December 2011 - Peellandse Molenstichting

Peellands Molennieuws
Peellandse Molenstichting
74
dec ‘11

Peellands Molennieuws is een uitgave van de Peellandse Molenstichting.
Een abonnement op dit blad is inbegrepen in het lidmaatschap van de Vriendenkring
van de stichting. De minimale contributie om lid te zijn van de Vriendenkring
bedraagt € 10,- per jaar.
Secretariaat:
Peellandse Molenstichting
p.a. Zomerland 104, 5663 HW Geldrop
Tel: 040-2863567
Email: peellandsemolens@gmail.com
Postgiro P5706031 t.n.v. Peellandse Molenstichting
Redactie:
Mark Dwarswaard, Wiro van Heugten, Geert van Stekelenburg en Hans Tielemans.
Het typewerk, de lay-out en de eindredactie zijn verzorgd door Mark Dwarswaard
en Geert van Stekelenburg
Uw artikelen, commentaar en ideeën kunt u sturen naar:
Redactie Peellands Molennieuws
p.a. Geert van Stekelenburg
Tel: 0493-693504
Email: e.vanstekelenburg@chello.nl
Uiterste inzenddatum voor het volgende nummer: 15 maart 2012
Omslagfoto: roeden voor molen ‘De Grooten Bentel’ in Turnhout in de maak bij
Adriaens Molenbouw in Weert (foto: Jan Tielemans)
Peellands Molennieuws
ISSN 1574-2512
2

De voormolen
Beste lezers, vrienden van de Peellandse Molenstichting
We hebben met het Peellands Molennieuws bijna een mijlpaal bereikt en
we zijn van plan u met het volgende nummer, jubileumnummer 75, een
mooie blijvende herinnering aan de molens in Peelland te bezorgen. Met
wat up's en down's en soms wat sprokkelen met kopij is het toch gelukt
om gemiddeld drie keer per jaar een uitgave van het “Peellands Molennieuws”
bij u in de bus te krijgen. Hulde hiervoor aan de redactieleden die
dit al vele jaren met zoveel inzet gedaan hebben en hopelijk nog heel lang
blijven doen. Over molens raak je namelijk nooit uitgeschreven.
Binnen de Peellandse Molenstichting hebben we het afgelopen jaar ook
niet stil gezeten, neem bijvoorbeeld maar eens een kijkje op onze nieuwe
website: www.peellandsemolenstichting.nl . In het najaar voerden we actie
om nieuwe molenaars te werven. Vooral de aandacht in de pers en op
de radio heeft ons daar bij geholpen. We zullen er zeker nog een vervolg
aan geven, met name daar waar dit het begeleiden van de leerling molenaars
betreft.
Mark Dwarswaard heeft intussen zitting genomen in het bestuur, daarmee
stopt echter het zoeken naar meer nieuw muldersbloed niet. Van Piet
Meulendijks nemen we als bestuurslid aan het einde van dit jaar helaas
afscheid. Al snel genoeg na zijn examen in 1987 kwam Piet het bestuur
versterken, hij is dus ruim tweeëntwintig jaar actief geweest in het bestuur.
Via deze weg wil ik Piet heel hartelijk bedanken voor zijn inzet en
inspiratie en ik hoop hem nog heel vaak tegen te komen op zijn molen in
Liessel of tijdens een van onze activiteiten.
Namens de Peellandse Molenstichting
wens ik iedereen een heel gelukkig en
gezond 2012 toe.
Voorzitter Marc van Deursen
3

Uitgelicht
Molenaarsexamen
Het molenaarsexamen is vaak een spannende en zenuwslopende bezigheid
voor de molenaar kandidaat. Hij of zij hoopt natuurlijk met succes zijn
examen af e kunnen sluiten. Maar ook voor de stage begeleider
(voorheen gast gevend molenaar genoemd) en zelfs de examencommissie
is zo’n examen dag vaak enerverend .
Hieronder volgen drie verslagen van een examen dag die plaats vond op
molen ’t Nupke in Geldrop op 14 oktober jongsleden. Het eerste verslag
beschrijft de situatie gezien door de ogen van de kandidaat, het tweede
geeft de visie van een van de examinatoren weer en tot slot het laatste
verslag, dat gemaakt is door de molenaar van de examenmolen.
Het molenaarsexamen:
…… door de ogen van een kandidaat
Het was in de vroege ochtend van vrijdag 14 Oktober 2011 dat ik meteen
na het ontwaken uit mijn raam naar buiten keek om te zien of er wind was.
Natuurlijk houd je de weersvoorspelling goed in de gaten, maar toch is de
teleurstelling groot als blijkt dat het inderdaad ook niet waait. Toch de
hoop maar behouden, ik hoef pas om 14:00 uur mijn examen te doen,
misschien neemt de wind dan wat toe.
De verdere ochtend doorgekomen met een kennis die bij ons op bezoek
is gekomen. Ik kon er toch niks aan helpen om de hele tijd met mijn gedachten
al in Geldrop te zijn. Hoe zou het Maurice en Anja vergaan zijn?
De dagen die we op ’t Nupke hebben geoefend waren telkens heel gezellig
en het kon ook haast niet anders of mijn voorgangers moesten het examen
positief afronden.
Terwijl de klok liet weten dat het laat genoeg was om naar mijn examen te
gaan kreeg ik nog de laatste succeswensen toegezegd. Op naar Geldrop!
In Geldrop aangekomen bleek ik veel te vroeg te zijn. Een journaliste van
het Eindhovens Dagblad was de zojuist geslaagde Anja aan het interviewen.
Hoewel het eigenlijk lunchpauze was vroeg de examencommissie
mij of het een probleem was om nu meteen te beginnen. Dat liet ik mij
4

geen tweede keer zeggen, in Nuenen stond een molen op mij te wachten
dus meteen aan de slag dan maar. De zenuwen waren er uiteraard wel,
maar niet meer dan gezonde spanning. Het proefexamen op de Zeldenrust
te Oss heeft me genoeg zelfvertrouwen gegeven om er helemaal
voor te gaan. De wind was toch een beetje gaan waaien, hoewel de richting
varieerde van Zuidoost tot Noordoost.
Ik besloot de molen in het midden op het Oosten neer te zetten en er vier
volle zeilen voor te leggen. De molen begon, na een klein duwtje te lopen
en ik kon de molen gelukkig gewoon op de wind vangen.
Na wat vragen over de verschillende wieksystemen (Ten Have, is dat het
systeem met al die kleine klepjes? in de molen naar de kap geklommen
Het examen van Anja Brouwer (2e van links). De examencommissie bestaande
uit: (v.l.n.r.) Paul Sijben, Geert van de Winkel, Mark Dwarswaard en
Hub van Erve.
voor het tweede deel van het examen. De vragen vond ik meevallen. Hoewel
ik sommige vragen niet helemaal begreep of soms op het goede
spoor gebracht moest worden, dacht ik dat ik de meeste vragen wel goed
kon beantwoorden. Het viel me ook op dat er geen vragen werden gesteld
over de bouw van andere type molens, een meevallertje.
5

Dit gedeelte ging me goed af en we besloten het examen met een aantal
vragen aan de tafel naast de maalbak. Hier kwamen de vragen over het
weer, een weerkaartje en nog wat algemene vragen over molens. Onder
het genot van een welverdiend bekertje fris (ik had dorst gekregen van al
dat gepraat) probeerde ik ook dit deel van het examen goed af te ronden.
Aan het einde van het examen moest ik even plaatsmaken voor overleg
van de examencommissie. Ik had vooraf besloten zoveel mogelijk van het
examen te genieten en dat heb ik ook gedaan. Ik was redelijk zeker van
mijn zaak, dus stapte ook vrolijk de molen weer binnen om de uitslag aan
te horen. Deze uitslag was positief, en dus kreeg ik de felicitaties van iedereen
in de molen en een blits speldje aangereikt. Na nog even te hebben
gebuurt met de aanwezigen moest het volgende examen alweer beginnen
en besloot ik naar Nuenen te vertrekken om mijn voorrecht om met
molens te mogen draaien meteen te gebruiken. De molen bleef tot laat in
de avond gewoon lopen en ondertussen kreeg ik te horen dat alle kandidaten
die dag in ’t Nupke geslaagd zijn!
Het was een fantastische dag en daarvoor wil ik iedereen hartelijk danken!
Jeroen van Boxmeer
…… door de ogen van de examinator
Op vrijdag 14 oktober waren er op korenmolen ’t Nupke in Geldrop vier
kandidaten. Alle vier slaagden, waarbij de examencommissie bij drie kandidaten
unaniem over de uitslag besliste. Jeroen was één van die drie.
Het was goed merkbaar dat hij veel ervaring opgedaan heeft op de diverse
molens in Peelland, want de praktijk leverde voor hem geen probleem
op, al zorgde het krimpend leggen van de bezetketting even voor wat verwarring.
Dit corrigeerde hij snel.
Je kunt het versteken van de vang, het smeren van assen en kruiwerken
gerust aan Jeroen overlaten, althans… theoretisch dan. Helaas is het
examen nog niet zover dat zulke zaken praktisch geëxamineerd kunnen
worden (ik ben daar wel voorstander van). Ook de theoretische kennis
van de korenmolen was prima in orde, maar wat wil je als je zoveel maalt
als ze op de Roosdonck doen. Deze theoretische kennis is voor een examen
van De Hollandsche Molen geen hoofdzaak; “Het Gilde van Vrijwillige
Molenaars” leidt alleen op om voor de prins te draaien.
Het onderdeel andere molenfuncties gaf ook weinig problemen al moesten
we Jeroen niet te ver doorzagen over de pelmolen (en Ten Have is
6

niet met klepjes!). Maar zoals gezegd; malen voor de prins. En pelmolens
staan hier niet in de buurt. Over het laatste onderdeel, door velen als
moeilijkste ervaren, het weer, wist hij ook alle vragen wel goed te beantwoorden.
Alleen had hij toch nog de neiging om te vangen met de staart
als je in een bui de molen niet stil krijgt, zelfs niet in een zaam. Toen hem
gevraagd werd wat dan de gevolgen zijn als je de bezetketting los maakt
terwijl de molen zeer hard draait wist hij wel dat je dan de kans loopt dat
de kap van de molen gaat en je toch beter nog even kunt wachten! Zolang
duurt een bui toch ook weer niet.
Al met al hadden we als examencommissie weinig tijd nodig om het oordeel
te vellen: geslaagd!
Mark Dwarswaard
…… en door de ogen van de molenaar
Op vrijdag 14 oktober zijn de landelijke examens vrijwillig molenaar afgenomen
op Korenmolen ’t Nupke in Geldrop. Er waren vier kandidaten,
Maurice van Hoven uit Veldhoven, Anja de Brouwer uit Best, Jeroen van
Boxmeer uit Gemert, en Henk Verbunt uit Valkenswaard.
Onder het genot van een kop koffie en de door een van de kandidaten
meegebrachte koek hebben we op 13 augustus met elkaar kennis gemaakt
en is de molen uitgebreid bekeken. Daarna zijn de kandidaten regelmatig
komen oefenen om de vang en de zeilen in de vingers te krijgen.
Dan 14 oktober: een spannende dag. De examencommissie, bestaande
uit Marc Dwarswaard, Hub van Erven, P. Sijben en G. van de Winkel, waren
ruim op tijd aanwezig evenals de eerste kandidaat Maurice van Hoven
om nog even een kop koffie en een plak kruidkoek te gebruiken.
Om 9.30 uur begonnen de examens. Helaas was er niet genoeg wind om
de molen te laten draaien. Bij het op- en afzeilen van de molen speelde
de examencommissie voor Jan de Wind zodat Maurice kon tonen dat hij
de vang onder controle had.
Na het praktische en het theoretische gedeelte een paar spannende minuten
wachten. Dan het verlossende moment: Geslaagd!
Om 11.15 uur was Anja aan de beurt. De koek heeft ze door de zenuwen
niet opgegeten. Nu was de wind opgekomen en had de examencommissie
het wat makelijker. Na anderhalf uur zweten kwam ook voor Anja het
verlossende “geslaagd” uit de mond van de examencommissie.
Na de lunch was Jeroen aan de beurt. Ruim binnen de geplande tijd had
ook hij het zo fel begeerde speldje op zijn borst.
7

Als laatste was Henk, tevens de oudste van de vier, aan de beurt. Ook hij
werd flink aan de tand gevoeld. Het op de wind zetten en het opzeilen
ging goed. Dan de tocht door de molen en het weer en dan de spannende
laatste minuten wachten. De spanning was te snijden. Dan ook voor Henk
het verlossende “geslaagd”.
Na met de examencommissie nog even te hebben nagekaart onder het
genot van een welverdiend biertje, konden we rond 18.30 uur de molen
afsluiten en naar huis gaan.
Voor ons: Frans, Hans en onze leerling Dave, was het een lange en drukke
maar heel gezellige dag met een mooi resultaat, vier molenaars er bij
in zuidoost Brabant.
Maurice, Anja, Jeroen en Henk, nogmaals gefeliciteerd met het behalen
van jullie diploma en dat jullie nog lang plezier mogen hebben in het molenaars
vak.
Hans Tielemans
De beide molenaars, Frans Tullemans (links) en Hans Tielemans, druk aan het
werk op een “normale” werkdag op ‘t Nupke.
(Foto: website www.hetnupke.nl)
8

Vulstukken
Verhaegen roeden bij Adriaens Molenbouw in Weert
Onlangs ontving ik per email een uitnodiging van Wim Adriaens om de
werkplaats van zijn bedrijf te komen bezoeken want men was op dat moment
bezig met de fabricage van een stel geklonken roeden volgens de
Verhaegen methode. Wim wist namelijk dat ik geïnteresseerd ben in het
klinken van roeden, omdat de roeden van mijn eigen molen binnen enkele
jaren aan vervanging toe zijn. Ik zou graag willen dat deze niet zomaar
vervangen gaan worden door een nieuw stel gelaste roeden, maar gerestaureerd
worden, zoals onlangs ook met de roeden van de molen van
Uden is gebeurd. Indien dit niet mogelijk blijkt te zijn dan zou een nieuw
stel geklonken Potroeden de volgende optie zijn. Toen ik hier laatst met
Wim over sprak, gaf hij al aan dat hij zich tegen die tijd graag zou verdiepen
in het klinken van Potroeden en dat dit eventueel ook wel door zijn
bedrijf gedaan kon worden.
Aan de uitnodiging van Wim
Adriaens werd gevolg gegeven
en op een zaterdagochtend
ging ik samen met
twee leerlingen (Jan Tielemans
en Riekus Meijering)
naar de werkplaats van Molenbouwer
Adriaens aan de
Oude Steeg in Weert.
Meteen al bij binnenkomst
zagen we tot onze stomme
verbazing een compleet
opgehekte buitenroe liggen.
Twee Verhaegenroeden, de
rechter roe is nog niet geheel
geklonken .
(Foto: Geert van Stekelenburg)
9

Nou maakt een molenroe op de grond naast een molen altijd al een behoorlijke
indruk vanwege zijn enorme lengte (in dit geval ging het om een
lengte van 25,40 meter), maar als je hem dan ook nog helemaal opgehekt
en voorzien van complete voorzoom binnen ziet liggen naast een kale
mooi gekromde binnenroe, verrast je dat enorm.
Wim Adriaens, die ons al opwachtte in de werkplaats vertelde dat dit gevlucht
bestemd is voor de “Grote Bentelmolen” (ook wel “De Grooten Bentel”,
“Oranjemolen”of “Coppensmolen” genoemd) in Turnhout, België. Architect
Lou Jansen, de huidige eigenaar van de “Grote Bentelmolen”, liet
deze in 1969-1970 herstellen door molenbouwer Caers uit Kasterlee.
Sindsdien doet de molen dienst als zijn woning en architectenbureau. De
molen raakte uitwendig opnieuw weer in verval en Adriaens Molenbouw
uit Weert begon in het voorjaar van 2010 met herstelwerkzaamheden,
toen demonteerde men de roeden en de kap.
De nieuwe buitenroe,
waarvan overigens al het
houtwerk geïmpregneerd
is, zal natuurlijk alvorens
vervoerd te worden naar
Turnhout gedemonteerd
worden, nadat alle houten
onderdelen genummerd
zijn.
Ook in de molenbouwerswereld
heeft de moderne
wetenschap zijn intrede
gedaan: Wim vertelde dat
het model van de twee
roeden met behulp van
een computerprogramma
wordt uitgezet. Daarna
worden de metalen platen
met een laser gesneden.
Bij dit snijden worden
meteen ook de heklat-
10
Het door Adriaens zelf ontworpen
klinkapparaat.
(Foto: Jan Tielemans)

gaten en de klinkgaten aangebracht. Deze laatste hebben een doorsnede
van 8 mm en worden later nog opgeboord tot een dikte van 10,5 mm.
Vervolgens worden de uitgesneden platen gemetalliseerd. Metalliseren (of
schooperen) zorgt voor een perfecte roestwerende en beschermende
laag. Bij metalliseren wordt zink gesmolten en gelijkmatig over het metaal
verdeeld. Daarna wordt nog een laag primer aangebracht op de platen.
Dan wordt de roe in elkaar geschroefd en op een stalen balk bevestigd
(op enkele punten zelfs vast gelast) om hem te kunnen richten.
Wim Adriaens geeft uitleg over het klinkproces van de roeden
(Foto: Riekus Meijering)
Daarna kan men beginnen met het klinken. Hiervoor worden klinknagels
met een ronde kop gebruikt. (In tegenstelling tot de fabricage van Potroeden:
hierbij gebruikt men namelijk afgeplatte nagels). Alleen het gedeelte
van de roe dat later in de askop komt, wordt voorzien van klinknagels met
afgeplatte koppen en op die plaats worden de klinkgaten verzonken geboord.
De klinknagel met een dikte van 10 mm wordt vooraf heet gestookt
met een brander en dan heet geklonken, waardoor het klinkgat, dat een
halve mm groter in doorsnee is dan de nagel, in zijn geheel gevuld wordt.
De Verhaegen roede wordt aan de voor en achterkant gevormd door ijzeren
platen met omgezette randen, waartegen vlakke stroken worden geklonken.
De platen die gebruikt worden zijn zijn 5 mm. dik. Men begint
met één enkele zijplaat aan het einde van de roe, verderop worden het er
twee en in het midden worden er drie platen op elkaar geklonken. Dat wil
11

zeggen dat op die plaatsen de klinknagel door 4 lagen metaal heen gaat
(inclusief boven- of onderplaat waaraan de zijplaten worden bevestigd).
Hier worden dus ook langere klinknagels gebruikt dan aan het eind van
een roe. Het klinkapparaat zelf is overigens bedacht en ontworpen door
het bedrijf zelf.
Na het klinken wordt de achterkant van de klinknagel, aan de binnenkant
van de roe dus, behandeld met zinkverf. Als de roe klaar is wordt het geheel
nog eens getectyleerd. Een dergelijke roe zou dus misschien wel
zo’n honderd jaar mee kunnen gaan. “Op deze manier maken we ons zelf
nog overbodig”, merkte Wim dan ook in de loop van ons gesprek op, toen
na deze uitleg ook nog eens het volledig impregneren van alle houtwerk
van het gevlucht ter sprake kwam.
Het gehele proces van het klinken van een dergelijk roede is natuurlijk
Inkijkje in de buitenroe. Bovenaan (de uiteindelijke achterkant van de roe) ziet
u nog bouten en moeren, onder zijn al klinknagels te zien.
(Foto: Geert van Stekelenburg)
kostbaarder dan dat van een gelaste roede. Voor een geklonken roede
worden 120 manuren uitgetrokken, wat natuurlijk heel wat meer is dan
voor een gelaste roede. Maar je hebt dan wel een zeer degelijk en historisch
verantwoord gevlucht aan je molen.
12

Dit stel roeden voor de molen van Turnhout is niet het eerste stel dat in de
werkplaats van Adriaens gemaakt wordt: onder andere de standerdmolen
van Diest is ook al eens voorzien van een Verhaegengevlucht uit Weert.
En de laatste roeden werden geklonken in 2005 voor de Witte molen in
Buitenroe lbevestigd op een ijzeren balk om hem daarmee te kunnen richten.
(Foto: Geert van Stekelenburg)
Sint Niklaas. Het klinken van roeden schijnt overigens steeds vaker weer
plaats te vinden: Wim vertelde dat op dit moment in Wessem, in de werkplaats
van Verdonkschot, gewerkt wordt aan een stel onvervalste geklonken
Potroeden. Misschien moeten we daar binnenkort ook maar eens een
kijkje gaan nemen.
Een ding vergat ik nog te vragen na onze hartelijke ontvangst en zeer interessante
rondleiding in de werkplaats van Adriaens Molenbouw in
Weert: welke tekst komt er op het metalen merkplaatje dat, zoals gebruikelijk,
op het nieuwe gevlucht bevestigd gaat worden? Wordt dit:
“Verhaegen-Adriaens” , “Adriaens-Verhaegen” of alleen “Adriaens”?
Geert van Stekelenburg
13

Loskomende roede van ’t Nupke in Geldrop
Korenmolen ’t Nupke in Geldrop heeft een houten as met een gietijzeren
insteekkop van de Fa. van Aarschot uit Herentals. Al jaren hebben wij het
probleem dat de roeden in het voorjaar los komen en de roedewiggen een
paar keer aangehaald moeten worden.
Na de assenkop eens goed
te hebben bekeken, blijkt
dat er in de roegaten geen
wig kanten zijn ingegoten
(zie fig. 1). Dit betekent dat
de roedewiggen maar op
een klein oppervlak dragen
en plaatselijk zeer belast
worden . Door het gewicht
van de roede met hekkens
Figuur 1
en windborden, worden de
roedewiggen ingedrukt en
komen de roeden los te
zitten.
Een paar jaar geleden heeft
de Fa. Adriaens uit Weert
nieuwe roedewiggen geplaatst
met contra wiggen
in de roegaten (fig. 2). Maar
ook deze oplossing hielp
niet. De roewiggen dragen
Figuur 2
dan wel over de volle lengte
maar de contra wiggen schuiven naar binnen. Dus de roeden kwamen
toch steeds weer los.
Nu hebben we een oplossing
gevonden die hopelijk
wel voldoet.
In de roegaten zijn houten
platen geschoven, die even
lang zijn als de roegaten en
waar aan beide kanten een
wig kant is geschaafd, een
Figuur 3
soort dubbele uitgevoerde
14

contra wig (fig. 3). De roewiggen dragen nu over de volle lengte waardoor
de belasting beter verdeeld wordt. Doordat de contrawig uit één stuk is,
kan deze ook niet meer schuiven.
Hans Tielemans
Wiggen en contrawiggen liggen klaar om gemonteerd te worden.
(Foto: Hans Tielemans)
15

Wie’s nou de mulder van...
Wie’s nou de mulder van… Opwetten
Deze rubriek bestaat intussen al een hele tijd, maar het viel me op dat het
steeds ging om molenaars van windmolens die tot nu toe geïnterviewd
werden. Dat kon ook niet anders, want in het werkgebied van de Peellandse
Molenstichting bestonden tot een paar jaar geleden geen werkende
watermolens meer. Daaraan kwam een einde toen er o.a. de gemeente
Nuenen c.a. aan toegevoegd werd. Daar ligt op de rivier de Kleine
Dommel onder andere de Opwettense watermolen. Deze draait weer na
een onderbreking van heel wat jaren en als het er over uitgaat kan hij ook
weer malen.
Binnen Nuenen is er lang over gesproken hoe het verder moest gaan met
deze watermolen nadat de familie Van Hoorn er niet meer actief op was.
Wie zou de molen kopen en wat de koper ermee, was de grote vraag.
Uiteindelijk kocht Peter (beter bekend als Peer Geboers) de molen. Hij
begon een restaurant in een gedeelte van de molen (de voormalige oliemolen)
en in een gereconstrueerde droogschuur. Hij had ook wel belangstelling
om de molen weer te laten draaien.
Hij kwam met Tonny van den Boomen uit Tongelre, die meewerkt aan het
samenstellen van een boek over Nuenen-West, in aanraking. Deze wist
wel een molenaar in de persoon van Martijn Coenraads. Dat is nu ongeveer
twee jaar geleden. Omdat er nogal wat werkzaamheden rond de molen
en het restaurant verzet moesten worden duurde het nog even voordat
Martijn echt actief kon worden. Vorig jaar op Peellandse Molendag
was de molen voor het eerst weer open (draaien kon nog niet) en was
publiek voor het eerst welkom. Dat laatste heeft men geweten, want er
waren zeker duizend mensen op af gekomen. Het in goede banen laten
lopen van een en ander baarde zoveel zorgen, dat er verder toen niets
gedaan kon worden.
Het is nu een jaar later en het werd eens tijd Martijn op de molen te gaan
interviewen samen met zijn nieuwe compagnon Mark Dwarswaard. Dit
gebeurde op een zondag in november, de enige dag van de uiterst droge
maand dat het eens regende. Iedere zondagmiddag van één tot vier uur
16

zijn Martijn en Mark aanwezig, binnenkort ook regelmatig met Jeroen van
Boxmeer. Deze laatste gaat samen met Mark bij Martijn voor watermolenaar
leren. Voor Mark is het de bedoeling dat hij er iedere zondag is en
dat hij ’s zaterdags in Eerde bij Erwin Janssen op de windmolen draait.
Jeroen draait als pas geslaagde (jongste) molenaar ook op molen “de
Roosdonck” in Nuenen en “de Bijenkorf” in Gemert.Voor Martijn blijkt min
of meer een jongensdroom uit te zijn gekomen door molenaar op de Opwettense
watermolen te zijn geworden. Als kind was hij al bijzonder geïn-
Mark Dwarswaard weegt meel af in de watermolen van Opwetten.
(Foto: Wiro van Heugten)
teresseerd en draaide lang mee bij Edwin van Bussel op de watermolen
van Coll. Het is dan ook niet verwondlijk, dat hij al op achttienjarige leeftijd
als jongste (water)molenaar slaagde. Dat was op 19 mei 1999, dus 12½
jaar geleden. Later werd hij ook actief bij Holten’s molen in Deurne, maar
zijn liefde bleek toch meer te liggen bij watermolens. Toen Tonny van den
Boomen hem benaderde en hij in contact kwam met de nieuwe eigenaar
was hij dan ook blij verrast. Uiteraard was het even kijken wat Peer Geboers
precies met de molen wilde, maar dat bleek volgens Martijn wel
goed te zitten en de contacten met hem en zijn vrouw Stans zijn bijzonder
goed. Zij verzorgt trouwens mede het winkeltje, waar naast gewoon meel
opvallend veel speltmeel wordt verkocht. Afgelopen jaar is trouwens op
17

Martijn Coenraads en Mark Dwarswaard bezig met het buiten-
luiwerk van de watermolen.
(Foto: Wiro van Heugten)
een stuk grond in de buurt van de molen weer eens spelt verbouwd. Er
zijn weer ouderwetse bovengrondse elektriciteitsdraden aangebracht en
de volgende klus is om binnen in de graanmolen elektriciteit te installeren.
Dat is er namelijk niet aanwezig. Bij het rondwandelen door de molen blijken
nog veel oude zaken aanwezig te zijn. Alleen de inscripties op balken
en wanden geven al een hoop informatie over de knechten die meer dan
18

een eeuw geleden al eens even de rust hadden de eerste letters van hun
naam in het hout te krassen of te schilderen. Heel bijzonder is ook het
piepkleine kantoortje. Voor de echte molenliefhebbers is het natuurlijk
heel bijzonder dat er onderin de graanmolen nog wat over is van de oude
houtzagerij. Het moet mogelijk zijn om dat weer in orde te maken. Zo te
zien moet alles nog redelijk gemakkelijk te reconstrueren zijn. Daarnaast
valt er voor de echte molenliefhebber nog meer te smullen. Het stenen
open leggen van de graanmolen gebeurt nog niet met een steenkraan
maar op de ouderwetse wijze en dat hebben Mark en Martijn al eens succesvol
uitgeprobeerd. (Zie het artikel in “Op de Bil”) Intussen zijn ze ruim
drie maanden regelmatig op de molen en kunnen ze volop vooruit.
Opvallend is dat je op deze molen op een andere manier met het weer te
maken hebt: terwijl een windmolenaar nog kort van tevoren naar het weer
kan kijken of hij kan malen is een watermolenaar daar al dagen eerder
mee bezig. Toch blijkt dat molen de zondag van mijn bezoek voldoende
water te hebben ondanks de droge maand. Het water is overigens nog
wel eens een probleem en dan zie je dat dit vroeger ook gespeeld moet
hebben. De molens van Opwetten en Coll liggen namelijk niet zo ver van
elkaar af op dezelfde rivier en zijn dus afhankelijk van hetzelfde water. Ze
kunnen elkaar behoorlijk dwarszitten met het opstuwen van het water.
Omdat dit eeuwenlang een probleem op kon leveren zijn al eens in 1545
(!) pegels (waterhoogten) vastgesteld. Deze gelden trouwens nu nog,
maar zijn toevallig in beide gevallen zowel op Coll als Opwetten niet in
orde. Wanneer men zich op Opwetten daaraan precies zou houden, zou
volgens Martijn de watermolen van Coll niet goed kunnen draaien. En als
Coll het water opstuwt kan Opwetten niet vooruit. Nu is het maar goed dat
in de meeste gevallen ’s zaterdags op Coll wordt gemalen en ’s zondags
op Opwetten.
Na dit uitgebreide bezoek aan de Opwettense watermolen met rondleiding
door enthousiaste jonge molenaars ben ik er van overtuigd dat het
(voorlopig) wel goed zit met een molen waarover sommige molenliefhebbers
nog wel eens afgevraagd zullen hebben of het daar nog wel ooit
goed mee zou komen.
Wiro van Heugten
19

Op de bil
Over hoe je een loper terug legt
Op woensdagavond 7 september dit jaar hebben Martijn Coenraads en ik
op de Opwettense watermolen de loper van het kunststeen koppel (aan
de oostzijde van de molen) terug gelegd. Nog in de tijd van de familie Van
Hoorn is die open gelegd.
Niet dat we er mee gaan malen; de steen is gescheurd en één van de
ijzeren banden is eraf geroest. Met het andere (blauwe) koppel kunnen
we wel malen. Maar de opengelegde steen lag nogal in de weg; waar een
steen ligt kan geen graan opgeslagen worden en kunnen geen bezoekers
staan. Bovendien lag de loper voor een deel over het trapgat.
Omdat het op 11 september Speltfeest was op het terrein van Peer Geboers,
de huidige eigenaar, wilden we de steen maar terugleggen, zodat
ook het publiek niet meer over de ligger naar achteren kan lopen (ze komen
dan te dicht bij het gaande werk). Dus dichtleggen maar dat koppel.
Dat was makkelijker gezegd dan gedaan; de molen is niet uitgerust met
een steenkraan! We moesten ouderwets aan de gang met een steenreep.
Maar hoe gaat dat in zijn werk? We hadden op een filmvond van de Peellandse
Molenstichting, jaren geleden, filmbeelden gezien van het openleggen
door Van Hoorn, maar dat was te lang geleden. En de film is, voor
zover wij weten, niet gedigitaliseerd… En we hadden ook geen tijd meer
om die te bekijken. Dan maar gewoon beginnen.
We hadden wel geluk; de steenreep zat nog met de teers en de klamant
om de opengelegde steen. En om de nog aanwezige rol in de balklaag.
We hebben de steenreep gecontroleerd en deze leek ons, hoewel stoffig
van aard, toch nog in goede staat. Het andere einde van de steenreep zat
om een as, die vergelijkbaar is met die van een vangtrommel: een doorgaande
as met in het midden een soort van grote trommel. Aan beide uiteinden
van de as kan de steenreep gewonden worden, corresponderend
met de beide koppels.
Niet ver van deze as zit een windas met daarin nog maar één doorgaande
spaak. Na enig speurwerk vonden we de tweede in een hoekje van de
steenzolder, tussen de stapel met kuiponderdelen. Deze spaak vervol-
20

gens ook in de windas gestoken en vast gespied. Om deze windas zat de
windreep compleet gewonden. We hebben deze windreep afgewonden
waarbij het stof der jaren van het touw kwam. Deze windreep hebben we
toen om de trommel gewonden.
En dan maar proberen…
Eerst wind je de windreep alleen maar strakker om de windas, totdat die
1. De steenreep 2. De klamant 3. De teers 4. Rol in de balk waarover
(1) loopt 5. De loper 6. Steenhouten [2 st] op juk 7.Rol [2
st] 8. Steenspie [3 stuks] 9. Trapspie 10. Het ringhout 11. De
handboom (stootijzer) 12. De ligger met bolspil
(Tekening: Mark Dwarswaard)
helemaal strak zit, dan volgt het strakker trekken van de steenreep, tot
beide repen op spanning staan. Her en der begon wat licht gekraak van
wat houten onderdelen die al ruim 15 jaar werkloos waren. Het verwachtte
zware sjorren aan de spaken (en mogelijk bezwijken daarvan) t.g.v. het
lichten van de gewichtige loper bleef uit; terwijl ik de windas rustig door
draaide bleek de steen bij Martijn al omhoog te komen, los van de steenhouten
waar de loper al die tijd op heeft gelegen.
21

Dat hebben ze vroeger toch maar mooi gemaakt, het lichten van een
steen op deze manier kost amper kracht!
Ik kon rustig door winden totdat de loper overeind stond. Door de forse
dikte bleef deze staan. Martijn kreeg deze maar met moeite over zijn
dooie punt geduwd. De steen staat n.l. pal onder de rol. Uiteindelijk lukte
het hem de steen voorzichtig omver te duwen. Ik moest dan steeds de
windas wat laten vieren. Ook dit kon volledig beheersbaar, zonder moeite
gebeuren. Terwijl ik had verwacht dat als de steen z’n gewicht in de strijd
1. De steenreep 2. Doorgaande as t.b.v. lichten kunststeen koppel
3. Gedeelte van de as (2) t.b.v. blauwe koppel 4. Trommel met windreep
(5) 5. Windreep 6. Wind as 7. Spaken van de wind as
(kaapstander)
(Tekening: Mark Dwarswaard)
zou gooien (al z’n 1500 kilo’s) ik het windkoppel amper meer zou kunnen
houden, maar ook dit was keurig doordacht gemaakt. Toen de steen bijna
weer vlak lag heeft Martijn er de steenspieën onder gedaan, waarna we
de loper daarop konden laten rusten. De steen lag wel weer met de bovenkant
boven, maar nog niet op z’n plek; die lag pas half over de ligger.
Hoe nu die zware steen op z’n plaats te schuiven. Met de steenreep om
de windas leek ons niet zo goed voor de lagering van die as en op alle
andere manieren zat er wel een balk of het spoorwiel in de weg…
Toen ging ons beide tegelijk een licht op! (niet zo vreemd aangezien we
allebei in de lichtstad geboren zijn). We meenden in de eerder genoemde
22

erg met onderdelen ook enkele rollen gezien te hebben. Die waren hier
natuurlijk voor!
Dat leek wel zo, maar de bolspil stak hier toch nog behoorlijk bovenuit,
daar kreeg je de steen niet langs.
Eerst de vonderbalk los gehaald van de lichtboom en laten zakken. Toen
was de bolspil voldoende gezakt en konden we proberen of we de steen
1. Steenspil 2. Ketting met grote vierkante schakel
3. Hijsblok (katrol) aan hanebalk van een spant 4. Luias
5. Gaffelwiel met gaffeltouw
(Tekening: Mark Dwarswaard)
konden verrollen. Dat konden we. Heel gemakkelijk zelfs, de zware steen
bood geen enkele weerstand en de loper lag boven de ligger… in N-Z
richting, we moesten de steen nog wel wat in westelijke richting brengen,
naar het blauwe koppel toe. Dus de loper met de handboom (in het geval
van Opwetten een stootijzer) en de steenspieën wat omhoog gespied zodat
we de rollen in de andere richting konden brengen. De loper lag toen
recht boven de ligger. Maar nog wel met de rollen en de steenspieën ertussen.
Eerst de rollen eruit gehaald door de steen nog wat op te spieën.
23

Daarna de drie steenspiën iedere keer een stukje onder de steen vandaan
halen door de steen wat op te lichten met de handboom. Uiteindelijk
waren de spieën er ook onderuit en lag de loper met de rijn om de bolspil,
de loper was terug op z’n plek! Stop de tijd!
Daar hadden we dus ca. 3 uur over gedaan. De oude mulders van Opwetten
zullen wel hebben gegierd van de lach in hun graf, of zouden ze juist
trots op ons zijn omdat het ons toch maar is gelukt? Een eventuele vol-
De loper, met behulp van klamant en teers bevestigd aan de steenreep,
wordt opgehesen.
(Foto: Martijn Coenraads)
gende keer zal wel makkelijker gaan omdat je dan weet wat je moet doen.
Toen ze vroeger om de paar weken de stenen bilden zal dat vast ook
sneller gegaan zijn.
Om de vonderbalk nog terug omhoog te brengen, de steenspil en de kuipdelen
terug te plaatsen was het nu te laat geworden. Omdat er nog geen
licht was aangelegd in de molen werkten we in het begin van de avond
nog bij het schijnsel van de ondergaande zon, maar toen het door de
schemer toch echt te duister werd, hebben we de werkzaamheden met
een zaklamp aangelicht.
24

De zaterdag er op (dus daags voor het Speltfeest) hebben Martijn en ik de
vonderbalk met bolspil weer omhoog gewerkt en daarna moest de steenspil
natuurlijk nog terug op z’n plek. We hadden al een hijsblok gevonden
aan een hanenbalk bij de nok, met de reep er nog in. Aan het ene uiteinde
van de reep hing een stuk ketting met één grote vierkante schakel. Deze
paste mooi over het vierkante deel van het staakijzer. Als we zouden
gaan hijsen zou de schakel zich strak trekken om het staakijzer. Voor de
veiligheid nog maar een wigje bij gedaan. Eerst probeerde Martijn de
steenspil te lichten door aan het andere uiteinde van de reep te trekken.
Ondanks dat de kracht door het hijsblok was gehalveerd was de spil nog
te zwaar. Omdat de luias toch al in de weg zat met deze werkzaamheden
kwamen we op het idee deze maar te gebruiken; het andere uiteinde van
de reep om de luias gewikkeld en Martijn begon met behulp van het gaffeltouw
de steenspil te lichten. Ik hoefde alleen met de klauw allerlei obstakels
te omzeilen (zo’n steenronsel steekt dan toch wel weer ver uit als
die langs de meelring en de steen moet).
Zonder al te veel moeite kregen we de steenspil op de plek waar die
hoort; tussen ijzerbalk en rijn, al protesteerde de hanenbalk wel lichtelijk.
Daarna de kuip terug geplaatst (één kuipdeel weggelaten zodat de bezoekers
de steen kunnen zien liggen).
’t Is weer een mooi gezicht zo, met die twee complete koppels.
Blijft nog wel de vraag waarom de koppels zo ver voor in de molen liggen,
dat wil zeggen; zo ver bij het waterrad vandaan?
Het waterwiel zit ruim 2 meter van de wand af waarachter het waterrad zit.
Daardoor zit je nu met veel ruimte achter de koppels en het spoorwiel
waar je weinig mee kan; er met graan naar toe (opslag dus) is geen optie,
je komt amper langs de koppels gekropen.
Dat kwam later met het plaatsen van de zagerij wel uit, of is het toen juist
aangepast? Is er toen een nieuwe (ijzeren) as in gegaan en is de boel
toen omgelegd?
Wie het weet mag het zeggen…
Mark Dwarswaard
Een nog op de molen aanwezige
serie steenspieën.
(Foto: Martijn Coenraads)
25

Toen en nu
26

De Antoniusmolen in d’Eerd
Op de oude foto uit de jaren ‘30, nog zonder muldershuis (foto: collectie Mark
Dwarswaard). De nieuwe foto is genomen op november 2011. Na voltooiing van
de restauratie door Molenbouw De Jongh in de staat van 16 september 1944 (de
laatste dag dat de molen maalde vóór de verwoesting door de Duitsers). Rechts
achter de molen het muldershuis van Van Riel. (foto: Aart Dwarswaard)
27

Uitgemalen
Verdwenen molens in Peelland 18
Tot nu toe is in deze rubriek pas één keer aandacht besteed aan verdwenen
molens in het noordwestelijke gedeelte van het werkgebied van de
Peellandse Molenstichting. Daarmee bedoel ik met name de huidige gemeente
Laarbeek. Daar heb ik nog alleen de standerdmolen van Lieshout
behandeld. Het werd dus tijd om ook aan die hoek weer eens aandacht te
besteden en nu in de vorm van een watermolen. Dan denk ik vooral aan
de
Watermolen van Rixtel
Deze watermolen was gelegen op de (Grote) Aa aan de oostzijde van
Aarle-Rixtel vlakbij het vroegere kasteel van Rixtel bekend als het Guldenhuis.
De molen wordt voor het eerst vermeld rond het jaar 1340 in het
leenregister van de hertogen van Brabant en die eeuw ook nog een keer
in 1377. In het jaar 1400 was hij in ieder geval een koren- en oliemolen.
De eerste tijd gebruikte de pachter van de watermolen bovendien ook de
windmolen in het dorp. Dat was in ieder geval zo in 1475. Die molens
hoorden alle aan de heerlijkheid Rixtel, waarvan de heer op het vlakbij
gelegen Guldenhuis zetelde. Bij controle van de waterstand van de diverse
watermolens in de Meierij in 1545 door commissarissen aangesteld
door keizer Karel V werd ook de watermolen van Rixtel aangedaan en
bekeken. Geconstateerd werd dat de sluis te hoog lag en dat de rivier
verzand was, waarna de opdracht volgde de Aa uit te diepen en de waterplaten
te verlagen. Uit de beschrijving van die beambten blijkt dat het toen
wellicht om één molencomplex ging. Dat blijkt later veranderd te zijn. In
1651 was sprake van twee molengebouwen, waarbij de ene molen lag op
de Grote Aa en de andere op de Kleine Aa. De ligging van beide molens
wordt duidelijk bij de omschrijving in 1694. Toen lag de graanmolen namelijk
aan ‘het innecomen van den grote dreve’ ofwel aan de oprit naar
het kasteel, terwijl de oliemolen te vinden was ‘ter sijden van den voors.
huyse’. Tijdens oorlogshandelingen aan het begin van de achttiende eeuw
schijnt de graanmolen vernield te zijn en niet meer hersteld. In 1707 werd
28

met Hendrik van der Meulen, molenaar op de windmolen in Aarle-Rixtel
dat vanaf toen ‘…op den voors. olywatermolen to Rixel egene gane van
wat nateure die soude mogen wesen, sal moge breecken of doen breecken’
en daarmee bleef alleen de oliemolen over. Op de watermolen mocht
dus geen graan meer gemalen worden. Uit de jaarlijkse controles naar de
pegelstand (waterhoogte) blijkt dat hij al in 1684 een wintermolen was die
alleen van begin oktober tot half maart mochten werken. Omdat hij dus
maar een gedeelte van het jaar als watermolen mocht werken, bestond
wel de officiële vergunning voor de nieuwe eigenaar van de heerlijkheden
en daarmee van het kasteel en de molens in 1762 de wateroliemolen mede
tot een ‘paardeolymoolen’ te gebruiken. Dat hield in dat hij buiten het
winterseizoen een of meer paarden of ossen mocht inspannen om de oliemolen
aan te drijven. Rond het jaar 1800 wist dominee Stephanus Hanewinkel
in zijn boek
‘Geschiedkundige en Aardrijkskundige
Beschrijving
enz.’ over deze molen te
vertellen, dat hij de roem
had, dat men nergens in de
Meierij uit dezelfde hoeveelheid
zaad meer en betere
olie sloeg dan hier. Aan het
begin van de negentiende
eeuw werd de water- en
rosoliemolen vernieuwd en
het zal dan ook niet verwonderen
dat bij inspectie in
1831 het stenen gebouw in
redelijk goed onderhouden
staat verkeerde. In 1859
bestonden de waterwerken
uit één waterrad, een molensluis
met twee openin-
Kaart van de situatie rond
de watermolen van
Rixtel zoals die er
rond 1830 uitzag.
(Tekening: Wiro van
Heugten)
29

gen en een aparte lossluis met vier openingen. In 1872 vroeg de toenmalige
eigenaar Johannes van de Vranden toestemming om de molen uit te
mogen breiden met een koren- en boekweitmolen. Deze is er inderdaad
gekomen blijkens een verzoek van de volgende molenaar Anthonie Francis
Claaessens, die er in 1876 een stoommotor bij liet leggen met een
’stoomdrukking’ van op zijn hoogst ‘vijf dampkringen’. Dat er stroomopwaarts
kennelijk toch regelmatig overlast ondervonden werd van het opstuwen
van het water blijkt uit het feit dat in 1883 de gemeente Helmond
door onderhandse aankoop eigenaar werd van de watermolen voor het
bedrag van 3.600 gulden en nog hetzelfde jaar de sluizen en het waterrad
van de molen liet verwijderen. Daarmee kwam een einde aan zeker vijfeneenhalve
eeuw watermolen van Rixtel. Nu herinnert nog alleen de straatnaam
‘Oliemolen’ aan een zijweg aan de weg richting Bakel daaraan.
Wiro van Heugten
Het straatnaambord ‘Oliemolen’ aan de weg van Aarle-Rixtel naar
Bakel dat als enige aan de voormalige watermolen herinnert.
(Foto: Wiro van Heugten)
30

Uit de oude doos
31
Deze keer twee verdwenen molens
in onze omgeving, die allebei een
kort leven beschoren waren.
Boven: de stenen beltmolen van
Stiphout, die gebouwd werd in
1906. Dertig jaar later werd hij al
weer onttakeld. De romp werd pas
in 1998 afgebroken. (Zie database
Verdwenen Molens nummer 2213).
Hiernaast: Rachels’ molen (molen
van Piet Rakels) in Someren. Deze
achtkante koren– en oliemolen
werd in 1898 gebouwd en in 1946 al
weer gesloopt. (Zie database Verdwenen
Molens nummer 2846).
(Foto’s: collectie Geert van
Stekelenburg)

Peellandse Molenstichting
Bestuur:
Voorzitter: Marc van Deursen, Kerkstraat 33, 5711 GT Someren, 0493-495421
Secretaris: Hans Tielemans, Zomerland 104, 5663 HW Geldrop, 040-2863567
Penningmeester: Gerard Sturkenboom, Biss. Arnoutlaan 14, 5591 BL Heeze, 040-2262602
Mark Dwarswaard, 06-83218118
Wiro van Heugten, Derpsestraat 15, 5751 KA Deurne, 0493-312137
Geert van Stekelenburg, Hofstraat 26, 5721 BB Asten, 0493-693504
Charles de Theije, Randweg 22, 5754 RL Deurne, 0493-322348
Molenkalender 2012:
Nationale Molendagen: 12 en 13 mei
Grote excursie: 26 mei
Peellandse Molendag: 6 oktober
Over molens en mulders in Peelland:
www.peellandsemolenstichting.nl
32