Aanbodbrochure 2010-2012 - Natuur & Zo

AANBODBROCHURE
2011
Materialen, leskisten
& activiteiten

Inhoud
Voorwoord ..........................................................................................4
Uitleen lesmaterialen en -kisten .........................................................6
Natuur-Nabij........................................................................................7
Overzicht van de leskisten en ander materiaal ...................................8
Dieren........................................................................................12
Omgeving ..................................................................................23
Planten ......................................................................................33
Elementen .................................................................................36
Materialen.................................................................................49
Wijzelf........................................................................................42
Veldmaterialen ..................................................................................44
Natuurouders op school....................................................................45
Projecten met derden .......................................................................46
Projecten van derden ........................................................................49
Woordvoerders van de Natuur..................................................49
Excursies met de Boswachter - 2011.........................................49
Saeftinghe in nieuw jasje...........................................................51
3

Voorwoord
Voor u ligt de nieuwe brochure met het aanbod van Natuur & Zo,
natuur- en milieueducatie Zeeuws-Vlaanderen. Een aanbod, dat u
grotendeels gratis kunt gebruiken en dat zoveel mogelijk aansluit bij
het lesprogramma op uw school.
In deze brochure treft u niet alleen een opsomming van de leskisten
en -materialen aan, maar vindt u voor het eerst ook een overzicht van
projecten die Natuur&Zo in Zeeuws-Vlaanderen organiseert en
ondersteunt en van activiteiten en excursies die worden aangeboden
door derden, zoals Staatsbosbeheer en stichting Het Zeeuwse
Landschap.
De materialen zijn onderverdeeld in de domeinen (leergebieden)
dieren, elementen, materialen, omgeving, planten en wijzelf, zodat u
snel een onderwerp kunt vinden dat past bij de gebruikte methodes
op school.
Natuurbeleving
Waarom niet in plaats van een les uit het boek een leskist met
doeopdrachten? Waarom niet in plaats van een uurtje in de klas een
uurtje buiten in de natuur?
En vergist u zich niet: u hoeft heus niet altijd het bos in om de natuur
te ontmoeten. Natuur begint al over de drempel van het klaslokaal.
Het schoolplein zit vol bodemdiertjes, mossen, planten, grassen of
vogels. Bomen en struiken rondom de school bieden allerlei
mogelijkheden tot natuuractiviteiten. En 'goed' weer is het altijd: net
buiten de deur schijnt de zon, regent het pijpenstelen, stapelen
wolken zich op en dwarrelen bladeren op.
Wie niet naar buiten wil of kan, kan bij ons ook materiaal lenen voor
aanschouwelijk natuuronderwijs in de klas. De materialen zijn
toegesneden op uw wensen, gekoppeld aan de methodes op uw
school.
4

Ondersteuning
Mocht u bij het een en ander ondersteuning wensen, dan kunnen
wij u helpen bij het opzetten van activiteiten in en buiten de klas of
contact leggen met natuurorganisaties of bedrijven voor een
excursie op maat. Wij zijn te allen tijde bereid om natuurouders
te trainen en te zoeken naar materiaal dat nog beter aansluit bij uw
wensen.
Een ouderavond wordt attractiever en interactiever als wij met u en
de ouders aan de slag gaan: u kunt dan zelf ervaren hoe het is om
uilenballen uit te pluizen, wateronderzoek te doen of een
kabouterpad te lopen.
Locaties
De leskisten en -materialen kunnen op drie locaties worden
afgehaald. Met de bibliotheken in Zeeuws-Vlaanderen is de afspraak
gemaakt dat de leskisten opgehaald kunnen worden in de
bibliotheken in Hulst, Oostburg en Terneuzen. Voor openingstijden,
zie www.bibliotheekzeeuwsvlaanderen.nl
U kunt ze natuurlijk ook bij ons kantoor, gevestigd in de bibliotheek
in Terneuzen, afhalen.
Tot ziens,
namens Natuur&Zo
Brenda de Haan
5

Uitleen lesmaterialen en -kisten
U kunt alle leskisten en lespakketten online reserveren via onze
website www.natuurenzo.nl
Voor informatie of voor specifieke vragen over natuuronderwijs en
natuuractiviteiten en excursies kunt u terecht bij:
Natuur & Zo
Oostkant 1
4531 HA Terneuzen
0115-649520
website: www.natuurenzo.nl
e-mail: info@nme-zvl.nl
Er zijn drie locaties voor het ophalen en inleveren van materialen.
Midden-Zeeuws-Vlaanderen: bibliotheek, Oostkant 1 in
Terneuzen, tel. 0115-648411;
Oost-Zeeuws-Vlaanderen: bibliotheek, Sportlaan 24 in Hulst,
tel. 0114-313532;
West-Zeeuws-Vlaanderen: bibliotheek, Langestraat 1a in
Oostburg, tel. 0117-453069.
Ophalen kan elke vrijdag tijdens openingstijden van de bibliotheken.
Terugbrengen kan iedere dinsdag, ook weer tijdens openingstijden van
de bibliotheken. Afwijkende dagen en tijden in overleg; dit om
teleurstellingen te voorkomen! Gelieve bij de reservering aan te geven
waar u de door u gewenste materialen afhaalt c.q. inlevert.
Bij de uitleen van materialen gelden de volgende algemene afspraken:
vrijwel al het materiaal wordt u kosteloos ter beschikking
gesteld;
de leentijd is maximaal 3,5 week (verlenging in overleg);
u dient de materialen zelf op te halen c.q. tijdig en
volledig terug te brengen.
6

Natuur-Nabij
Onze materialen komen niet 'boven op', maar vormen een integraal
onderdeel van uw onderwijs!
Om ons materiaal beter op de door u gebruikte methode te laten
aansluiten, hebben wij de in Zeeuws-Vlaanderen meest gebruikte
methoden voor natuuronderwijs uitgewerkt naar deel (peuters,
onder-, midden- en bovenbouw en voortgezet onderwijs), domein
(leergebieden), hoofdstuk en onderwerp. Dit overzicht is te vinden
op de website www.natuurenzo.nl.
Bij dit overzicht vindt u ook suggesties voor de inzet van ons
materiaal als vervanging van, aanvulling op en/of illustratie bij het
betreffende hoofdstuk in de methode.
Bij deze indeling is uitgegaan van de begrippen, zoals die door de
Stichting Leerplanontwikkeling in het kader van de ontwikkeling van
een doorgaande leerlijn natuuronderwijs zijn geformuleerd.
Het gaat daarbij om:
- Dieren
- Omgeving (landschap, school)
- Planten
- Elementen (water, lucht, wind)
- Materialen (verschijningen, energie)
- Wijzelf (menselijk lichaam, zintuigen)
U zult begrijpen dat deze indeling niet 'met een schaartje te knippen
is': sommige lesmaterialen zijn in meerdere domeinen inzetbaar en
sommige onderwerpen hebben betrekking op meerdere domeinen.
Niettemin denken wij u hiermee een helder overzicht te bieden van
de methodes en het gebruik daarbij, van de leskisten en andere
materialen van Natuur&Zo.
7

Overzicht van de leskisten en ander materiaal
gerangschikt naar bouw en domein
Verklaring afkortingen:
peu: peuters
ob: onderbouw
mb: middenbouw
bb: bovenbouw
vo: voortgezet onderwijs
Dieren peu ob mb bb vo
Aalscholver opgezet x x x x x
Amfibieën x x
Bijenboel 1 x
Bijenboel 2 x
Bijenboel 3 x
Bijengeheimen x
Bijenkorf x
Blauwe reiger opgezet x x x x x
Buizerd opgezet x x x x x
Dieren in hun omgeving (Kluts) x
Dierenwelzijn x x x
Egel opgezet x x x x x
Egelkist x x
Haas opgezet x x x x x
Jop vindt een veer x
Kauw opgezet x x x x x
Kerkuil opgezet x x x x x
Kikkerkist x x
Meneer de Pauw, hoe staan je ogen nou? x x
Ontdekdoos lieveheersbeestjes x x
Ontdekdoos slakken x x
Professor van Wiegen ziet ze vliegen x
Schelpen x x
8

Dieren (vervolg) peu ob mb bb vo
Scholekster opgezet x x x x x
Slechtvalk opgezet x x x x x
Stadsvogels x
Veldwerkkist bodemdieren x x
Veldwerkkist braakballen x x x
Veldwerkkist diersporen x x
Viskist x x
Vleermuizen x
Vlinders x x x
Vos opgezet x x x x x
Wilde eend opgezet x x x x x
Omgeving peu ob mb bb vo
Avontuur aan zee x
Bodem x x x
Bonte pietenpad x
Buiten kijken x x
De boer op x
De boer op x x
De opvang naar buiten x x x
Dierenvriendjespad x x
Expeditie boswachterscode x
Kabouterpad herfst x x
Kabouterpad lente x x
Kabouterpad winter x x
Kabouterpad zomer x x
Op ontdekking in Zeeuws-Vlaanderen
Bossen x x
Schorren en slikken x x
Kreken en plassen x x
Sloten en vaarten x x
Strand en duinen x x
9

Omgeving (vervolg) peu ob mb bb vo
Strand en duinen x x
Dorpen en steden x x
Polders en dijken x x
Kanalen en industriegebieden x x
Knoet x
Levend ganzenbord x x
Natuurbingo x x
Ontdekdoos de natuur x x
Piepschuim in het poolijs x x
Pieter de pier x
Rondom de Westerschelde x x
Sarah's wereld x x
Schor en slik x
Veulens in de wei x x
Vier seizoenen x x
Wat groeit er op het land? x x
Wonderweb x
Zwerfafval lespakket x x x
Zwerfafval mooi niet x x
Planten
Planten en bloemen drogen
peu ob
x
mb
x
bb
x
vo
x
Bomen x x x
Boompje groot x
Zaden onderbouw x
Zaden middenbouw x
Zaden bovenbouw x
Ontdekdoos paddenstoelen x x
Paddenstoelen x x x
Planten en mossen x x
10

Elementen peu ob mb bb vo
De watertoren x
Droppie water x
Het weer x x
Ontdekdoos water x x
Watch x x
Water het blauwe goud x x
Wees wijs met water x x
Windekind x x
Wonderwaterwereld x x
Materialen peu ob mb bb vo
Energie natuurlijk duurzaam x x
Fossielen x x
Natuurlijk energie! x
Natuurlijk energie! x
Natuurlijk energie! x
Ontdekdoos zand en stenen x x
Papier maken x x x x
Pieter de pier x x
Zonnepad x x
Wijzelf peu ob mb bb vo
Het menselijk lichaam x x
Ontdekdoos zintuigen x x
Smaaklessen groep 1/2 x
Smaaklessen groep 3/4 x x
Smaaklessen groep 5/6 x
Smaaklessen groep 7/8 x
Wijzelf x
11

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Dieren
Aalscholver opgezet peu, ob, mb, bo, vo
De aalscholver is een echte watervogel, die met zijn gestroomlijnde lichaam
als een pijl door het water heen beweegt. Dat moet ook wel, want om vis te
vangen moet je wat in huis hebben. Het is wel een beetje gek dat deze
watervogel geen waterdicht verenpak heeft; je ziet hem daarom vaak met
uitgespreide vleugels in de zon staan om zijn veren te drogen.
De aalscholver broedt in grote kolonies, waar het een smeerboel van
jewelste is: poep, visresten, dode kuikens. Je begrijpt dat de bomen waarin
ze broeden het maar een paar jaar volhouden. De meeste aalscholvers
blijven ook in de winter bij ons; wordt het erg koud, dan zie je ze op zee,
waar ze het ook prima kunnen bolwerken.
Amfibieën mb, bb
Salamanders, kikkers en padden griezelige beestjes? Helemaal niet! Deze
leskist bevat allerlei informatie over amfibieën in het algemeen, de
bedreiging, voortplanting, hun leefgebied en over de soorten amfibieën in
Zeeuws-Vlaanderen. De leerlingen gaan in kleine
groepjes aan de slag met o.a. werkbladen,
schepnetten en zoekkaarten.
Bijenboel ob, mb, bb
Deze drie leskisten leren de kinderen hoe belangrijk bijen zijn voor de
natuur en alle mensen op de wereld. De kinderen kunnen zelf ervaren hoe
de bij er uit ziet. Ook worden de taken van de bijen duidelijk. De lesse zijn
gebaseerd op coöperatief leren.
Dat houdt in dat er veel samenwerkingsopdrachten in zitten. Tevens zijn alle
lessen ingedeeld op basis van de Meervoudige Intelligentie.
De leskisten bevatten o.m. een lesmap, platen van bijenberoepen, loeppotjes
met een dar en werkster, honingraat en bijenkorf.
De kisten zijn samengesteld door drie studenten van de Hogeschool Zeeland
in samenwerking met de Bijenvereniging Hulst.
Bijengeheimen ob
De leskist Bijengeheimen is geschikt voor leerlingen van groep 1 tot en met 4.
De kist belicht het leven van de bij. Door het verhaal Bijengeheimen belanden
de leerlingen op een speelse manier in de bijenwereld.
12

Met behulp van bijenbordjes en de bijbehorende activiteiten kunnen zij zich
verplaatsen in een honingbij. Zo leren ze de dieren nog beter kennen en
ontdekken de leerlingen wat een 'bezig bijtje' precies betekent. De leskist
bevat o.m. verhaalplaten, een geheimkistje met allerlei materialen en
informatieboekjes.
Bijenkorf ob
Kinderen maken op een speelse manier kennis met bijen en met het nut dat
bijen hebben voor de mens en voor planten. De leskist, in de vorm van een
bijenkorf, bevat naast wat algemene informatie over bijen vooral ook speelse
elementen als het poppenkastspel 'Zoem de Bij' en lessuggesties met
werkbladen. De kinderen kunnen bijen knutselen, tekenen en erover zingen.
Blauwe reiger opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Echt blauw is hij niet, onze reiger, eerder grijs. Zijn buik, hals en kop zijn
trouwens voor het grootste gedeelte wit. Opvallend is zijn grote snavel, die
als een soort dolk werkt. Daarmee worden vissen, kikkers, ratten, mollen en
soms ook jonge vogels gedood. De lange poten zijn gemakkelijk in en bij het
water, waar je de Blauwe Reiger meestal kunt vinden.
Soms zie je hem daar als een paal of een standbeeld staan, wachtend op
een onvoorzichtige vis of muis. Hij jaagt trouwens ook graag in de wegberm
en zelfs de goudvissen in de vijver zijn niet veilig voor hem. De blauwe reiger
broedt met tientallen andere reigers hoog in bomen, waar hij een reusachtig
nest maakt van takken, bekleed met veren, bladeren en afval.
Buizerd opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Op sommige warme zomerdagen zie je soms uren lang een grote vogel in de
lucht zweven. Heel langzaam, cirkeltjes draaiend, een beetje glijdend en zo
nu en dan met de vleugels slaand, wordt hij langzaam een klein zwart stipje
hoog aan de hemel. Vaak is dat een buizerd, een roofvogel, ongeveer zo
groot als een kraai. Als een buizerd vliegt, kun je hem herkennen aan zijn
brede vleugels en korte staart. Als hij zit – bijvoorbeeld op een paal langs de
weg – valt natuurlijk de snavel op. Die is hakig en scherp; daarmee kan ie zijn
prooi – muizen, konijnen, ratten – in stukjes 'snijden'. Met zijn gespierde
poten en scherpe nagels wordt die gegrepen en vastgehouden. Een buizerd
maakt graag gebruik van een oud kraaiennest om in te broeden; vaak wordt
dat in de loop van de jaren verbouwd en steeds groter.
13
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Heel wat van 'onze' buizerds trekken in het najaar weg. De buizerds uit het
noorden komen juist naar ons toe om hier de winter door te brengen.
Dieren in hun omgeving (kluts) mb
Dieren in hun omgeving is vormgegeven vanuit een verhalend ontwerp.
Met mooie materialen en vragen die aan het denken zetten, maken de
leerlingen hun eigen verhaal rond de lesstof.
Op een zekere dag staan in de klas acht verschillende dieren uit acht
verschillende landschappen. Aan elk dier hangt een kaartje met de tekst
“ik ben de kluts kwijt”. Uit de introductiebrief blijkt dat de dieren op school
afgeleverd zijn en dat ze helemaal in de war zijn. Ze weten niet waar ze
wonen, wie hun buren zijn, voor wie ze moeten oppassen, wat ze graag
lusten, hoe ze hun nestje moeten bouwen enz. Kunnen de leerlingen de
dieren helpen om de 'kluts' weer terug te vinden? De leerlingen maken een
maquette van het landschap waarin de dieren zo lang mogen wonen. Bij
elke maquette staat een postvak. De leerlingen krijgen geregeld een brief
van hun dier met vragen die ze moeten beantwoorden.
Dierenwelzijn ob, mb, bb
Hoe ga je om met dieren, met je hond, pony, parkiet of goudvis? Is
hengelen sportief, of juist niet? Wat is een scharrelkip? Aanknopingspunten
genoeg om met kinderen over te praten, te zingen en opdrachten uit te
voeren (ook thuis). De bundel 'Leven met dieren' maakt het mogelijk het
hele jaar gestructureerd bezig te zijn met dit onderwerp. De bundel 'Iedere
dag dierendag' biedt lessuggesties en opdrachtvellen. Speciaal voor de
bovenbouw is er een pakket over de bio-industrie. Met een computerspel
kan de kennis getoetst worden. Een uitstapje naar de kinderboerderij of het
dierenasiel past prima bij dit project.
Egel opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Misschien heb je nog nooit een egel in het echt gezien, maar je weet vast
wel hoe die eruit ziet. Een spits snuitje, korte poten en de rest van zijn lijf
vol met stekels. Daarmee verdedigt ie zich tegen vijanden; hij rolt zich
op……en geen hond meer die hem aanvalt.
De egel is een echt nachtdier, die pas bij het vallen van de duisternis op stap
gaat. Dan vangt hij wormen, kevers, kikkers, muizen, eigenlijk alles wat hij te
pakken kan krijgen. Overdag slaapt hij de hele dag onder een struik, een heg
of onder een hoop bladeren in de tuin. Daar heeft hij zijn nest, waar ook de
jongen opgroeien.
14

Die hebben trouwens nog geen stekels als ze geboren worden. Die krijgen
ze pas na de geboorte. Wist je, dat een volwassen egel wel vijftienduizend
stekels heeft? Over de lievelingshobby van de egel gesproken, slapen dus,
dat doet hij de hele winter. Pas tegen het voorjaar wordt hij weer wakker.
Egelkist peu, ob, mb
Kinderen maken op een speelse manier kennis met de leefomgeving van de
egel. Met allerlei materialen uit de kist kunnen de kinderen een heuse
egeltuin inrichten. Aan de hand van plaatjes leren de kinderen meer over
het leven van de egel het jaar rond. De kist bevat onder meer egelstekels,
egelbordjes, slakkenhuizen en een speelbord.
Haas opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Iedereen kent hem wel, de haas. Hij lijkt op het eerste gezicht wel wat op
het konijn, maar is veel en veel groter en heeft langere oren. Kijk ook maar
eens naar zijn staart: die van het konijn is helemaal wit, die van de haas is
zwart van boven. De haas is een echte renner, die bij gevaar snel het
'hazenpad' kiest. Hij graaft geen hol, maar heeft een 'leger'; dat is een
schuilplaats in hoog gras of tussen de kluiten van een akker. Ook in de
windsingels van boomgaarden en onder heggen is de haas te vinden. Op de
akkers vindt hij voedsel: kruiden, grassen, aardappelen en bieten. 's Winters
vreten ze ook wel aan de basten van boompjes en knoppen van struiken.
Jonge hazen verlaten al na enkele dagen het nest; een keer per dag drinken
ze bij hun moeder. Heel wat haasjes worden opgegeten en gaan bij slecht
weer dood van de kou. Hoewel ze vooral in de avonduren actief zijn, zie je
toch ook vaak overdag hazen op akkers rondscharrelen. Het mannetje wordt
trouwens rammelaar genoemd, het vrouwtje is de moer.
Jop vindt een veer ob
De leskist Jop vindt een veer is ontwikkeld door Oeroeboeroe, educatieve
projecten voor de groepen 1, 2 en 3 van het basisonderwijs. Aan de hand van
de uitgewerkte lessen in deze leskist kan de docent aan de slag met het
onderwerp 'vogels'. Het lesprogramma begint met een verhaal over Jop die
in de tuin van de buurvrouw een veertje vindt. Met behulp van een
memoriespel worden de leerlingen nieuwsgierig gemaakt naar de vogels in
de eigen omgeving.
15
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Leerdoelen:
- leerlingen weten wat een vogel is en kunnen kenmerken van een
vogel benoemen
- leerlingen hebben kennis gemaakt met 8 vogels uit de eigen
omgeving
- leerlingen kennen de levenscyclus van een vogel.
De leskist bevat onder meer een echt vogelnestje met eieren, stempels, een
voederhuisje, vogelknuffels en een cd met vogelgeluiden.
Kauw opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Rond de kerktoren of op daken van gebouwen zie je vaak een soort kleine
kraaien, kauwen. Hartstikke zwart met een grijs kopje en een bijna blauw
oog. Het zijn nogal lawaaiige, brutale klanten, die kauwen, en bepaald niet
bang uitgevallen. In kleine groepjes houden ze de buurt in de gaten; met z'n
allen weten ze altijd wel wat eten te 'versieren'. Daar doen ze trouwens niet
moeilijk over, ze eten bijna alles: insecten, wormen, afval en vruchten.
Broeden doen ze in allerlei holten, spleten en gaten van bomen, muren, in
schoorstenen, noem maar op. Tegen de herfst trekken heel wat van 'onze'
kauwtjes naar het zuiden, maar nog veel meer kauwen komen uit noord-
Europa hier naar toe om de winter door te brengen.
Kerkuil opgezet peu, ob, mb, bb, vo
De kerkuil is een echte nachtbraker. Pas als het helemaal donker is, verlaat
ie de zolders van boerenschuren, kerken en ruïnes om te gaan jagen. Je
schrikt je rot als hij plotsklaps als een witte schim over je heen suist. Bij het
vliegen maken zijn vleugels haast geen geluid, zodat muizen hem niet horen
aankomen. Zo worden er heel wat van die kleine knaagdieren gevangen.
Die worden trouwens met huid en haar verslonden, helemaal naar binnen
gewerkt. De botjes, de tandjes en huid worden later in uilenballen
uitgebraakt; die vind je dan onder het nest. De kerkuil broedt tegenwoordig
vooral in uilenkasten in boerenschuren, waar ze ook de winter
doorbrengen. Omdat ze 's nachts vaak langs wegbermen jagen, worden
heel wat uilen door langs scheurende auto's doodgereden.
Kikkerkist peu, ob
Kikkers spreken tot de verbeelding. Ze zijn glad en glibberig en kunnen goed
springen. Een kikker maakt bovendien een interessante ontwikkeling door
van kikkerdril tot volwassen kikker. De leskist gaat in op de ontwikkeling van
kikkerdril tot kikker.
16

In de kist ook allerlei leuke opdrachten om met de kinderen buiten aan de
slag te gaan bij poel, plas of sloot. De kist bevat o.m. een kikkerpad dat kan
worden uitgezet bij een poel of sloot. Aan de hand van de opdrachten
kruipen de kinderen in de huid van de kikker. Verder bevat deze kist informatieboeken,
voorlees-boeken, een puzzel over de ontwikkelingsstadia,
veldwerkmaterialen enz.
Meneer de Pauw, hoe staan je ogen nou? peu, ob
Meneer de Pauw is een trotse vogel die elke dag zijn veren uitspreidt om zo
zijn ogen aan de andere dieren en het publiek te tonen. Op een dag verliest
hij door een nare gebeurtenis al zijn ogen op de veren en blijft er niets dan
een hoop ellende over. Kunnen de kinderen Meneer de Pauw helpen? De
leskist 'Meneer de Pauw, hoe staan je ogen nou?' bevat speelse opdrachten
(rondom keutels, de jas van een dier, voortbewegen, geuren, geluiden,
knuffelen met dieren, aanrommelen en voelen) om goed waarnemen en
ontdekken te bevorderen. De kinderen maken kennis met de dieren op de
kinderboerderij. Na afloop van de les is Meneer de Pauw weer helemaal
opgetuigd! Het is erg leuk om het gebruik van de pauwenkist te combineren
met een bezoek aan de kinderboerderij.
Ontdekdoos lieveheersbeestjes peu, ob
Een eerste kennismaking met natuurbeleving waarbij gekozen is voor het
kriebelkruipbeestje 'het lieveheersbeestje', ofwel het pimpampoentje, dat
door de peuters en kleuters als een heel lief diertje wordt ervaren. De leskist
bevat o.m. voorleesboeken, poppen voor een poppenspel, vloer-teldominospel,
mini-memory, loeppotjes, het huisje van een lieveheersbeestje
en kleurplaten.
Ontdekdoos slakken peu, ob
Doel van de leskist is de kinderen kennis te laten maken met het leven van
de slak. De kinderen nemen de slakken waar, kijken goed hoe ze eruit zien,
hoe ze voortbewegen, wat ze eten en welk spoor ze achter laten. De leskist
bevat tips om slakken buiten te ontdekken en een logeerhuisje voor slakken
te maken, In de kist zitten o.m. knutselopdrachten, versjes, een aquarium,
een slakkenspel en loeppotjes.
17
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Professor van Wiegen ziet ze vliegen mb
Hoofdpersoon van deze lessenserie is professor van Wiegen. Net voordat
de professor een onderzoek moet presenteren over vogels, valt hij tijdens
een observatie uit de boom. Door de klap lijdt hij aan hoofdpijn en
geheugenverlies. Hij schakelt de hulp van de leerlingen in om hem te
helpen de presentatie op tijd af te ronden. Deze leskist, geschikt voor de
groepen 4 t/m 6 van het basisonderwijs, is ontwikkeld door Oeroe Boeroe,
educatieve projecten.
Met deze leskist en handleiding kunt u een lessenserie organiseren waarin
leerlingen onderzoek gaan doen naar vogels. Zo komen ze onder meer te
weten dat er veel verschillende soorten vogels zijn. En dat deze vogelsoorten
allemaal zijn aangepast aan de omgeving waarin ze leven.
Leerdoelen:
- leerlingen weten dat vogels worden onderverdeeld in
soorten;
- leerlingen kennen begrippen zoals nestelen, biotoop en vogeltrek;
- leerlingen weten waarom veren belangrijk zijn voor vogels;
- leerlingen weten hoe ze vogels kunnen spotten;
- leerlingen leren gedrag van vogels herkennen.
Schelpen peu, ob
Langs de vloedlijn van het strand spoelen allerlei resten van planten aan en
vooral dieren die in de zee of de kust hebben geleefd. Het zijn (meestal)
dode dingen, die interessant zijn en uitnodigen tot verzamelen. Ze laten zien
dat er in zee allerlei soorten planten en dieren leven. De resten vertellen
daar iets meer over; soms is te zien wat er is gebeurd met de planten en de
dieren. Bij het werken met de leskist schelpen kunt u zelf kiezen op welke
manier u uw les opbouwt: u brengt een emmer 'vloedlijnmateriaal' mee de
klas in, laat schelpen zien uit de leskist en nodigt de kinderen uit zelf te gaan
zoeken aan het strand of van thuis iets mee te nemen. Of u gaat met de
kinderen naar het strand om daar allerlei activiteiten te doen.
Scholekster opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Deze lawaaimaker kwam vroeger alleen maar aan de kust voor. Tegenwoordig
broedt ie ook op akkers en in weilanden in het binnenland, als er
maar genoeg voedsel te halen valt. Hij eet allerlei insecten en wormen,
maar weet met zijn stevige rode snavel ook mosselschelpen te kraken.
18

Daaraan is ie trouwens goed te herkennen, die rode snavel, maar ook aan
zijn rode poten en zwart-witte verenkleed. En natuurlijk aan zijn lawaaierige
roep: te-piet-te-piet. Scholeksters leven in de winter vaak in grote groepen.
Je ziet ze dan aan het strand, op het schor of op de dijk. In het voorjaar
vormen ze paartjes; meestal krijgen ze twee jongen, die al gelijk zelf op
zoek gaan naar eten.
Slechtvalk opgezet peu, ob, mb, bb, vo
De slechtvalk is eigenlijk een vogel van gebergten en kliffen aan zee. Daar
broedt hij op uitstekende rotspunten en richels. Maar deze roofvogel zie je
de laatste jaren steeds meer op koeltorens, graansilo's en andere gebouwen
op industriegebieden. Daar jaagt hij op de honderden duiven die er
voorkomen, want de slechtvalk is een vogeljager bij uitstek. Met een
snelheid van wel tweehonderd kilometer per uur stort hij zich vanuit de
lucht op zijn prooi.
Vaak zie je hem als een stipje aan de hemel, maar als hij dichterbij komt, zie
je dat het een flinke vogel is met lange brede vleugels en een vrij korte
staart. Als je hem goed in het zicht krijgt, zie je zijn kop met een mooi
maskertje en een gele snavel.
Stadsvogels bb
Vogels zitten overal. Ze zijn soms zo gewoon dat ze niet meer opvallen. Met
de leskist vogels leren kinderen bewuster te kijken naar vogels in hun eigen
omgeving. De kinderen doen waarnemingen rondom vogels, zowel binnen
als buiten. Ze kijken vogels met een verrekijker en zoeken (eet)sporen, doen
braakballenonderzoek en proefjes met veren. Het materiaal bevat o.m.
verrekijkers, vogelgidsen en vele suggesties, met de bijbehorende
attributen om met dit thema aan de gang te gaan, in elk seizoen. Samen
met deze leskist kunt u ook de braakballen reserveren. Heeft u zelf geen
braakballen, neem dan gerust contact met ons op.
Veldwerkkist bodemdieren mb, bb
Een eerste kennismaking met veldwerk! De leskist over bodemdieren bevat
voornamelijk veldwerkmaterialen en kan goed gebruikt worden op een
schoolkamp of tijdens een projectweek. Aan de hand van de materialen en
werkbladen kunnen kinderen verschillende grondsoorten onderzoeken op
de aanwezigheid van bodemdiertjes. De gevangen diertjes kunnen gedetermineerd
worden. Het is aan de docent om vorm te geven aan dit onderzoek.
19
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Veldwerkkist braakballen mb, bb
Het lijken drolletjes, maar dat zijn het niet: het zijn braakballen. Deze
braakballen vind je onder bomen. Het zijn resten eten, meestal van uilen.
Dus als je zo'n braakbal vindt, dan weet je dat er een uil in de buurt is
geweest! In nederland komen verschillende uilen voorr. Over deze uilen en
braakballen gaat deze veldwerkkist. Met deze veldwerkkist kan men direct
aan de slag met het uitpluizen van braakballen. Deze veldkist bevat o.m.
o.m. een vitrinekast (Wat zit er in een braakbal?), pincetten, prepareernaalden,
zoekkaarten en determinatietabellen. De braakballen zijn niet
altijd op voorraad, dus als u er zelf een aantal kunt bemachtigen, heel graag.
Veldwerkkist diersporen bb, vo
Diersporen zoeken is best moeilijk. Er is een geoefend oog voor nodig om ze
te kunnen ontdekken. De opdrachten in deze veldwerkkist zijn zo gekozen
dat de leerlingen gestimuleerd worden om zelf diersporen te gaan zoeken in
de natuur. In de veldwerkkist zitten een docentenhandleiding, negen
verschillende opdrachtkaarten, werkbladen, maar ook een sporengids,
sporenstempels en sporenkwartet.
Viskist bb
Wat maakt een vis tot een vis? Leerlingen van de bovenbouw leren - met
name door zelfwerkzaamheid - over de vissen in hun eigen omgeving. Zij
leren de specifieke kenmerken van de vis kennen en maken kennis met
andere vormen van leven in de kustwateren. De leskist bestaat uit een
handleiding met kant en klare onderzoeksopdrachten en ideeën voor in de
klas, aan de waterkant of in het Visserijmuseum in Breskens. De viskist
bevat o.m. een garnalennet, onderwaterkijker, veldgidsen, modellen van
vissen en een waterthermometer. Leerlingen kunnen hiermee zelfstandig, al
dan niet in groepsverband, aan de slag. De leskist reikt ook ideeën aan voor
een creatieve verwerking van het geleerde en geeft nuttige (internet)
adressen. De leskist is gemaakt door Natuur&Zo en het Visserijmuseum in
Breskens.
Vleermuizen bb
Vleermuizen zijn unieke zoogdieren: ze kunnen vliegen, ze houden een
winterslaap, ze jagen 's nachts en sporen hun prooi met sonar op. Door het
werken met deze kist krijgen leerlingen begrip voor vleermuizen.
20

Ze vergaren zelfstandig kennis en zijn actief bezig. Het aantal vleermuizen
loopt sterk achteruit. De vleermuis is sinds 1973 beschermd. Door met deze
kist te werken krijgen de leerlingen begrip voor deze dieren. Aan de hand
van opdrachten worden verschillende aspecten van de vleermuis behandeld
zoals de voortbeweging, de verzorging, woonplaats en bijgeloof. De
opdrachten zijn zo gemaakt dat de leerlingen ze zelfstandig kunnen maken.
Soms is het handig ze klassikaal te behandelen. Bij iedere opdracht kan men
ter ondersteuning de bijbehorende materialen uit de kist gebruiken.
Vlinders ob, mb, bb
Door hun opvallende uiterlijk en gedrag zijn (dag)vlinders graag geziene
gasten in tuinen en plantsoen. Zelfs jonge kinderen laten zich in hun spel
graag inspireren door het uiterlijk en gedrag van deze kleurige fladderaars
met hun raadselachtige gedaanteverwisseling. Vlinders en rupsen lenen zich
door hun vormen, kleuren en beweging dan ook uitstekend voor
verschillende expressievormen. In het lespakket wordt aandacht besteed
aan de soorten vlinders, de relatie van de vlinder met haar leefgebied en de
invloed die de mens hierop heeft. Het lesmateriaal is ontwikkeld door de
Vlinderstichting. Met behulp van dit lesmateriaal kunt u zowel kleine als
grote vlinderprojecten opzetten. Alle lessuggesties zijn namelijk op zichzelf
staande opdrachten. U kunt zelf bepalen welke opdrachten u wel en welke u
niet wilt behandelen en dus hoeveel tijd u aan vlinders wilt besteden.
*Voor het lespakket is levend materiaal (eitjes, rupsen, poppen)
beschikbaar: dit kunt u zelf bestellen bij www.vlinderstichting.nl.
De kinderen kunnen zo de hele ontwikkeling van eitje naar vlinder in vier
weken tijd in de klas volgen.
Vos opgezet peu, ob, mb, bb, vo
Je kent hem vast wel uit verhalen, die slimme vos, maar heb je er ook wel
eens één in het echt gezien? Dat valt niet mee, want de vos is een schuw
dier, dat er het liefst pas 's avonds op uittrekt. Toch wordt hij ook wel
overdag gezien. Vossen leven in een hol, vaak onder een boom. Daar
worden ook de jongen geboren. Meestal heeft hij dat zelf gegraven, maar
ook konijnenholen worden wel eens ingepikt. De vos slaapt ook graag onder
een struik of achter een stapel hout. De vos is een roofdier dat eigenlijk alles
eet wat hij maar te pakken kan krijgen: konijnen, eieren, wormen, slakken,
egels en vogels.
21
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Ook een kippetje gaat er wel in en als het moet, worden vruchten en bessen
gegeten. Meestal leven vossen in groepen van vijf of zes dieren, waarbij één
mannetje meerdere vrouwtjes heeft. Die vrouwtjes zorgen samen voor de
opgroeiende jongen.
Wilde eend opgezet peu, ob, mb, bb, vo
De wilde eend kent iedereen wel. Zijn gekwaak hoor je overal waar zoet
water is. Op zee of op de Schelde zie je hem alleen maar bij strenge vorst
als de andere wateren dichtgevroren zijn. Anders dan de saai bruine
vrouwtjes, zien de mannetjes er met hun groene kop, gele snavel en
donkerbruine borst kleurrijk uit. Het zijn wel wat opdringerige jongens, die
zich soms met zijn vieren op een vrouwtje storten. Wilde eenden zijn
grondeleenden: ze duiken nooit helemaal onder water, maar zoeken op
hun kop naar voedsel. Dat kunnen waterplanten zijn, maar ook waterdiertjes,
insecten en brood staan op het menu. Al in het vroege voorjaar
tref je wilde eenden met jonge 'pulletjes' aan. Dat zijn er soms heel wat,
maar heel veel eendenkuikens worden door ratten, katten, meeuwen of
andere dieren opgegeten. Toch is de wilde eend de meest voorkomende
eend in ons land.
23

Omgeving
Avontuur aan zee bb
Een lespakket voor de bovenbouw over strand, duinen en zwerfafval. De
lessen hebben tot doel de leerlingen bewust te maken van de waarde van
het duin- en strandgebied. Enerzijds gaat het daarbij om kennisverwerving
over duinvorming en het planten- en dierenleven, anderzijds om het
beïnvloeden van houding en gedrag. Het materiaal geeft aanzet tot het
verantwoord leren omgaan met de natuur en in het bijzonder het bestrijden
en voorkomen van zwerfafval. Het lespakket bestaat o.m. uit zoekkaarten
over duinplanten en bessen, aanspoelsels, zeeschelpen, dierensporen en tal
van binnen- en buitenopdrachten.
Bodem ob, mb, bb
Kinderen leren met deze veldwerkkist het belang van een gezonde bodem.
Kinderen krijgen inzicht en ontwikkelen een positieve houding ten opzichte
van het behoud van een gezonde bodem. De leskist bevat o.m. een
docentenhandleiding met kant en klare werkbladen, wormenbak,
grondzeven, schepjes, zoekkaarten en een ganzenbordspel. De jongere
kinderen kunnen aan de slag met zaaiproefjes, voelpad, afval op het
schoolplein en een memoryspel. De oudere kinderen behandelen thema's
als de samenstelling van de bodem, gebruik en misbruik van de bodem,
ruilverkaveling en mondiale problemen.
Bonte pietenpad ob, mb
De kinderen maken kennis met het leven rondom de vloedlijn. De kinderen
ontdekken op speelse wijze het leefgebied van de scholekster, ook wel
Bonte Piet genoemd. De kist komt het beste tot zijn recht op het strand. Via
opdrachten, gemarkeerd door Bonte Pieten, leren de kinderen over zout en
zoet water, schelpen, krabben, voedselketens, wieren en over de
scholekster zelf. Naast ruiken, proeven, kijken en voelen moeten de
kinderen ook beredeneren. Het niveau kan per groep aangepast worden.
De leskist bevat tien opdrachten die worden aangegeven door tien Bonte
Pieten. Via opdrachtenkaartjes krijgen de begeleiders instructies. Zo mogen
de kinderen o.m. raden naar de inhoud van voeldozen met strandvondsten,
schelpen sorteren en het verschil proeven tussen zoet en zout water.
23
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Op ontdekking in Zeeuws-Vlaanderen bb, vo
In opdracht van DOW Benelux heeft Natuur&Zo acht leskisten ontwikkeld
over de voor Zeeuws-Vlaanderen typerende landschappen:
1. Bossen
2. Schorren en slikken
3. Kreken en plassen
4. Sloten en vaarten
5. Strand en duinen
6. Dorpen en steden
7. Polders en dijken
8. Kanalen en industriegebieden
Bij het materiaal gaat het niet alleen om het overbrengen van kennis, maar
gaat het er vooral om na te denken over de inrichting van Zeeuws-
Vlaanderen.
Het gaat immers om keuzes die gemaakt (dienen te) worden: moet de
Westerschelde verdiept worden, dienen er nieuwe wegen te worden
aangelegd, waar kan nieuwe natuur ontwikkeld worden, hoe kun je recreatie
en natuur combineren? Het is natuurlijk niet de bedoeling, dat kinderen van
10-14 jaar met pasklare oplossingen komen. Wel, dat zij erover nadenken en
leren argumenten af te wegen en verschillende meningen te waarderen en
op basis van kennis keuzes te maken. Het uiteindelijke doel van de leskisten
is leerlingen duidelijk te maken, dat de landschappen in hun vorm het gevolg
zijn van natuurlijke oorzaken en menselijke ingrepen. En, dat zij best trots
mogen zijn op de Zeeuws-Vlaamse landschappen.
Bij de leskist hoort ook een speciaal ontwikkelde cd-rom met informatie
over de geschiedenis van het Zeeuws-Vlaamse landschap, de verschillende
landschappen, de menselijke activiteiten en de daarin voorkomende dieren
en planten. De kist bevat tal van veldwerkmaterialen (verrekijkers,
grondboren, loepjes, thermometers), opgezette dieren (apart reserveren),
kaarten en opdrachten. De acht leskisten zijn afzonderlijk van elkaar te
gebruiken.
Buiten kijken ob
Deze leskist daagt kinderen uit tot verkennen van de schoolomgeving. Een
aantal aspecten van de schoolomgeving wordt d.m.v. speelse werkvormen
behandeld. De thema’s die worden behandeld zijn wilde planten, zintuigen,
de bodem, kleine beestjes en vogels en het weer.
24

De volgorde staat niet vast. Over elk thema is een lesbeschrijving te vinden.
De kist is voorzien van een groot aantal materialen, zoals kant en klare
kopieerbladen, vitrines met kleine beestjes, een vlindernet, aquariumbak,
kleurplaten, wormenbak, plantenpers, zoeklijst van wilde planten,
verrekijker, blinddoeken, veren, schapenwol, koeienvacht en slangenhuid.
De boer op ob, mb, bb
De projectmap van Het Kleine Loo bestaat uit elf bundels met lessen over de
bloembollenteelt, bloemen en planten onder glas, vollegrondgroenteteelt,
groenteteelt onder glas, vleeshouderij, pluimveehouderij, melkveehouderij,
paddenstoelenteelt, akkerbouw, boomkwekerij en fruitteelt. Natuur&Zo
heeft de teksten en werkbladen overgenomen van Het Kleine Loo. Er zijn
voor u de benodigde materialen aan toegevoegd. Let er wel op dat bij
bepaalde onderwerpen materialen nodig zijn die seizoensgebonden zijn.
Deze zitten dus niet in de kist.
De opvang naar buiten ob, mb, bb
Kinderen die naar de buiten- of naschoolse opvang gaan hebben vaak al een
lange schooldag achter de rug. Niets is leuker om dan lekker buiten te
spelen en op ontdekkingsreis te gaan. Natuurbeleving is belangrijk voor een
gezonde lichamelijke en emotionele ontwikkeling. Ervaringen met de natuur
vergroten het verantwoordelijkheidsgevoel voor de directe omgeving en
leiden tot waardering van de natuur op latere leeftijd. De inhoud van deze
kist geeft een aanzet om activiteiten op te zetten om de natuurbeleving te
bevorderen. De leskist bevat o.m. rugzakken, kompassen, potloepen,
handloepen, schepjes, onderzoeksbakken, zoekkaarten, emmertjes, zeefjes,
blinddoeken, doebladen, werkboek, verrekijker en de map BSO naar buiten.
Dierenvriendjespad peu, ob
Lekker spelen in een bos, dat is leuk voor kinderen. Maar als je dan ook nog
een rugzakje vol met leuke opdrachtjes meekrijgt, heb je opeens een
urenvullend programma waar je rode wangen en vieze kleren van krijgt. En
waarvan je nog wat opsteekt ook! Het interactieve Dierenvriendjespad,
speciaal voor kinderen van vier tot zes jaar, is goed voor zo'n fijne middag.
Het bestaat uit een spel met opdrachten waarbij kinderen spelenderwijs zelf
ontdekken en beleven wat er in de natuur te vinden is. Dierenvriendjespad
is te gebruiken bij een schoolreisje, gezinsuitje, verjaardagsfeestje of als
onderdeel van het schoolprogramma.
25
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
In de rugzak zitten tal van opdrachten die u kunt doen tijdens een
wandeling. De kinderen draaien aan een rad met verschillende kleuren. De
kleur bepaalt de opdracht. Onderwerpen zijn o.m. bladeren, bomen, gras,
bloemen en wolken.
Expeditie boswachterscode mb
Zet je zintuigen op scherp. Volg het spoor van Benno Buitenpret. Speciaal
voor jou heeft hij zijn persoonlijke en buitengewoon bijzondere kaart
gemaakt. Het is de kaart van het Niet Gebied: een kaart die je in alle
natuurgebieden van Nederland kan gebruiken.
Een kompas is overbodig: deze kaart lees je met je gevoel. Met de Niet-
Gebied kaart ontdek je van alles over zintuigen. Bij iedere plek op de kaart
hoort een opdracht en raadsel. Als het je lukt alle raadsels op te lossen en
de Boswachterscode te kraken, ontdek je nog een extra en zeer bijzonder
zintuig. Expeditie boswachterscode is een handzame rugzak met opdrachten
als kijken met een spiegel, eetbare dingen uit het bos, vleermuizen en
geuren.
Kabouterpad herfst/lente/winter/zomer peu, ob
Met het Kabouterpad beleven kleuters de natuur door de ogen van de
kabouters. Het Kabouterpad is een soort spel om de kleuters kennis te laten
maken met hun eigen omgeving. Spelenderwijs worden de kinderen via de
kabouterwereld in aanraking gebracht met de natuur. Buiten, bijvoorbeeld
rondom de school, in het bos of in het park, worden kabouters in hun
natuurlijke omgeving neergezet. Bij iedere kabouter komt een
opdrachtkaartje. Bij ieder kaartje horen de materialen die nodig zijn om de
opdracht (spelletjes of raadseltjes) te kunnen maken. Met de hulp van een
begeleider gaan de kinderen in groepjes op zoek naar de kabouters en
voeren de opdrachten uit: ze bewegen, zingen liedjes, tekenen, knutselen,
verzamelen, vergelijken en sorteren.
Knoet ob
Dit lespakket draait om de pluche pop Knoet. Knoet wekt op een
sympathieke manier de belangstelling van jonge kinderen voor natuur en
milieu. Bij het lespakket hoort het boek Op avontuur in de natuur, vol
spelletjes, liedjes, raadsels, experimenten en activiteiten rond drie thema's:
bos, water en afval. Knoet gaat samen met de kinderen op avontuur.
26

Hij ontdekt dat er verschillende soorten afval zijn, die ook gescheiden
kunnen worden ingezameld. Knoet en de kinderen bedenken vervolgens wat
ze zelf kunnen doen om de afvalberg te verkleinen. De lessen kunnen
worden gecombineerd met een bezoekje aan de supermarkt. Als leerkracht
kunt u zelf bepalen welke spelletjes, liedjes, raadsels of opdrachten u wilt
gebruiken. Voor een aantal opdrachten zit er materiaal in de mand. Behalve
de pluche pop en het boek bevat het lespakket o.m. 5 blinddoeken, een
toverstaf en rode theedoek.
Levend ganzenbord mb, bb
Het levend ganzenbord is een vragen- en opdrachtenspel over de natuur.
Het kan zowel binnen als buiten gespeeld worden. De 63 opdrachtkaarten
kunnen in volgorde of willekeurig uitgezet worden. Het leukste is de
willekeurige volgorde zodat er gezocht moet worden naar de plek van het
juiste nummer. De kinderen worden verdeeld in groepjes van 3 tot 5. Elk
groepje krijgt pen en papier om de antwoorden te noteren. De begeleiders
vormen de jury. De juryleden zitten achter de jurytafel. Elk jurylid heeft een
vast aantal groepjes om te beoordelen. Van elk groepje houdt het jurylid
een scorelijst bij.
Natuurbingo peu, ob
Dit spel combineert voorlezen en bingo spelen. In twee verhalen zijn 48
namen van planten en dieren verstopt. Deze dieren- en plantennamen staan
ook op de bingokaarten. Als u het spel gaat spelen, worden eerst de kaarten
verdeeld en leest u het verhaal voor. Tijdens het lezen komen er dik
gedrukte woorden voorbij. Dit dier of plant komt ook op de bingokaarten
voor. Noem deze duidelijk en herhaal ze zo nodig. Ga dan verder met het
verhaal. Diegene die als eerste zijn of haar kaart vol heeft, roept het
bekende 'Bingo!'.
Ontdekdoos de natuur peu, ob
Deze ontdekdoos laat peuters met al hun zintuigen en aan de hand van
spelvormen de natuur ontdekken. De ontdekdoos bevat opdrachten als
natuurvondsten verzamelen, herfst/strand lotto, een puzzel, raadsels. De
ontdekdoos bevat o.m. de volgende materialen: een handleiding, doosjes
met natuurlijke materialen, voeldoos en boekjes.
27
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Piepschuim in het poolijs mb, bb
Waar komt het katoen van mijn shirt vandaan? Waar worden pinda's
verbouwd? En door wie? Hoe leven de mensen daar? Met dit lespakket
ontdekken de leerlingen hoe klein de wereld eigenlijk is.
Doel van dit lespakket is de beleving van de wereldwijde verbondenheid. In
de directe leefomgeving van een kind worden relaties gelegd met de rest
van de wereld. De leerlingen zien in dat we in ons dagelijks leven
voortdurend banden onderhouden met de rest van de wereld, op het gebied
van handel, consumptie en natuur. Het lespakket is een combinatie
van natuur- en milieueducatie en ontwikkelingseducatie. De leerlingen
worden gestimuleerd tot zelfstandig onderzoek, het stellen van vragen, het
verzamelen van informatie en het kritisch gebruik van deze informatie. Het
lespakket bevat vier themamappen over water, voeding, kleding en vrije
tijd. De mappen kunnen zowel samen als los worden gebruikt.
Pieter de pier peu, ob
Pieter de pier leeft van afval uit de natuur. Daar maakt hij goede grond van
voor de planten. Pieter woont in het park, waar hij rondzwerft op zoek naar
afval om te eten. Op zijn rondkruiptocht komt hij op school terecht. Daar
komt hij allerlei afval tegen dat hij niet kent: blikjes, plastic; afval dat hij niet
kan eten en verteren. De kinderen kunnen Pieter in het verhaal helpen,
zodat zowel zij als Pieter goed onderscheid leren maken tussen verteerbaar
afval (gft, afval van de natuur) en onverteerbaar afval (plastic, blik, afval
van mensen). In de lessen komen telkens verschillende onderwerpen aan
bod: afval van de natuur, het bekijken van bodemdieren, afval van mensen,
afval herkennen en leren scheiden, afval rond de school en een wandeling
met aandacht voor zwerfvuil. De lessenserie besluit met het Pieter de Pier
lied.
Rondom de Westerschelde bb, vo
De Westerschelde is niet alleen een belangrijke vaarroute voor de
scheepvaart van en naar Antwerpen, maar de rivier is ook vanuit ecologisch
oogpunt erg belangrijk. In deze leskist staat het onderzoek naar de
Westerschelde in al zijn facetten centraal: de scheepvaart, natuur en milieu,
industrie, visserij, veiligheid, recreatie en water. Leerlingen raken er bewust
van dat voor een duurzaam beheer en inrichting van de Westerschelde al
deze aspecten nodig zijn en in evenwicht moeten zijn.
28

De opdrachten gaan onder meer over eb en vloed, de aanleg van dijken, de
ruimte voor de scheepvaart, maar ook over het belang van de Westerschelde
voor de industrie en de energievoorziening. De kist bevat onder meer een
map met buitenopdrachten, verrekijkers, waterthermometer, helderheidsmeters,
getijdentabellen en zoekkaarten.
Sarah's wereld bb, vo
Sarah's wereld is een lessenserie die gaat over duurzaamheid. Sarah's wereld
is een spel en gaat over een meisje Sarah, dat in feite symbool staat voor
ieder mens op aarde. Sarah neemt de leerlingen mee op ontdekkingsreis aan
de hand van brieven. Op deze manier maken de leerlingen spelenderwijs
kennis met een aantal aspecten uit de wereldwijde milieuproblematiek. Aan
bod komen de oorzaken van natuur- en milieuproblematiek, de invloed
daarvan op mensen, dieren en planten. Maar het levert ook eenhandelingsperspectief
op. De leerlingen leren wat ze zelf kunnen doen om bewuster
met het milieu om te gaan en duurzaam te handelen. U kunt Sarah's wereld
inzetten als project. In dat geval kunt u de eerste drie lessen in een dagdeel
geven. De lessen zijn zo opgezet dat u de lessen ook gespreid over een aantal
weken kunt geven. Voor de continuïteit is het wel raadzaam om de tijd
tussen de lessen niet te lang te laten zijn.
Schor en slik bb
Hoe ontstaat het Zeeuwse landschap? Wat is er zoal te zien op de schorren
en in de slikken? De leerlingen ontdekken zelf de antwoorden op deze
vragen. En omdat deze kist specifiek op Zeeland gericht is worden ze zich
bewust van een stuk natuur in hun nabije omgeving. De leskist is zowel
binnen als buiten te gebruiken. In de klas krijgen de leerlingen een stukje
theorie, zoals over het ontstaan van schor en slik en de vraag waar het te
vinden is. Buiten kunnen de leerlingen o.m. schelpen zoeken, vogels kijken,
grondproefjes doen, plantjes bekijken en pieren steken. De leskist bevat
onder meer verschillende zoekkaarten, opdrachtkaarten, strand
wandelwaaiers, een verrekijker en zandzeven.
Veulens in de wei peu, ob
Deze bundel bevat een serie praktische opdrachten voor groep 1 en 2. De
opdrachten zijn verdeeld over de vier seizoenen. Bij elk seizoen hoort een
vertelplaat, een meeleesverhaal en 3 lessen waarin uiteenlopende
onderwerpen door middel van verschillende werkvormen aan bod komen.
29
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Het belangrijkste aspect van deze lessen is dat de leerlingen met hoofd, hart
en handen de natuur ontdekken en beleven. De leerlingen maken hun eigen
insectenzuiger, pootafdruk en bloemenpers. Ze helpen de vogels met een
vetbol en een vogelhuisje de winter door. De lessen bevatten ook doebladen
voor de leerlingen.
Vier seizoenen ob
Dit lesmateriaal bewijst maar weer eens dat natuuronderwijs leuk is! Dit
onderwijs sluit aan bij de 'natuurlijke' nieuwsgierigheid van de kleuter.
Bovendien is het belangrijk kinderen zo jong mogelijk in aanraking te
brengen met de natuur in hun omgeving. Het pakket bevat acht natuurprojecten
zoals: eendjes kijken, lentegroen, zomerleven, brood van moeder
aarde, zilveren sporen zijden draden, op een grote paddenstoel, mens en
dier in winterland, stenen blijven. Bij veel onderwerpen is een extra
peuterontdekdoos te reserveren.
Wat groeit er op het land? – landbouwgewassen in Z-Vl. bb
Een aardappelveld ziet er heel anders uit dan een maïsveld, zoveel is
duidelijk. Maar herken je ook wintertarwe, gerst en vlas? En wat gebeurt
daar dan mee? Gewassen vormen ons voedsel of dat van dieren, maar
dienen ook als grondstof voor de industrie of voor de productie van energie.
Met dit lespakket leren leerlingen van de bovenbouw van de basisschool op
een leuke, leerzame manier de gewassen te herkennen, wat een boer moet
doen om deze gewassen te laten groeien en welke invloed het weer heeft
op de oogst. Het lespakket is ontwikkeld in samenwerking met de ZLTO en
de gemeente Terneuzen en sluit aan bij de gewassenborden die 's zomers
langs de landbouwpercelen staan. Dit lespakket bevat o.m. een docentenhandleiding,
13 gewassenborden en zaden.
*Let op: seizoensgebonden materialen of materialen die aan bederf
onderhevig zijn, moet u zelf aanschaffen.
In aanvulling op het gebruik van deze leskist is het heel leuk om met uw
leerlingen een bezoek te brengen aan een boerenbedrijf in de buurt van uw
school. Zo kunnen de leerlingen zien en ervaren waar ze in de lessen aan
hebben gewerkt. Het geleerde blijft in de praktijk vaak veel beter hangen bij
de leerlingen. Ze kunnen alles nog eens met eigen ogen zien en beleven.
Natuur & Zo kan hiervoor bemiddelen tussen uw school en een akkerbouwbedrijf.
Neem contact op via de mail, info@nme-zvl.nl of tel. 0115-649520.
30

Wonderweb mb
Met Wonderweb maken leerlingen van groep 5 en 6 in de directe omgeving
van school op een verrassende manier kennis met de verscheidenheid aan
dier- en plantensoorten, de relaties daartussen en het belang van die
verscheidenheid aan dier- en plantensoorten. Leerlingen ervaren het zelf,
op hun eigen niveau, in de omgeving van hun eigen school, zonder moeilijke
woorden en spelenderwijs! Ze leren goed observeren, leven zich in een
plant- of diersoort en ervaren aan den lijve wat voor eenplant en dier
belangrijk is. Daarbij ontdekken ze allerlei natuurlijke relaties in de
schoolomgeving: wie eet wie, wie zijn mijn vrienden, wie zijn mijn vijanden,
waar is het goed wonen en waar juist minder? Wie heb ik en wie hebben
mij nodig (als schuilplaats, als woonplek of als voedsel)? Zo ontdekken ze
het 'wonderlijke web' van eten en drinken, wonen, vrijen en slapen.
Verrassende werkvormen en aantrekkelijke lesmaterialen gaan in dit
lespakket hand in hand met echte natuurervaringen en kennis over de
natuur dichtbij.
Zwerfafval mooi niet! (lesmap) ob, mb, bb
Zwerfafval kom je bijna overal tegen. Het slingert rond in wegbermen, op
schoolpleinen, in het bos, op het strand en in het winkelcentrum. Zwerfafval
is een van de grootste ergernissen van Nederlanders: van volwassenen én
kinderen. De lesmap Zwerfafval Mooi Niet! speelt daar op in. Het maakt
leerlingen bewust van hun eigen weggooigedrag. Het leert hen kritisch na te
denken over hun eigen gedrag. De lesmap - gemaakt in opdracht van
stichting Nederland Schoon - bestaat uit vier docentenhandleidingen (voor
groepen 1/2, 3/4, 5/6 en 7/8, werkbladen en posters (zogenaamde
praatplaten).
Voor de bovenbouw is er aanvullend de leskist 'Zwerfafval, mooi niet' met
leuke kant-en-klare lesideeën. In aanvulling op het lesprogramma is het ook
mogelijk een opruimactie rond de school te organiseren i.s.m. Natuur&Zo en
de gemeente. Hiervoor zijn veiligheidshesjes, handschoenen, knijpers e.d.
beschikbaar. Een excursie naar de regionale milieustraat behoort ook tot de
mogelijkheden. Geeft u in het reserveringsmenu aan of u enkel het lespakket
of ook een of meerdere aanvullende activiteiten wenst te reserveren.
31
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Zwerfafval mooi niet! (leskist) bb
De leskist Zwerfafval, mooi niet confronteert leerlingen van de bovenbouw
op hun eigen niveau met de afvalproblematiek. Ze krijgen inzicht in wat ze
zelf weggooien en wat er in hun directe omgeving aan afval wordt
geproduceerd. Leerlingen leren verschillende soorten afval kennen en
worden bewust van de noodzaak tot vermindering van de hoeveelheid afval.
In een overzichtelijk werkboek met leesbladen, werkbladen en
opdrachtbladen komen de volgende onderwerpen aan de orde:
- Afval in de natuur, over bodemdiertjes en kringlopen;
- De geschiedenis van afval, tot op de dag van vandaag;
- Afvalverwerking: welke methode is de meest
milieuvriendelijke?
- Verpakkingsmaterialen.
Tevens is het mogelijk een opruimactie rond de school te organiseren i.s.m.
de gemeente. Hiervoor zijn veiligheidshesjes, handschoenen, knijpers e.d.
beschikbaar. Vuilnismannen helpen mee. Neem hiervoor contact op met
Natuur&Zo. Ook een opruimactie op het strand behoort tot de
mogelijkheden, waarvoor een aanvullend pakket in de vorm van een set
rugzakken met inhoud beschikbaar is.
Bij het samenstellen van de lessen is rekening gehouden met de inzichten
van Meervoudige Intelligentie (MI). Voor alle 8 intelligenties zijn opdrachten
te vinden.
32

Planten
Planten en bloemen drogen ob, mb, bb, vo
Creatief bezig zijn met bladeren en bloemen, dat kan met de leskist planten
en bloemen drogen. De kist bevat 10 grote plantenpersen die u 3,5 week
kunt gebruiken om bladeren en bloemen te drogen. In de kist zit een
werkboekje met allerlei ideeën wat u met de gedroogde bloemen en
bladeren kunt doen.
Bomen ob, mb, bb
Bomen zijn overal aanwezig en erg belangrijk voor mensen. Ze geven
verkoeling, zorgen voor een schonere lucht en zijn een heerlijke plek om in te
spelen. Met de leskist Bomen leren leerlingen op een praktische manier de
boom kennen vanaf het begin dat de zaden ontkiemen tot het volwassen
worden van de boom. Voor de jongere kinderen bevat de leskist onder meer
een kabouterpad en sokpoppen. Iets oudere leerlingen luisteren naar de
stroom van de boomsappen door middel van een stethoscoop, meten de
hoogte van een boom met een boomhoogtemeter en leren aan de hand van
een zoekkaart bomen herkennen aan hun bladeren, knoppen of vruchten.
De leskist is uitgegeven door het landelijk comité Nationale boomfeestdag
Boompje groot ob
Door zelf te kijken, te onderzoeken en materialen te verzamelen, ontdekken
de kinderen van alles over het leven van een boom. De kist bevat materialen
als: bladerenmemorie, bomenpuzzels en hout-monsters. Op speelse wijze
worden allerlei thema's over bomen en struiken behandeld. De kist is
uitermate geschikt om de bomen en struiken uit de schoolomgeving bij te
betrekken. Kinderen leren het verschil tussen bomen en struiken, de
onderdelen van de boom en krijgen door dat elke grote boom als een kleine
boom is begonnen en dat een boom er in elk seizoen anders uitziet. Met de
leskist Boompje groot kunt u zowel binnen als buiten aan de slag. De leskist
bevat o.m. een wandkleed van een appelboom met toebehoren, voeldoos,
puzzel van een boom en boomstammetjes.
33
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Zaden ob, mb, bb
Vruchten en zaden zijn een belangrijk en interessant onderdeel van een
plantenleven. Kinderen zien, ervaren en ontdekken de grote variatie in
vormen. Ze maken kennis met het nut en gebruik van zaden. Er zijn drie
leskisten zaden, 1 voor de onderbouw, 1 voor de middenbouw en 1 voor de
bovenbouw. Deze kunt u apart reserveren. De leskist voor de onderbouw
bevat o.m. een handleiding met lessuggesties, verschillende soorten zaden,
een prentenboek en loepjes.
In de leskisten voor de middenbouw en bovenbouw zitten verder 2
ladekastjes met een flink aantal zaden. Deze mogen door de leerlingen
worden bekeken en gehanteerd. De kastjes kunnen een begin zijn van een
project maar ook het middelpunt vormen van een vruchten- en zadenhoek,
-winkeltje of -museum.
De lesmap middenbouw bevat o.m. lessuggesties over vruchten in de klas,
een bessenwandeling, appels bekijken, zaden benoemen en fruit wegen.
De lesmap voor de bovenbouw bevat allerlei lessuggesties om rond de
school bomen te bekijken die zaden dragen bijvoorbeeld de esdoorn, de
kastanje, de linde en de eik. De kinderen kijken waar ze hangen, praten over
de hoeveelheid en zoeken nakomelingen van deze bomen in de buurt.
Verder bevat de leskist allerlei andere opdrachten zoals vruchten en zaden
wegen, gerechten met zaden bereiden, zaden laten ontkiemen etc.
Voor alle leskisten geldt dat de school zelf voor de verbruiksmaterialen
dient te zorgen zoals vogelvoer, zonnepitten, tarwekorrels, bruine bonen
of kastanjes.
Ontdekdoos paddenstoelen peu, ob
Paddenstoelen roepen verwondering op. Doel van deze leskist is om deze
verwondering en bewondering voor paddenstoelen te bevorderen.
Peuters en kleuters leren paddenstoelen kennen en leren regels over de
omgang met paddenstoelen. Ook ontdekken ze waar ze paddenstoelen
kunnen vinden. Het onderwerp leent zich prima voor allerlei
ontwikkelingsoefeningen, bewegingsspelen en creatieve activiteiten. In de
kist zit een voorleesverhaal, proefjes met champignons, het
paddenstoelenpad, diverse puzzels, liedjes en knutseltips bijv. om
paddenstoelenhoedjes te maken.
35

Paddenstoelen ob, mb, bb
De oudere kinderen leren over de bouw, de verschillende soorten en
levenscyclus van paddenstoelen en hun plaats in het natuurlijk systeem.
Gestimuleerd wordt om buiten te gaan speuren (met een spiegeltje!). Ook
binnen kunnen leerlingen aan de slag: ze kunnen schimmels en
champignons * kweken of sporenpatronen maken.
Voor de jongste leerlingen zijn er kleurbouwplaten en kabouterverhalen.
Paddenstoelen zijn er het hele jaar door, maar de meeste vind je in het
najaar, tot de eerste nachtvorst. De meest geschikte maanden om er op uit
te trekken zijn dan ook oktober en november. De docentenhandleiding
bestaat uit een ideeënmap met achtergrondinformatie en lessuggesties. De
leskist bevat de attributen om zowel binnen als buiten aan de slag te gaan,
zoals paddenstoelenmodellen, leesboeken en spiegeltjes.
* Kweekpakketten om in drie of vier weken tijd zelf paddenstoelen te
kweken in de klas kunt u zelf bestellen. Dit kan bijvoorbeeld via
www.kweekbak.nl of www.minichamp.nl.
Planten en mossen bb, vo
De veldwerkkist Planten en mossen is prima te gebruiken tijdens
natuurweken, natuurlessen, scouting en in de directe schoolomgeving. Met
deze kist leren de leerlingen door middel van gerichte opdrachten beter en
doelgerichter kijken naar verschillende vegetatielagen en wilde planten,
grassen, varens en mossen.
De kist bevat een zevental opdrachten. De leerlingen maken onder meer een
beschrijving van het gebied, maken een vegetatieopname en inventariseren
en bestuderen de aanwezige planten. De kist bevat o.m. de volgende
materialen: docentenhandleiding, korfthermometer, plantenpersen,
meetlinten, steelloepjes en bodemvochtigheidsmeters.
35
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Elementen
De watertoren peu, ob
De kinderen kunnen aan de slag met het thema water en de watertoren,
om vervolgens een kijkje te gaan nemen in de Axelse Watertoren. De leskist
is gemaakt door een PABO-studente, Dianne Boeije uit Axel. De leskist bevat
o.m. een ideeënmap, memoriespel, een puzzel van de watertoren, een
waterpad, diverse prentenboeken en veel gebruiksvoorwerpen die met
water te maken hebben zoals een douchekop, een spons, een afwasborstel
etc.
Droppie water ob
Hoofdpersoon in het lespakket Droppie water is Droppie de waterdruppel.
Deze handpop laat de kinderen spelenderwijs kennis maken met water:
waarom is water belangrijk, waar gebruiken we het voor, wat is vuil water
(vies!) en schoon water (fijn!), hoe wordt vuil water weer schoon? Elk van
de vijf lessen begint met een gesprek met handpop Droppie. Daarna volgen
verschillende activiteiten, klassikaal of in groepsverband. Aan het eind van
elk onderdeel staan voor de leerkracht extra suggesties voor differentiatie,
uitbreiding en verdieping van de lessen en achtergrondinformatie ter
beschikking.
Het weer mb, bb
Met de leskist Het weer kunnen kinderen het weer gaan volgen door zelf
metingen te verrichten. Ze meten de hoeveelheid neerslag, de windsnelheid,
de windrichting, de temperatuur, de luchtvochtigheid, en de
luchtdruk met behulp van meetapparatuur die in de kist aanwezig is. Dit
kunnen de leerlingen dagelijks doen. De meetresultaten worden ingevuld
in het weersoverzicht. Daarnaast zijn er werkbladen en informatie over het
weer. De kist bevat o.m. een docentenhandleiding, een regenmeter, een
barometer, een windsnelheidsmeter en windvaan.
Ontdekdoos water peu, ob
De meeste peuters en kleuters vinden het heerlijk om met water te spelen
en te spetteren. Voor veel kinderen is water een belevenis. Het doel van
deze ontdekdoos is peuters en kleuters al spelenderwijs water laten voelen
en laten ontdekken wat je met water allemaal kunt doen. Ze leren dat een
bakje soms blijft drijven en soms niet.
36

En niet alle knikkers passen in het bootje! Op een gegeven moment wordt
dat toch echt te zwaar. De ontdekdoos water bevat o.m een aquarium en
allerlei spulletjes die blijven drijven of zinken, afbeeldingen van de vijf
stadia van de kikker, de kleren van een eend en tips voor liedjes en
kringgesprekken.
Watch bb, vo
Watch is een activiteitenprogramma voor jongeren tussen de 10 en 14 jaar.
Het is een landelijk project, waarbij jongeren actief onderzoek doen naar
het water in de eigen omgeving. De Watch formule komt oorspronkelijk uit
Engeland. De deelnemende jongeren, Watchers genaamd, verzamelen met
hun klas, jeugd- of natuurclub allerlei gegevens over water. Op de website
www.watchweb.nl maken Watchers hun eigen waterrapport. Daarbij krijgen
ze feedback over de waterkwaliteit van de Watch-kikker.
Met Watch leren de kinderen wateronderzoek te doen en samen te werken.
Daarnaast leren ze ook veel over natuur en het milieu. Want hoe ziet een
waterhoentje er eigenlijk uit? En wat is de zuurgraad van de
onderzoeksplek? Watch is ook plezier beleven aan het buiten zijn. Het
draait om spelenderwijs de omgeving te verkennen, om verbazing en
verwondering en nieuwe ervaringen.
Water, het blauwe goud mb, bb
Voor ons is water heel gewoon. Als we de kraan open doen, dan stroomt
het water er uit. We poetsen onze tanden en wassen onze handen. Het
water uit de kraan is schoon. Je kunt het drinken en je wordt niet ziek. En er
is genoeg voor iedereen. Water wordt schoongemaakt in een fabriek.
In Kenia, in Afrika, is dat heel anders. Daar hebben veel mensen niet eens
een kraan en schoon water is er niet altijd. De bedoeling van het lespakket
Water, het blauwe goud is om de betrokkenheid van kinderen op de
basisschool bij water te vergroten. Dit gebeurt via informatie, spelletjes,
lesopdrachten en oefeningen en via de dvd. De dvd is gemaakt door
kinderen van de Child Medio groep van Plan Kenia en laat zien wat water
voor hen betekent. De lesstof is uitgesplitst naar 4 leeftijdsgroepen. De
hoofddoelgroepen zijn kinderen uit de groepen 5/6 en 7/8, maar de hele
school kan met het thema aan de slag. Het onderwerp leent zich uitstekend
voor een projectweek rond het thema water. Het lesmateriaal geeft
suggesties voor de lesstof, maar de mogelijkheden voor u als leerkracht zijn
oneindig.
37
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Wees wijs met water bb
Zonder water is er geen leven mogelijk. Schoon, zoet water is onmisbaar en
schaars, zowel dichtbij huis als wereldwijd. Met water moeten we dus zuinig
omgaan. Het doel van dit lesmateriaal is om kinderen inzicht te geven hoe
belangrijk water is. Het lesmateriaal is bedoeld als een aanzet om duurzaam
gedrag ten aanzien van water te stimuleren. De leskist bevat o.m. een
handleiding, watermeter, diverse dvd's, tuinslang en buizenset.
Windekind peu, ob
Wat kun je allemaal met wind doen, wat heeft de wind meegeblazen en hoe
zet je een windmolen in elkaar? Met de leskist Windekind bestuderen de
kinderen het weer, zoeken ze veertjes en tekenen ze de wind. De opdrachten
zijn afzonderlijk verpakt in kleurige tasjes. De leskist bevat o.m. een
windscherm, een cd, 8 tasjes met opdrachten.
Wonderwaterwereld mb, bb
De kinderen maken kennis met het fascinerende leven in sloot en plas. Ze
gaan zelf met een schepnetje op pad en bekijken de opgeviste diertjes in
(loep-)potjes. De kinderen leren over de soortenrijkdom, ontwikkelings-
-stadia (kikkervisjes, larven), en over relaties (wie eet wie/wat?).De
kinderen worden op school voorbereid op het veldwerk. Dit gebeurt met
spelletjes, het bekijken van afbeeldingen en de voor- en nabespreking van
opdrachten. Aan de waterkant werken de kinderen in groepjes aan
opdrachten over planten en dieren, hun leefomstandigheden en de
waterkwaliteit. De visjes, amfibieën of andere waterdiertjes kunnen in de
klas in een aquarium bestudeerd worden; b.v. de ontwikkeling van kikkerdril
tot kikker. Let wel op een goede verzorging en breng de dieren z.s.m.
weer terug. De nadruk bij dit lespakket ligt op de natuurbeleving, op het
plezier van het buiten bezig zijn, op de spanning van het zelf vissen en
op het bijbrengen van interesse voor de wonderwaterwereld.
* De geschikte maanden voor dit onderwerp zijn mei t/m september.
38

Materialen
Energie natuurlijk duurzaam bb, vo
In 2007 bestond Zeeuwind 20 jaar. Ter ere van dit jubileumjaar heeft de
coöperatie een subsidie verstrekt voor het aanschaffen van 4 leskisten over
klimaat en duurzaam energieverbruik voor kinderen van de bovenbouw van
het basisonderwijs.
Kinderen ontdekken hoe door het verbranden van fossiele brandstoffen het
broeikaseffect ontstaat en dat dit een klimaatverandering tot gevolg heeft.
Ze leren het belang van duurzame energie kennen en denken na over
energiebesparing.
Tijdens een introductieles krijgen de leerlingen inzicht in het belang
van de dampkring en hoe deze wordt bedreigd door een teveel aan
broeikasgassen. In de daaropvolgende lessen leren ze over de begrippen
energie en energiegebruik en denken ze na over energiebesparing en het
gebruik van duurzame energie.
De leskist bevat o.m. een docentenhandleiding en achtergrondinformatie,
dvd over het klimaat, een huis met en zonder isolatiemateriaal, kachel,
thermometer, stroommeter, minizonnecollectoren, zonneauto, windmolen
en windmeter, trekveer, verschillende lampen, energiekwartetten en het
boekje 'Energie, natuurlijk duurzaam'.
Fossielen bb, vo
Fossielen zijn overblijfselen van levende wezens. Het begrip overblijfsel
moet hier zeer ruim worden genomen: het kunnen oorspronkelijke resten
zijn (gelooid, gedroogd, gepekeld, etc.), afdrukken of afgietsels in of van
steen van organismen (of delen ervan), maar ook versteende sporen die
zijn nagelaten, zoals kruipsporen, voetafdrukken, boorgaten of organische
producten. De fossielenkist bevat o.m. mineralen en gesteenten,
27 verschillende fossielen en een natuurgids over fossielen. Aan bod komen
onderwerpen als de ontwikkeling van het leven op aarde, planten, de
mammoet en stekelhuidigen.
Natuurlijk energie! ob, mb, bb
Energie is een breed begrip. Ademhalen, huizen bouwen, nadenken; bijna
alles kost energie! Kinderen groeien op met energie in overvloed. Maar het
is van groot belang dat kinderen ontdekken wat energie is en waarom ook zij
er bewust mee om moeten gaan.
39
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Daarom is er het lespakket Natuurlijk Energie! dat schoolbreed kan worden
ingezet om kinderen op een actieve en stimulerende manier kennis te laten
maken met energie.
Het lespakket bevat zeer veel lesmateriaal zoals een docentenhandleiding,
werkbladen voor de leerlingen, video/dvd, website, cd-rom, cd met liedjes,
prentenboek met verhalen van Koning Lollie, een wereldkaart en een doedoos
voor proefjes.
De kinderen van de onderbouw ervaren samen met koning Lollie wat je kunt
doen met water, wind, warmte, stroom en licht. Elke dag staat koning Lollie
voor een ander probleem. Bijvoorbeeld: het stormt heel erg hard en koning
Lollie moet naar buiten om nieuwe lollies te kopen, hoe komt hij vooruit in
de harde wind? Of koning Lollie wil in bad en zet de kraan aan, hij vindt dit
zo'n leuk geluid, hij laat de kraan maar aanstaan. Het kasteel loopt onder
water, wat nu?
In het lespakket voor de midden- en bovenbouw speelt het fictieve karakter
Volty Power de hoofdrol. Volty Power neemt de kinderen mee naar het land
van Draai en Kolk (water), het land van Waai en Woei (wind), het land van
Graaf en Boor (brandstof) en het land van Steeds Opnieuw (hergebruik). De
groepen 7 en 8 gaan in op vragen als wat is energie, hoe gebruik je energie
en kan energie opraken?
Duurzame energie hoeft dus met dit lespakket geen lastig onderwerp te zijn.
Het lespakket Natuurlijk energie! belicht energie vanuit vier invalshoeken:
weten, begrijpen, doen en toepassen. Met deze opzet komt het lespakket
tegemoet aan de verschillende manieren van leren.
Ontdekdoos zand en stenen peu, ob
Peuters ontdekken met de materialen dat zand uit heel kleine steentjes
bestaat en dat er verschillende soorten/vormen van stenen bestaan. De
peuters ervaren en verkennen wat je allemaal met zand en stenen kunt
doen. De peuter gebruikt al zijn zintuigen: hij kijkt, hoort, voelt en ruikt. De
peuter ondergaat al deze ervaringen, het contact met het element aarde
(zand) en het eigen lichaam, bij uitstek in het spel met zand en stenen. De
leskist bevat o.m. de volgende materialen: een handleiding, verschillende
soorten zand en stenen, verschillende zeven en vergrootglazen.
40

Papier maken ob, mb, bb, vo
Er zijn allerlei manieren om papier te maken. Van oude kranten nieuw
papier maken is een eenvoudige manier en daarom geschikt om in de klas
uit te voeren. De kinderen kunnen alle handelingen zelf doen. Van pulp
maken (snipperen, kneden en daarna mixen) tot papier scheppen. In de
lesmap staan alle stappen duidelijk omschreven. De leskist bevat o.m. een
kom, mixer, 2 zeven en 2 schepramen, plankjes en droogdoekjes. U zorgt
zelf voor oud papier, emmer, kopje, waslijn met knijpers en water. Ga bij
voorkeur papier maken in een ruimte waar de vloer even nat mag worden.
Zonnepad ob
Het Zonnepad is een activiteit die gaat over energie, over de energie van de
zon en die van jezelf. De leerlingen lopen het Zonnepad en maken daarbij
kennis met allerlei aspecten en spelletjes rondom het thema zon en zonneenergie.
De werkwijze is ongeveer dezelfde als bij andere kleuterpaden. De
activiteit maakt onderdeel uit van een doorgaande leerlijn over energie en
duurzaamheid en kan gekoppeld worden aan lessen uit de Zon op school
lesmap, zie de website www.zonopschool.nl.
De kist bevat o.m. de volgende activiteiten: schilderen met zonnige
kleurtjes, schaduwtikkertje, rijmwoorden bedenken, zonnige liedjes en de
zonnewijzer.
41
dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf

dieren omgeving planten elementen materialen wijzelf
Wijzelf
Het menselijk lichaam mb, bb
Wat kun je allemaal met je lijf? Hoe zit je lijf eigenlijk in elkaar? Waarom
heb jij een andere kleur haar dan je klasgenootjes? Deze vragen komen aan
de orde in een speciaal ontwikkeld lespakket dat aansluit op de
lesmethodes van de midden- en bovenbouw over het menselijk lichaam.
Met behulp van een anatomisch model van het menselijk lichaam leren
kinderen meer over hun eigen lijf. De kinderen kunnen zelfstandig met het
lespakket aan de slag. De leskist bevat o.m. werkbladen, een interactieve
cd van het menselijk lichaam en een anatomisch model van het menselijk
lichaam.
Ontdekdoos zintuigen peu, ob
Met je ogen kan je zien, oren zijn bedoeld om mee te horen, een neus om
te ruiken en een mond om mee te proeven. En voelen doe je met je
vingers, handen of eigenlijk je hele huid. Met deze leskist worden de jonge
kinderen geprikkeld hun zintuigen te ontdekken en te gebruiken. De leskist
bevat o.m. een luistermemory, een geluidenbingo, opdrachten om geuren
te raden en voorwerpen te herkennen, geluidskokers, een kijkplaat en
voeldoos.
Smaaklessen ob, mb, bb
Smaaklessen is een compleet lesprogramma over eten en smaak voor
groep 1 t/m 8 van het basisonderwijs. In dit unieke lesprogramma staat
het beleven van voedsel centraal. Proeven, ruiken, horen, voelen en kijken:
met al hun zintuigen verkennen kinderen het dagelijkse eten. Jong aanleren
van gezond eet- en beweeggedrag is essentieel voor het verankeren van
duurzame goede eetgewoonten. Om te zorgen dat de explosieve groei van
kinderen met overgewicht niet verder doorzet is het van belang kinderen al
van jongs af aan liefde en interesse voor voedsel bij te brengen.
Voor de groepen 1/2, 3/4, 5/6 en 7/8 zijn er aparte leskisten. Voor alle
leskisten geldt dat de 'verse' producten op het moment van gebruik moeten
worden aangeschaft. De plastic spullen die in de kist zitten mogen uiteraard
gebruikt worden. Maar mocht u zelf bordjes, bekertjes en bestek hebben dan
raden wij aan die te gebruiken uit milieuvriendelijk oogpunt.
-
42

- In de lessen voor groep 1/2 worden eenvoudige opdrachten rond
proeven, ruiken en sorteren gegeven. De focus ligt op pauzehappen
en dranken en op het klaarmaken van een schoolontbijt.
- Groep 3/4 focust op ontbijt en traktaties. Enkele voorbeelden van de
onderwerpen: Dit eten ken ik nog niet. Hoe voelt en klinkt eten? De
leskist bevat o.m. de volgende materialen: een lesprogramma met
werkbladen, poster van de schijf van 5 en diverse kleurstoffen
- De smaaklessen voor groep 5/6 gaan vooral over de lunch en het
overblijven. De kinderen kunnen ervaren dat kleur en uiterlijk van
voedsel invloed heeft op de smaak. Ze praten over verschillen en
overeenkomsten in eetgewoonten van elkaar en die van andere
culturen. In de kist zit onder meer een smaakpaspoort voor ieder
kind met leuke opdrachten en weetjes.
- Groep 7/8 werpt zich op het avondeten. Bij de les Lekker Fit kunnen
de kinderen ervaren, ontdekken, testen, proeven en koken. Het
Smaakrestaurant komt aan bod, dat betekent ervaren wat er kan
gebeuren als je eten lang bewaart.
Wijzelf ob
De leskist Wijzelf gaat over zintuigen. Kijken, ruiken, horen, proeven, voelen:
we doen het de hele dag, maar zijn ons er niet altijd van bewust. Toch zijn de
zintuigen heel belangrijk. Met deze leskist ervaren kinderen spelenderwijs al
die zintuigen. Bewust ervaren is niet alleen een fijne bezigheid, het helpt
kinderen ook om te leren, om creativiteit te ontwikkelen, om zich te
concentreren, om een ik-bewustzijn te ontwikkelen of om sociaal gedrag te
bevorderen. De leskist bevat o.m. opdrachtkaarten, voelmaterialen,
geluidskokers, reukpotjes en spiegeltjes.
43

Veldmaterialen
Naast leskisten kunt u bij Natuur&Zo ook terecht voor het lenen van
boeken, cd-roms en video's. De collectie is te lang om in deze brochure op
te nemen. Kom een kijkje nemen in ons kantoor aan de Oostkant 1 in
Terneuzen om de boeken te bekijken!
Bij de leskisten kunnen ook de nodige veldmaterialen worden geleend.
Deze materialen zijn ook los te gebruiken.
- vlindernetten
- schepnetten
- muizenvallen
- thermometers
- boomhoogtemeters
- boomdiktemeters
- verrekijkers
- microscopen
- decibelmeters
- vleermuizendetectors
- insectenzuigers
- loepjes
- zoekkaarten van o.a. vlinders, bodemdiertjes,
boomdiertjes, schelpen, wilde planten, struiken, grote grazers,
landbouwgewassen, waterdiertjes, hommels, weidevogels
lieveheersbeestjes, muizen, grassen, zaden,
bomen, wolken, vogels, duinplanten.
- aquaria
- kompassen
- zeefjes
- grondboren
- meetlinten
- stopwatches
- windmeters
- onderwaterkijkers
- amfibieënvallen
44

Natuurouders op school
Erop uit met leerlingen om de schoolomgeving te verkennen: vogels kijken,
bomen meten, paddenstoelen zoeken. Hartstikke leuk, maar niet altijd even
gemakkelijk te realiseren. Want zo'n excursie vraagt aardig wat geregel.
Trouwens ook het bloemen-drogen en wriemeldiertjes-onderzoek in de klas
is voor leerkrachten met hun propvolle programma's dikwijls moeilijk te
organiseren.
Gelukkig zijn er in Zeeuws-Vlaanderen tientallen natuurouders, die de
leerkrachten bij deze natuuractiviteiten kunnen ondersteunen.
Natuurouders? Een soort leesmoeders, maar dan anders, zullen we maar
zeggen. Ouders, die niet alleen heel wat weten over de natuur in uw
schoolomgeving, maar ook weten hoe ze activiteiten kunnen organiseren,
hoe ze groepen leerlingen kunnen begeleiden, waar ze materialen vandaan
kunnen halen. Die suggesties kunnen doen of een deel van de uitvoering
op zich kunnen nemen. Kortom, natuurouders kunnen een grote steun
betekenen bij uw praktisch natuuronderwijs. Want van natuuronderwijs
kunt u heel wat meer maken dan een les of een invuloefening uit de
methode.
Om natuurouders bij te scholen worden door Natuur&Zo regelmatig
cursussen gegeven. Die gaan meestal over een door de ouders aangedragen
onderwerp, maar ook suggesties van uw kant zijn zeer welkom.
Mocht u als school trouwens zelf niet over natuurouders beschikken, maar
zijn er wel geïnteresseerde ouders, dan willen wij met alle plezier eens met
u en hen van gedachten wisselen. Ook een natuuroudercursus op maat, bij
u op school, behoort tot de mogelijkheden.
Tijdens ouderavonden kunnen wij ons lesmateriaal aan de ouders en uw
team presenteren. En na de pauze kunnen we met z'n allen bijvoorbeeld
uilenballen uitpluizen of bodemdiertjes zoeken!
Heeft u belangstelling voor de ondersteuning vanuit Natuur&Zo, neemt u
dan gerust contact met ons op. We kijken dan samen wat wij voor uw
school kunnen betekenen!
Zijn er nieuwe natuurouders op uw school, dan horen wij dat graag. Wij
kunnen dan, indien gewenst voor de scholing zorgen.
45

Projecten met derden
Natuur&Zo is betrokken bij allerlei projecten in Zeeuws-Vlaanderen. Ook
voor scholen kan het interessant en leuk zijn om hier kennis van te nemen
en aan deel te nemen.
Afgelopen jaren hebben wij samen met de Zeeuws-Vlaamse gemeenten of
andere partijen activiteiten georganiseerd, begeleid of ondersteund
rondom:
Boomfeestdag
Op deze dag in maart kunnen leerlingen van de bovenbouw van de
basisscholen bomen planten in hun eigen omgeving en deelnemen aan
activiteiten rondom bomen.
Lenteprikkel
Samen het strand opruimen (april, mei) is niet alleen leerzaam, maar ook
leuk!
Warme Truiendag
Op Warme Truiendag in februari trekt iedereen een warme trui aan en zet
de verwarming een graadje lager.
Week van de Zee
Tijdens de Week van de Zee in april, mei zijn er allerlei excursies,
wandelingen, fietstochten en exposities in de streek.
Veel restaurants bieden een speciaal vismenu aan.
Nacht van de Nacht
In het laatste weekeinde van oktober staat de nacht centraal
en benadrukken we het belang van de duisternis voor onze gezondheid
en dat van dieren en planten. Dit gebeurt met allerlei activiteiten.
Week van de mobiliteit/ Groene Voetstappen
Kom in september met de fiets of te voet naar school en verdien groene
voetstappen voor een beter klimaat!
46

De Zeeuwse Zonnefabriek
Zon op school is een project voor alle groepen van de basisschool om van
alles te leren over energie en klimaat. De zon kun je daarbij zien als motor
achter al het leven op aarde. Tegelijkertijd help je mee om op school duurzame
energie op te wekken en energie te besparen. Bijvoorbeeld door de
zonnepanelen op dak van de school.
Landelijke Natuurwerkdag
Elke eerste zaterdag van november vindt de landelijke Natuurwerkdag
plaats. Iedereen kan die dag werken aan het behoud en herstel van natuur
en landschap. De Natuurwerkdag is dan ook eigenlijk een opknapbeurt van
het landschap.
Natuurspeeltuin De Boomhut
Natuur&Zo stond aan de basis van natuurspeeltuin De Boomhut in
Terneuzen. Technasium-leerlingen van scholengemeenschap De Rede in
Terneuzen mochten meedenken over de inrichting van de nieuwe speeltuin.
Ze brachten een bezoek aan een natuurspeeltuin in Rotterdam en maakten
maquettes aan de hand van hun ideeën.
Amfibieën
Lekker naar buiten en samen met de leerlingen zoeken naar alles wat leeft
in en rondom kikkerpoelen en vijvers (mei, juni). En een gids vertelt
ondertussen over de bijzondere amfibieën in Zeeuws-Vlaanderen!
47

De boer op
Wat groeit er op het land? Veel kinderen, maar ook volwassenen weten niet
wat er op de akkers groeit en wat de boer moet doen om deze gewassen te
laten groeien. Landbouworganisatie ZLTO heeft een aantal boerenbedrijven
in de streek bereid gevonden om groepen schoolkinderen te ontvangen en
rond te leiden. Waar mogelijk kunt u er ook een speurtocht of opdrachten
met de kinderen doen. Het bezoek aan een akkerbouwbedrijf sluit prima
aan bij het lespakket Wat groeit er op het land? dat via Natuur&Zo te leen
is. Heeft u interesse in een excursie bij de boer, dan kan Natuur & Zo
bemiddelen tussen uw school en een akkerbouwbedrijf in de buurt. Neem
contact op via de mail, info@nme-zvl.nl of tel. 0115-649520.
Via de mail houden wij u op de hoogte van activiteiten waaraan ook uw
school kan deelnemen. Graag houden we een actueel overzicht bij van de
mailadressen van de Zeeuws-Vlaamse scholen. Wilt u wijzigingen in uw
mailadres aan ons doorgeven? Raadpleeg ook regelmatig onze website. Dan
kunt u direct zien welke activiteiten we in petto hebben.
48

Projecten van derden
Woordvoerders van de Natuur bb
Woordvoerder van de Natuur word je niet zomaar. Daar moeten de
leerlingen wel wat voor doen! Daarom gaan ze met een boswachter de
natuur in om zelf het bijzondere, het karakteristieke van een gebied te
ontdekken. Het programma in natuurgebied De Braakman legt de nadruk op
de samenhang in de natuur tussen dieren, planten, water en bodem. Ook
landschap en historie zijn van belang om het landschap te begrijpen.
Vervolgens gaan ze hun bevindingen verwerken en presenteren. Zo worden
ze dus daadwerkelijk Woordvoerders van de Natuur.
Door mee te doen aan Woordvoerders van de Natuur ontdekken uw
leerlingen De Braakman. De leerlingen kruipen hierbij in de huid van
bijvoorbeeld een onderzoeker, een natuurbeheerder of een geoloog.
Elk kind kan het gebied dus ontdekken op de manier die het beste bij hem
of haar past.
Worden uw leerlingen ook Woordvoerder van de Natuur? U krijgt alle
informatie in een leerkrachtenhandleiding en praktische tips om met het
programma aan de slag te gaan. Samen met een boswachter doorloopt u
het hele programma en maakt u kennis met De Braakman.
Bij Woordvoerders van de Natuur zijn via Natuur&Zo zes
tentoonstellingspanelen te leen over het ontstaan van Braakman, de
geschiedenis en de flora en de fauna.
Excursies met de Boswachter - 2011
Paddenstoelen zoeken ob
Met spiegeltjes en zoekkaarten gaan we op zoek naar paddenstoelen in
Braakman-Zuid. Natuurlijk gaan we ook op zoek naar andere schatten van
het bos (mooie bladeren, eikeltjes etc.)
Vogels kijken met de Boswachter mb, bb
Laarzen aan en verrekijkers mee. We gaan vogels spotten; eenden, ganzen,
meeuwen en steltlopers in de Margarethapolder bij Terneuzen. Wel na het
broedseizoen, want we willen de vogels niet storen!
49

Door middel van zoekkaarten ontdekken we welke vogels er zijn. Tijdens de
excursie komen we er van alles over te weten.
Het bos in de herfst ob, mb, bb, vo
Langzaam kleuren de bladeren van groen naar geel of rood. Hoe komt dat?
Waar wonen de bosdieren in de herfst en winter? Wat zijn paddenstoelen?
Ga mee met de boswachter en leer alles over het bos in de herfst.
Locaties: Braakman-Zuid en De Knokkert in Nieuwvliet.
Een dag in de natuur mb, bb
Een hele dag met de boswachter op pad. Excursie, met veldmateriaal op
onderzoek, picknicken, werken en hutten bouwen. Gaan jullie mee?
Hulpboswachters gezocht mb, bb
Wie helpt de boswachter bij zijn dagelijkse werk? We onderzoeken het bos,
kijken welke dieren er leven in de natuur, repareren een hek, zoeken naar
sporen en ondertussen leren we heel veel over de natuur. Wie helpt er
mee?
Vleermuizen en andere nachtdieren bb
Gaan jullie mee op zoek naar de nachtdieren van het bos? Wie durft? Een
nachtdierenexcursie is spannend en leerzaam.
Locaties: De Knokkert in Nieuwvliet, Canisvliet in Westdorpe, Smitsschorre
in Axel en Braakman-Zuid.
Voor meer info:
Marijke Lieman,
boswachter Staatsbosbeheer
M.Lieman@staatsbosbeheer.nl
0117-306068
50

Saeftinghe in nieuw jasje
Bezoekerscentrum Saeftinghe is in een nieuw jasje gestoken. De
tentoonstelling is uitermate geschikt voor kinderen van de basisschool en
zal dus zeker in de smaak vallen bij uw leerlingen.
Komend schooljaar start stichting Het Zeeuwse Landschap weer met het
scholenproject in Het Verdronken Land van Saeftinghe. Dit jaar heeft de
stichting een afwisselend aanbod voor de scholen.
Scholen kunnen zelf een programma samenstellen dat optimaal aansluit op
uw lessen en dat hun leerlingen het meeste zal aanspreken. U kunt zelf
bepalen hoe u uw bezoek wilt indelen.
Dit zijn de verschillende mogelijkheden:
Film: Lente in Saeftinghe ob, mb, bb
Deze film duurt 20 minuten en neemt je mee op een excursie door
Saeftinghe. Deelname is gratis.
Excursie bb
Een tocht door Het Verdronken Land van Saeftinghe onder leiding van een
gids. Kosten: € 50,00 per groep van max. 30 personen. De duur van de tocht
wordt in onderling overleg bepaald.
Speurtocht door het bezoekerscentrum bb
Leerlingen krijgen vragen en opdrachten over alle onderwerpen in de
tentoonstelling. Een prima voorbereiding op de excursie, maar ook geschikt
als zelfstandige activiteit of als verwerkingsopdracht na de excursie.
De speurtocht vraagt circa 45 minuten.
Deelname is gratis.
Lesbrief : Het Verdronken Land van Saeftinghe bb
Ter voorbereiding op de excursie en te behandelen in de klas. De lesbrief
behandelt het ontstaan, de geschiedenis en het belang van Saeftinghe. Ook
komen de flora en fauna aan bod en bevat zowel informatie voor de docent
als een verwerkingsdeel voor de leerlingen. De lesbrief is gratis te
verkrijgen.
51

Gastles bb
Powerpoint-presentatie met daarna een vraag en antwoord spel waarbij
een grote puzzel wordt gebruikt. Deze les wordt gegeven door een ervaren
gids van Het Zeeuwse Landschap en duurt 30 minuten. Kosten: € 50,00 per
les.
Korte wandeling mb, bb
Wandeling van ongeveer 45 minuten over het plankierpad onder leiding
van een gids. Kosten: € 50,00 per klas.
Krabbenpadtochtje ob, mb
Een zelf te begeleiden spelactiviteit over het plankierpad van ca 2 uur.
Kosten: € 25,00 per klas.
Schaapskooi ob, mb, bb
Het Zeeuwse Landschap bezit in Emmadorp, vlakbij het bezoekerscentrum,
een oude Schaapskooi. Hier kunt u picknicken met uw klas en eventueel
wat spel-activiteiten doen. Ook is er een leslokaal aanwezig waar eenvoudige
proefjes en opdrachten kunnen worden uitgevoerd. Gebruik van de
Schaapskooi is gratis.
Voor reservering of nadere informatie:
Bezoekerscentrum Saeftinghe
Emmaweg 4
4568 PW Nieuw-Namen
Contactpersoon: K. de Putter
Tel. 0114-633110 of e-mail: k.de.putter@hetzeeuwselandschap.nl
Natuur&Zo is niet verantwoordelijk voor wijziging in het programma
van Staatsbosbeheer en stichting Het Zeeuwse Landschap.
52

Drukwerk en layout:
Print & Press Terneuzen