Groninger Museum

Groninger Museum
Alessandro Mendini e.a.
In de hedendaagse stad vervullen musea een sleutelrol. Ze zijn van
belang voor city-branding en stimuleren de creativiteit in de stad.
Bij de realisatie van een nieuw museum wordt dan ook een impuls
verwacht zoals na de realisatie van het Guggenheim museum in
Bilbao in 1997. Deze stad staat wereldwijd in de spotlights. Dit
“Bilbao-effect” is op dat moment niet nieuw want het heeft zijn
voorloper in Groningen. Sinds 1994 trekt daar het Groninger
Museum van Alessandro Mendini namelijk de aandacht....
Aanleiding
Ter gelegenheid van haar 25-jarig jubileum stelt de Gasunie
(energiebedrijf uit Groningen) in 1987 25 miljoen gulden
beschikbaar voor de bouw van een museum. Men kiest voor
deze bestemming vanwege de te verwachten impuls voor
de stad en regio. De schenker heeft een vooruitziende blik,
want dit vertrouwen in musea wordt pas later gemeengoed.
Dat het nieuwe Groninger Museum ook werkelijk een
stimulerende rol heeft vervuld voor Groningen, is echter
met name te danken aan toenmalig museumdirecteur
Frans Haks en architect Alessandro Mendini.
Immers, nu elk museum de doelstelling heeft om
onderscheidend te zijn, of zelfs een stad onderscheidend te
maken wordt dit paradoxaal genoeg met de realisatie van
elk nieuw museum moeilijker. De grote verscheidenheid
leidt onvermijdelijk tot een nieuw soort eenvormigheid.
Daarbij is het nogal een verschil of een museum in een
alom bekende stad komt te staan zoals het nieuwe MOMA
in New York of Tate Modern in Londen, of dat het een
afgelegen provinciestad zoals Groningen of Bilbao op de
kaart moet zetten. De musea in laatstgenoemde plaatsen
moeten immers niet alleen een plek in de stad veroveren,
ze moeten ook een uitstraling hebben die de grenzen van de
provincie overstijgt. Het museum is dus niet alleen een doos
voor kunst, maar evenzeer een communicatiemiddel naar
de omgeving. Als de afstand tussen zender en ontvanger
groeit is er ook een sterker communicatiemiddel nodig. Dat
sterke communicatiemiddel is in Groningen gevonden in de
persoon van Alessandro Mendini.
Afb. 1 Situatie, schaal 1:10.000
Architect
Alessandro Mendini is een kunstenaar, ontwerper en
theoreticus die in Groningen zijn eerste gebouw realiseert
Het museum is zo extravagant dat de uitstraling tot ver
buiten Nederland reikt. Het gebouw verenigt verschillende
stijlen en is uitgesproken postmodern (zie kader elders
in deze canon). Afzonderlijke delen zijn ontworpen door
verschillende architecten en als in een collage aan elkaar
verbonden. Het kleurrijke en gevarieerde uiterlijk maakt
van het museum een verleidelijke speeltuin. Door de ligging
in het water doet het denken aan een vreemd schip dat om
nog onduidelijke redenen hier heeft aangemeerd.
Context
Het museum is gebouwd in de zwaaikom, een verbreding in
het Verbindingskanaal voor het centraal station. Het ligt aan
een nieuwe voetgangersbrug die de nieuwe stad rondom
het station verbindt met de oude binnenstad. Aan deze brug
staat een toren die de depots en de kantoren bevat. Onder in
deze toren bevindt zich ook de entree. Op entreeniveau zijn
verder het restaurant en de museumwinkel te vinden. De
bezoeker betreedt het museum door een centraal gelegen
kleurrijke trap af te dalen. Van hieruit leidt een as naar
het oostelijke en westelijke deel van het museum. Hierbij
vormt een ovaalvormige ruimte aan elke as de overgang
naar de paviljoens.
Het oostelijke deel bestaat uit een onderbouw van Mendini
met daarbovenop een paviljoen van Coop Himmelb(l)au.
Afb. 2 Isometrie Groninger museum.

Het paviljoen van Mendini kent een traditionele opbouw die
verwijst naar klassieke museumtypen. De gevel is bedrukt
met een voor Mendini kenmerkend mozaïekpatroon.
Het paviljoen van Coop Himmelb(l)au bestaat uit een
verzameling staalplaten die schijnbaar willekeurig op het
strakke volume van Mendini terecht zijn gekomen. Dit
paviljoen is open met veel glas en binnenvallend daglicht.
Het is in de praktijk niet geschikt voor tentoonstellingen en
staat dan ook vaak leeg. Het is toegankelijk als kunstwerk
op zichzelf, bijzonder omdat het één van de weinige
deconstructivistische gebouwen in dit deel van Europa is.
Het westelijke deel bestaat uit een bakstenen paviljoen
van Michele De Lucchi. Dit blok loopt iets taps toe en het
materiaal en de vorm verwijzen naar de historische stad
en naar de voorheen op die plek gelegen vestingwerken.
Dit, paviljoen is oorspronkelijk bedoeld voor regionale
archeologie en geschiedenis. Een aluminium cilinder die
hier bovenop is geplaatst vormt de kroon op de burcht-
illussie. Dit ronde volume is ontworpen door de Franse
designer Philippe Starck. Het is ingericht met gordijnen
en een glazen vitrine langs de wanden. De dromerige
sfeer geeft een totaalervaring die afhankelijk van de
tentoongestelde werken kan worden ervaren, maar die er
niet mee concurreert.
Concept
Dit even vrolijke als tegenstrijdige geheel wordt bij elkaar
gehouden door de twee assen. De ene as is de brug over
het verbindingskanaal die zo het museum verbindt met de
openbare ruimte. De andere as bevindt zich op waterniveau
en is de ruggengraat van het museum zelf. De trap die de
verbinding vormt tussen deze twee assen vertelt in feite
het verhaal van het museum, en verbeeldt daarmee de
visie van Haks en Mendini.
Frans Haks was van mening dat een museum in eerste
Groningen, NL
1995
Afb. 3 Interieur van het Philippe Starck paviljoen.
instantie moet verleiden en een breed publiek moet
trekken. De kunsthistorische waarde van de collectie komt
daarbij op de tweede plaats. Hij wenst geen onderscheid
te maken tussen hoge en lage kunst, of tussen de waarde
van verschillende disciplines. Deze brede aanpak moet
resulteren in een uitwisseling van culturen die uiteindelijk
weer nieuwe kunstvormen laat ontstaan.
Het beeld dat Alessandro Mendini heeft over architectuur
past hier uitstekend bij. Mendini is afkomstig uit
de Italiaanse avantgarde. Zijn eerdere werk wordt
gekenmerkt door een zoektocht naar nieuwe vormen van
betekenis. Functionalisme is daarbij altijd ondergeschikt
Afb. 4 Centrale trap waarvan de bezoekers afdalen in het museum.

1
aan de artistieke expressie. Die kan voortkomen uit de
geschiedenis, uit kunst maar net zo goed vanuit kitsch.
Uitwisseling tussen disciplines is daarbij zijn ideaal.
Een ander essentieel kenmerk is populariteit. Grotere
populariteit leidt tot meer uitwisseling en uiteindelijk tot
nieuwe vormen van betekenis. De bezoeker komt het
museum dan ook binnen door een feestelijke trap af te
dalen, en niet door een statige trap op te klimmen zoals in
het vrijwel gelijktijdig gerealiseerde Bonnefantenmuseum
van Mendini’s landgenoot Rossi (zie elders in deze canon).
Uitwerking
Afb. 5 De realisatie van het paviljoen van Coop Himmelb(l)au heeft
de betrokken ingenieursbureau’s de nodige moeite gekost.
2 3
4 5
Afb. 6 Detail aansluiting in Coop Himmelb(l)au paviljoen,
schaal 1:10. 1=hout, 2=pur, 3=staalplaat, 4=kitvoeg 5=dubbel glas
Het ideaal van een maximale uitwisseling tussen culturen
heeft elke ontwerpkeuze beïnvloed. Dit is begonnen bij de
keuze om verschillende architecten in te schakelen voor
de diverse paviljoens, maar het spreekt ook uit de vele
verwijzingen die de kenner kan ontdekken in het gebouw. Dit
ideaal heeft echter regelmatig gebotst met de realiteit van
stedebouwkundige randvoorwaarden en bouwtechnische
bezwaren. Een betoog over de ontstaansgeschiedenis leest
als een voortdurende strijd tussen Mendini die op zoek
is naar een explosie van betekenissen en de Groninger
nuchterheid die zich ook bezig houdt met randvoorwaarden.
Het idee om twee paviljoens op elkaar te stapelen vormt
het punt waarop beide visies bij elkaar komen. Deze vondst
versterkt de meerduidige en gevarieerde uitstraling en
daarnaast werkt het ook sterk kostenbesparend.
Reflectie
Ondanks deze vondsten moet er geconstateerd worden
dat het uiteindelijk gerealiseerde gebouw de ambities
niet helemaal waar kan maken. Dit betreft niet alleen
de bouwtechnische gebreken maar ook de nogal voor de
hand liggende plattegrond, en de vertaling van ideeën in
een gebouw. Zo is in de uitvoering van het museum de
conceptuele betekenis vaak verheven boven de feitelijke
ervaring. De toren die als een baken het museum zou
moeten presenteren is bijvoorbeeld amper hoger dan de
paviljoens. De uitstraling blijft dan ook beperkt tot de
directe omgeving. In feite is het vooral een representatie
van een toren, net zoals het paviljoen van De Lucchi een
representatie is van een burcht.
Ondanks dat er een aantal dingen aan te merken zijn op
dit gebouw is het toch een postmoderne mijlpaal in onze
omgeving. De hoeveelheid betekenissen die er door de
verschillende architecten in zijn gelegd vormen een feest
van verwijzingen. De alledaagse bezoeker zal hier echter
weinig van meekrijgen, ook omdat het runnen van een
museum eigenlijk om flexibelere ruimtes vraagt. Daarnaast
komt de explosie van verwijzingen uiteindelijk toch nogal
willekeurig over. Het is toch overduidelijk Alessandro Mendini
die gekozen heeft welke betekenissen er te ontdekken zijn.
Daarbij is het de vraag of deze aanpak er in slaagt om
een soort blijvende betekenis te doen ontstaan, anders dan
verzet tegen een eenduidige betekenis. Zo heeft het feit dat
het gebouw symbool staat voor Groningen meer te maken
met associatie dan met de betekenissen die in het gebouw
gelegd zijn. Mensen kennen het museum als embleem, en
weten dat het in Groningen staat. Ironisch genoeg is het
dus juist dit gebouw dat zo vol betekenis zit dat aangeeft
dat al die betekenis eigenlijk niet zo veel uitmaakt.
Hoe dan ook, het extravagant karakter maakt dat
het museum zeer goed is om de naam “Groningen”
communiceren naar de rest van de wereld. Juist bij in een
afgelegen plaats als Groningen is het gebouw dus op zijn
plek. Het is te hopen dat het gebouw er in slaagt ook in de
komende jaren deze communicatieve rol te blijven spelen.
HENDRIKS, Nico, (2001) Verbleekt rood en Himmelblau, in: Detail in
architectuur, december 2001, pp. 30-31
HIDDEMA, Seerp, MELIS, Liesbeth, (1991) Groninger Museum van Allessandro
Mendini, in: De Architect, februari 1991, pp. 62-71
MARTIN, Marijke, WAGENAAR, Cor, WELKAMP, Annette, (red) (1995) Alessandro
& Francesco Mendini!, Philippe Starck! Michelle De Lucchi!, Coop Himmelb(l)au!
in Groningen, Groningen: Groninger Museum.
MELET, Ed, (1995) Een gecontroleerde explosie, in: De Architect, januari 1995,
pp. 34-41
SPEAKS, Michael, (1996) From Groningen with love, in: De Architect, oktober
1996, pp. 38-47
WEIß, Peter (red.) (2001) Allesandro Mendini, Design and Architecture, pp.
113-117, Electa architecture, Venice: Martellago Mondadori Printing
WORTMANN, Arthur, (1995) Zarathoestra in Groningen - de geest van het
museum, in: Archis nr. 1 1995, pp. 18-27
Informatie
Lokatie: Museumeiland 1, Groningen
Openbaar toegankelijk: Ja
Huidige functie: Museum
Referentie: Forum di Omnega, Omnega,
Italië. Casino Arosa, Arosa,
Zwitserland

Afb. 7 Plattegrond verdieping 1, schaal 1:1000
Afb. 8 Plattegrond begane grond, schaal 1:1000
Afb. 9 Plattegrond verdieping -1, schaal 1:1000
Afb. 10 Lengtedoorsnede, schaal 1:1000
1995