regeling met betrekking tot de genees kundige,
tandheelkundige, ve rloskundige e n farm aceutische voorziening ten b ehoeve va n
de bevolking voo r her geva l van oo rlog, oo rlogsgeva ar, daa r aan verw ante of
daarme de ve rband hou dend e buit engewo ne omstandigheden (Noodwe t geneeskundigen)
; Stb . 1971, 396.
Wet va n 23 april 19 71 , houdende regeling met betrekking tot de arb e i d ten
behoeve van de volkshui shouding, de l andsverdediging en de ove rheid s dienst
voo r het geval van oorlog , oo rlogsgevaa r , daa raan verwante o f daarmee v erb and
houdende buit engewo ne oms tandi ghede n (Noodwet Arbeidsvoo rzie n ing) ;
Stb . 1971, 448 .
Rijksu)et van 23 jimi 1972, houdende vaarplicht in geval van oorlog, oorlogsgevaar,
daaraan verwante of daarmede verbandhoudende buitengewone omstandigheden
(Rijkswet Vaarplicht) ; Stb . 197 2, 415 .
Rijkswe t van 23 juni 19 72, houdende voo rz ieningen o p her ge bied van de zeeschee
pvaart in buitengewo ne omstandigheden ( R ijkswet Noodvoorzieninge n
Scheepvaart) ; Stb . 1972, 416 .
Besluit van 5 aiigustus 1972, houdende regeling van de taak, de organisatie, de
werkwijze en de samenwerking van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten ;
Stb . 197 2, 437 .
Wet van 23juni 1972, houdende regelen omtrent de vaarplicht in buitengewone
omstandigheden (Vaarplichtwet) ; Stb. 1972, 445 .
Wet van 22 noveniber 1972, houdende regeling van her financieel statuut van het
Koninklijk Huis (Wet financieel statuut van het Koninklijk Huis) ; Stb. 1972, 701 .
Besluit van 30 rnanrt 1973, houdende instelling van een Sociaal en Cultureel Planbureau
; Stb. 1973, 175 .
V OO R DE EENH EID VAN H ELFJ D
336

Rijks u)e t van 22 noveinber 1975, h oudende wijzig ing van het St a tuut voor he t
Koninkrijk d er Ne derland (Stb . 1 954 , 503), inhoudend e beeindiging van de statuta
ir e band met Surin ame; Stb . 1975, 6 1 7 .
B es l u it van 6januari 1976, t o t in stelling van een voorlopig college va n advies en
bij stand voor de h a rmonisa tie van beleid e n we tgeving o p her terrein van her
specifieke we lzijn ; Stb . 1 976, 12 .
Wet van 30 j un i 1976, tot in s telling v an een Wetensch appelijke Ra a d voor het
Regeringsbe leid ( Instellingswet W .R.R.); Stb. 1976, 413 .
Wet van 25 rnei 1978, houd ende regelingen inzake voo rzieningen op het gebie d
van her financiele verkeer in buitengewone o mstandigheden (Noodwe t fina n c iee l
verkeer) ; Stb . 1978, 3 48 .
Wet van 9 novernbe r 1978, houd ende rege l en betreffende de openheid e n openbaarheid
van bestuur (Wet o penb aarheid van bestu ur) ; Stb . 1 978, 5 8 1 .
B es l u it van 16 me i 1 979, h oudende vas tstelling van een Reg lement van Orde voo r
de R aad van Mini sters ; Stb . 1979, 264 .
Besluit van 1 2 o ktober 1979, h oudende regelen ter uitvoering v an de artike l en 1 , 7
en 10 van d e Wet o penbaa rheid van bestuur (Besluit openbaarhei d van bestuur ) ;
Stb . 1979, 590 .
Besluit van 12 december 19 79, h oudende ove rgang van het Direc t o ra al-Generaal
van het Rijk s loo d swe zen van her departement van Defe n s ie naar her departem ent
van Verkee r en W a terstaat ; Stb. 19 79, 702 .
Beslu it va n 21 augustus 1980, hou dende overbrenging van de zo rg voo r de huisvesting
van de woo nwagenbevo lking va n het depar tement va n Cultuur, Recrea tie e n
Maatschappelijk Werk na a r het dep artemen t van Vo lk shuisves ting en Rui m telij
ke Ordening ; Stb. 1980, 463 .
Besluit van 23 deceri ibe r 1980, houdende vasts telling van een leeftijdsg rens voor de
vervulling van b epaa lde functies a l s b edoe ld in art ikel 97, eerste lid, van her Algemeen
R ijksambtenare nreg lement ; Stb . 1 980, 763 .
B es l u it va n 16 rnaart 1981, ho u dende aanwijzing van h et o penbaar lichaam Rijnmond
tot ove rheidso rgaan in de zin van de Wet openba arheid van bestuur en aanpassing
v an artikel 1 , v ierd e lid , van het B esluit openbaarheid van bestuur ; Stb .
198 1 , 119 .
err EN EN CIJFERS
337

Wet va n 70 jiini 1981, houdende benoeming van een voog d en regeling van d e
voogdij over de minderjarige konin g ; Stb . 198 1 , 38 1 .
Rij kswet van 1 0 jiini 1981, houd ende benoem in g van een Re gent voor het gev al
van erfopvo l ging door de troonopvo lger die niet de leeftijd heeft b e r eikt wa aro p
hij ingevo lge de Grondwet k an aanvangen h et Koninklijk gezag uit to oefenen;
Stb. 1981, 382 .
B esluit va n 2 6feb ruari 19 8 1 , houd ende ove rdra cht van de aangelegenheden betreffende
de central e o rgani sat ie voor toegepa st natuurwe tenschappelijk onderzoek;
Stb. 1981, 421 .
Wet van 2 decernber 1981, houdende bepaling van de som voor de kosten van het
regentschap ; Stb. 1981, 730 .
Beslu it van 1 0 inaart 1982, houdende a anwijzing van de wa t e rsch appen tot ove rh
e idso rgaan in de zin v an d e Wet openbaarheid van bestuur ; Stb . 1 982, 172 .
Besluit van 4 noveniber 1982, houdende h erind eling van een aantal d epartement ale
taken; Stb . 1 982, 613 .
Beshiit va n 10 nove m be r 1982 , houdende herind eling van de departementa le tack
met betrekkin g t ot openlu chtrecreatie ; Stb . 1 98 2, 628 .
B es lu it van 15 novem ber 1982, houdende n adere uitwerking herinde ling va n een
a ant al dep arteme ntale taken; Stb. 1982, 641 .
Beslu it va n 29 rlecein be r 1982, houd ende herve rdelin g taken van een aantal dep artementen;
Stb . 1982, 780 .
Besl uit van 18 a ri l 1983, h oudende regeling van de zo rg voor het archi ef van he t
voormalig minis terie van Volksgezondheid en Mili euhyg iene; Stb . 198 3 , 283 .
B es lait va n 30 d ecernbe r 1983, h oudende opheffing van het Bureau Bijz ondere Uitke
r i ngen van het mini s terie van Financien en overdr acht van d e taak van dit
bureau met betrekking t ot de uitkeringen ten behoeve van het lage r onderw ijs en
her buitengewoo n onderwij s na a r her m inisterie van Ond e rwijs e n We tensc happen;
Stb . 1983, 725 .
B es l ai it van 30 december 1983, h oudende instelling van het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhyg iene ; S t b . 1983 , 728.
VWH DE EENH E I D V AN t1ELEl D
338

Besluit v an 10 in e i 1984, houdende va s tstelling toe lage a l s bedoeld in artikel 19
B . B .R . A. 1984; Stb. 1984, 230 .
B esl u it van 27 ji nni 1984, houdende herindeling van de mini s teriele taak met
betrekking to t het consumentenkrediet; Stb . 1984 , 31 6 .
Besluit van 4 jGili 19 84 , houdende herind eling van d epartementale tak en met
b etrekking tot he t wetenscha p sbeleid en het technologiebeleid ; Stb . 1 984, 3 3 5 .
Beslu it van 25ju li 1984, houdende instelling van een Rijksmili euhygienische commissie
(Besluit Rijksmilieuhygienische co m missie) ; Stb . 1984 , 37 3 .
We t van 28 n ove mber 19 8 4 , h oudende regelen op he t gebied van d e prijzen van
goedere n en diensten in buit engew one omstandigh eden (Prijzennoodwet) ;
Stb . 1984, 575 .
B es luit van 1 4 feb ruari 1985, houdende nadere regeling van diens ttijduitloo p van
ambtenaren we rkzaam bij de Binne nlandse Veilighei d sdienst; Stb. 198 5 , 106 .
Besluit va n 2 6 ar il 1985, houdende de vaststelling van een onde r scheidingsv lag
voor Z ijne K oninklij ke Hoogheid Willem-Alexande r en zijn br oeders; Stb . 1 985,
259 .
Rijkswet van 20juni 19 85, houdende va s t s telling van enige overga ngs bepalingen
in ve rband m et het verkrijgen van de hoed ani gheid van land in h et Koninkrijk
door Aruba; Stb. 1985, 370 .
Wet van 30 oktober 1985 to t regeling van het lidmaatsch ap van het Koninklijk Huis
(Wet lidmaatschap Koninklijk Huis) ; Stb . 1985, 578 .
Besluit va n 2 d ece mber 1985 ter uitvoe ring van de We t op d e Ruimt elijke Ordenin g
(Besluit op de ruimtelij ke ordering 1985) ; Stb. 1985, 627 .
Besluit van 2 5 me i 1987, houdende ove rdracht van de d epartementale ta ck met
b etrekking tot het beheer van de s taa t swatere n ; Stb . 1987, 319 .
Bron : WRR, op ba s is van gegevens van het Parl ementair Automa tiseringscentrum
.
=EN EN cpFEa s
339

1 .
De overgang van doze tack van het ministerie van
Binnenlandse Z aken Haar dat van Algernene
Zaken is gerege ld bij KB van 19 mei 1959, Stb .
1959, 170 ; het afstoten Haar het m inisterie van
Socia le Zaken en Volksgezondheid bij KB van
I augustus 1963, Srb . 1963, 357 .
?,
K B van 26 September 1960, nr. 2 .
3 .
KB van 1 november 1971, Stb . 1971, (r}3 .
4 .
Overweging bij het Bes luit van de Minister-
President, Minister van Algemen e Za ken van
1 0 September 1953, nr . 35783 .
5 .
Vertrouwelij k KB van 8 augustus 1 9 49, nr. 51 .
6 .
KB van 1 maart 1956, nr . 9 .
7 .
Bes luit van de Minister-Pr esident van 8 april
1954, nr . 37975 .
8 .
B es luit van de M inister- P resident, M inister van
Algemene Zaken, de Minister van Finanden en
de M inister en Staatssecretaris van B innen landse
Zaken van 22 augustus 1966, nr . CG66/U1491 .
Noten
9 .
Srcrt. 1954, 202 .
1 0 .
Srcrt . 1982, 128 .
1 1 .
Het hoofd van de IDB en zijn voorlopers blijft
hie r buiten beschouwing ; de personele gegevens
van doze dienst zijn niet openbaar .
1 2 .
Voordracht van de M in ister-P resident, M inister
van Overzeese Gebiedsde l en a .i. van 10 oktober
1947, nr . 14221 .
13 .
Zie voor een gedetai lleerdere forniu lering van
deze taak M .J .D . van d er V cet, 25jaar Algcinene
Zaken ; Gesdiierlenis van lie[ ontstaan en van de onr-
inilrkcling van het Ministerie van Algeriiene Zakcir,
z .pl ., z.uitg., 1973, blz . 28-29 (Hoot 15) .
1 4 .
Commissie Interdepartementale T aa k verdeling
en Coordinatie, B esnnirsorgnnisatie Gij de kaGincts-
forrnnric 1971 ; 's-Gravenhage, Staatsuitgevecij,
1971, blz . 92 .
15 .
M .J . D . van der Voet, op . cit ., b l z . 37-40 .
1 6 .
Ibid ., blz . 9.
VWR DE EEN HEI D V AN BELEI D
3,"F 0

17 .
Ib id ., blz . 1 9 .
18 .
Deze cijfers zijn exclusief de inlichtingen- en vei-
ligheidsdiensten. De personele gegevens van de
Centrale Veiligheidsdienst (1947-1949) en de
Iiilichtingendienst Buitenland (]94(r 1 987) zijn
niet openbaar.
19 .
M .J.D . van der Voet, op . cit ., blz . 43. Daamaast
had de dienst Oog en Oor ongeveer 140 personen
in dienst .
20 .
Uit de zoekactie in her bestand van her PARAC
zijn de herzieningen van de Grondwet met
tevoo rschijn gekomen .
FE REN EN CIJFER S
341

V OO R DE EFNI-IUD VAN BEL EI D
342

vr~-
Literatuuroverzich t
Lf iERATUURO V ERZICH T
343

Literatuuroverzicht
Ministerie van Algemene Zake n
Het onderstaande overzicht bestaat uit drie gedeelten . Het eerste deel
heeft betrekking op het ambt van minister-president, de ministerraad en
de interne organisatie van het ministerie. Het tweede en derde deel betreffen
overzichten van literatuur over respectievelijk de Rijksvoorlichtingsdienst
en zijn voorgangers en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
.
Vooraf zij opgemerkt dat het overzicht beperkt is tot literatuur over de
instelling, het ambt en dergelijke. Er zijn geen werken over personen
opgenomen. Voor een dergelijk overzicht van literatuur van Nederlandse
ministers-presidenten van de twintigste eeuw zij men overigens verwezen
naar het in de onderstaande lijst vermelde boek van G . Puchinger .
Ministerraad, Minister-President e n
Kabinet Minister-President
Samengesteld door P . den Hoed
ANDEWE G, R . B ., "Cabinet Committees in a coa lition cabinet", i n : Th .T.
Mackee and B . W . Hopwoo d , Unlock i ng the Cabine t; Ca binet Structures in Corn -
para tive Pe rspect ive ; Lond en, Sage Publi ca tions, 198 5 , blz . 138-1 54 .
VOOR D E E ENHEI D VAN BEL EI D
344

ANDEWE G, R . B ., Centrifugal and col lec tive deci sion -mak ing; the case of the Dutch
cabinet; Pap e r voor presentatie aan de wo rk shop N e derl andse Politiek : de M ini st
e rraad; Politi cologenetmaa l van de N ede rlandse Kring voor Wetensch ap de r
Politiek; Amers foo rt, 5-6juni 1 986 .
ANDEWEG, R . B ., " P artij-poli tiek drukt stemp e l op besluitvo rmingsp rocedures"
; Staatscourant, 6 oktober 1 98 7 , bl z . 7 en 1 2 .
(ZWO-l ez ing ove r onderzoek naar bes luitvo rming in de mini s terraa d . )
BEEKMAN , H .J., "Staa tsrechtelijke ove rmac ht e n s taa t skabin e t " ; i n : Polit iek ,
Pnrle rnent, Deinocrn ti e; opstelleix voo r prof. rnr . F .J. F. M. Di,ryrutee ; Deventer , Kluwer,
1975, blz. 1-9 .
BRIEF van de mini s ter van Binn enlan dse Z aken van 2 0 decem ber 1985, Eindverslag
Project Reorganisatie Rijksdienst ; Tweede Kamer, z itting 1 98 5-1 986, 1 7 353,
nr. 27 .
BRIEF van de Minister-President, Minister van Algemene Zaken van 22 decem-
ber 1978, Positie van de Minister-President in verband met diens lirlrnnntscltap van de
Europese Raad ; Tweede Kamer, zitting 1978-1979, 15 424, nr. 1 .
BURG, F . H . van der, " De depa rtement a le ind e ling en vertegenwoordiging va n
bel angen in her k a binet, een voor lopige verk enning" ; Acta pol iti co, 6e jaarg ang
nr. 4, oktober 1 971, blz . 354-371 .
COMMISSIE-V an V een, Bestii iirso rga nisatie bij de knb inetsforrwa tie 1971 ; Rapport
van de commissie Interdepartemen tale taa kverde ling en coo rd i natie; 's-Gravenhage,
Staat suitgeverij , 1 971 .
COMMISSIE-Vonhoff, Elk kent de laan die deruvanrtgaat ; Rappo rt nummer 3 van
de Commiss ie Hoofd structuur Rijk sdienst; 's-G ravenhage, Mini s terie van Binnenland
se Z aken en S taatsuitgeverij, 1980 .
D OLLE , A . H . M . e n J . W . M . Engels, "De affa ir e Brinkm an: symptoom va n de
rijzende s te r va n he t ambt van de Minister-presiden t"; T ijrlsc{rift voor Opeilbna r
bestinur, 10ejaarga ng nr . 1 9, 8 novem ber 1 984, blz . 411-416 .
DONNER, A . M., "Bee lden s torm t o Rotterdam " ; AR Staatkunde, 39ejaargang,
1969, blz . 137-147 .
(Naa r aa nleiding van H . Th .J . F. van M aarsevee n , "De hee rschappij va n de ministe
rra ad".)
LI TE RATUURO VERL CHI'
345

DONNER, A.M ., "Raad van Ministers en Raad van State" ; in : Politiek, Parle-
ment, Democratie; Opstellen voor prof. rr1r. F.J.M. Diiynstee ; Deventer, Kluwer,
1975, blz. 73-79 .
DOOYEWEERD Hzn, H., De ministerraad in liet Neclerlandsclie staatsrecht, proefschrift
; Amsterdam, Wed. G. van Soest, 1917 .
DREES s r ., W., De vo rming va n het r ege ringsbele id ; Assen , Van Gorkum , 196 5 .
DREES s r., W., "Kabinet sfo rm aties en prog rams" ; in : Politick, Pnrl ern ent en
D e riioc ratie ; Ops tel l e n voo rprof. mr. F.J. M. Duynstee ; Devente r , Kluwe r , 1 975, bl z .
8 1-87.
DUYNSTEE, F.J.F.M., De kabinetsjormaties 1946-1965 ; Deventer, Kluwer,
1966 .
DUYNSTEE , F .J .F. M ., J . B osmans, Het kab inet Sclze rm e rdiorn-Drees 1 9 45-1946;
Assen/Am sterd am, V an Gorcum , 1 977 .
DUYVERMAN , J . P., Vervolgserie a rti kelen over de ini n i s terraad in d e negenti
ende eeuw, ve rsche nen in v e rschillende afleve ringen van her Tij dsch rft voo r
Ove rlteidsad min is tratie ( T VO) tussen 1962 en 1965 , t o weten :
- "Ee n j aa r ministerraad" ; TVO, 18e jaargang nr. 867, 1962, blz . 3 14-316 en
nr. 869, blz . 339 ;
- "Vierjaren ministerraad" ; TVO , 20ste jaa rgang nr . 948, 1964 , blz . 170-174 en
n r. 950, blz. 190-193 ;
- "Anderhalfjaar mi nister raad ; Derde minist eri e Th orbecke", TVO , 21 st ej aargang
nr . 1002, 1965, blz . 234-239 .
ENQUtTECOMMISSIE Regeringsbeleid 1940-1945, Versing engiietecornrnissie
Regeringsbeleid 1940-1945; deel II A, V A, B ; 's-Gravenhage, Staatsdrukkerij- en
uitgeverijbedrijf, 1948-1956 .
GERDING , G . en B . de Jong , Depolitieke e n arnb t e lij ke top ; Rappo rt over een onde rzoek
naa r h e tfiincti o n e r en van d e topstru cfuur van de rijksdi ens t ; Acht ergr ondstudi e
nummer 6, uitgebracht aan de Commissie Hoofd structuur Rijksd iens t (Commiss
ie-Vonhof~ , 's-Gravenhage , St aat suitgeverij en mini s terie van Binnenl andse
Zaken, 1981 .
GERRETSON , C., "De minister-president" ; De Telegraaf, 20 november 1 954 .
(Uitge brei de recens ie van E. van Raa lte, "De ontwikk eling van het ministerpres
iden tsch a p" .)
VOOR DE EENHEI D VAN BELEI D
346

GOUDEAU , J oh. P . M., Van k warti e r van Hun H oog mogend e n tot Mini ste ri e va n
Algenle n e Zak e n , Kab ine t va n d e Minister-Pr es i de n t ; 's-Gravenh age, Mini s terie van
V olk shuisvesting en Ruimtelijke Ordening, C entr a le Afdeling Voo rlichting en
E xterne Betrekkingen , 1 980 .
(Dit boek behandelt de geschiedenis van de gebouw en aan het Binnenh of. )
GRAAF, Th. C., de "De mini ste rraad; Beschouw ingen omtrent een preadvies" ;
Tij dsc ltrift voo r Ope nbaar Besmu r, 10e j aa rgang nr . 13, 5 juli 1 98 4 , blz . 27 1-274 .
(Betreft hi e rond er genoem de publik atie van R .J . Hoek s tra uit 1 98 3 . )
HOED , P . den, "Staatkundige verhoudingen en de rijksoverheid van de toekom
st" ; in : Toeko m s tde nk e n en ope nbaa r bes t uu r; Essay-bundel ; ond er redac tie v an
R . J . in ' t V eld en Tj . de Koningh; 's-Gravenhage, Staat suitgeverij, 1983, bl z. 1 7 2-
196 ( reeks Bestuur in b eweging, Ra ad voor het Binnenl and s bestuur) .
HOEKSTRA , R .J., De rnini ste rraad in Nederland; Preadvies van de Vereni ging
voo r de ve rgelijk ende studie van h et recht van Belgie en Nederl and ; Zwolle,
W.E .J . Tjeenk Wi llink, 1983 .
HOEKSTRA , R .J., De tninisterraad en de bes liiit vo rming in de Rij ksdi enst ; Zwolle,
W .E .J . Tjeenk Willink , 1987 (se rie studi epockets Staa ts- en bestuur s recht , nr. 9) .
HOOGERWERF , A ., Vanafd e topgez i e n; Visies van depolitieke elite ; Amsterdam,
Sijthoff, 1986, blz . 218-248 .
HOOIJKAAS , G . J., "Het reg lement van de Raad van Ministers van 1850 :
Beschouw ingen en bescheiden ove r Th o rbec ke's eigenlijke revolutie" ; in : Figu r en
en Figuraties ; acht ops tell en aangebo d en aan J. C . Boogina n ; Groningen, Wo lters
Noordhoff, 1979, bl z. 169- 191 (Histor ische stud ies XXXVII ) .
KAN, J.M., "Minister-president - minister van Binnenlandse Zaken" ; Bestuurswetensdiappen,
januari/februari 1948, blz. 37-44 .
KAN , J . M., Recensie van E . van R aa lte, "De ontwikk elin g van het Mini s terpresiden
tscha p"; B es tiiu rsweten sc liappe n , januari/febru ari 1955, blz. 56-60 .
KRANENBU RG, R., Het Nederlandsclie Staatsrecht ; Haarlem, H.D . Tjeenk
Willink en zn., 1958 (acht s te herziene druk m et medewerking va n J . L. Kran enburg),
blz. 106r 142 .
LAMM ERS , G . J ., D e kroo n en d e kab in e tsfo rmati e ; proefschrift VU Am sterd am;
Am sterdam , V rije Univ er s iteit, 1 95 2 .
LIT" E RATUU RO V EH_ZIC IiI'
347

MAARSEVEEN , H .Th .J . F. va n , De hee rschnpyij va n de i nini st e rra ad ; o ra tie
R otterdam; v ierde o ngewijzigde druk; 's-Gravenhage, Staat suitgeve rij , 19 7 3 .
MARS , P . F ., Ka bin e tsfo rrnati es 1959-1973 ; Bijzo nderized e n ove rhet info rniere n e nfo rrne
ren van D e Quay t o t D e n Uyl ; 's-Gravenhage, Staatsuitgeve rij , 198 2 .
MINISTERI PLE commissie i nterdepartemental e taakve rdeling en coor din a tie
(Mitaco), Rapport Int e rd epa rtem e nta l e taakve rd e ling en co(W inatie; Tweede K amer,
zitting 1977, 1 4 649, nrs . 1 en 2 en zitting 1977-1978, 14 649, nrs. 3 en 4 .
NISPEN TOT PANNERDEN, A .J.M. van, "De ontwikkeling van het Minister-Presidentschap"
; Tijrlsclirift voor Overlieidsadniinistratie, 10e jaargang nr. 459,
29 april 1954, blz . 159-163 .
NISPEN TOT PANNERDEN, A .J.M. van, "De ministerraad sedert 1945" ; in :
Opstellen aanQeboden aan prof. mr. B.H.D. Hermesdorf, Deventer, Kluwer, 1965,
blz. 231-246 .
OUD , P .J., Het constitutionele recht va n het Konink r ijk der Nederlande n ; tweede
druk; Zwolle, W .E .J . Tjeenk Willink , 1967, b lz. 381-418 .
OUD , P . J ., H o nderdja re n; ee n eeuw va n staat k u n dige vo rmgev ing in Nede rlan d 9 8 40-
9940; negende druk , bewerkt e n voor de period e na 1940 aangevuld door dr. J .
Bosmans ; Assen , Van Gorkum , 198 7 .
POT, C . W. van der, "Recens ie van H . Doogeweerd H zn, " De m inisterraad in
h et Nederl andsc he Staats recht"" ; Rechtsgelee rd magaz ijn , jaargang 191 8, blz . 123-
133 .
POT, C . W. van der , Ha ndb oe k van h et Ne derla ndse s taa tsrecli t ; bewerkt doo r
A . M. Donner; elfde dru k; Zwolle, W.E .J . Tjeenk Willink, 1983, bl z. 325-347 .
PRINSEN, M .J ., "De Minister-president" ; Rapport uitgebracht voor het con-
gres van het Institut Inte rnational des Sciences Administratives, Bern 1947, gepu-
bliceerd in Bestuiirswetenschappen, jaargang 1947, blz . 400-419 .
PUCHINGER, G . , N ederlandse Minist er-p r es id e nten van d e twintig s te eeu w ;
Amsterdam, Sijthoff, 1984 .
RAALTE, E. van, De Minister-president, proefschrift; 's-Gravenhage, Martinus
Nijhoff, 1917 .
VOOR DEEENHEID VAN B ELEI D
348

RAALTE , E. van, Dc o n t u) ikkel ing van bet minis t e r-p residentschap ; Leiden , Universitaire
Pets, 1954 .
(Zie ook C . Gerre tson , 1954 enJ. M . Kan , 1955 .)
RAALTE , E . van , " Nieuw Reg lement van Ord e voor de Raad van Mini s ters" ;
Ne der la nds Jiiri ste nbla d, 31s te j aa r gan g nr . 37 , 27 okt ober 1956, blz . 833- 837 .
RAALTE, E . van , Staatshoofd en ministe rs, Ned e rl n nd s co nsti tii t io nele monarchic l: istori
sch s tants rechtelijk 6elich t ; Zwolle, W . E . J . Tjeenk Willink, 1971 .
RAALTE , E. van, "Gekozen Mini ster-President, eve nzee r gekozen formateur
mi splaats t in het Nederland se bestel"; in : P oliti e k , Parl e m e n t, Dem oc rati e; Ops t e llen
voorprof. m r . F .J . F. M. Duyns tee; D event er, Kluwe r , 1975, blz . 179-1 99 .
ROSENTHAL , U., e . a ., Themanumm er Interdepartemental e taakver deling en
coordinatie ; naar aanleiding v an her R app ort van de Commi ss ie-Van V een ; A c ta
Politi co, 6ejaargang nr . 4, okt ober 197 1 .
SAMKALDEN , R., D e o nt w ikkeling va n di et Ne derla r ulsche Minis ter-p r es identschap ;
scriptie Staat s recht ; Le ide n , Rijk s uni versiteit, februari 1 968 .
SMIT, C .Th . , "Minister-president en buitenlands beleid" ; Internationale spectator,
30ste jaargang nr . 2, februa ri 1976 .
S TAA TSCOMMISSIE v an advies inza k e de Grondwet e n de Kieswet; voo rzitte rs
J . M . L .Th . Cols en A . M . Donn e r; 's-Gravenh age, Staatsuitgeverij en Mini s terie
van Binn enl andse Zaken, 1967 .
STELLINGA , J .R. , "Een nieuw re g l ement van orde voo r de mini s terraa d"; Tijrl -
sc li rift voo r Openbaar B es t uii r, 5 e jaargang nr . 1 7, 4 oktober 1979, blz. 367-37 0 .
TJEENK WILLINK , H .D., R ege ren in ee n dtibbe lrol ; a chterg rond studie nr . 1 , uitgebracht
aan de Commi ss ie Hoofdstru ctuur Rijk sdien s t; 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij
en Mini sterie van Binn enlandse Zake n , 1 980 .
VLIES , I . v an der, "De bevoegdheid van d e mini sterraad" ; Nede rla ndseJairi s t e nblad,
57stejaargang nr . 14, 3 april 1982, blz . 421-427 .
VOET , M .J .D. van der, 25jaar Algernene Zaken : Gesdlieden is van h e t o ntstaan en
v an de o ntu)ikkeling v an l et Ministe ri e van A lge ni e n e Zak e n; scriptie Rijk sunive r site it
Leid e n ; s . l., s . n ., 1973 .
LITER ATU URO V ERZIC Ffi
349

VOET , M .J . D . van der, "Enige beschouwingen over de geschiedenis van he t
Mini s terie van Algemene Zaken"; Besti i u rswete nsdlappe n , 28 ste jaa rgang n r. 3,
mei/juni 1974, bl z . 142-162 .
(Bewerking van bovengenoemde scripti e .)
VOORLOPIGE W etenschappelijke R aad voor het Regenng s beleid, D e organisatie
van het op e nbaa r bestiiur, Rapport aan de Regerin g nr. 6; 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij,
1975, blz . 32-64 .
WISPELWEIJ , W .J . F., De s taatsrechtechtelijke pos itie van de Nede rl andse
mini ste r-presid ent naa r aa nleiding van zijn lidmaatschap van de Europese R aad;
Ars Aequi, 29stejaargang nr . 2, 1 980, blz. 69-76 .
WIJNEN , H . A. van , Van de rnacht des Konings, Dc Kroo n kan geen kwnad doen;
My t h e e n we rk elijklieid va n d e co n stitu ti o nele nio na r chi e ; Am s terdam, Co ntac t, 1975 .
Rijksvoorlichtingsdienst
Samengesteld door I . C. M. Wtitbben
ACTUELE v raags tukk e n van de ove rhe idsvoo rli cht ing ; Onder red. van J . Kat us en
L. C . Bee t s ; Muide rberg, Coutinh o, 1 985. (Voo rlichtingskunde; 2)
COMMISSIE-Biesheuvel, Openbaarheid openheid; rapport van de commissie herorientatie
overheidsvoorlichting ; 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij, 1970 .
COMMISSIE-Fock, Rapport van de adviescoinmissie inzake de overheidsvoorlichting ;
's-Gravenhage, RVD, 1950 .
COMMISSIE-Fran co is, Rappo rt- va n de commiss ie va n adv ies voo r de in s tel l ing va n
een r egee ringspersd i e nst; S . 1., s . n., 1 932 .
COMMISSIE-He rmans, Reorganisatie ove rh eidsvoo rl i chting ; Rapport van de commiss
ie reo rganisa tie overheidsvoo rlichting; 's-Gravenhage, RVD , 1947 .
COMMISSIE-Van H e uven Goedhart , O ve rhe idsvoo rlicliti ng ; rapp ort van de
adv iescommiss ie overheid s beleid inzake voorlichting i ngeste ld 6 maart 19 4 6 ;
's-Gr avenhage, Algem ene L and sdrukke rij , 1 946.
VWR DE EENHEID VAN BE LFJ D
350

COMMISSIE-V an der Voe t , Rapp o rt Iie rover weQ ing voorl ich ting ; rapp ort van d e
werkgroep he roverweging voorlichting; 's-Gravenhage, Mini s terie van Financ
ien, 19 8 4 .
COTS , T., Gooswilligen , D. van, " Lortzer , G . F . : Rijksvoorli chtingsdienst i s
a-typisch" ; PR en Voo rli ch ting, 24stejaargang nr . 3 , ma art 1987 , blz. 6r7 en 1 3 .
DEKKER , E., Overheidsvoorlichting in de verzorgingsmaatschappij = Government
informati o n in the welfa re s tate ; proefschrift RU Leiden; R otter dam, Bronderoffset,
1969 .
DENIG , E., Macht en info rma tie; een p l e i doo i voo r ve rs te rking v an de commu nic ati est
roo m in Izetyoliti e k e circui t ; 's-Gr avenha ge, Staatsuitgevenj , 1977 (P arlementari a :
4) .
DESCHEPPER , J., " Les o rganismes centraux d'information d e quelqu es pays
europeen s; e lement s p our une approche compara tive" ; Overheidsvoorlichting en
p ubl ic rel a ti ons, nr . 42, 197 8 .
HEMELS , J . , Van p erschef t ot ove rheidsvoo rli chter: de grondslagen va n de overh e ids -
voo r li cll tinq ; Alph en aan den Rijn , S amsom, 1 9 7 3 .
HERMANS , H . G., Ove rhe idsvoo rlic hting en democ rati e ; openbar e les K atholieke
Universiteit Nijmegen; N ijmegen (e tc.) : Dekker & Van de Vegt, 19 4 9 .
JOOREN, J . R .M., "Het woord i s aan de minister-pr esident ; de voo rlichtin g
door de mini sterra ad"; Interm e diair , 13eja argang nr. 19, 13 m ei 1977 .
LAMMERS , G .J., "De ove rh eid en de voorlichting" ; E cono misch-statis tische
berichten, 2 1 oktober 1953, b lz. 830-832 .
LAMMERS , G . J., " Overheid, o penbaarheid e n voo rlichting" ; Eco n o i rlisch-stat is -
tisclie beric ht en , 55 ste jaargan g nr. 2759, 1 2 augustu s 1 970, blz . 760-7 6 3 en nr .
2760, 19 augustus 1 970, blz. 786-790 .
(Vervolg op het artik el in ESB van 21 okt ober 1 95 3 en geschreven n a ar aanleidin g
van her ve rschijn en van het rapp ort van de Commissi e-Bi esheuvel e n her proefschrift
van E . D ekker.)
LAMMERS, G .J ., Overheidsvoorlichting indep raktij k .
(Lezing geh oude n o p 1 1 januari 1 956 voor her Co ntactcentrum op voorlichtingsgebied.)
LI TERAN UROVERZICHT
351

NIJHOF , W . H., Overheirlsvoorl i cht i ng 1 9 4 8 - 1958: ee ry b ijd raQe sari de theinntiek van
het werkcollege "Opkornst van de m ode rne pol itieke journalistiek 1 948-1958 ; Am s terdam
, Unive r s it e it van Am s terdam, 1985 .
O IVTWIKKELINGSLIJNEN van de overheidsvoorlicl itin Q ; order red . van J. Katus
en W.F . Volmer; Muiderberg, Coutinho, 1985 (Voorlichtingskunde; 1) .
PLOEG, M. van der, De ontwikkel ing van dc overdteidsvoo rl iclitinQ; een analyse vanaf
1920; Leiden, s.n., 1985 .
REBEL, G . B., Inl e i di nQ ove r overlieidsvoorlichting voor lief instihiiit voor Pe rswetenschap
aan de Unive rsite it va n Amsterdam op 8 april 196 1 .
SCHELHAA S, H., Dc i n_fo rniat iepl icbit van de ove rhe id = The duty ofgovernrnerit to
inforrn ; proefschrift ; Zwolle, Waande rs, 1979 .
SCHELHAAS , H., Ove rhe idsvoo rli ch ting en de rnocra tie ; vierde herz iene d ruk ;
's-Gravenhage, Vuga, 1 976 .
VAN de Wed en de rand: een afsc h e idsbumdel voo r Gijs van der Wiel ; 's-Gravenhage,
s . n ., 1983 .
VOGELAAR, G . A . M ., Sys teina ti e k er a sye lreQels va n de ove rhe idsvoor l ichti nQ =
The n u thorat ive bo dy a nd its p u bl i c adv i sory fi.inc ti on ; 's-Gravenhage, Nijhoff, 19 5 5 .
WIEL , G .J. van de r , EniQe ka nttekeningen bij 25jaa r over izeidsvoorlichting .
(Lezing voor her Contactcentrum op voo rlichtingsgebied 1970 . )
Wetenschappelijke Raad voor he t
Regeringsbeleid
Samengesteld door P. Haighton -
BAEHR , P . R ., "Futur e s studies and policy analysis in the p olitical process : The
Netherlands Scientific C ouncil for Government Policy" ; in: Policy a nal ys is and
policy innovation pa tte rn s, prob l erns and poten tials ; order red. van P .R. Baehr en
B. Wit trock; London/Beverly Hil ls, Sage Publications, 1981, blz . 93-117 (Sage
modern politics series vo lume 5 ) .
BAEHR, P .R . , "Think Tanks Who Needs Them? Advising a government in a
democratic society" ; Futures, 18e jaargang nr . 3, June 1986, blz . 389-400 .
VOOR DE EENH EI D VAN BFIEID
352

BERG-PEYS , K. van den , De o i irle rlinge verliourl in e taisseri de Weten sc linppel ijke
Raad voor l et R eQeri nQsbe l e id en de Sociaal-Ecorr o i ii ische Rand ; docto r a alscriptie
sociolog ie Nijmegen ; H a rnie len , s . n., 198 5 .
BRAAM , A . van, "Geinteg rcerd b estuur en belei d " ; B estaii .irs u)efenscl1appen, 30e
jaa rga ng nr. 2, maa rt/apnl 1976, blz. 83-98 .
BRAAM , A . van, "De Voo rlopige we tenschappelijke r aad voor het regeringsb
e leid: enk e le k antt ekeningen bij z ij n eers te publi ca ties" ; B es t ii airswetenschnppe r i,
29ejaargang nr . 2, 1975, blz. 87-90 .
COMMISSIE-Van Veen, BestuiirsorQanisatie bij de kabineGsforrrintie 1971 ; Rapport
van de Commissie Interdepartementale Taakverdeling en Coordinatie ; 's-Gravenhage,
Staatsuitgeverij, 1971 .
C OMMISSIE-D e W o lff, Rapport van de Convitiss ie voorbere i rliiig onde rzoe k toeko r ns
tige rmatschnppijst riictGiiir, Twee de K amer, zittingjaar 1970- 1971 , 1 0 914, nr. 2 .
DOORN , J . A . A. van, "Corporati s ine en technocratie; een ve rwaa rloosde polariteit
in de Ne derland se p o l i tiek"; B ele id & Man tsclinpp ij, 8e jaa rgang nr. 5, mei
1981, blz . 134-149 .
DOORN, J .W.M. van, en F.A. van Vught, "Nationale overheidsplanning" ; in :
Politiek in Nerlerlnnrl, onder red . van R.B. Andeweg e .a ., Alphen aan den Rijn/
Brussel, Samsom, 1981, blz . 174-176 .
DRIMMELEN , W. van, The Ne the rlands Scioit ific Couuc il,fo r Government P ol i cy
(WRR) : long ra nge shi rli es iri belralfofgovern in entpolicy ; P aper presented at the Sem in
a r for T op Management in the Publi c Se rvice, Newcas tle, Northern Ir eland,
20-22 November 198 4 .
ELLEMERS , J .E., " Soc i o log isch onderzoek in N ederl and in dejaren tachtig" ; in :
Vis ies op onderzoe k in e n kele sociale wete i TSClinppe r i ; ' s-Gravenhage, Staatsuitgeverij,
1982, blz . 179-199 .
GEUL , A ., "De nav igato ren van Den Haag ; machtsverschuivingen in her gre nsgebied
van p oliti ek en ma atscha ppij" ; B el eid & A4aatschnpp ij, 1 0e jaargang nr. 4 ,
april 1983, b lz. 105-113 .
HAREN , F . van, He t interne fiin cti owere n van de We tensdt nppel ij ke Road voo r
het R eQe ringsbel e id ; Doctor aalscripti e ; Ro tterdam, E rasmu s Unive r s iteit , 1982 .
ure anruu RO Ve nz icErr
353

HIRSCH BALLIN , E . M . H ., Publiekrecht e n beleid; Fundanientele ku)esti es ro ndorn
het f mct iowe ren van de We t e nscliappelijke Rawl voo r di et Regeringsbeleid; Proefschrift ;
Alphen a an den Rijn , Samsom , 1 9 7 9 .
HOOGERWERF , A., "Planbureaus: bru ggen of b a rrieres tussen onde rzoek en
beleid?" ; Bestut irsu)ete nscli appen, 34e ja argang nr . 1 , jan./febr . 1980, blz . 14-33 .
HOPPE , R ., "De weg naar beleid is geplaveid met onduid e lijke begr ippen " ;
In te rm ediair, 15e jaa rga n g nr . 12, 23 maa rt 1 9 79, blz. 3- 51 .
HUISMAN , H ., en H. van d er Sluij s, "Toekomstverkenningen van de WRR :
Pl anning of ve rkenning?" ; in : Nede rland op zoek Haa r z ij n t oe k orns t ; onder redactie
va n J. van Doorn en F . van Vught ; Utrecht/Antw e rpen , H et Spectrum , 198 1 , blz.
239-257 .
POLAK , J .M ., "De We tenschapp elijke Raad voor h et Regerin gsbeleid"; B e l e id &
Maatscliaypij, 5ejaargang nr. 5, mei 1978, blz . 14-0- 142 .
POMP EN, B . N . J., "Discussie 'De navig atoren van D en Haag' : kleine misrekeningen
maken gro te afwijkingen " ; Bele id & Maatscbiappij, 1 0e j aargang nr. 11,
november 1983, blz. 326-328 (met antwoo rd van A . Geul , blz. 328-33 2 ) .
PRAKK_E, L., " Een W e tenschapp elijke Raad voo r her Regeringsbeleid " ; Tijdsch
rift voor B est ii trrswe ten sc li a ppen, 28e jaargang nr . 2, februari 1 973 , blz. 100-104 .
QUENE , Th., "Discuss ie, De omstred en WRR, een reactie" ; Beleid & Ma atschappij
, l0e ja a rgan g nr . 7 , april 1 983, bl z . 212-2 1 3 (met antwoord van A . Geul ,
blz. 213-2 1 6) .
VELD, R .J. in 't, "Een nieuwe vlucht Haar Isfahan? Over toekomstverkenningen
van de WRR" ; BesGuiirsweGenschappen, 35e jaargang nr. 2, maart/april 1981, blz .
103-111 .
WETENSCHAPPELIJKE Rand voor het Regeringsbeleid ; syllabus Rijksuniversiteit
Utrecht ten behoeve van studiedagen op 31 oktober en 1 november 1974,
Utrecht, Bureau Vormingswerk/Studium Generale, 1974 .
VWR DE EENHEID VAN BE LEI D
354

Namenregister
NAMENREGISTER
355

Aalberse, P .J.M ., 30
Aantjes, W ., 54
Aartsen, J . van, 166, 213
Adenauer, K ., 10 1
A g t , A . A . M . van, 31 , 59, 60, 1 5.4 , 1 63, 190, 204,
216 , 22 4, 230, 235, 236 , 247, 261, 2 6 3 , 267 , 272,
273 , 286
Albarda, J . W ., 42, 67
Alb regts , A . H . M ., 69
Ald ers, J . G .M., 5 3
Alexandre, P ., 129 , 131
Algera , J ., 68 , 7 3
A l va , Hertog van , 13 1
Andeweg, R . B ., 20 3
And ries se n , F.H .J .J ., 59, 1 6 5 , 2 16, 235 , 236, 273
A s quith , H . H ., 11 1
Bac h , J . S ., 20 9
Baeld e, M ., 129, 130, 131
Bag e h ot, W ., 24 , 2 0 3
Bahr, E ., 9 7
Bakker, J . A ., 22 0, 22 7
Ban ge m a nn , M ., 9 5
Beat ri ce , Koningin, 52 , 203
Beat ri x , Prin c es, 57 , 246
B eel, L .J . M ., 1 1, 31, 43 , 45 , 6 1 , 71 , 8 1, 3 1 3, 21 6,
251 , 252, 264 , 2 76 , 279, 280 , 28 1
B eerekamp , J . W., 51
Namenregister
B e ern ink , H . K .J ., 5 1 , 22 4, 225, 2 47
Berger , J . J . A . , 247
Be rnhard, Prins, 244
Be y en , J . W ., 69 , 212 , 240, 244
Biesheuvel , B . W ., 31, 53 , 57, 5 8, 1 54, 161 , 162 ,
1 63 , 223, 224 , 246 , 247 , 26 8 , 286
Boersma, J . , 247
Boey en , H . van , 40, 42 , 63
Boisot ( p se ud oniem v oo rJ . G . de Beus ), 1 42
Bosscha, J ., 136, 138
BoudeNvijn, Koning, 88
Boukema, P .J ., 5 8
Brauw, M .L . de, 247, 274
Broek, H .J. van den, 284
Bron, C., 232
Brouwers, G ., 21 2
Brugghen , J .J . L . van der , 27
Brug n ian s, H ., 43 , 280
Bru y n, L . P .J . de , 69
Buc kingham , G ., 23
Burg er , J .A.W., 31 , 40, 42, 58, 73
But e, J . S ., L o rd , 24
Buy s, J . Th ., 2 7
Cals , J . M . L .Th ., 31 , 46 , 47 , 76, 144, 154 , 2 12,
220, 3 45, 3 46, 27 6, 285
Ceci l , R., 23
Cecil , W ., 23
VOO R DE EFNHEID VAN BELEI D
356

Chira c , J ., 103
Churc hill , W . L . S ., 40
Claus, P ri ns , 246
Colenbrander, H . T ., 13 5, 136
C ol ij n, H ., 1 3 , 3 0, 31 , 3 7 , 39, 4 0, 42, 63, 141,
301 , 25 8, 261, 37 9, 289
Co rt van der Linden , P . W .A., 13
Coty, R .J . G ., 4 7
C o uz y, J . H . 56
Daalder , H . , 205
Dekk er, W ., 27 2
Dicey, AN ., 24
Do nk er , L . A ., 3 1
Donn er, A . M ., 1 96 , 260
Doom van Wes tkape ll e , H .] ., Baron v an , 137 ,
1 3 8
Doom , H . W . v a n, 232
Do oy ew eerd , H . Hzn ., 2 5 , 13 8
Dr ees, W ., 14, 3 1 , 4 3 , 45 , 46, 47, 51 , 5 2, 54 , 5 6 ,
65-85 , 1 54, 212 , 213 , 214, 23 8 , 24 0, 241, 243 ,
2 44, 247, 248, 249 , 251 , 2 53 , 2 54, 25 5, 2 56 , 258,
26 1, 27 6, 28 1 , 282 , 283 , 284 , 2 8 5
Drees jr , W ., 5 8 , 77 , 2 4 7 , 268
Dui senberg , W . F ., 164
Eekel en, W . F. v an, 203
Egmond , Graaf van , 131
Einthoven, L . , 8 2
Fage l , (fa m . ) , 132 , 134
Fahrenfort,J ., 285
Fal c k , A . R ., 134 , 1 35, 136,137
Filips de Tweed e, 130 , 13 1
Fock, C . L . W ., 202, 24 5 , 249-25 6, 2 8 1 , 282
Forstne r v an Damb e n oy , H . F . Chr ., Bar on, 27
Franssen, J ., 56
Gaay Fortnian, W . F . de , 37 , 4 9 , 5 1 , 52 , 5 4 , 60,
61 . 8 1
Garondelet, J . 129
Geer van Oudegein, L .E . de, 47, 58
Geer, D .J . de, 30, 37, 40, 141
Geertsema, W .J ., 54
Genscher, H .D ., 95
George III, Koning, 24
Gerbrandy, P .S ., 11, 31, 40, 42, 142, 2 5 1, 2 5 2,
280,28 3
NAMENREGISTER
357
Gerretson, F .C ., 47, 5 6
Goebbels, J ., 25 4
Goes van Naters, M . van der, 73, 142
Gotzeu, L ., 6 9
Granvelle (A . Perrenot), Kardinaal, 1 31
Gruijters,J .P .A ., 16 4
Hall, G . van . 13, 27, 224, 225
Hermans, H .G ., 45, 28 1
Heuven Goedhart, G .J . van, 43, 45
Hirsch Ballin, E .M .H ., 274
Hoekstra, R.J ., 207
Hofmans, Greet 51, 240, 244, 284
Hofstra, H .J ., 21 6
Hogendorp, G .K. van, 1 32, 134
Houten, S . van, 39, 61
Houwelingen, J . van, 219, 222
Hugo, Prins, 5 7
Irene, Prinses, 5 2, 57
Jackson, ds . Jesse, 52
Joekes, A .M ., 7 1
Jong, P .J .S . de, 31, 5 1, 5 3, 57, 154, 202, 20 5 ,
219-228, 23 8, 240, 247, 261, 28 5
Jonkman, J . A ., 43
Juliana, Koningin, 47, 244, 246
Juliana, Regentes, 68
Jurgens, E.C.M ., 47, 59, 232
Kaland, A .J ., 6 1
Kan, J .B ., 141
Kan, J . M., 43
Kan, Wim, 21 3
Ka ppe yne van de C o ppello, A . , 59
Kardinaal Alfrink , 5 7
Karel de St o ute , 1 2 6
K a rel d e Vijfde, 128
Kaunitz , W . A ., 23
Keizer v an Japan, 203
Kemenade , J . A . van , 234
Kenned y, R . F ., 5 6 , 223
Kernlc amp , W .J . A ., 73
Kleffen s, E .N. van, 6 9

Klompe , M . A .M., 71, 1 55, 212 , 216, 245, 246
Koets, P .J., 224, 22 5
Kohl , H ., 94, 96 , 99
Koning, J . de , 31 , 272
Koopmans, L . , 154, 155 , 16 1
Korte, R . W . de, 203 , 2 06, 207
Krajenbrink, J . G . H . , 53
Kremers , J ., 202 , 204, 267-275
Kruisinga, R .J . H . , 235, 236, 273
Kruls , H .J ., 244
Kuil enburg, H . H .Th . van , 43
Ku yper, A . , 13, 28, 39
Kwaadsteniet, W . de , 47
Lambooy, D .J . , 39
Lammers, G .J ., 51, 56
Landr e, J . M ., 51, 281
Langman , H . , 189
Lankh or s t, H .J . , 220 , 222
Licftin ck , P . , 155
Lievegoed, A .J ., 3 9
L o dewijk Napo leo n , Koning , 134
Lubbers , R . F . M ., 1 4, 31, 43, 52, 53, 60, 61, 154,
202 , 203, 236, 237, 247, 258, 261 , 270 , 272, 276,
296
Luns, J . M .A.H., 56, 69, 74 , 212, 220 , 223, 24 0,
245 , 28 5
Lijphart, A . , 20 5
Ma anen , C . F . van, 136 , 137 , 138
Maarseveen, H . Th .J . F. van, 201, 202, 263
Maas , P . F ., 154
Mansholt, S . L. , 75, 154 , 212
Marga retha v an Oostenrijk, 128
Ma ri a van Honga rije, 128
Marijnen, V . G .M. , 3 1 , 46 , 57, 162, 1 6 6, 245 , 24 6
Metternich, K .W.N .L ., 23
Me y van Streefkerk , J . G . de, 135, 1 36, 137
Middelburg, J., 202, 204, 238-248
Mitterrand, F ., 103 , 107
Montesquieu, Ch-L ., Graaf de , 24
Moorman, H .C.W., 5 6
Mulder, A . , 226
Muntendam , P ., 71
Musch, C ., 132
Ne lissen, R .J., 154, 27 3
Nispen tot Pann e rden, A .J . M. van, 45, 74 , 75,
81, 144, 245
N o lens, W . H ., 30
Nijpels, E . H . T . M ., 206, 214
Olivares, G ., Graafde , 23
Oosterhuis, Huub, 274, 275
Ost , F . , 99
Oud, P .J . , 37, 210 , 213, 214
Pater, J .C.H. de, 135 , 136
Patij n, S ., 6 0
Peel, R ., 24
Poelje , G .A. van , 141
Polak, C .H.F., 22 6
Pompidou , G . J . R ., 196
Pous,J .W . de, 21 6
Prinsen, M . , 24 1
Puchinger, G . , 7 6
Quay, J . E . de, 31, 43, 46, 54 , 56, 82 , 154 , 212,
245 , 251 , 252 , 25 5 , 276, 28 5
Raalte , E . van , 25 , 285
Rathenau, G . W . , 270
Reyseg e r , W ., 39
Rhijn, A . A . van, 71 , 81 , 241
Richelieu, A . J ., Kardinaal de, 23
Riel, H . van, 52, 56, 5 7
Ringnalda , D .M., 202 , 2 03 , 206, 257-266
Rink, P . , 14 1
Rivlin , A ., 160
Roell , W. F . , 134
Romme, C .P.M., 40, 52, 69 , 73, 197 , 202 , 214,
216, 238, 244, 245
Roolvink, B ., 226 , 227
Royen, J . H . van, 69
Ruding , H . O .C.R. , 164
RuysdeB e ere nbrou ck, Ch .J . M . , 13, 30, 43,141
Samkalden , 1 ., 46, 5 2
Sand e rs, P ., 279
VOOR DC EENHFlD VAN BELEID
358
Sassen, E.M .J.A ., 2 4 4
Savo rnin L o h m an, A .F . de, 30
Schaik, J .R .H . van, 13, 69, 83, 144

Schauble, W ., 97 , 99
S cheps , J . H ., 50
S chermerhom , W., 11, 31 , 42 , 4 3, 67 , 73 , 142 ,
204, 251 , 252, 253, 264 , 276 , 279 , 280, 281
Schi m melpenn inc k , GraafG ., 1 37
S chmallenbroek, J ., 21 3
S chmelzer , W . K .N., 54 , ]]8 , 202 , 2 23, 245, 246
Schmidt , H ., 9 5
S chokking, W. F ., 244
Sc ho lten , W . , 196
Scholten, Y ., 57
S c hor e, L . van, 1 29
Sc houten , J . , 202 , 2 1 0, 214
Schreckenber g er , W., 99
Sluyz er, M ., 28 4
Spek, A . G . van d er, 52 , 56
Spiere nburg , D .P., 245
Stee, A . P .J . M .M. van der , 164, 2 27
St e enberghe , M .P.L., 42
Steenkamp, P .A .J.M ., 5 3
Steur , J . , 134 , 13 7
Stikker, D . U . , 68, 69, 240
S tiphout , H . A ., va n 270
Sto el , M . van d er , 1 9 8, 232
Strauss , F . J ., 9 7 , 1 0 2
Teulings , F . G .C.J . M . , 13 , 69, 84
Teijssen, J . L . P.M ., 58
That c her, M . H . , 28 6
Thie l , F .J .J.F . F .M . van, 7 1
Thorbe c ke, J . R ., 13 , 24, 25, 27 , 43 , 263
Thijn , E . van, 27 2
Tinbergen , J., 240, 268 , 27 0
Tjarda van Stark enb orgh Stachouwer, A . W . L .,
69
Tjeen}: Willink , Mej . M . , 68
T o xopeus , E . H ., 57, 166
Tri p , F . H . P . , 60
U y l , J . M . den , 31 , 47 , 49 , 53, 54 , 58 , 5 9, 61 , 154 ,
164, 202, 20 4, 224, 229-237, 247 , 248, 261 , 264,
267, 268, 27 0, 272 , 273, 296
U y l-van Vesse m , L. den , 230
V ee n, C . van , 57, 144 , 274
NAM ENREGIS7ER
359
Veldkamp, G .M.J ., 1 54 , 166 , 245
Veringa, G . H ., 22 7
Vermeer, A . R . , 6 1
Vessem , A .J . van, 3 9
Viglius (Wi gle Aytta van Zwichem) , 1 29, 13 1
vis,J .J ., 5 3
Vis se r, J . Th . de , 30
Vlist, Mej . I . van der , 279
Vogt , J . E ., 5 0
Von deling, A ., 162, 220
Vo nh off, H .J . L ., 2 6 3 , 272
Vo rrink , 1 ., 252
Vorrink , K ., 2 5 2, 279, 28 0
V o s, H ., 5 2
Vo skuil, K ., 283
Vriesman , D ., 279
Walpol e , R ., 23 , 24
Wellingt o n , A . W ., 2 4
Welter, Ch .J . I . M ., 42, 5 1
W ie b e n g a, J . G.C ., 53 , 60 , 61
Wiegel , H . , 59, 230, 23 3
Wiel , G . van der, 5 3 , 202, 2(}4, 276-282
Wierda, W ., 56
Wilde, J . A . de, 4 0
Wilhelmina, Koningin, 42, 67, 25 2
Willem de Eerste, Koning, 2 5 , 125 , 135, 137
Willem de Tweede, Koning, 137
Willem van Oranje, Prins, 131
Winsemius, A ., 142
Witteveen, H .J ., 54,155, 166, 227
Wolff, J . F ., 47, 5 1
Zimmermann, F ., 96
Zwan, A . van der, 270
Zijlstra, J ., 68, 73, 154, 202, 20 5 , 206, 207, 209-
218,223,245,28 5

VOOR DE EENHEID VAN BELEI D
360

Personeelssamenstelling
PER 50 N E EL 5 S M1 E N S "TE L U N G
361

Het personeel van het ministerie van
Algemene Zaken per 3 j uli 1987
Drs. R.F.M. Lubbers .
Minister-p resident, minister van. Algemen e
Zaken
Algemene leiding en Kabinet Minister-Presiden t
Mr . R .J . Hoe k stra (secreta ris-ge n e raan, F. H . Alkemade, m ev r ouw P . van Al phenvan
der Zwan , dr s . H . Borstlap , mevrouw N . E . Bruyn, mev rouw E.C . Dijk-
L igtenbarg, drs . T. van de Graaf, drs . J .W. Holtslag, drs. J.P. Kiebooin,
mev r ouw M . E . J . K ouwenhoven, mev r ouw M . P . I . Matthij s-And e l , mr .
J . P . M .H. M erckelbach, rnevrouw C . E . Oomkens, dr s . W .J . Sledderin g ,
mev r ouw A .M.J.T . Soo n s-Walsc hot , jhr .mr . dr . L .J . H. van Speng ler , mr . drs .
R . K . Visse r , mevro uw C . C . M . Vollebregt, m r. G.P.I .M . Wuisman, dr s . J .
Wijnh oud .
Mr . J.H. Kist (secretaris ministerraad), mevrouw mr. P .J. H. M . Alberts, mevrouw
J.R . Bron-de Vries, mevrouwW. Moermond-Kastelein, mevrouw A . Passchier-
Nobel, rnevrouw P . Schweinsberg, mevrouw E . G. van Spronsen, mevrouw
A.G . Stadt, J. Timmermans, mevrouw K . Tjondronegoro, mr . E.F.M. Twaalf-
hoven, drs. E . Wermuth .
VOOR DE EENH EJ D VAN BELEI D
362

Centrale diensten
Centrale afdeling Personeel en Organisati e
H .J.G.P . H einrich ( Izoofa~, R . Bais, mev r ouw A . W . Brouwe r , T . A . Dij k s,
mev r ouw J . DroprFran sen, A . P . M . Heemskerk , A.C . Hess, mevro uw P . A .
Holtr op-van Welzenis, inev r ouw J . L .M. Huij skes, mevrouw M . W . Kappeyne
van de Coppell o-de G root , T . A . de Roos, R . J . R othfu sz, mev rouw E. van
Spronsen, mev rouw W. M . L . Wouters .
Ceritrale afdeling Financieel-Economische Zaken
J.A.J. Visser (hoofd), mevrouw M. Ballemaker, H . C . A.P. van Drunen, J.H .
Hegi, L.B.M. Henkes, C.W. Koehein, mevrouwM .J .J . Kraay, J .A .P. Leeuwenhoek,
C.A.L.M . Middendorp, A .A. Peters, mevrouw S . Plasman, M .E . Snoek,
mevrouw L. van der Spek, J . Timal, H. de Wilde .
Centrale afdeling Algemeen Behee r
J . F . M . Lindsen (Izoofd), C . Ardon, mev rouw C . H . M. van der Arend, mev rouw
L . C . Arkeveld , M. van B aa len , H .P. B esuijen , P . Blom, P .J. Boef, W . Boo t ,
C . Braad , J . H . Braad, C . Br on, P .J . Brons, mevrouw R .M. Chapel-Vaasse ns,
P . Cullens, m ev rouw D . M . van der Deijl-Gra afland , A . H . Dijkhuizen, B . van
Dissel , mev rouw P. van Elleswijk-Hanja , H .J. Fiering, mev rouw H .F. M . H .
Fransz-van Beuningen , mev rouw A. Goeman-L etterie, J . U. van der Gron den,
mev r ouw M . A . van Hagen Jansen , J . Heemskerk , mev r ouw L . J . H . Hee tman,
mevrouw M . H . A . Hein s-P oulussen , R . H elfe n steijn , J . P . Hoedemakers, C . M .
Hofland , mevrouw M . V .J . Hoogma, R . A . Immers, P. van Iperen, mev r ouw
P .J. P .M . J ansen, H . deJong, P . K . de Jong, mevrouwJ . deJong-B a l , J . Kal sbeek ,
mev r ouw A . E . d e Klerk-Wellens, M . Kr anenburg, B. van der Kruijt, T.G . A . d e
Lange n, C. van Leeuwen, G . van M aanen , mev r ouw A . W .J. Marsha l l-Hendrik s,
J . Meijer, mevrouw A .L. van d e Mortel-Loon s tij n , W .C . Mulle r , R. van d e r
N at, mev rouw H . S . M . N o tenboom-van Roo ijen , H.C. van Oos terh out, W . P .
Oosterweghe l , J . den Oud s ten , E . R. van de Pol, H . Posthumus, mev rouwJ. H .
van Proo ijen, F . D . Ramdas, C . G . Raves tein , mevrouwJ . van Reijn-Bl om, P .J .
Rek , A .W. Reparon, J . de Rijk e, R . Rijnhart , mev rouw M . C . Rossel, mev r ouw
W . v an Sch a ij ck-Leijenaa r , J . M . Smit , J . C . Smuld e rs, A .P. Stok, L. C . The il ,
W .J . van Vee n , J. W . Vi o la, F . Voge lsang, L . d e Vreede, J. H . Weber, inevrouw
W . M . Wentink-Das, R .M. Westveer , J. C .P . d e Wit , J . M . de Wit , A . R . W . de
Witt e, R . van Zuidam .
PER S O N EEL SSAM E N SI' EL L I NG
363

Rijksvoorlichtingsdienst
Hoofddirecti e
Mr . M .J . D. van d er Voe t ( hoofddirect e ii r), dr s . J . R . M . Joo ren, mev r ouw J . M . A .
Timmers.
Directie voorlichting
Dr s . G . F . L ortzer (directe ur), mevrouw J . Abeen, G . M . Amm erlaa n , H .J .L. C .
Bax, H . van Benthem, mevrouw M . A . E . van D am , A . van Dee len, mev r ouw
J . E. van Dillewijn-Wolterbeek Mull e r , J .J . R . Doesburg, inevrouw J . D ripal-
B a rend se, mev rouw C .J. Eckh ardt, mev rouw V . van Eij ck, C. van Ett en,
A . H . M . Eymael , A . Groeneveld , mev r ouw J .E . G rootveld , R . ter Haa r ,
mev ro uw C .C . I . Heymans, mev rouw G . M . Hul sche r , mev rouw J . Inn emee-
Tomso n , mevrouw M . L . I . Jage rman-Hendri ks, mevro uw A .M. Jansen , H . M .
Kamp , mev rouw C .J . M . K app elleJaartsveld , R .E . Kloos term an, mev r ouw
J . M . K ok-Ko rtekaas, ing. H . W .J. van Kuijk , mev rouw M . Kwarten, G .D. Laa-
nen , mev rouw J .E . Lavies, mevrouw M. C. van der Luytgaa rden , H . W . Middel-
koop, H . Rob , mev rouw M . A . R othfusz, M.L.A.J . Scheer, mev rouw M . A .
Schij f, m ev rouw P .M . Schild-van der Kruit , mev rouw M . E . Slingerland-de
Hame r , mev r ouw M . A . P. C . Smid-B aa ten , mevro uw S . Stoo p , mr . D . R . Tu in-
s tra, drs . S . Vellen ga, mev rouw K . M . V isser-Bloemendal , mr . W . F . Volmer,
N . O . F . Vorstman, mevr ouw M . A . Waasdorp-C laassen, A .J .A . Walraven s,
A . W . H . van d er W eide, B . Weide, mev r ouw I . L . Weydemulle r , mev r ouw
E . A .J . W olte r s, I . C . M . Wubben, mev rouw C .C . M. van d er Z a lm.
Directie Toepassing Communicatietechnie k
H .J. S mittena ar (di recte iir), J . A. van Alphen , mevrouw J .M. N . Andeweg-
Arndt s, mevr ouw W . van A s t-Lodder, J . W . Back, mr . A . B ackx, m ev r ouw
A . P .T. Beekman s, mev r ouw A .P. W . Bos Sulpke-Groe n , M . B ouman,
mev rouw C . G . M . Bouman , A .J . Brullem ans, B . Burgg raaff, J . Delfos,
mevrouw L .J.H Denie, F .H. A. van Dijk , F .W. van D ijk , C . Drenth , L .J. va n
Drimmelen, mev r ouw C .P. Dutsc her-Tirion , R . H .J . Ege ter van Kuyk, G . L .
Ek , mev rouwM . H . Erb , A . Frau enfelder , A .F. van Ga len, mev r ouw A . B . Gies-
bers-Vallinga, A . Goudswaard , A . H . Gui cherit , mev r ouw N . A . Gunth e r ,
V . S .G . ten Haaf, mev r ouw A . L . de Haas, mevrouw M. van Hagen-Roos, J . M .
Hein s, drs . R . A . Hemk e r , mev rouwJ .M . Henson-van der Spek , P . A . Hess in g,
mev r ouw H .C . H ilbert s, mevr ouw F. va n 't Hoff-Haits ma , m evrouw drs .
VOOR DE E ENFM D VAN PEL EI D
364

J . M . F. van den Hogen, dr s . H . M . Hogendoorn , P .H. H . Hogeveen, L .J . Hu ij-
b e r s, mev rouw G .A . Hul shof, mevr ouwJ. C. van Inge n , J . M . J amin , B . W . Jan-
se, mevrouw D . R . A . Jol-Law a , M. dejonge, mevrouw A.J . R . Jonkman-Schild,
mevrouw M . F . Kalishoek, E . C . W . Kapp etijn , A . W . K at, mevrouw J.A . K a u ,
mevrouw H . M .A. Kegge, C .J .J. van K empen, E . Kipp, R. van der Kleij,
mev r ouw E . de Kle rk, mevrouw dr s . L . M . Klinker t , mev rouw M. G . K ortekaas,
M . Korver, inevrouw E .L. Kraag-N auman , W . F . Kroon, mevro u w H . M . van
Kruger-M ac Donald, P . C . van d er Kruit , H . W. van Kuijen, E.P. van Kuppeve lt ,
J . N . Landr e, A.C . H . d e Lange, J.C.S . Langelaan, mevrouw M .M. de Leeuw,
G . A. van Lee uwen, mev rouw E . M . van Leeuwen , E .J. van Lingen, L . van de r
Lubbe, C . A . Lugtenburg, F . A . M . Maas, J . A.G . Magdelij ns, mev rouw B .C .
Maye r , J.G . Meijburg, T . A . Meije r , R . Meijers, mr.drs . R . Middel, J . A . F . M .
van Mier lo, mev rouw H . Moget-van der Luytgaarden , R . G .R. Niama t, C . L .
N ietzman, J . Nijsta d , R.J. van Oost, A . A . M. van O osterhout , mevrouw C . U .
One, C .H.M . Oudshoo rn, J . Oud shoo rn , R .E . P aping, J. P ronk , N .P . Quee,
mev r ouwJ. A .J . Ramkisoensing-B ahadoe r , N . A . Reuvekamp , mev rouw A . Rij-
ken, mev rouw m r . D . Rijkers, F . E . Rombouts, drs . A . D . de Roon, J . T . H . Ros,
M .A.J . Roth , A .J . Saaltink, A . L. Schild , mev rouw B . I . Sie bes-van Oevere n ,
A . M. van der Sleen , R . Spierdijk , drs . R .J . Staatsen, mev rouw H . W. Stafle u ,
mevrouw M . Storm-Tjarks, W . T . H . TjonJoen Sjong, A . Torcque, H . K . Trom-
petter, N . Ve ldhuizen, J.C .M. Ver nhout, J. A . Verster, mevro uw I . W . H . Vin-
cken, C . E . Visse r, mev rouw C.C . Visser-C laassen, mev rouw M .H. van Vliet,
mevrouw R. van der Vlu gt, B .N. M . Vollebregt, W .J . Willems, W .J.G. van
Z eijl , H . Zonneveld , mev r ouw C . B . M . Zonneveld, mevrouw H .J .J. van
Zuyd en.
Wetenschappelijke Raad voor be t
Regeringsbelei d
Raad
Prof.dr . W . Albeda (voo rz i tte r), prof.dr . P . R . Bae hr, prof. dr. N.H . D ouben,
pr of. drs. C .J . van Eijk, prof.mr. L .A . Geelhoed, prof.dr . A . M . J . Kr eukels,
pr of. dr.mr. C .J . M . Schuijt, dr.ir . K . Teer.
Bureau
Dr. W. van Drimmelen (secretaris), inevrouw drs. H.A. Berends, mevrouwM .R .
Birfelder, mr . J.C.F. Bletz, mevrouw M .A. Bouwer, R .J. de Bruijn, mevrouw
PERSON EE L SSA M EN SI' EL LING
365

G . Buurman-van d en Ende, mevrouw M . C. Crince le Roy-Po rtielje, dr. W .J .
Derckse n , mev rouw J . d en Dulk-van Vugt, p rof.dr. H . B . Entzinge r , mev rouw
M . J . J . Goe dh art-van Soolingen , P . H a ight on, mev rouw C . M : J . van H elfte ren,
dr s . P . d en Hoed, mevro uw dr s . J . C . Huisman, mevrouw M . G . van der Hul s t ,
dr s . R . M . A . Janswe ijer, dr . W .M. dejong, dr s. G . H .J . Keijzers, dr s . G .J . Kronjee,
drs . H.C. van La testeijn , E . W. van Luijk, mev rouw S . Lunsingh Scheurlee r-
Kruger, D . MacLeod M anuel, mev r ouw M . T . Nuijten-Pennings, mr. J.C . I . de
P ree, mev rouw E . Prij s-Plukker, mev r ouw A . A . M. van Royen, dr s . F . M .
Roschar, dr s . W.G . M . S a l et, dr s . H .J . Schartman, dr s . I . J. Schoonenboom, mr .
H . van der Sluijs, mev rouw m r . Y . M . M. Starr enburg, mev rouw G . M . Tdlohreg-Burk
e, mevro uw dr s . S. van der Veen, drs. F . R . Veeneklaas, dr s . K . Vijlbrief,
drs . A . Voskamp , mevrouw C. de Vries, dr s . H. van der Wal, mev rouw
E . L . Willigenburg-van Royen .
Inlichtingendienst buitenland
De personee lsgegevens van de Inlichtingendienst Bui tenl and z ijn niet openbaar .
Voorlichtingsraad
Mr . M .J .D. van der Voet (voorzitt e r) , mr. W .F . Volmer (eerste secretaris) .
VOOR DE EENHEID VAN BELEID
366

Verantwoording foto's en illustrati es
Algemeen Rijksarchief: 1 0
Anefo : 44, 55, 66, 70, 157, 180
ANP : 170, 174, 188
Archief Algemene Zaken : 8 6
Archief mevr . M .L. lpenburg-Wildenbos : 153,
31 5
Archief jhr.mr. A .J. M. van Nispen tot
Pannerden : 143, 148, 20 0
F. Behrendt: 32, 35
Belga : 8 9
Boost : 342
J.B. Braakensiek : 26
Bundesbildstell e : 98
Get Dijkstra : 19 5
Gemeentearchief 's-Gravenhage : 133
El Greco : 20
Rob Hendriksen : 211, 221, 231, 239, 250, 259,
269, 27 7
Bart Hofineester : 17
Jordaan : 38, 48, 80
Lanza : 19, 288, 296x306, 308
Bart Marijnen : 1 8
Prentenkabinet RU Leiden: 12 7
G. Puchinger, Colijn, Kok, Kampen 1962 :140
RVD : 22, 41, 66, 72, 123, 124
Rijksdienst voor de Monumentenzorg : 122
E . Salomon : 2 9
Spaarnestad : 105, 192, 293, 294, 295
Stokvis : 150