Samenvatting Beleid van de Europese Unie - Wanakoe

1. INLEIDING.
1.1 De oude strijd: neofunctionalisten tegen intergouvernementalisten.
• vroeger waren er 2 grote scholen: neofunctionalisme en intergouvernementalisme
• neofunctionelisten
o waren van oordeel dat Europese integratie begint in een heel concreet domein
(kolen en staal) waar het voor alle betrokken landen lonend is (functioneel) om een
aantal bevoegdheden af te staan en in handen te leggen van instellingen op een
hoger niveau: supranationale instellingen
o dit proces zou een eigen, onafwendbare dynamiek kennen en al snel leiden tot
verdere economische integratie
o naarmate er meer beslissingen op Europees niveau worden genomen, zouden de
belangengroepen zich op dat supranationale niveau gaan organiseren
o geleidelijk aan vraagt dat om meer politieke coördinatie, waardoor de
supranationale instellingen steeds machtiger worden
o integratie in 1 domein heeft volgens neofunctionalisten een sneeuwbaleffect en
leidt tot integratie in andere domeinen (spill over) waardoor een steeds verder
schrijdend proces op gang komt
o Europese instellingen stellen zich hoe langer hoe meer onafhankelijk op en leggen
hun eigen agenda op aan de lidstaten, die niet anders meer kunnen dan bijkomend
bevoegdheden naar het supranationale niveau overhevelen
• intergouvernementalisten
o betwisten deze onvermijdelijkheden en leggen de nadruk op cruciale rol die
regeringen van de lidstaten blijven spelen, zowel bij het maken van de
fundamentele keuzes, als in het concrete BSV-proces
o het zijn de preferenties van de lidstaten en hun onderlinge machtsverhoudingen die
bepalend zijn voor het uitzicht van de Europese constructie
o Europa is een project tussen regeringen
o als er stappen worden gezet die tegen het belang van een lidstaat ingaan, dan valt
het Europees integratieproces gewoon stil
• Liberaal Intergouvernementalisme
o een wat meer gesofisticeerde variant op het Intergouvernementalisme
o besteedt immers ook aandacht aan de manier waarop de preferenties van de
lidstaten tot stand komen
o er wordt hierbij gebruik gemaakt van de liberale theorieën, die binnen de lidstaten
een strijd zien tussen verschillende maatschappelijke (vooral economische)
belangen: deze vormen coalities om macht te verwerven
o uiteindelijk wordt er een nationaal belang gedefinieerd, waarvan sommige facetten
best in een internationale context worden gerealiseerd
o lidstaten gaan met elkaar in onderhandeling en zullen ook weer coalities trachten
te vormen om zoveel mogelijk van de eigen preferenties te realiseren
o grote landen hebben in deze onderhandelingen over het algemeen meer macht dan
kleine landen
o in cruciale kwesties zal een lidstaat het heel hard spelen, als het gaat om minder
belangrijke dossiers kan er eventueel een toegeving worden gedaan, in ruil voor
een tegemoetkoming in een andere kwestie
1

1.2 Wandelen met de hond: een principal-agent perspectief
• de meeste politicologen erkennen vandaag dat de verhouding tussen lidstaten en de
Europese instellingen in de BSV complexer ligt
• het zijn oorspronkelijk de lidstaten die supranationale instellingen in het leven geroepen
hebben, zoals het Europees Parlement, een Europese Commissie of het Hof van Justitie
• deze instellingen zijn nodig, aangezien het voor alle deelnemende landen duidelijk is dat
een aantal kwesties beter op een hoger niveau worden behandeld: dit is het geval omdat
het op lange termijn efficiënter is, omdat lidstaten afzonderlijk onvoldoende technische
kennis in huis hebben of omdat het naar de kiezers toe handig is om de
verantwoordelijkheid voor onpopulaire beslissingen op dat hogere niveau te kunnen
afschuiven
• de lidstaten creëerden ook een Raad van Ministers, waarin ze zelf vertegenwoordigd
waren, om de controle over de constructie niet volledig kwijt te raken
• maar in werkelijkheid ontstaat er in de werking van de supranationale instellingen echter
een eigen dynamiek, en wordt het soms moeilijk voor de lidstaten om de touwtjes in
handen te houden
• men zou het beeld kunnen gebruiken van een baas (lidstaten) die met zijn hond (de
instellingen die in het leven werden geroepen door de lidstaten) wandelt
o de neofunctionalisten gaan ervan uit dat de hond al snel zijn eigen weg kiest en de
baas de hond enkel nog achterna holt
o de intergouvernementalisten benadrukken dat de baas de leiband stevig vasthoudt
en autonoom beslist waar hij de hond wel of niet heenstuurt
• maar dit ligt ingewikkelder:
o de baas heeft ongetwijfeld een zekere beslissingsmacht
o maar de hond kiest mee het traject
o het is niet eenvoudig om de volledige controle te behouden
o daarenboven bepaald het inslaan van een specifieke straat (om welke reden dan
ook) mee het vervolg van het traject, ongeacht de specifieke preferenties van de
baas of de hond
• men heeft het over het principal-agent perspectief
o de principal is degene die een deel van zijn bevoegdheden afstaat aan een agent,
die in opdracht van de principal een aantal taken moet vervullen
o in realiteit merkt men echter dat een agent al wel eens de neiging krijgt om zich
onafhankelijker te gedragen, bvb. omdat hij op een bepaald moment over meer
informatie beschikt dan de principal
o de agent kan er dus een eigen agenda op nahouden en zijn macht trachten te
versterken, waarbij de belangen van de principal naar de achtergrond verschuiven
o om dit te vermijden kunnen heel duidelijk afspraken vooraf gemaakt worden of
kan de principal een controlemechanisme creëren
• in geval van de Europese Unie wordt het nog complexer, omdat er verschillende
principals zijn (lidstaten), met uiteenlopende belangen, die diverse agents (supranationale
instellingen) in het leven riepen
o geen van de verschillende instellingen beschikt over carte blanche in de BSV
o de lidstaten trachten via verschillende technieken hun belangen veilig te stellen,
maar behouden niet de volledige controle over alle facetten van de BSV
o BSV is niet enkel een strijd tussen regeringen, maar ook tussen instellingen
2

2. EUROPEES GEMEENSCHAPPELIJK LANDBOUWBELEID.
• Europees Gemeenschappelijk Landbouwbeleid is zeer controversieel
o gaat in tegen de logica uit andere beleidsdomeinen
dit domein wordt geregeld als een planeconomie, met correcties van
bovenaf
in andere domeinen is de gewone markteconomische logica van kracht
o veel geld mee gemoeid
50% van het Europees budget gaat naar landbouw
terwijl slechts 5% van de Europese bevolking er werkzaam in is en maar
2% van het Europees BBP uit landbouw afkomstig is
o vatbaar voor veel kritiek
subsidiëring van rijke boeren: het meeste geld gaat naar grote
landbouwbedrijven
beleid leidt tot hoge prijzen voor consumenten
financiering van surplussen waar niemand om vraagt (→ milieukritiek)
• 5 doelstelling volgens het Verdrag van Rome (en later overgenomen in Verdrag van Nice)
o productiviteit doen toenemen
stamt uit jaren 50 toen naoorlogse wederopbouw bezig was en er veel nietproductieve
landbouwbedrijfjes waren
men wou overschakelen op een meer grootschalige landbouw en meer
produceren op minder grond
hier is men in geslaagd, maar het staat nog steeds in de doelstellingen
o redelijke levensstandaard voor landbouwers: een gegarandeerd inkomen
o stabiliseren van markten
landbouw is een onstabiele markt aangezien oogsten afhankelijk zijn van
het weer
men is ook afhankelijk van vraag en aanbod
o voorziening veilig stellen
schaarste van een basisbehoefte als voedsel zoals tijdens WOII wil men
niet meer meemaken: men wou zelfvoorzienend worden
o redelijke prijzen voor consumenten
• doelstellingen in de praktijk, zoals besproken op Conferentie van Streza (1958, in werking
in 1962): 3 principes
o 1 Europese markt
basisbeleid van de verschillende sectoren worden sector per sector
afgesproken
men laat de vrije markt niet spelen, maar zorgt voor gegarandeerde prijzen
of “interventieprijzen”
• als marktprijzen dreigen te zakken (vb. door overproductie of
dalende vraag) gaan interventiebureaus de overschotten opkopen
aan de interventieprijs zodat het aanbod daalt en de prijzen stabiel
worden
• gevolg: druk om steeds meer te produceren, want overschotten
worden toch opgekocht (verleidt sommigen tot fraude)
o bescherming tegen (onstabiele) wereldmarkt
Europese prijs is veel duurder dan de wereldprijs: de consument zou
goedkoop kunnen kopen buiten Europa
3

markt afschermen door toltarieven, zodat buitenlandse producten hier ook
duur zijn
exportsubsidies waarbij de Europese Unie het verschil met de wereldprijs
vergoedt
o financiële solidariteit
Europees Oriëntatie- & Garantiefonds voor de Landbouw
bestaat voor het grootste deel uit het garantiedeel (marktingrepen, subsidies)
en voor kleiner deel uit oriëntatiedeel (milieuvriendelijkheid, …) om de
landbouw in een bepaalde richting te duwen
• jaren 70: manifeste druk tot hervorming door:
o steeds grotere overproductie
o steeds stijgend budget
o andere prioriteiten moesten naar de achtergrond verdwijnen
o uitbreiding van de EU (richting grotendeels agrarisch Oost-Europa) zou druk nog
doen stijgen
o → 2 opties mogelijk
met quota werken: producten opkopen tot op een bepaald niveau en een
gegarandeerde prijs voorzien tot op dat niveau
gegarandeerde prijzen verlagen of afschaffen, en in de plaats directe
inkomenssteun aan boeren bieden
o in de loop van de jaren 80 gaat men met quota werken, maar haalde niet zoveel uit
quota lagen nog steeds te hoog
pas in 1992 gaat men prijzen voor bepaalde regimes structureel verlagen of
gaat men directe inkomenssteun voor boeren in de plaats stellen
• maar hervormingen blijven steeds stroef lopen, wegens
o de beperkte rol van het Europees parlement inzake landbouw
hebben geen medebeslissingsrecht maar enkel adviserende rol
dit zou veranderen in het grondwettelijk verdrag, maar dat werd niet
gestemd
o de conservatieve landbouwraad
hier wordt de facto alles beslist
bestaat vooral uit mensen met veel belangen in de landbouwsector en
niemand wil veranderingen in de eigen sector
o druk van nationale landbouworganisaties en COPA (Europese vereniging van de
boerenbonden)
• eerste serieuze hervormingen: McSharry in 1992
o heeft zijn wortels in een internationale situatie
GATT (voorloper WTO) wil discussiëren over landbouw
CAIRNS-groep (grote landbouwlanden als Australië, Uruguay, Thailand,
Nieuw-Zeeland…) en de VS vragen een verregaande liberalisering van de
landbouwsector
Europa en Japan zijn defensief: ze weten dat als er gepraat wordt over
landbouw er toegevingen zullen moeten worden gedaan
• dus dringt men aan op een zo breed mogelijke agenda
• men hoopt op andere vlakken de gedane schade goed te maken
o voorstel commissie McSharry:
prijsondersteuning op basis van productie (interventieprijzen) zou
geleidelijk aan plaats maken voor directe inkomenssteun voor landbouwers
(‘decoupling’)
4

deze compensatie zou nog gebaseerd blijven op productie in vorige jaren,
landopervlakte… → men blijft dus nog zoveel mogelijk produceren
stilaan zou men ook wat compensatie geven als aan bepaalde milieucriteria
is voldaan
o Frankrijk en Duitsland bereiken een akkoord
Frankrijk dacht dat wijzigingen relatief beperkt zouden blijven en was niet
gekant tegen enkele prijsverlagingen
Duitsland geeft ook signaal dat de Uruguay-ronde zou vooruitgaan
→ mei 1992: akkoord op landbouwraad voor de hervorming
1993: Uruguay-ronde met succes afgerond
• nieuwe elementen in het debat
o milieu
landbouw heeft negatieve gevolgen voor milieu en volksgezondheid
vb. mestoverschot, steeds homogener uitzicht van landschappen door
grootschaligheid van landbouw
o sociaal
compensaties zijn het hoogst voor grote boeren
zo verdient de koninklijke familie hier enorm aan, door het grote
grondgebied dat zij verdienen
o → er komen breuken in het conservatief blok en men schenkt stilaan aandacht aan
andere functies van landbouw: ‘plattelandsontwikkeling’
1996: conferentie van de Europese Commissie inzake
plattelandsontwikkeling waarbij men stelt dat landbouw niet enkel et
voedsel te maken heeft, maar evengoed een toeristisch aspect kent en het
beleid ook rekening dient te houden met het milieu
effect op terrein blijft echter minimaal, maar toch ontstaat een sfeer van
langzame evolutie
• hervorming van 1999, waarbij men beslist over de agenda van 2000, periode 2000-2006
o nadruk op duurzame ontwikkeling en ‘multifunctionaliteit’
vb. subsidies voor het onderhoud van landschappen qua uitzicht, erosie…
wordt echter niet vertaald in het beleid
o verderzetting van de 1992-hervorming, maar er blijven domeinen waar
prijspolitiek belangrijk blijft
o directe inkomenssteun gedeeltelijk uitgereikt als ‘nationale envelop’: landen gaan
zelf bepalen hoe ze hun budget gaan verdelen
o apart budget voor ‘plattelandsontwikkeling’, maar beperkt tot 10,5% (vs. 89,5%
voor marktondersteuning, directe inkomenssteun, …)
o invoering conditionaliteit: als lidstaten de Europese instructies niet opvolgen zal
men aan de subsidies van die lidstaat zitten
o → niet veel nieuws onder de zon
• maar druk tot fundamentele hervorming blijft
o WTO (Doha-ronde)
landbouw zal ook besproken worden tijdens deze ronde
er komt vooral kritiek op de zaken die het meest handelsverstorend werken:
handelsinvesteringen (importheffingen en exportsubsidies)
men deelt subsidies in 3 categorieën in
• Amber box: subsidies die de wereldmarkt zwaar ontwrichten (vb.
interventieprijzen en handelsinvesteringen)
• Green box: subsidies die mogen blijven en geen probleem zijn voor
WTO; ze hebben slechts een klein effect en zijn een positief
5

hulpmiddel (vb. voedselveiligheid, dierenwelzijn,
milieumaatregelen)
• Blue box: dubbelzinnige subsidies, want ze dienen vooral als
aanmoediging om de productie te beperken (vb. een veld braak
laten liggen), maar valt directe inkomenssteun hier ook onder?
men gaat akkoord dat de Amber box moet verdwijnen, maar men
discussieert vooral over het lot van de Blue box (deze discussie zorgde
ervoor dat de Doha-ronde vastraakte)
o uitbreiding van het beleid naar nieuwe lidstaten in vooral Oost-Europa
hier speelt landbouw een nog grotere rol
men beseft dat deze uitbreiding zware financiële kosten met zich zal
meebrengen
oplossing: directe inkomenssteun zal slechts in fasen aan nieuwe lidstaten
worden uitbetaald, en pas in 2013 zullen deze de volle 100% ervan
ontvangen
onder Franse druk wordt ook afgesproken dat het landbouwbudget tot 2013
niet zal verlagen
• ‘Mid Term Review’ (juli 2002) van de hervorming van 1999
o commissievoorstel: versterking plattelandsontwikkeling door
doorknippen link tussen productie en steun: ipv productiesteun nu directe
inkomenssteun
conditionaliteit van de inkomenssteun: vroeger kon men extraatjes krijgen
als men bepaalde zaken haalde, nu MOET men hieraan voldoen om nog
subsidies te krijgen
plaffonering directe steun
o voorstellen niet gericht op beperking van landbouwuitgaven, wel op heroriëntering
ervan
o onder (o.m.) Franse druk: resultaat beperkter dan oorspronkelijk
commissievoorstel (evolutie blijft dus maar in kleine stapjes voortgaan)
• Budget 2007-2013 (opnieuw hetzelfde verhaal)
o landbouwbudget gaat niet omlaag
o nieuwe lidstaten: geleidelijke infasering
o opsplitsing in Europees Landbouwgarantiefonds (ELGF, voor marktbeleid en
rechtstreekse inkomenssteun) en Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling
(ELFPO)
o geleidelijke verdere versterking van de 2 e pijler (plattelandsontwikkeling)
o ook stilaan hervorming van meest gevoelige sectoren, vb. suiker
• uitdagingen
o druk van WTO zal blijven
o milieu- en sociale argumenten blijven (en leiden ook tot enige verdeeldheid binnen
landbouworganisaties)
o kritiek op budget blijft (op termijn medefinanciering van lidstaten?)
o voedselvraagstuk verandert
meer vraag naar voedsel, dus minder overproductie
klimaatverandering → geschikte landbouwoppervlakte daalt
strijd tegen klimaatverandering → biobrandstoffen → minder ruimte voor
voedselproductie
6

3. EUROPEES SOCIAAL BELEID.
• vrij omstreden, want volgens sommigen heeft de Europese Unie geen sociaal beleid
• uitgangspunt: nationale staten blijven op hun soevereiniteit staan, maar verliezen de facto
veel autonomie om marktcorrigerend op te treden en een sociaal beleid uit te stippelen
o dit werd echter niet (volledig) gecompenseerd door een toename van de Europese
bevoegdheden op sociaal vlak
o lidstaten hebben minder macht om sociaal op te treden
o Europa heeft niet de juiste bevoegdheden gekregen om genoeg sociale correcties
door te voeren om het economische beleid bij te houden
doordat de vrijgemaakte markt en de doorvoer van sociale correcties
ongelijk evolueren ontstaat een kloof
men zit in de zgn. ‘joint decision trap’: collectieve besluiteloosheid die
leidt tot een vertraging, in dit geval inzake sociale correcties
• weinig Europese bevoegdheden op sociaal vlak wegens
o weigerachtigheid bij lidstaten: permanent verzet tegen de opbouw van een sociaal
Europa
vanwege lidstaten met een laag beschermingsniveau: wilden geen Europese
bemoeienis om hun sterke concurrentiële positie te bewaren
vanwege lidstaten met een hoog beschermingsniveau: vrezen hun normen
te moeten verlagen en hun sociale verworvenheden te moeten opgeven
gevolg: geen Europese sociale zekerheid: dit wordt nationaal bepaald
o praktische problemen: uiteenlopende tradities, systemen, … (vb. verschillende
pensioensystemen)
o ideologisch
tijdens de neo-liberale periode van de jaren 80 vond men een actief sociaal
beleid onnodig en nam de macht van vakbonden af
later kwamen echter nieuwe sociaal-democraten aan de macht, wat voor
een ander klimaat zorgde
• indirecte gevolgen op het sociaal beleid in de lidstaten
o Europese Unie vergemakkelijkt de globalisering en sociale dumping
grote bedrijven kunnen binnen de Unie makkelijk verhuizen naar landen
met een lagere sociale bescherming
dit legt druk op landen met een hogere bescherming om deze af te bouwen
o EMU-criteria vereisen budgettaire discipline
begrotingstekorten mogen niet te hoog zijn (max. 3%)
Europa moedigt lidstaten aan om te besparen op sociale uitgaven
o opkomst private verzekeringsmaatschappijen
enkele monopolies worden doorbroken
overheid moet bepaalde zaken (o.a. verzekeringen) in handen van privésector
geven
o → autonomie neemt de facto af en de kloof tussen de evolutie van de vrije markt
en sociaal beleid blijft toenemen
7

Toch heeft Europa een sociaal beleid:
• Europese sociale regels
o positieve integratie: regels die motiveren om bepaalde doelen te realiseren, met als
doel minimumstandaarden te creëren om oneerlijke concurrentie tegen te gaan
Verdrag van Rome: 1 e kapstok: “gelijke verloning man-vrouw”
(unanimiteitsregel)
• lange tijd de enige opening om een sociaal beleid uit te bouwen
• vanaf jaren 70 concrete maatregelen
• Hof van Justitie houdt er echter een brede interpretatie op na
Europese Akte: 2 kapstok: “gezondheid en veilige werkplek” (stemmen
met gekwalificeerde meerderheid!!!)
• in functie van 1 vrije Europese markt
• leek vrij technisch (opheffen van niet-tarifaire handelsbarrières)
maar werd breekijzer, want werd zeer breed geïnterpreteerd en had
weerslag op sociaal vlak → begin van een sociale dialoog
• vb. Aziatisch producten door kinderarbeid werden geweerd, alsook
producten die in slechte arbeidsomstandigheden werden
geproduceerd…
• kort na de Europese Akte begon de Commissie overleg te plannen
met werkgevers en werknemersorganisaties
o werkgevers stonden weigerachtig
o vakbonden waren enthousiast en deden voorstellen, die de
Commissie uitwerkte
o onder deze druk besloten werkgevers ook maar mee te
werken
o → zwangerschapsverlof, gelijke rechten voor deeltijdse en
interimarbeid
• 1996: oprichting agentschap in Bilbao door Commissie
Maastricht: Sociaal Protocol (zonder UK)
• in functie van uitbreiding van de 2 eerdere kapstokken (was de
facto al zo)
• nieuwe Europese bevoegdheden
o niet enkel op vlak van verloning of veiligheid, maar ook
inzake gendergelijkheid, arbeidersmilieu en
arbeidsvoorwaarden
o regels inzake informatie en consultatie van werknemers
(QMV)
o regels inzake integratie van uitgeslotenen/werklozen (QMV)
o nieuwe terreinen waarover men unaniem beslist
sociale zekerheid
bescherming bij einde contract
collectieve belangenverdediging
tewerkstelling migranten
financiering werkgelegenheidsinitiatieven
• no-go-areas: loon, vakbonden, stakingsrecht (mede omdat men
hoopte de Britten mee te krijgen, maar dit mislukte en nu zitten we
nog steeds vast (padafhankelijkheid): Europa heeft hier niet over te
zeggen)
8

• speciale procedure: ‘eurocorporatisme’
o als de Commissie van plan is maatregelen te nemen kunnen
de sociale partners dit voor 9 maanden stil leggen om eerst
zelf onderling te overleggen
o bij een akkoord moet dit gestemd worden door het Europees
Parlement en bekrachtigd worden door de Raad van
Ministers (men kan echter geen veranderingen aanbrengen
in het akkoord)
Amsterdam: Sociaal Protocol wordt ongewijzigd opgenomen in Verdrag
(mét UK)
• druk om te besparen op sociale zaken zorgt voor onrust
• sociaal-democraten die op dat moment (medio jaren 90) in de
regering zitten willen als compensatie een nieuw domein
“werkgelegenheid” toevoegen
o via softe regelgeving
o via open coördinatie: nationale actieplannen om
richtsnoeren te realiseren, waarbij plannen worden
besproken door de lidstaten, waarbij ze elkaars plannen
kunnen bekritiseren zodat uiteindelijk het beste plan als
voorbeeld kan dienen (peer review)
Conclusie: heel wat regels doorgevoerd met Commissie en Hof van Justitie
als motor, met o.m. Europese minimumvoorschriften, maar enkele cruciale
domeinen blijven nog steeds unaniem
o negatieve integratie: regels in functie van het goede functioneren en het
wegwerken van interne verstoringen op de markt, die eventueel negatief kunnen
werken op het beschermingsniveau, maar nodig zijn
vrij verkeer van werknemers om arbeidsmarkten te harmoniseren
• basisregel: geen discriminatie op basis van nationaliteit
• brengt problemen mee wegens nationale verschillen in sociale
zekerheid, pensioenen… → nood aan sociale afspraken
• coördinatie van sociale zekerheidsstelsels gebeurt sinds het Verdrag
van Rome via unaniem overleg (i.t.t. bilaterale afspraken voorheen)
o vb. werklandbeginsel: men betaalt/ontvangt SZ in land waar
men werkt → rechten/voordelen gelden nu niet enkel meer
voor eigen inwoners
• geen positief Europees beleid, wel beperking van de vrijheid van de
nationale politiek
vrij verkeer van diensten (ook sociale diensten)
• voor bepaalde diensten is vrij verkeer niet zo evident (vb. sporen,
post)
• Europese concurrentieregels van toepassing op ‘onze’ sociale
zekerheid-diensten?
• Europees Sociaal Fonds: regelt een groot deel van de Europese begroting
o als sinds Verdrag van Rome
o doel: werkgelegenheid verbeteren (bevordering geografische en professionele
mobiliteit, beroepsopleiding, omscholing)
o vroeger vooral naar Italië toe
geografische mobiliteit: vb. Italianen zouden vlot naar Duitsland moeten
kunnen verhuizen
9

professionele mobiliteit: vb. gebieden met grote werkloosheid kunnen
omscholing subsidiëren naar beroepen waar meer vraag naar is
o hervormingen: de facto sturend
steeds duidelijker gefocust: was nodig omdat was gebleken dat best
georganiseerde landen meest subsidies konden binnenrijven
co-financiering: geld van het ESF is cofinanciering waar lidstaten aan
moeten meebetalen
o bijna 9% van de Europese uitgaven gebeuren via het ESF
• Open Coördinatiemethode: aparte techniek om sociale kwesties te regelen
o softe methode: Europees geformuleerde doelstellingen, maar lidstaten vullen zelf
de strategie in om deze te bereiken
o geen harde sancties voorzien, wel systeem van benchmarking
rangschikking die score weergeeft van een lidstaat op een bepaald
beleidsvlak
men hoopt dat door name-blame-shame de lidstaten die onderaan bengelen
iets gaan doen rond dat thema om andere lidstaten bij te benen
probleem: vandaag bengelt iedereen onderaan
• Conclusie:
o Vrijheid van de lidstaten om sociaal beleid te voeren is afgenomen ten gevolge van
diverse fenomenen
Globalisering heeft verschillende effecten: regio’s worden tegen elkaar
uitgespeeld en hun sociaal beleid komt onder druk te staan
Interne markt versterkt dit nog en vereist een zekere coördinatie (negatieve
integratie)
Toch veel terughoudendheid bij lidstaten t.o.v. Europees sociaal beleid
(positieve integratie)
o Sociaal beleid is erg multilevel geworden: afspraken gebeuren zowel op lidstaten
niveau, als op Europees niveau en tussen sociale partners → veel actoren → joint
decision trap
o Toekomst
Uitbreiding: heeft voor verandering en evenwicht gezorgd
Grondwet zou op sociaal vlak veel veranderen
Commissie nog motor?
10

4. CULTUUR(BELEID) IN DE EUROPESE UNIE.
• tot Maastricht:
o cultuur geen bevoegdheid voor Europa
o ‘cultuurproducten’ (boeken, films, tv) vallen in principe onder de gewone interne
marktregels
verandering komt er wanneer overheidssubsidies aan verlieslatende
sectoren (vooral zware industrie) onder vuur komen te liggen
men begint zich vragen te stellen over eventuele subsidies voor de
Europese filmindustrie, vaste boekenprijzen…
• in hoeverre mag deze interventie gebeuren?: Europa zou bvb.
Kunnen stellen dat het Belgisch fonds voor beginnende auteurs
binnen een eengemaakt Europa ook openstaat voor buitenlandse
auteurs
• stilaan duidelijk dat er nood is aan een Europees cultuurbeleid
• Maastricht (1992)
o subsidiariteitsbeginsel: Europa mag slechts optreden als het effectiever en
efficiënter kan optreden dan een aparte lidstaat
o cultuur-paragraaf (art. 128, intussen art. 151): basis waarmee men aan de slag kan
punt 1: de Gemeenschap draagt bij tot de ontplooiing van de culturen van
lidstaten onder eerbiediging van de nationale en regionale verscheidenheid
van die culturen, maar tegelijk ook de nadruk leggend op het
gemeenschappelijk cultureel erfgoed (→ slaat op ondersteunende,
coördinerende en aanvullende rol van Europa)
punt 2 : het optreden van de Gemeenschap is erop gericht samenwerking
tussen lidstaten aan te moedigen en hun activiteiten op volgende gebieden
te ondersteunen en aan te vullen:
• verbetering van de kennis en verbreding van de cultuur en
geschiedenis van de Europese volkeren
• instandhouding en bescherming van cultureel erfgoed van Europees
belang
• culturele uitwisseling op niet-commerciële basis
• scheppend werk op artistiek en literair gebied, mede in de
audiovisuele sector
o in de praktijk
vooral projectenbeleid en subsidies
• vb. instelling van subsidiepot
• vb. Caleidoscoop (beeldende kunst, vergelijkbaar met Erasmus,
maar dan om aan kunst te doe), Ariane (literatuur), Raphaël
(cultureel erfgoed)
kritiek: versnipperd, geen rode draad of interne logica: verdeling van
subsidies gebeurt onduidelijk
• sinds 2000: Programma ‘cultuur 2000’
o overkoepelend programma voor alle culturele sectoren, maar kritieken blijven
gelden (subsidiepot voor iedereen kan men bezwaarlijk een cultuurbeleid noemen)
o doel: creatie van gemeenschappelijke culturele ruimte, met aandacht voor de
eigenheid van afzonderlijke culturen (‘eenheid in verscheidenheid’)
11

o praktijk: stimuleren van uitwisselingen, circulatie van cultuurproducten…
doorheen de hele EU
o voorbeelden van initiatieven ondersteund door de EU
culturele hoofdsteden: worden geselecteerd en krijgen subsidies om
vanalles te organiseren met artiesten uit de hele EU (jezelf promoten maar
ook met vreemde elementen)
jumelage tussen steden: verbroedering waarbij steden samen activiteiten
organiseren (vb. plaatselijke fanfare gaat in broedergemeente spelen)
netd@ys: digitaliseren van cultuurcollecties
dag van het erfgoed
Debora-project: Digital Access of Books of the Renaissance
vertalingen van boeken: vooral van boeken waarvoor men anders nooit
geld vindt om ze te vertalen, boeken uit kleine taalgebieden…
theater/filmfestivals
media-programma: verdeling van films buiten nationale markten (vb.
Amelie Poulain)
o budget van ‘cultuur 2000’: ca. 35 miljoen € per jaar (0,03% van de Europese
begroting)
weinig!
maar soms ook (beetje) aandacht voor cultuur in andere budgetlijnen, vb.
• wetenschappelijk onderzoek (vb. Artiste: ontwikkeling van een
methode om museumcollecties te digitaliseren)
• onderwijs (Socrates, Erasmus)
• sociaal fonds
• landbouw (vb. instandhouding van oude productiemethoden)
• milieu
• Europees Sociaal Fonds biedt omscholingen aan, ook voor
werkloze muzikanten
• punt 3 (art. 151): De Gemeenschap en lidstaten bevorderen de samenwerking met derde
landen en met de inzake cultuur bevoegde internationale organisaties, m.n. de Raad van
Europa
o cultuur is dus ook een beetje aanwezig in extern beleid
vb. ontwikkelingssamenwerking: Cotonou-akkoord: subsidies voor
culturele ontwikkeling
vb. ondersteuning filmindustrie via Euromediterrane programma’s
o cultuur in de rest van het Verdrag, vb.
art. 30 EG: verbod op kwantitatieve handelsbeperkingen (wegens vrij
verkeer van goederen), maar met uitzondering van nationaal erfgoed (→
maar wat is erfgoed)
art. 87 EG: steunmaatregelen van staten zijn in principe verboden, maar in
functie van cultuur kunnen ze wel (onder voorwaarden, het mag bvb.niet
handelsverstorend werken)
o Europese regelgeving i.v.m. cultuur, vb.
auteursrechten (vrij hoog bescheringsniveau)
TV zonder grenzen (vormt een kader waar tv-makers zich aan moeten
houden)
• vrij verkeer van Europese tv-uitzendingen
• zendtijd voor Europese producties
• beperking reclame in zendtijd (aantal minuten, niet bij nieuws…)
12

• punt 4 (art. 151): De Gemeenschap houdt bij haar optreden uit hoofde van andere
bepalingen van dit Verdrag rekening met de culturele aspecten, m.n. om de culturele
verscheidenheid te eerbiedigen en te bevorderen
o meest heikele punt van de cultuurkwestie: marktwering botst immers soms met
bescherming van cultuur, en Europa moet dus op elk vlak rekening houden met
culturele aspecten
er zit een cultuurdimensie in vele EU-activiteiten: BTW, vrij verkeer van
goederen en diensten, bescherming van werknemers, eigendomsrechten…
gevolg: enkele ad hoc regels (voor specifieke gevallen of tijdelijk)
vb. BTW op cultuurgoederen mag laag zijn, vaste boekenprijzen worden
aanvaard
o echter nog veel domeinen waar onduidelijkheid is, vb. mag men eisen dat een
bepaald % van de muziek op de radio Vlaams is (botst met interne marktwering)
o → art. 151 punt 4 blijft dode letter!!!
beleid in die ‘andere’ sectoren wordt gemaakt zonder duidelijke inbreng
van culturele sector
• sectoren zijn te verticaal georganiseerd en te strikt gescheiden,
terwijl er nood is aan horizontale integratie van cultuurargumenten
in andere beleidsdomeinen
duidelijke strategie om ‘integratie’ te waarborgen ontbreekt
• zowel de Europese Commissie als het Parlement pogen integratie
na te streven, maar de Raad houdt hier weinig rekening mee
ook andere beleidskwesties hebben horizontale implicaties
• milieu: moet ook geïntegreerd worden in andere domeinen, ook de
minister van landbouw of transport moet milieubekommernissen in
het eigen beleid integreren (cf. Cardiff-proces: ministers moeten
rapporteren hoe ze milieu integreren)
• gendergelijkheid: mocht men dit niet nastreven in andere domeinen
bleef er niets van over
• KMO-beleid…
o conclusie: integratie verloopt steeds moeizaam
13

5. MILIEUBELEID IN DE EUROPESE UNIE.
• milieu is een van de belangrijkste EU-bevoegdheden
o de ‘nationale milieuwetgeving’ is grotendeels Europees (vb. de Vlaamse
milieuwetgeving is weinig meer dan regels om te zorgen dat men in orde is met de
Europese richtlijnen)
o 1 van de domeinen waar het meeste regels van bestaat
o EU(-staten) is partij bij tientallen internationale overeenkomsten en speelt vaak de
rol van voortrekker (Europese regels dienen om te zorgen dat men deze
overeenkomsten nakomt)
• gaat om een typisch voorbeeld van regulerend optreden door de Europese Unie
o EU is een regulerende staat, geen herverdelende staat:
houdt zich bezig met regelgeving die de lidstaten moeten opvolgen
de kosten die nodig zijn om hieraan te voldoen zijn voor de lidstaten zelf,
vandaar het beperkte budget van de EU
o waarom is EU zo erg bezig met milieu?
nodig om aan internationale overeenkomsten te voldoen
milieu is grensoverschrijdend, het is dus absoluut een domein om een
positieve integratie te doen
ook redenen om aan negatieve integratie te doen
• men kan milieu aangrijpen om verdoken barrières op te werpen en
dus handelsbelemmerende maatregelen te nemen → 2 opties
o afspreken dat landen elkaars normen erkennen (geen
buitenlandse producten meer weigeren omwille van
verschillende normen)
o op Europees vlak minimumnormen afspreken
o praktijk is mengeling van beiden
• als milieuregels niet op Europees niveau worden beslist kunnen ze
concurrentieverstorend zijn
o zo gaan bedrijven naar landen waar milieunormen het laagst
zijn → risico op race to the bottom, waarbij landen de eigen
normen steeds tegen elkaar op blijven verlagen
o nood aan level playing field: de normen voor iedereen gelijk
leggen
o voor sommige problemen is Europa te klein (klimaat, ozon), voor andere te groot
en is het beter om op een lager niveau te werken (verontreiniging Maas, Rijn),
maar toch gebruikt men de EU omdat deze voorlopig het beste functioneert
• er is altijd conflict tussen:
o leaders
hebben veel te winnen bij een stevig milieubeleid, want hebben reeds hoge
nationale normen
ze hebben reeds veel geïnvesteerd in milieuvriendelijkheid, zodat het
competitief interessant is als deze strenge normen veralgemeend worden
vb. Scandinavische landen
o laggards
arme lidstaten (Iberisch schiereiland, Griekenland, Ierland) waarvoor
strengere normen ook hogere kosten betekenen
14

o fence-sitters
landen die meer op de achtergrond zitten
moeien zich minder en beslissen afhankelijk van het eigenbelang
vb. België, Nederland, vaak ook Frankrijk
o → leaders en laggards houden elkaar redelijk in balans, op evenwichtige
momenten kunnen fence-sitters een grote rol spelen
• historische evolutie
o tot de Europese Akte is er geen verdragsbasis voor een milieubeleid
o sinds de jaren 50 zijn er toch al enkele milieuregels, in functie van de
gemeenschappelijke markt (vb. regels m.b.t. radioactieve straling en gevaarlijke
chemicaliën)
art. 100 EEG: ‘Onverminderd de overige procedures waarin dit Verdrag
voorziet, kan de Raad op voorstel van de Commissie met gekwalificeerde
meerderheid van stemmen de voor de economische situatie passende
maatregelen nemen, m.n. indien zich bij de voorziening met bepaalde
producten ernstige moeilijkheden voordoen’
• men kan normen doorvoeren, ook al voorziet het verdrag daar niet
expliciet in (men weet immers dat als men dit niet doet er verdoken
handelsbarrières opgericht worden)
• dit artikel kon echter weinig helpen bij het proberen verwezenlijken
van iets als de vogelrichtlijn die vogels in broedgebieden moest
beschermen (men grijpt dan art. 235 aan)
art. 235 EEG: ‘Indien een optreden van de Gemeenschap noodzakelijk
blijkt om, in het kader van de gemeenschappelijke markt, een der
doelstellingen van de Gemeenschap te verwezenlijken zonder dat dit
Verdrag in de daartoe vereiste bevoegdheden voorziet, de Raad met
eenparigheid van stemmen op voorstel van de Commissie en na
raadpleging van het Parlement de passende maatregelen neemt’
• beter bekend als het paraplu-artikel: zelfs zonder kapstok moet de
EG haar doelstellingen kunnen bereiken
• door hier heel creatief mee om te springen is men zo in staat toch
een milieubeleid op te hangen
o jaren 70
milieubewustzijn groeit (ontstaan Agalev, Club van Rome) en men beseft
dat milieuproblemen niet stoppen aan grenzen
1972-73: eerste Milieuactieprogramma
• soort intentieverklaring met uitgangspunten die tot op de dag van
vandaag de basisprincipes van het Europees milieubeleid vormen
• preventie: vervuiling proberen voorkomen i.p.v. ze achteraf te
moeten oplossen
• brongericht
• vervuiler betaalt
toch moeilijk om ‘harde wetgeving’ te maken (+ de economische crisis
maakte het nog moeilijker)
Commissie: ‘milieuwetgeving versterkt competitiviteit’
• men vindt een oplossing in het linken van milieu aan economie
• strategische link maakte het mogelijk veel meer milieumaatregelen
te treffen
15

o 1986: Europese Akte
biedt rechtsgrond voor een Europees milieubeleid (= kapstok)
unanimiteitsprincipe + Europees Parlement slechts adviserend indien niet
rechtstreeks in functie van interne markt
laggards werden over de streep getrokken door
• subsidiariteit: EU mag pas optreden als ze dat beter kan dan elke
lidstaat afzonderlijk zou kunnen
• vetorecht
• structuurfondsen: fondsen voor regionaal beleid, met als doel
achterblijvende lidstaten te steunen bij het openstellen van minder
toegankelijke gebieden (vb. Pyreneeën)
geleidelijke uitbouw milieu-acquis:
• onder impuls van de Commissie en leaders, vaak geholpen door
Hof van Justitie
• regels i.v.m.:
o water, lucht, afval, chemicaliën, lawaai
o impactbeoordeling: voor men begint aan projecten met
mogelijke milieugevolgen, moet men onderzoeken welke
gevolgen dit voor het milieu kan hebben en hierover
rapporteren
o recht op informatie: in het nieuws melden wanneer normen
van ozon/fijn stof worden overschreden, speciale websites
waar mensen de evoluties kunnen volgen
o …
• → geleidelijke evolutie naar een thematische aanpak i.p.v.met
geïsoleerde regels te werken
o Verdrag van Maastricht (1992) en Amsterdam (1997)
codecisie en stemming bij gekwalificeerde meerderheid (unanimiteit blijft
voor milieufiscaliteit)
leaders in 1995 versterkt door Oostenrijk, Zwitserland en Zweden
laggards gesust met cohesiefonds, dat zich voor ½ bezighoudt met de
financiering van milieuprojecten i.f.v. het halen van de milieunormen
het Integratiebeginsel (dat zegt dat milieubeleid in het beleid van andere
sectoren moet worden geïntegreerd, cf. cultuur) wordt opgenomen in het
Verdrag (Maastricht) en heel centraal geplaatst (Amsterdam) → milieu op
het begin van de lijst zetten maakt slechts een klein juridisch verschil, maar
wel een groot politiek aangezien het prestige van dit beleid zo wel sterk
stijgt
• de actoren
o Europese Commissie
trekt aan de kar, ondermeer omwille van het zoeken naar machtsuitbreiding
en meer Europese regels
• vandaag ligt deze strategie onder vuur binnen de Commissie zelf
o E.C. commissaris voor industrie is voor een cutting red tape,
het afschaffen/herzien van regels die hinderlijk zijn voor het
bedrijfsleven en een grote administratieve last met zich
meebrengen
o Administratie: directoraten-generaal zijn hiertegen en doen
moeilijk
16

• Conflict: commissaris Verheugen beschuldigt de administratie
ervan tegen te werken
ook interne spanningen
• verdeeldheid binnen de Commissie
• afzwakking door de directoraten-generaal (industrie, landbouw…)
• zorgt ervoor dat drafts uiteindelijk minder verregaand zijn en
uitgehold worden tegen dat ze gestemd kunnen worden
Commissie speelt minder cavalier seul en pleegt meer en meer overleg met
lidstaten (vroeger besliste de Commissie meer op zichzelf en door de
weinig inspraak van lidstaten kreeg men te maken met een implementatie
deficiet (regels niet goed opgevolgd))
o Raad (van Ministers)
weinig coördinatie tussen de verschillende formaties
consequenties
• voordeel: milieuministers kunnen hun gang gaan en zijn meestal
ook uit groene hoek afkomstig
o resultaat: strengere normen dan wanneer er overleg met
andere ministerportefeuilles zou zijn
• nadeel: de bekommernissen van milieuministers worden weinig in
rekening gebracht door andere ministers
o die veel minder aandacht hebben voor milieuthematieken
o resultaat: integratie van milieubekommernissen binnen
andere beleidssectoren verloopt moeizaam en sectoren
blijven nogal gescheiden
opdeling leaders vs. Laggards (Noord-Zuid, rijk-arm), maar het is
genuanceerder
• ene land is gevoeliger voor een bepaalde problematiek dan een
ander land, en profileert zich dus op verschillende vlakken
o verstedelijkte en dichtbevolkte gebieden meer bekommerd
over luchtkwaliteit, afval en lawaai
o landbouwgebieden meer over bodemproblematiek,
biodiversiteit…
• landen hebben verschillende tradities inzake instrumenten:
sommige landen voeren milieubeleid via fiscaliteit, andere via
vrijwillige of harde maatregelen
• standpunten zijn aan verandering onderhevig, vb.na wisseling
macht na verkiezingen kunnen leaders laggards worden en
omgekeerd
o Europees Parlement
traditioneel de meest ‘groene’ instelling en drijvende kracht achter vele
initiatieven
kreeg medebeslissingsrecht inzake milieu, zodat haar toestemming nodig is
om een regel door te voeren
• sinds het Parlement machtiger is geworden, is het echter minder
radicaal
• neemt nu een meer verzoenende houding aan, omdat men vreest dat
er anders niks meer gestemd zal raken (liever een zwakke regel dan
geen regel)
Ken Collins (voorzitter milieucommissie tussen 1970/84 en 1988/89) heeft
een grote rol gespeeld
17

o Hof van Justitie
vaak stimulerend: zelfs toen er nog geen expliciete kapstok was in Verdrag
stond Hof niet op de rem en aanvaardde het het gebruik van het parapluartikel
bij conflicten met de interne markt aanvaardde het Hof (soms) de
milieuargumenten
• vb. Denemarken kreeg gelijk bij het weigeren van bepaalde
flestypes wegens niet recycleerbaar, ondanks protest vanuit andere
landen
belangrijke rol bij controle op implementatie, waarbij lidstaten een aantal
jaar krijgen om een nieuwe richtlijn om te zetten naar nationale regels
• wanneer dit laattijdig, gedeeltelijk of foutief gebeurt kaart de
Commissie dit aan bij het Hof, dat dan eventueel sancties oplegt en
oplegt om de implementatie zo snel mogelijk rond te maken
• dit is nog maar 3 keer moeten gebeuren, telkens inzake milieu
o Griekenland (2001): te late implementatie regels i.v.m.
afvalverwerking bij toetreding
o Spanje (2002/03): niet naleven Europese zwemwaterrichtlijn
o Frankrijk kreeg een superboete i.v.m. te lage inspanningen
om het vissen op kleine vissen te beletten
o NGO’s
7 grote koepels die zich organiseren om op het Europese beleid te wegen
worden allen gesteund door Europa, behalve Greenpeace
zijn gericht op lobbywerk en voeren actie (hebben meer impact als men
meer publiek achter zich schaart)
focus vooral op beleidsvoorbereiding, maar expertise van de NGO’s zorgt
ervoor dat men ook een adviserende en informatieve functie kan innemen
men speelt ook waakhond voor de slechte implementatie van
milieurichtlijnen (doorgeven aan Commissie)
• en toch: milieukwaliteit is niet echt toegenomen, ondanks de progressieve houding van de
EU
o kritiek:
beleid is ad hoc: er is geen collectieve strategie, men bekijkt maatregelen
apart
weinig integratie van milieubekommernissen in transport, energie,
landbouw, interne markt…
heel sterk implementatiedeficiet: landen volgen de EU-richtlijnen niet of te
beperkt
o antwoorden op kritiek:
meer onderzoek naar mogelijke implementatieproblemen en uitwisseling
van goede voorbeelden (IMPEL-netwerk)
meer procedures bij Hof
gebruik van meer flexibele instrumenten: minder strakke regels en softe
regelgeving die milieuonvriendelijk gedrag vooral ontmoedigen
• vb. men verplicht informatie over milieu publiek te maken
• vb. het promoten van vrijwillige systemen die eerder aanmoedigend
zijn (vb. speciale kwaliteitsmerken voor producten die op een
milieuvriendelijke manier zijn geproduceerd)
18

• systeem van emissiehandel: men ent milieu op het marktbeleid en
verdeelt aan elk land emissierechten die men verder kan uitdelen
aan bedrijven
o elk bedrijf heeft zo recht om een bepaalde uitstoot te hebben
o indien men over heeft, kan men het overschot verkopen aan
bedrijven die meer willen uitstoten
o nadeel: emissierechten zijn niet duur genoeg, en om de prijs
te doen stijgen moet men zorgen voor schaarste door bvb.
een lagere grens aan de uitstoot te stellen
integratie staat centraal, maar het is moeilijk om bekommernissen van 1
sector in andere sectoren te injecteren → i.p.v. losstaande acties zorgt men
voor Milieuactieprogramma’s (MAP’s) met een sterke focus op
thematische strategieën
• men poogt milieu op een geïntegreerde manier aan te pakken via
MAP’s
• milieu staat sinds Amsterdam ook vooraan in de EU-doelstellingen
1998: Cardiff-strategie op Europese Top
• premiers vragen de verschillende sectorale ministers om voor hun
eigen domein een strategie op te stellen i.f.v. de integratie van
milieu
• bleek ontgoocheling: men blijft in vakjes denken
meer regels over milieueffectrapportering (MER)
• EU gaat nu ook voor belangrijke beslissingen in het eigen beleid
eisen dat men zo’n rapportage uitvoert
• debat intussen gekaapt vanuit andere invalshoek: het
Lissabonproces (stelt een korte termijnstrategie voor inzake
duurzaamheid en wil van Europa de sterkste economie ter wereld
maken, maar niet ten koste van milieu en sociale verworvenheden)
o nood aan holistische aanpak en uitvoering: impact
assessment (op alle vlakken kijken wat de gevolgen van een
maatregel zijn voor alle andere domeinen)
o blijkt voor milieu negatief te zijn: het verdrinkt in alle
andere domeinen en milieumaatregelen geraken er vaak niet
door omdat het nadelige gevolgen heeft voor andere
domeinen
• → theorie is goed, maar praktijk laat te wensen over
• oorspronkelijk vooral een regulerend beleid, maar intussen nieuwe accenten
o nu ook een budgettaire dimensie: niet enorm groot, maar toch al herverdelend te
noemen
o steun voor arme lidstaten via programma’s en fondsen
Life+ (ca. 0,2% van budget): vooral natuurbescherming en hulp aan
buurlanden van EU
Cohesiefonds (EFRO): financiering van milieuprojecten i.f.v. het helpen
van armere landen bij het halen van de EU-normen
• nieuwe lidstaten
o vormen een zware kost om milieuacquis op te zetten en staan op de rem voor
nieuwe initiatieven (vnl. nieuwe harde milieuregels)
o men hoopt dat deze lidstaten voorstander zijn van nieuwe accenten → men hoopt
zo een nieuwe dynamiek in het milieubeleid te krijgen
19

o anderzijds brengen ze een grote biodiversiteit met zich mee en hebben ze veel
ongerepte natuurgebieden
• internationale dimensie
o veel EU-milieuregels zijn gebaseerd op internationale afspraken (want EU is lid bij
veel multilaterale overeenkomsten)
o formeel gesproken: soms is de EU ‘ondertekenende’ partij, soms enkel de lidstaten
o in principe is er altijd overleg tussen de lidstaten tijdens grote conferenties,
voorzitterschap spreekt namens de EU, in principe in overleg met de Commissie
o Europa heeft geleidelijk een voortrekkersrol genomen
20

6. INTERNE MARKTBELEID IN DE EUROPESE UNIE.
• interne marktbeleid is een kernactiviteit in het integratieproces
o dé core business in Europa
o gaat om een beleid met grote impact op de politiek van de lidstaten
vooral invloed op hun politieke en economische agenda
lidstaten kunnen het interne marktbeleid onmogelijk negeren
o dit beleid interfereert met andere domeinen
o het wordt geëxporteerd naar
kandidaat-lidstaten: vb. Turkije moest eerst de interne marktregels omgezet
hebben naar nationale regels alvorens te mogen toetreden
Europese Economische Ruimte (EER): samenwerking tussen de EU en de
Europese Vrijhandelsassociatie
evt. derde landen
o ook belangrijk voor leveranciers van goederen/diensten uit de rest van de wereld
personen of bedrijven die hier producten willen afzetten of handel willen
drijven, dienen zich naar onze regels te schikken
zorgt voor transatlantische conflicten (vb. Microsoft krijgt boetes)
• geschiedenis
o doel was er al in Rome: tijdens onderhandeling sprake van 4 vrijheden
vrij verkeer van goederen (goederen (ver)kopen waar je wil)
vrij verkeer van kapitaal (investeren waar men wil)
vrij verkeer van personen (werken waar je wil)
vrij verkeer van diensten (zich vestigen of diensten leveren waar men wil)
→ verschillende artikelen leggen deze vrijheden vast i.f.v. interne markt
o verschillende stappen voor nodig
Vrijhandelszone: bereikt wanneer handelsbarrières zoals tarieven en
quota’s verdwenen zijn
Douaneunie: vrijhandelszone, maar met gemeenschappelijk tarief naar de
buitenwereld toe (→ logische spill-over van vrijhandelszone en
verwezenlijkt sinds 1968)
interne markt: moeilijke stap en heeft lang geduurd (zelfs nu nog niet
helemaal verwezenlijkt): vanaf nu vallen ook definitief niet-tarifaire
barrières weg (vb. geluidsnormen, sigarettenregeling)
economische unie: volgende stap die nog lang niet is bereikt: bevat o.m.
een Europees werkgelegenheidsbeleid en investeringsbeleid (we hebben
wel al een monetaire unie)
o in de golden 60ies: economische boom en meer productie
o vanaf 70ies: niet-tarifaire barrières belangrijker, o.m. wegens een toenemend
milieubesef, besef dat de consument beschermd moest worden, lagere
consumptie… → druk op overheid om de markt af te schermen en barrières op te
werpen door regulering
nood aan harmonisatie?
• unanimiteit waarmee gestemd werd (Europese Akte) stelde Europa
voor een probleem: harde regels bleken niet mogelijk en daar kwam
dus weinig van terecht
• de uitbreiding van de EU maakt unanieme stemmingen steeds
moeilijker
21

• vanaf 1965-1985 keurde men 270 richtlijnen goed om niet-tarifaire
barrières weg te werken, maar er werden er ook veel meer nieuwe
opgericht → EU holde achter de feiten aan
vb. Cassis de Dijon (1979)
• in Duitsland: verschillende regels m.b.t. dranken met een hoog vs.
een laag alcoholgehalte
• Franse cassis bleek een twijfelgeval → Duitsland claimde dat deze
dan wel slecht voor de gezondheid zou zijn en weigerde de import
ervan
• → nieuwe richtlijn: ‘principe van de wederzijdse erkenning’: als
een product in 1 lidstaat als veilig bevonden en erkend is, mogen
andere lidstaten dit niet weigeren
intussen ontstaan initiatieven los van de overheid, gericht op het
harmoniseren van producten → Commissie werkt samen met deze
normalisatiebureaus en het CE-label ontstaat
o periode 1970-1980: neerwaartse economische spiraal (EU ingehaald door NICs,
VS, Japan), sfeer van crisis, inflatie, werkloosheid en verlies van vertrouwen in
Europa → aanloop naar Europese Akte
convergentie van de preferenties van de lidstaten in dezelfde richting:
interne markt komt op de politieke agenda en alle handelsbarrières moeten
verdwijnen
European Table of Industrialists (topindustriëlen: Philips…) komt samen
en werken een programma uit
Commissie brengt alle barrières in kaart, en schuift een ‘New approach’
naar voor om de interne markt te realiseren: steunt op 2 benen
• wederzijdse erkenning: slaat op deregulering (deze aanpak zal UK
over de streep trekken)
• minimumregels: herregulering op Europees vlak (trok Frankrijk en
Duitsland over de streep)
1985: Delor wordt voorzitter Commissie een geeft aan de verwezenlijking
van de interne markt absolute prioriteit: Witboek Interne Markt (300
richtlijnen i.f.v. de interne markt, waarvan er 282 zijn doorgeraakt tegen
1992)
• probleem: visies van verschillende actoren komen wel overeen,
maar er zijn nog steeds institutionele barrières zoals
unanimiteitsstemming
• dit wordt vanaf de Europese Akte opgelost door gekwalificeerde
meerderheid
vrij verkeer kan belemmerd worden, bvb. om milieu, veiligheid, … te
beschermen
• er is behoefte aan minimumnormen (wat Thatcher niet zo leuk vond)
• het gaat, zoals bij de New Approach, altijd om een combinatie van
deregulering (liberalisering) en regulering
• ook verschillende belangengroepen worden wakker: dit is het
moment dat Europa zichtbaar werd (voordien ging men lobbyen bij
de eigen regering, nu heeft men door dat men in Brussel, op
Europees vlak, moet zijn)
• anderzijds wordt publiek kritischer: Europa begint stilaan ook
gewone dingen (vb. voedsel: bepaalde streekbieren moeten
22

verdwijnen wegens niet hygiënisch genoeg bereid volgens Europese
normen) te regelen
• (vermoedelijke) effecten van het Europees interne marktbeleid sinds 1992
o impact op BBP, dat samen met welvaart zal stijgen
o extra jobs
o meer handel, meer investeringen die binnenkomen vanuit het buitenland
o meer keuze voor de consument, betere kwaliteit
o relatieve prijsdalingen, maar dit botst met de perceptie van de publieke opinie
(vb.prijs van bier stijgt)
o maar: er is ongelijke verdeling: de interne markt is vooral voordelig voor grote
bedrijven die op vele markten actief kunnen zijn (i.t.t. KMOs en kleine bedrijven
die het moeilijker hebben)
o → kritiek blijft vanuit 2 tegengestelde hoeken komen
Europa zou té liberaal zijn
Europa zou té betuttelend zijn (er zijn teveel regels) (UK)
• vandaag is de interne markt nog steeds niet compleet
o prijsconvergentie stilgevallen?
prijzen komen niet meer dichter bij elkaar
er zijn nog steeds prijsverschillen
terwijl op een volwaardige interne markt alle producten even duur zijn
o implementatieprobleem
Commissie probeert dit op te lossen door informatie hierover vrij te geven
(vb. scores i.v.m. implementatie van interne marktregels)
ook informatie over prijzen en prijsverschillen geeft men vrij
allemaal om het publiek bewust te maken van de situatie en om bedrijven
aan te zetten hierop in te spelen
o wederzijdse erkenning niet perfect
conflicten hierover komen voor het Hof
o culturele barrières
men koopt producten sneller in het eigen land dan in het buitenland
vb. een Belg zal zijn droomwagen eerder in eigen land kopen dan in Polen,
ook al staat hij daar goedkoper
o grootste probleem; de liberalisering van diensten
Bolkestein: sinds Verdrag van Rome is er een juridische basis voor vrij
verkeer van diensten, maar deze is nog geen praktische realiteit en zorgt
voor onduidelijkheid → nood aan concretisering
voor verschillende diensten is al een liberalisering gebeurd (trein, post)
maar Bolkestein wou ook al de rest liberaliseren, buiten enkele specifieke
uitzonderingen → het oorsprongslandbeginsel zou de regel worden
protest/discussie: zou bvb. inhouden dat Oost-Europese verplegers hier
naar Oost-Europese normen een ziekenhuis zouden kunnen oprichten →
richtlijn komt er niet door
Parlement neemt hier wel een standpunt in
• gevoelige diensten (zoals sociale zekerheid en huisvesting) zouden
niet aan deze regel onderworpen mogen worden
• oorsprongslandbeginsel moet verdwijnen
• → raad is opgevolgd door de Raad van Ministers en de Commissie
• nieuwe lidstaten:
o meer nood aan minimumnormen
o maar moeilijker te realiseren
23

7. COMMUNICATIEBELEID VAN EUROPESE
INSTELLINGEN.
1. Hoe communiceert de EU?
• de EU spreekt niet met 1stem
• elke instelling communiceert op zijn eigen manier met de media
• portaalwebsite EU-pressroom (vooral voor info van de Commissie)
1.1 Europese Commissie
• verschaft veel (achtergrond)informatie
• elke middag een persconferentie (‘daily briefing’): belangrijk moment
o georganiseerde stroom van informatie
o lange traditie (jaren 1960)
o perszaal alleen voor geaccrediteerde journalisten
o aankondigen en antwoorden op vragen
o getelefoneerde vragen: journalisten krijgen soms de suggestie van politici om een
bepaalde vraag te stellen (pers wordt hier dus door de politiek gebruikt)
• Commissarissen aan het woord: persconferentie
o bij belangrijke beslissingen/dossiers (vb. Microsoft)
o Barroso steelt (soms) de show als het om belangrijke dossiers gaat, tot frustratie
van menig bevoegde Commissaris
o meer en meer bruikbare quotes
• TV interviews
o de Commissaris: lang op voorhand vragen
o de Voorzitter: nog langer op voorhand
o geen grote talenten
o moeilijk op gevoelige momenten
• toch een voorkeur voor geschreven pers (verwaarloost andere media)
o initiatieven worden soms naar de krant gelekt (meestal 1 krant per land, zodat die
krant een scoop heeft)
o toch bijzondere voorkeur voor de Financial Times (hoewel men daarmee niet de
doorsnee Europeaan bereikt)
• informele contacten: ontbijt, lunch, diner
• nieuw: Top News: aankondiging van agenda komende weken
• kanalen
o Europe By Satellite (werkt voor alle instellingen)
beelden van vergaderingen
rechtstreeks debatten van het Europees Parlement, persconferenties van de
Raad…
archiefbeelden
selectie gebeurt door instellingen zelf
o Euronews: soort openbare zender van de EU, maar wordt door weinigen bereikt
o Call for Proposals: elk jaar aanbestedingen aan de media, subsidies voor
goedgekeurde programmavoorstellen die over de EU handelen, met als doel de EU
onder de aandacht te brengen (voorwaarde: in contract staat redactionele
onafhankelijkheid expliciet vermeld)
24

• inzake voorkeur voor geschreven pers is er toch beterschap: meer aandacht voor
audiovisuele media na referenda in Nederland en Frankrijk
o logisch: Eurobarometer toonde aan dat via TV de meeste informatie over de EU bij
de burger komt
o Witboek Communicatie 6 februari 2006
• gevaar voor propaganda: doordat de EU de media zoveel steunt bestaat het gevaar dat
‘wiens brood men eet, diens woord men spreekt’
o daarom gaat men communicatiebureau’s inhuren
o vb. infovideo over satellietnavigatiesysteem Galileo werd door de EU zelf
geproduceerd en ter beschikking van de media gesteld, wat de media ertoe verleidt
de video zomaar over te nemen (goedkoop en tijdswinst), maat kritische media
gebruiken enkel beelden en plaatsen er een eigen tekst op
1.2 Europees Parlement
• goede persdienst: neutrale weergave van debatten/standpunten
• regelmatig informatie-seminaries voor journalisten: wanneer er moeilijke dossiers
aankomen, worden de standpunten van verschillende partijen goed belicht
• politieke groepen hebben dus eigen woordvoerders, en dit per land of per regio → zo
krijgen we ook parlementsleden in the picture
• help! aandacht!
o debatten zijn een ramp voor TV:
ze zijn strikt gestructureerd in verschillende rondes, waarbij iedere fractie
of actor telkens 1 minuut het woord kan voeren (leidt tot standpunten
aflezen wegens tijdgebrek)
heel saaie televisie
o timing: stemming komt na het debat, wat ervoor zorgt dat journalisten al 2 dagen
moeten komen, waardoor ze meestal maar op 1 van beide dagen verslag uitbrengen
o Straatsburg: weinig journalisten die dit meevolgen, want what is out of sight is out
of mind → men besliste journalisten een reis- en verblijfskostenvergoeding te
betalen als ze toch verslag kwamen uitbrengen, maar weinig of geen journalisten
doen dit aangezien ze dan niet langer als neutraal beschouwd kunnen worden
• Parlement krijgt eigen web-TV om burger beter te bereiken
• veel faciliteiten voor audiovisuele media: cameraploegen, montage, studio
1.3 Raad van de Europese Unie
• beperkte eigen communicatie: gebeurt via woordvoerder
• persconferenties voor het thuispubliek: eigen belangen eerst
o verschillende ministers houden op hetzelfde moment persconferenties, dus men
moet keuzes maken
• diplomaten: codetaal, jargon en backgroundbriefings (komen weinig op TV)
• publieke zittingen via de website te volgen en beelden worden zo ook beschikbaar voor
TV (wel pas dag nadien): ministers houden dus wel rekening met meer openbaarheid
25

2. EU in het nieuws.
• zelden voorpaginanieuws of headline van populaire pers (inclusief tv)
• wel als er tegen betoogd wordt
• nadeel bij berichtgeving: lijkt soms onbelangrijk, maar de gevolgen zijn vaak pas over een
paar jaar voelbaar (vb. Europees rijbewijs vanaf 2013)
• weinig conflict (EU is compromismachine), dus weinig sprankelende debatten
• weinig Vlaamse EU-correspondenten en gebrekkige kennis op redacties
26

8. DE EUROPESE UNIE IN DE WERELD.
• het Europese extern beleid heeft 2 dimensies
o economisch (1 e pijler): Europa is in de eerste plaats een economische
gemeenschap die bvb. probeert een handelsbeleid te voeren
o ‘klassiek’ buitenlands- en veiligheidsbeleid (2 e pijler)
o beiden hebben een verschillende besluitvormingsstructuur en verschillende
uitgangspunten, maar hebben wel te maken met ‘EU in de wereld’
1. Economische dimensie
• EU concentreert potentieel veel economische macht: het importeert veel, maar is tegelijk
de grootste exporteur ter wereld
• al van in het begin is er nood aan een gemeenschappelijk handelsbeleid (na een
vrijhandelszone moest er een douaneunie komen, logisch gevolg): reeds vanaf het Verdrag
van Rome vooropgesteld
• parallel: nood aan ontwikkelingsbeleid om relaties met ex-kolonies te regelen
1.1 Handel
• gemeenschappelijk handelsbeleid
o al vermeld in Verdrag van Rome (art. 113, intussen art. 133)
o doelstellingen: Europese belangen dienen én afschaffen van beperkingen in
internationaal handelsverkeer
o instrumenten om dit te realiseren
promotie van handel via akkoorden: bilateraal (met VS), interregionaal
(Mercosur), multilateraal (binnen WTO)
verdediging van belangen: anti-dumping, sancties, sociale clausules
oproepen, rules of origin…
• Everything But Arms-regeling dat armste landen zonder
invoerheffingen toegang krijgen tot Europese markt
• gaf probleem dat rijkere landen hun goederen eerst afzetten in deze
armste landen om zo taksvrij binnen de EU te geraken
• rules of origin zorgde ervoor dat arme landen moeten bewijzen dat
producten uit eigen land afkomstig zijn
• besluitvorming handel in principe volgens communautaire methode (mengeling van
supranationaal en intergouvernementeel)
o initiatiefrecht ligt bij de Commissie
o Raad van Ministers moet instemmen: vanaf men deze goedkeuring heeft kan de
Commissie beginnen onderhandelen in naam van de EU
o Commissie wordt op de vingers gekeken door “Comité 133”, dat verwijst naar art.
133 en alle lidstaten vertegenwoordigt om de Commissie terug te fluiten als die te
ver gaat
toont duidelijk het spel aan tussen supranationaal en intergouvernementeel
o uitvoerende bevoegdheid vaak bij Commissie, bvb. i.v.m. antidumpingmaatregelen
(ook weer op de vingers gekeken door comités)
27

• de facto niet veel handelsbeleid meer bij de lidstaten: handelsbeleid is quasi volledig
geëuropeaniseerd
• wel vaak discussies binnen Europa
o hoe ver gaat de macht van Europa inzake handel in diensten, intellectuele
eigendom…?
vroeger was dit vooral beperkt tot goederen, vandaag gaat het veel verder
terwijl sommige lidstaten misschien liever hun eigen regels behouden
Commissie meent dat alles teveel samenhangt en niet langer los te
koppelen is
o discussie over integratie: landbouwbeleid, maar ook milieu, industrie, … is gelinkt
met handel, maar wie heeft het laatste woord?
landbouwministers willen niet teruggefloten worden door de WTO
vanwege Europese akkoorden
o breuklijn: noordelijke vs. zuidelijke lidstaten (liberaal vs. protectionistisch)
vb. inzake Chinees textiel willen zuidelijke staten antidumpingmaatregelen
noordelijke staten hebben belang bij bvb. goedkopere producten voor grote
kledingketens
• ingewikkelde patronen
o multilateraal (WTO)
o regionaal: akkoorden met ASEAN, ACP (Cotonou),…
o bilateraal
o unilateraal: vb. Everything But Arms
1.2 Ontwikkeling
• ontwikkelingsbeleid is een andere vorm van economische samenwerking en Europees
optreden in de wereld: multilaterale aanpak vanuit Europa (Yaoundé, Lomé, Cotonou)
o steeds meer landen, steeds meer omvattend
o zal worden aangevuld met bilaterale akkoorden tegen 2008 (EPAs of Economische
Partnerschapsakkoorden)
• Lomé was doorbraak, maar van bovenaf opgelegd
o bevoorrechte toegang ACP-landen tot Europese markt
o zorgen voor stabiele relatie en stabilisatie grondstofprijzen (STABEX, SYSMIN)
• Cotonou (2000)
o meer flexibiliteit, meer bottom-up en meer ruimte voor initiatieven
o steeds meer nadruk op conditionaliteit: hulp indien voldaan aan aantal
voorwaarden, zoals bvb. zorgen voor democratisering, belemmering
drugshandel…
o toch is men heel selectief in het straffen van ontwikkelingslanden
• intussen ook wel breder:
o EU-rol bij coördinatie van hulp in Joegoslavië, Afghanistan… (zijn niet meteen
ACP landen)
o humanitaire hulp: geen conditionaliteit
maar moet humanitaire hulp een onderdeel vormen van het Europees
ontwikkelingsbeleid?: deze hulp kan immers een conflict in stand houden
(vb. Rwanda: voedselhulp kwam terecht bij strijdende milities)
toch: standpunt Commissie: voor humanitaire hulp mag men nooit
voorwaarden stellen
28

• ontwikkelingsbeleid ook nog deels op niveau van lidstaten (≠ handelsbeleid) → de som
van ontwikkelingshulp van de EU samen met de som van de afzonderlijke lidstaten is de
grootste ter wereld (wel grote verschillen tussen lidstaten onderling)
• besluitvorming niet zo ‘communautair’ als handelsbeleid
o grotere rol voor lidstaten (vb. bij onderhandelen en afsluiten akkoorden), niet enkel
Commissie
o wel enkele Europese instellingen, vb. ECHO
1.3 Economische dimensie
• doelstellingen
o eigenbelang?: ja, minstens gedeeltelijk, maar er komt meer bij kijken
o gaat ook om internationale ontwikkeling
EU poogt een civiele macht te zijn en bepaalde niet-materiële
doelstellingen te bereiken (verspreiding democratie, internationale
veiligheid…)
cf. debat over sociale clausules: land krijgt handelsvoordelen of
beperkingen afhankelijk van het zich al dan niet houden aan sociale zaken,
zoals elimineren kinderarbeid
o vaak ook spanningen tussen lidstaten
• steeds meer leidersrol voor Europa, aangezien het de grootste donor is van
ontwikkelingshulp en humanitaire hulp
o offensief binnen WTO en inzake Kyoto
o Europa poogt hiermee haar identiteit te bepalen en doet dit via zachte middelen
(leger komt er niet aan te pas)
2. ‘Klassieke’ invulling:
• eerste stappen inzake buitenlandse politiek
o mislukking in 50ies en 60ies
o jaren 70: Davignon-rapport: Europese Politieke Samenwerking (EPS)
is nogal vrijblijvend en heeft bescheiden ambities
toch niet zonder resultaten: vb. Conferentie Veiligheid en Samenwerking in
Europa (CVSE)
o jaren 80: EPS werd onderdeel van EEG met Europese Akte, maar via ongewone
procedures: nauwelijks rol voor Commissie en Parlement
o → niet veel meer dan dialoog tussen lidstaten
• einde Koude Oorlog
o gevoel van een window of opportunity: ‘alles kan’ en in Europa groeit de sfeer om
een eigen buitenlands beleid te voeren → EU zoekt rol in de wereld: internationale
verantwoordelijkheid? verspreiden democratie? veiligheid? vrede?
o is er ruimte voor een écht Europees buitenlands beleid?
Maastricht: Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid, maar
misleidend en in de praktijk heel anders
• zeer intergouvernementeel (dus weer beperkte rol voor Commissie,
Hof en Parlement), unanimiteit, …
• coördinatieprobleem: het gaat om een aparte pijler, los van de
economische pijler en 3 e pijler-beleid (terreur, migratie, …)
29

andere dynamiek t.g.v. einde KO: uitbreiding EU → EU slaagt erin een
enorme invloed te hebben op directe buren zonder te moeten dreigen
(landen willen zich zelfs graag naar het beeld en gelijkenis van de EU
vormen)
• instrumenten van het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB) sinds
Maastricht
o gemeenschappelijk standpunt (cf. EPS)
EU spreekt als 1 stem en alle lidstaten moeten hun beleid daarop
afstemmen
niet altijd eenvoudig: vb. toen Duitsland bij het uiteenvallen van
Joegoslavië door de erkenning van Kroatië tegen Europees standpunt
inging
maar Europa is niet bevoegd hier sancties tegen uit te spreken
o gemeenschappelijk optreden
meer dan gewoon samen iets zeggen
vb. hulp aan Palestijnse autoriteiten in 90ies
o over defensie: Maastricht liet die mogelijkheid open
• Amsterdam: enkele veranderingen maar niet veel (vb. geen gemeenschappelijk standpunt
i.v.m. terreur)
o was net na Joegoslavische ramp, maar men slaagde er niet in ervoor te zorgen dat
men vanaf nu bij meerderheid kon beslissen (om nieuw fiasco te voorkomen)
o wel meer zichtbaarheid op GBVB met Hoge Vertegenwoordiger
o nieuw instrument: Gemeenschappelijke Strategie (wordt unaniem beslist door
Europese Raad)
o principe van constructieve houding wordt ingeschreven, maar verandert niet
zoveel
• debat over defensie (EVDB)
o Saint-Malo (december 1998): Frans-Britse (opmerkelijk!) verklaring over
defensiesamenwerking in EU-verband, met steun van Duitsland
o concretisering
Europa moet Petersburg-taken uitvoeren (crisisbeheer, peace
keeping/making)
Headline Goal: ambitie om 60.000 manschappen in 60 dagen te
mobiliseren
Capabilities Catalogue: soort catalogus met personeel en uitrusting die kon
gebruikt worden en lidstaten moeten die op vrijwillige basis invullen
o maar op het terrein:
zeer moeilijk: Capabilities Catalogue raakt niet ingevuld
spanningen (o.m. over band met NAVO) en logistieke problemen
nieuwe uitdagingen niet noodzakelijk in Petersburg-gamma
wel al beperkt aantal afgelijnde missies
• Verdrag van Nice
o weer weinig écht wezenlijke veranderingen: het wordt stilaan wel mogelijk om
met gekwalificeerde meerderheid te stemmen, maar pas na een unaniem standpunt
o lidstaten houden touwtjes uiteindelijk in handen
o misleidend om te spreken van een echt gemeenschappelijk buitenlands beleid
30

• intussen heel andere agenda (cf. terreurbestrijding vooraan op internationale agenda)
o Europa probeert antwoord te geven op de VS-aanpak, via
Europese Veiligheidsstrategie (dec. 2003)
poging om buitenlands beleid ‘breed’ te zien: eerlijke handel en
ontwikkeling door pijleroverschrijdend te werken en alles meer te
integreren
o integratie blijft moeilijke klus!
31