Lijkwaden, toen en nu - Wikkelgoed

Lijkwaden,
toen en nu
Gebundelde verhalen over leven en dood
Doek in wording, om lichaam tot borsthoogte te bedekken. Nelleke Zuring.
tekst Heleen Hoppesteyn-Uithoven foto’s Monique Rang, Margaret Sabee en Heleen Hoppesteyn-Uithoven
Lijkwaden. Niet direct een onderwerp waarvan ik uit mijzelf gedacht zou hebben om over te schrijven.
Een gesprek met Nelleke Zuring tijdens de Kunstzinnige Textieldag in Geldrop afgelopen juni wakkerde
echter mijn interesse aan. Welke geschiedenis gaat er achter schuil en wat zijn de hedendaagse
toepassingen?
Terug in de historie
Al duizenden jaren worden overledenen in lijkwaden begraven.
In de prehistorische tijd werden doden vaak nog zonder
bedekking begraven. Vanaf circa vijfduizend jaar geleden
werd het gebruik van kisten, textiel en rieten matten algemener.
Veel oude volken beschouwden de dood als verlengstuk
van het leven. Om naar het hiernamaals te kunnen gaan,
moest het lichaam van een overledene bewaard blijven. Vanuit
die gedachte is het mummificeren ontstaan, feitelijk een
voorloper van de hedendaagse lijkwade. Wikkeltechnieken
verschilden per land, streek en periode. Wel diende elke lijkwade
groot genoeg te zijn om het lichaam volledig te bedekken
en aan beide zijden te omsluiten. Bij de verspreiding van
het christendom in de derde en vierde eeuw na Christus, bleef
het de gewoonte om doden te mummificeren. De traditio-
12
nele lijkwade werd echter vervangen door dagelijkse of dure
kleding. In veel oosterse landen worden doden nog steeds
begraven in enkel een doodskleed gewikkeld.
Wijziging van wet
Door een wijziging van de Wet op de lijkbezorging uit 1991
mag een overledene in Nederland met of zonder kist begraven
of gecremeerd worden. Sindsdien is een lijkwade, in
combinatie met een draagbaar of draagplank, toegestaan. In
het Lijkomhulselbesluit van 1998 staat beschreven dat een
lijkwade van natuurlijke materialen gemaakt moet zijn. Na
bovengenoemde wetswijziging zijn verschillende mensen
in Nederland zich gaan toeleggen op het vervaardigen van
lijkwaden. Met drie ervan had ik een gesprek.
Handwerken zonder Grenzen • nr. 173

Kraag lijkwade. Nelleke Zuring.
Nelleke Zuring
Haar interesse in weven gaat terug tot haar kindertijd. Toch duurde het
nog tot zij midden dertig was dat zij hiermee wat ging doen. Weefcursussen
in Brussel en Brabant vormden het begin van haar weefcarrière.
Jarenlang deed zij ervaring op als weefster in haar werk met gehandicapten.
In 1995 startte zij met de driejarige weefopleiding in Gent. Korte tijd
na afronding van de studie begon Nelleke als zelfstandige.
Zeven jaar geleden werd zij benaderd door iemand die ziek was met de
vraag of zij een lijkwade voor haar wilde weven. Bevoorrecht en dankbaar
voelde zij zich toen zij haar werk uiteindelijk zag zoals het bedoeld was.
Daarna werd ze vaker gevraagd om een lijkwade te maken. De lijkwaden
die zij tot nu toe heeft gemaakt, waren een alternatief voor of aanvulling
op de kleding van de overledene in een kist. Inmiddels maakt ze ook kistkleden
en ontwikkelt ze nieuwe producten: een doek om het lichaam tot
borsthoogte mee te bedekken in een kist en een grote wade, waarin een
overledene gewikkeld kan worden als alternatief voor een kist.
Kistkleed van dikke chenille. Nelleke Zuring
Achterzijde van lijkwade. Nelleke Zuring.
verslaghzg
www.handwerkenzondergrenzen.nl 13

Takkenbaar, Monique Rang.
Een ambachtsvrouw noemt zij zichzelf. Weven stimuleert haar
creativiteit en schept daarnaast evenwicht in haar leven. ‘Ik
weef zoals ik ben’ vertelde Nelleke mij. Haar werk is subtiel,
met aandacht, zorgvuldig en met oog voor detail. Haar weefsels
nodigen uit tot aanraken. Kleuren mengen en bindingen
onderzoeken is haar passie. Belangrijk voor haar is dat haar
werk altijd ondersteunend is aan het doel ervan, zorgen voor
een omhulling. Waarbij de kleuren in een lijkwade symbool
staan voor het voorbije leven.
Monique Rang
Haar ideeën over opbaren vormden zich in de jaren dat een
aantal naaste familieleden van haar overleed. De glimmende,
synthetische bekleding van kisten stuitte haar tegen de borst.
Dit paste absoluut niet bij haar opvattingen over de omhulling
van een overledene. Een kist schept volgens haar afstand,
waar een gewikkeld lijf toegankelijk blijft en bij draagt aan
het loslaatproces. Vanuit die gedachten ontstond in 2001 haar
eigen bedrijf Wikkelgoed, uitvaart in natuurlijke materialen.
Wade van 100% ecru canvaskatoen, afgewerkt met keperband. Monique Rang.
14
Gesloten wilgenmandje, Monique Rang
Detail van lijkhemd. Monique Rang.
Handwerken zonder Grenzen • nr. 173

Luxe wade die eenvoudig tot bruikbare wade terug te
brengen is. Margaret Sabee.
Detail van luxe handgeweven kunstwade.
Haar producten kenmerken zich door
eenvoud, puurheid en naturelle tinten.
Ze kiest bewust voor naturel stoffen,
omdat deze in haar beleving ons
‘oergevoel’ aanspreken. Monique koopt
stoffen op rol om er vervolgens verschillende
producten van te naaien. Het
ontwerp van de waden die zij maakt,
vindt zijn oorsprong in het inbakeren
van baby’s. De wade is een rechthoekige
doek die kruisgewijs om de overledene
gewikkeld wordt, beginnend bij de voeten
en zo steeds verder gesloten wordt.
Ontroerend is haar ontwerp van een
babymandje. De ronde vorm is gekozen
vanuit de gedachte dat dit troost biedt aan ouders van
een overleden kindje. Gevlochten van Gelderse ongeschilde
wilgentenen biedt het stevigheid, terwijl de bekleding zacht
en omhullend is.
Van oorsprong handenarbeidlerares, beschikt zij over gevoel
voor vormgeving. Vaak ontdekt zij pas nadat zij iets gemaakt
heeft de dieperliggende betekenis ervan. Zoals de gestikte
zoom met inslag, waarbij op de hoeken een vierkant ontstaat,
wat een symbool is voor het aardse. Een ander voorbeeld is
het kruisgewijs wikkelen van een wade. Dat doet denken aan
het # teken op een mobiele telefoon, een universeel beeld van
afsluiten. Voor Monique is haar bedrijf een levensvervulling,
vanuit de behoefte te omhullen en met eerlijke dingen bezig
te zijn.
Margaret Sabee
In haar kleurrijke atelier hadden wij een boeiend gesprek.
Haar liefde voor weven gaat terug tot de tijd dat zij begin
twintig was en een opleiding volgde aan de Vrije Academie
in Den Haag. Toch kende haar leven een lange periode waarin
zij zich in het geheel niet bezig hield met weven. Bijna had
ze haar weefgetouw verkocht, toen de betekenis van een
aantal gebeurtenissen in haar leven haar duidelijk werd en zij
terugkeerde naar haar oude liefde. Sindsdien is zij niet meer
gestopt met weven. Ze wordt, zoals ze zelf omschrijft, gedre-
‘De rozengang’, handgeweven linnen corridor. Margaret Sabee.
ven tot weven. Voor Margaret is weven helend, rustgevend en
meditatief.
Als eerste in Nederland ging Margaret na de wetswijziging in
1991 waden maken. Met de slogan ‘Laat je niet kisten’ bracht
ze haar waden onder de aandacht bij uitvaartondernemingen.
Deze reageerden in eerste instantie zeer sceptisch. Desondanks
bleef zij in haar werk geloven, onder meer ingegeven
vanuit de wens om zorgvuldig met de aarde om te gaan. Haar
voorkeur gaat uit naar waden van plantaardige vezels als
katoen en linnen, omdat deze de aarde niet uitputten.
Aan het weven van een wade gaat een gesprek vooraf om
achtergrondinformatie te verzamelen. Niet zelden komen
mensen met vragen die nieuw voor haar zijn. Dit zorgt voor
verdieping in haar werk. Daarnaast kan ze in haar autonome
werk veel van zichzelf kwijt en experimenteert zij daarin met
tonen en techniek. En waar ze emoties in haar werk voor opdrachtgevers
veelal beteugelt, laat ze deze in haar autonome
werk wel doorklinken. Een beeldend kunstenaar in hart en
nieren, met een passie voor waden.
Meer informatie
www.nellekezuring.nl
www.wikkelgoed.nl
www.margaretsabee.com
verslaghzg
Persoonlijke wade, getiteld ‘witjes’, Margaret Sabee.
www.handwerkenzondergrenzen.nl 15