Vtb Pro stijl

Wetenschap & Techniek:
een ontdekkingsreis naar kennis
Informatie over de scholingsarrangementen wetenschap en techniek
voor leraren en pabostudenten
VTB-Pro 2007-2010: Professionalisering in wetenschap en techniek Platform Bèta Techniek
3

Inhoudsopgave
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Het probleem: Nederland raakt achterop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
De oplossingen: meer aandacht voor wetenschap en techniek in het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
VTB-Pro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Theoretisch kader scholingsarrangement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Wat leert u bij VTB-Pro? De drie pijlers : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
• Kennis en vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
• Attitude ten opzichte van wetenschap en techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
• Pedagogisch-didactische mogelijkheden voor de invoering van
wetenschap en techniek in de klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Het doel: een rijke leeromgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Leerdoelen van het scholingsarrangement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Kenniscentra Wetenschap & Techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Even voorstellen: 5 KWT's . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Programmamanagers KWT's over hun visie op wetenschap en techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Ter inspiratie:
Uit de praktijk:
• De ervaringen van leraar Rob Koster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
• De ervaringen van pabostudente Marloes Bobeldijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
• De combistage: kennismobiliteit tussen pabostudenten en bètastudenten . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
• De combistage van Sascha van Zuidam, Anouk Post en Bert Haalboom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Good practice
• Wetenschap en techniek op de Willemsparkschool in Den Haag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Onderzoek:
• TalentenKracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Bètacanon
• De oerknal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
• Plastic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Procedure van inschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Relevante links . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5

7
Inleiding
Bèta-wetenschappers en technici hebben een muur om zich heen gebouwd. Een verdedigings-
wal. Want al van kinds af aan zijn ze gewend zich te moeten verdedigen voor hun keuze.
“Ja, bèta is voor nerds, maar ík ben geen nerd.” Overdreven? Misschien. Maar welke associatie
roept de term 'wetenschap en techniek' bij ú op? Iets met draadjes en batterijtjes? Moeilijk?
Suf? Afblijven?
Kinderen hebben deze vooroordelen - want dat zijn het - nog niet. Pak maar eens een techniek -
kist uit op de gang. In no time staan er twintig kinderen om heen. Wetenschap en techniek is
voor kinderen onderzoeken. Experimenteren. Eigenlijk: gewoon spelen. En stiekem iets leren.
Dat is dan weer een etiket dat wij, volwassenen, er op plakken.
Onderzoekend en ontwerpend leren is de essentie van het wetenschap- en techniekonderwijs
op de basisschool. Iets leren over wetenschap. Iets leren over techniek. Maar ook iets leren
over het leren zelf. Een wetenschappelijke houding. Vragen leren stellen. Een ontdekkingsreis
naar kennis.
Ontdekkingsreizigers spreken tot ieders verbeelding. Maar het blijven belevenissen op papier.
Om hun verbazing en verwondering echt te voelen zou je een poosje mee op reis moeten
kunnen gaan. Die nieuwsgierigheid is precies het uitgangspunt van VTB-Pro, het nieuwe
scholingsarrangement wetenschap en techniek voor (aankomende) leraren. Ervaar weer
hoe wonderlijk de wereld van wetenschap en techniek is. Laat u inspireren en inspireer op
uw beurt uw leerlingen!

Ronald Plasterk, Minister voor Onderwijs, Cultuur & Wetenschap:
“Technologische ontwikkelingen en ontdekkingen vragen om nieuwsgierigheid en creativiteit. De meeste ontdekkingen
die Nobelprijzen opleveren, zijn gedaan door mensen onder de dertig. Dat is het beste bewijs dat het van belang is om
kinderen al op jonge leeftijd kennis te laten maken met wetenschap en techniek. Leraren kunnen de basis leggen voor
interesse van hun leerlingen in wetenschap en techniek, want vaak ontwikkelen leerlingen al op de basisschool een voor-
keur voor bepaalde vakken. En leraren kunnen bij kinderen een onderzoekende en nieuwsgierige houding stimuleren -
een vereiste als je verder wilt in de wetenschap of techniek. Ik hoop van harte dat VTB-Pro een bijdrage levert aan een
positieve houding van pabostudenten en leraren ten opzichte van wetenschap en techniek.”
8

Het probleem:
Nederland raakt achterop
In onze samenleving worden wij op allerlei manieren geconfronteerd met (natuur)wetenschap en techniek. Feitelijk zijn we ervan afhankelijk.
En toch heeft een groot deel van de bevolking weinig natuurwetenschappelijke en technologische kennis, is het imago ervan niet erg positief
en trekken de bètaprofielen en -studierichtingen al jaren te weinig studenten.
Geregeld berichten de media dan ook over de teloorgang van de technologie door gebrek aan goed opgeleide mensen. De feiten spreken voor
zich. In Nederland studeert 16% van de studenten af aan een bètaopleiding; in de rest van Europa is dat 26% (2008). Ook technische beroeps-
op leidingen hebben veel moeite om studenten te werven. Belangrijke oorzaak is het negatieve imago dat aan bèta/techniek kleeft. Maar er
speelt meer. Bijvoorbeeld de genderproblematiek. Het ontbreekt Nederlandse meiden aan zelfvertrouwen op het gebied van wiskunde, natuurkunde
en scheikunde. Hoewel er bij sommige WO opleidingen veel progressie is geboekt, is van alle afgestudeerde bètastudenten nog geen 20% vrouw.
De gevolgen zijn groot. Technische bedrijven kampen met grote personeelstekorten op alle niveaus. Multinationals zetten meer en meer research -
labs op in Azië en Amerika. Zo verschrompelt Nederlands enige echte grondstof: kennis.
De oplossing:
Meer aandacht voor wetenschap en techniek in het onderwijs
Onder leraren is het beeld van wetenschap en techniek niet echt positief. En dat brengen ze - onbewust - over op leerlingen. Veel leraren
voelen zich onvoldoende bekwaam om onderwijs op het gebied van natuurwetenschappen en techniek te verzorgen. Ze vinden het moeilijk
om met vragen van leerlingen op dit gebied om te gaan en vallen liefst terug op standaard tekstboeken of sterk gestructureerde materialen of
oefeningen.
Maar er gloort hoop. Internationaal onderzoek laat zien dat wanneer leraren met behulp van nascholing meer kennis, vaardigheden,
zelfvertrouwen en een positievere attitude ontwikkelen ten opzichte van natuurwetenschap en techniek, zij belangrijke stappen vooruit kunnen
zetten in hun lespraktijk en op een enthousiaste manier de kennis, vaardigheden en attitude onder hun leerlingen kunnen verbeteren.
Dit inzicht heeft geleid tot het Programma VTB-Pro: het professionaliseringstraject voor (aspirant) leraren. Wetenschap en techniek is immers niet
iets dat leraren er 'zomaar' bij doen. Het vraagt kennis en vaardigheden, net als ieder ander vak. Daarom stelt VTB-Pro 5.000 leraren en 5.000
9

aspirant-leraren in staat om zich te verdiepen en te bekwamen in het domein wetenschap en techniek. Want alleen een kundige en enthousiaste
leraar kan zijn leerlingen inspireren!
Prof. Gerard van Koten (emeritus hoogleraar organische synthese, Universiteit Utrecht) over de razendsnelle veranderingen
in de technologie: “Ik wou dat ik weer twaalf was. Dan kon ik opnieuw beginnen.”
VTB-Pro
In 2003 hebben de Ministeries van OCW, EZ en SZW het Deltaplan Bèta en Techniek gelanceerd. Met gerichte investeringen over de hele breedte
van het onderwijs wil de overheid in 2010 (ten opzichte van 2000) 15% meer uitstroom uit het bètatechnisch hoger onderwijs realiseren. Het
Platform Bèta Techniek heeft van de overheid de opdracht gekregen om deze doelstelling te verwezenlijken. Eén van de programma's die het
Platform heeft opgezet is VTB-Pro - kort voor VTB-Professional - het professionaliseringstraject voor leraren in het basisonderwijs en pabo studenten.
VTB: basisscholen
VTB-Pro is onderdeel van het Programma VTB (Verbreding Techniek Basisonderwijs). Dit programma maakt het scholen mogelijk om met een
stimuleringsbijdrage van €12.000 wetenschap en techniek op een hoger plan te brengen. In 2004 werd gestart met een netwerk van 100 basis -
scholen. Op dit moment hebben 2.500 scholen een stimuleringsbijdrage ontvangen. Deze VTB-scholen zijn hard aan de slag met de invoering
en verbreding van wetenschap en techniek.
VTB-Pro: leraren en pabostudenten
Om leraren - van VTB-scholen en van niet-VTB-scholen - en pabostudenten de kans te geven zich op het gebied van wetenschap en techniek te
specialiseren is in 2007 het Programma VTB-Pro gelanceerd.
Er zijn speciale programma's voor leraren, op de pabo of op hun eigen school. Voor pabostudenten worden combistages georganiseerd, waarbij
zij samen met een student exacte wetenschappen stage lopen op een basisschool. Op de pabo's moet Wetenschap & Techniek een vast onder-
deel van het curriculum worden. En er worden specialisatierichtingen ontwikkeld. Kortom: er gebeurt nogal wat!
10

Kenniscentra Wetenschap & Techniek
Om dit te alles realiseren worden verspreid over het land Kenniscentra Wetenschap & Techniek (KWT) opgericht. Hierin werken hogescholen
(pabo's) en universiteiten nauw samen met Regionale Steunpunten VTB, Science Centra en regionale instellingen/bedrijven die zich met weten-
schap en techniek bezighouden. Ook onderhouden de KWT's goede contacten met basisscholen en het voortgezet onderwijs in de regio om de
doorgaande leerlijn te stimuleren.
Deze KWT's ontwikkelen samen met de pabo's de inhoud van de scholingsarrangementen, waarna de pabo's de uitvoering op zich nemen.
Tevens houden zij zich bezig met onderzoek naar wetenschaps- en techniekeducatie. Zo ontstaan inspirerende scholingsarrangementen met
regio nale speerpunten.
Carl Figdor, Celbioloog/immunoloog, verbonden aan het Nijmeegs Centrum voor Moleculaire Lifesciences van de Radboud
Universiteit. Ontving in 2006 de NWO Spinozapremie, de hoogste Nederlandse onderscheiding in de wetenschap. Lid van de
Programmaraad VTB-Pro.
“Als onderzoeker heb ik de verwondering en de nieuwsgierigheid die ik als kind voelde voor mijn omgeving nooit afgeleerd.
Voor mij is wetenschap nog steeds een ontdekkingsreis. Door mijn vak ben ik dagelijks in de gelegenheid
om met studenten nieuwe dingen te ontdekken en op zoek te gaan naar het waarom achter zaken die we niet begrijpen.
Deze vorm van onderzoekend leren inspireert en enthousiasmeert. Met VTB-Pro streven we ernaar ook leraren
(weer) datzelfde enthousiasme te laten voelen voor wetenschap en techniek. Ik zie het als de taak van universi teiten om
een brug te slaan tussen deze twee werelden die nu zo gescheiden zijn. Bijvoorbeeld door het oprichten van summer -
schools waar leraren samen met hoogleraren en studenten een wetenschappelijk thema verkennen. Zo'n wederzijdse
kruisbestuiving inspireert. En dat werpt zijn vruchten af in de klas.”
Mijn moeilijke vraag: Hoe ziet het Vrijheidsbeeld van New York er van binnen uit?
(Jules, 9 jaar)
11

Theoretisch kader scholingsarrangement
Wie een bij- of nascholingsprogramma ontwikkelt moet eerst weten wát hij zijn cursisten wil leren. En waarom. Dat is het theoretisch kader.
Voor het theoretisch kader van VTB-Pro is de Programmaraad verantwoordelijk. De Programmaraad bestaat uit wetenschappers afkomstig uit
diverse disciplines.
Dr. Juliette Walma van der Molen, ontwikkelingspsycholoog en communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam, lid van de
Programmaraad:
“Wij vinden het als programmaraad belangrijk dat leraren verder durven te gaan dan de standaard technieklessen. Waar
het ons om gaat is het bevorderen van een onderzoekende en nieuwsgierige houding. Met ons programma hopen we
(aankomende) leraren te enthousiasmeren en te prikkelen een andere houding aan te nemen ten opzichte van wetenschap
en techniek en hun zelfvertrouwen daarin te vergroten. De leraar staat centraal. We willen hen inspireren, zodat zij hun
leerlingen kunnen inspireren. En vice versa. Want leraren hebben hun ware inspiratiebron gewoon in de klas: kinderen
die van wetenschap en techniek genieten.”
De Programmaraad heeft als eerste een definitie opgesteld van wat wetenschap en techniek betekent voor het basisonderwijs. Deze luidt als volgt:
Natuurwetenschap en techniek zijn manieren om kennis te verwerven en toe te passen, gebaseerd op de natuurwetenschappelijke
en technologische methoden, als ook het daaruit resulterende gestructureerde geheel van kennis en vaardigheden.
Kortom: het gaat om kennis over wetenschap en techniek én een wetenschappelijke manier van die kennis verwerven. Startpunt hierbij is steeds
de leefwereld van het kind, die bol staat van wetenschap en techniek. Met concrete voorbeelden uit die leefwereld én relevante handelingen
(onderzoeken, experimenteren, bouwen) wordt de context gevormd die onderwijs in wetenschap en techniek betekenisvol en relevant maakt.
Het is aan de leraar om kinderen door de bomen heen het bos te laten zien. Ofwel: de samenhang en de dwarsverbanden tussen de verschillende
natuurwetenschappelijke en technische concepten en domeinen.
Mijn moeilijke vraag: Wat is er aan de andere kant van een zwart gat in de ruimte?
(Jean-Paul, 11 jaar)
13

Aldus steunt wetenschaps- en techniekeducatie op drie pijlers:
1. Kennis van wetenschappelijke en technische concepten en vaardigheid in wetenschappelijk
en technisch redeneren
2. Attitude ten opzichte van wetenschap en techniek
3. Pedagogisch-didactische vaardigheden, met name op het gebied van onderzoekend en ontwerpend leren
Deze drie pijlers vormen het fundament van het scholingsarrangement VTB-Pro.
14
DigiDaan

Wat leert u bij VTB-Pro? De drie pijlers:
De kennis - knowledge of science
Pijler 1: Kennis en Vaardigheden
“Doen jullie alles maar uit wat met techniek te maken heeft”, zegt juf Lia tegen haar leerlingen. Koen haalt zijn mobieltje
uit zijn zak en Iris haar I-pod. “Meer niet?” vraagt Lia. “En je schoenen met klittenband dan? De bril op je neus. Je spijkerbroek
met een rits. De paperclips in je broekzak. Je sleutels aan je key-cord. Techniek vind je overal om je heen.”
Bètawetenschappers en technici staan midden in de wereld. Alleen dan kun je immers onderzoek doen dat werkelijk iets bijdraagt. Of het nu gaat
om de nieuwste high tech gadgets of low fat mayonaise. Wetenschappers en technici vinden hun inspiratie bij wijze van spreken op straat, in hun
eigen leef- en werkwereld. Ook in de klas is de belevingswereld van kinderen een prima uitgangspunt om wetenschap en techniek aan bod te
laten komen en bruggen te slaan tussen verschillende vakken. Zoek het dus dicht bij huis. Laat kinderen aan het woord! Dat uitgangspunt vormt
de basis van de scholingsarrangementen van VTB-Pro. De inhoudelijk kennis is te verdelen in vijf systemen:
Natuurkundige systemen
Levende systemen
Aarde en ruimte systemen
Techniek systemen
Mathematische systemen
17

U leert om de leefwereld van kinderen als uitgangspunt te gebruiken om wetenschappelijke en technische kennis over te dragen. Een herkenbare
relevante context dus. Met oog voor de dwarsverbanden tussen de verschillende verschijnselen.
Gebruik een herkenbare relevante context om abstracte begrippen uit te leggen:
Het mathematische begrip 'onzekerheid' keert binnen alle wetenschappelijke en technische disciplines terug. Wetenschappelijke en
technische kennis is altijd het product van een proces waarin onzekerheid niet is uit te bannen. En dat blijkt: bruggen storten in, het
weer is vaak anders dan verwacht, de luchtverontreiniging erger dan voorspeld.
Leefwerelden
Met een leefwereld of thema bedoelen we een kapstok waaraan je informatie kunt ophangen. Denk aan: gezondheid & voeding,
energie & natuur, reizen & transport, lifestyle & design (creative industry).
Een thema als 'water' biedt eindeloos veel mogelijkheden om vakoverstijgend bezig te zijn:
Kinderen maken zich zorgen over de klimaatverandering. Nodig een waterbouwer uit om een praatje te houden over zijn vak.
Zij werken bij uitstek op het snijvlak van techniek en maatschappelijke betrokkenheid.
Water is van levensbelang voor de mens. Exploreer met de kinderen de mogelijkheden om aan schoon drinkwater te komen.
Laat ze op internet zoeken naar de 'regenvangers' in de Himalaya. Geef ze de ruimte om zelf ideeën te verzinnen en
praktisch uit te werken.
Water is ook logistiek: binnenvaart, containervaart. Laat de kinderen papieren bootjes vouwen en uittesten in een emmer
water. Welk bootje drijft het langst en waarom?
Water kan bedreigend zijn. Zonder technologie geen deltawerken.
Er zijn allerlei lessen en techniekkisten om kinderen (praktisch) kennis te laten maken met de macht en kracht van water
(Waterleidingmaatschappijen, Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Watertoolkit)
18

De vaardigheden - knowledge about science
De vaardigheden die u vergaart zijn:
• wetenschappelijke procesvaardigheden: observeren, classificeren, hypothesevorming, experimenteren, analyseren, concluderen en
interpreteren;
• technische procesvaardigheden: ontwerpen, visualiseren en modelleren van de werkelijkheid.
Pijler 2: Attitude ten opzichte van Wetenschap & Techniek
Onbekend - onbemind = bemind
De meeste leraren zijn alpha's en hebben weinig met wetenschap en techniek. Maar zij zijn wel een voorbeeld voor hun leerlingen,
die vaak al op de basisschool een voorkeur ontwikkelen voor een richting. Daarom wil VTB-Pro leraren stimuleren om hun houding
ten opzichte van wetenschap en techniek onder de loep te nemen. Onbekend maakt onbemind. Dus is bekend raken met wetenschap
en techniek de eerste stap. Wat dóe je nou eigenlijk als je 'in de metaal' zit? VTB-Pro stimuleert het opzetten van netwerken van
bedrijven en scholen om kennis uit te wisselen.
De eerste stap op weg naar een positieve(re) attitude is dat je je bewust wordt van je eigen gedachten, waarden, gevoelens en gedragingen op
het gebied van wetenschap en techniek. De tweede stap is de negatieve attitude omvormen tot een positieve. In de scholingsarrangementen
gebeurt dit door:
- Discussie (over bijvoorbeeld de reikwijdte en het belang van wetenschap en techniek in de samenleving)
- Reflectie (op bijvoorbeeld je eigen lagere en middelbare schoolgeschiedenis in natuurwetenschap en techniek en eerdere neigingen
om onderwijs op dit gebied te vermijden)
- Trainingen, het opdoen van ervaringen (zelf onderzoek doen), de echte onderdompeling in wetenschap en techniek (waarbij nieuwe
positieve ervaringen met natuurwetenschap en techniek en het stimuleren van kinderen op dit gebied kunnen leiden tot
attitudeveranderingen)
- Inspirerende lezingen over inhoudelijke thema's als klimaatverandering, maar ook over de mechanismen die je onbewust vormen:
genderverschillen, het stereotype imago van wetenschap en techniek en het gebrek aan positieve rolmodellen in de
natuurwetenschappen en techniek voor meisjes.
19

Meisjes en wetenschap en techniek
Genderproblematiek verdient speciale aandacht. Ondanks talloze aansporingen van overheidswege ('een slimme meid is op haar
toekomst voorbereid') volgen nog steeds veel te weinig meiden een exacte studie. Er zijn verschillende oorzaken aan te wijzen, zoals
een negatief zelfbeeld, gebrek aan vertrouwen vanuit docenten, gebrek aan rolmodellen. De VHTO, het landelijk expertisebureau
meisjes/vrouwen en bèta/techniek, heeft verschillende instrumenten beschreven die kunnen worden ingezet om te bevorderen dat
meer meiden kiezen voor een NT of een NG profiel. Bijvoorbeeld speeddating met vrouwelijk ingenieurs. www.vhto.nl
VTB-Pro heeft een speciale brochure uitgebracht over meiden en wetenschap en techniek, getiteld: 'Meiden en techniek:
van tegenpolen tot aantrekkingskracht’. Zie voor meer informatie www.vtbpro.nl of informeer bij uw pabo.
Pijler 3: Pedagogisch-didactische mogelijkheden
voor de invoering van wetenschap en techniek in de klas
Hoe werkt dat nou?
“Het stuur van de auto zit binnen, maar de wielen zitten buiten. Is er dan een grote stang, ofzo, die van het stuur
naar de wielen loopt?” (Jasmijn, 6 jaar)
De vonk. Dat is waar het om draait in de klas. Hoe breng je bij kinderen dat vonkje over waardoor ze wezenlijk geïnteresseerd raken in wetenschap
en techniek? Bij VTB-Pro krijgt u pedagogisch-didactische bagage om wetenschap en techniek op een creatieve en inspirerende manier
te onderwijzen. De basis hiervoor is onderzoekend en ontwerpend leren.
Bij onderzoekend leren gaat men ervan uit dat leerlingen tot een beter en dieper begrip van bepaalde concepten komen door te exploreren,
vragen te stellen en zelf ontdekkingen te doen. Ontwerpend leren is een middel om de creativiteit van kinderen te stimuleren. Door systema-
tisch na te denken over hoe de omgeving aangepast zou kunnen worden aan behoeften en wensen, leren kinderen om niet alleen na te denken
over de bestaande werkelijkheid, maar ook over mogelijke andere werkelijkheden.
20

Let op: onderzoekend leren ≠ leren onderzoeken. Onder het laatste verstaat men dat leerlingen leren onderzoek te
doen en kennis en vaardigheden opdoen over de wetenschappelijke methode. Bij onderzoekend leren maken leerlingen
gebruik van een onderzoeksproces om iets te leren over iets anders. Bij onderzoekend leren is onderzoeken dus
een middel; bij leren onderzoeken is onderzoek doen een doel.
Een voorbeeld van ontwerpend leren: Ontwerp een nieuw schoolplein.
Bij deze opdracht combineren kinderen doe- en denkactiviteiten. Ze moeten een plan maken waarbij ze met verschillende factoren
(concepten) rekening moeten houden. Bijvoorbeeld de logistiek: wat is de aanlooproute naar het fietsenhok? Veiligheid: hoe veilig
zijn klimtoestellen? Sport en spel: waar kunnen de kinderen wat spelen? Materiaalgebruik: welke bestrating is geschikt? Biologie:
welke bomen en planten kunnen er groeien?
Vervolgens verbeelden ze hun ideeën in een werktekening of maquette. Door dit te doen leren kinderen ook beter begrijpen wat een
schoolplein is en waarom elke school er een heeft.
VTB-Pro is gebaseerd op het principe 'learning by doing'. Door zelf opdrachten uit te voeren ervaart u welke stappen er nodig zijn om kennis te
produceren en toe te passen. En u leert een wetenschappelijke houding aan te nemen, een houding waarin nieuwsgierigheid, volharding, bewondering
voor originaliteit, creativiteit, het nemen van verantwoordelijkheid, het uiten van (zelf)kritiek en een onafhankelijke opstelling in het
denken een belangrijke rol spelen.
“We hebben op school zelf techniekkisten gemaakt. Doordat je zo'n les zelf uitprobeert voel je wat het kind voelt,
de voetangels en - klemmen, maar ook de lol. Voor mij was het ook een wonder dat ik een lampje kon laten branden!”
(Tineke van Esch, leraar op basisschool De Wichelroede in Udenhout)
De volgende stap is het verbeteren van de pedagogisch-didactische competenties waarmee u leerlingen op een onderzoekende wijze
(natuur)wetenschappelijke en technische procesvaardigheden, concepten en attitudes kunt bijbrengen.
21

VTB-Pro besteedt aandacht aan hoe u:
• Kinderen leert bewust te kijken, luisteren, aanraken, proeven en ruiken (observatie)
Kauwgomballenbellenblaaswedstrijd: Het televisieprogramma Klokhuis
beantwoordt vragen, maar roept soms ook vragen op. Bijvoorbeeld een uitzending
over kauwgom, waarin verteld wordt dat je grotere bellen kunt
blazen als je een likje pindakaas toevoegt aan je kauwgombal. Hoe kan dat
eigenlijk? Dat vraagt om onderzoek! Waarom pindakaas? Werkt het ook
met chocopasta? Wie kan de grootste bel blazen? Succes verzekerd.
• Kinderen kunt aanmoedigen (nog meer) vragen te stellen. Laat kinderen eens een moeilijke vraag bedenken en probeer in groepjes
naar mogelijke antwoorden te zoeken. Kinderen zijn ongeremd nieuwsgierig. Geef ze de ruimte!
• Kinderen bewust kunt laten voorspellen wat er gaat gebeuren
• Kinderen gegevens laat verzamelen en gebruiken (van steentjes, stokjes of torretjes tot getallen, tabellen en diagrammen)
• Kinderen stimuleert om creatief nieuwe toepassingen te zoeken of te maken voor bepaalde constructen
• Kinderen in hun eigen woorden kunt laten vertellen of opschrijven wat hun ervaringen en ideeën zijn
• Kinderen leert kijken naar patronen in de observaties en metingen
Inspireren ≠ doceren
Als leraren marktkooplui waren, dan zouden velen dag na dag hun voorraadje 'wetenschap en techniek' weer mee naar huis
nemen. 'Onverkoopbaar', zouden ze verzuchten. Fout. Het gaat om de verkooptechniek. Hoe breng je 'wetenschap en techniek' in
het onderwijs aan de man? Het sleutelbegrip is alledaagse wetenschap, met als startpunt voorbeelden die kinderen herkennen. Laat
ze op een bepaalde plek op het schoolplein hun schaduw omtrekken, op verschillende tijdstippen. Wakker hun verwondering aan.
En laat ze vervolgens al hun vragen stellen over de zon, de aarde, het heelal. Eng? “Welnee”, zegt Ferre Laevers, directeur van het
Expertisecentrum Ervaringsgericht Leren in Leuven en lid van de Programmaraad VTB-Pro. “U moet bedenken dat inspireren niet
hetzelfde is als doceren. U hoeft een verschijnsel niet van A tot Z doorgrond te hebben om er toch met verve over te kunnen vertellen.”
22

Het doel: een rijke leeromgeving
Kinderen hebben een stimulerende en uitdagende leeromgeving nodig. Dit prikkelt de leergierigheid en nieuwsgierigheid van kinderen, doet
recht aan onderlinge verschillen en ondersteunt het leren van taal en rekenen. Een rijke leeromgeving laat kinderen sprankelen!
Wetenschap en techniek is daarvoor één van de bouwstenen. Dat is ook de visie van de overheid die middels subsidies onderzoeksprogramma's
ondersteunt en scholen en leraren wil aanmoedigen hun expertise op dit vlak te vergroten.
TalentenKracht!
Vast onderdeel van het scholingsarrangement is een kennismaking met het onderzoeksprogramma TalentenKracht. Iedereen die
naar jonge kinderen kijkt ziet dat zij ongelofelijke talenten hebben en sprankelen van nieuwsgierigheid naar de wereld om hen
heen. Het zijn als het ware wetenschappertjes in de dop. Maar hoe redeneren jonge kinderen? Welke strategieën gebruiken ze om
hun wereld uit te leggen? Dát is het onderwerp van TalentenKracht, het onderzoeksprogramma waar zes universiteiten aan meewerken.
De onderzoekers willen de talenten van jonge kinderen (3-5 jaar) in kaart brengen. Met als uiteindelijk doel volwassenen
'ogen te geven' om de aangeboren nieuwsgierigheid en creativiteit in het denken en doen van kinderen te herkennen, te stimuleren
en te helpen ontwikkelen.
Op de website www.talentenkracht.nl staan verschillende inspirerende videofilmpjes waaruit blijkt dat jonge kinderen, als de
goede vragen worden gesteld, met een beetje aansporing in staat zijn lastige problemen op te lossen.
Zie ook de brochure: 'TalentenKracht en VTB-Pro: sprankelen in de praktijk'. Kijk voor meer informatie op www.vtbpro.nl, op
www.talentenkracht.nl of informeer bij uw pabo.
Om wetenschap en techniek meer te integreren in het dagelijkse lesprogramma wordt gestimuleerd om het te verbinden met rekenen en taal.
Op dit vlak zijn er verschillende initiatieven geweest. Voorbeelden zijn Taal en Techniek en Techplek.
Mijn moeilijke vraag: Door wie zijn er scholen gemaakt?
(Hajar, 9 jaar)
23

Taal en Techniek
In 2005 heeft het landelijk Programma VTB aan vier didactische instellingen (CED-Groep, APS, KPC Groep en SLO samen met ECN)
de opdracht gegeven om lesmateriaal te maken met als thema Taal & Techniek. Deze niet alledaagse combinatie levert een win-win
situatie: techniek leren door taal én vice versa. Het materiaal dat de vier instellingen hebben ontwikkeld is op verschillende scholen
getoetst aan de praktijk. De producten zijn bij de respectievelijke instellingen verkrijgbaar.
KPC Groep: Annemarieke van Loon; www.kpcgroep.nl
CED Groep: Hein van den Bemt, Astrid Kraal; www.cedgroep.nl
APS: Bert de Vos; www.APS.nl
SLO: Marja van Graft; www.slo.nl
Expertisecentrum Nederlands: Resi Damhuis; www.ru.nl/en
Rekenen en Techniek
Techplek op het RekenWeb. Zie: www.fi.uu.nl/rekenweb/techplek/
“Wetenschap en techniek is heel leuk. Dat moeten ze toch overal hebben? Anders is het alleen taal en rekenen en heb je geen afleiding.”
(Pleun, 10 jaar)
Mijn moeilijke vraag: Hoe komt het dat je melktanden er uit gaan en dat je grotere terugkrijgt?
(Daniëlle, 10 jaar)
24

Leerdoelen van het scholingsarrangement
De Programmaraad adviseert dat (aspirant)leraren aan het einde van het professionaliseringstraject wetenschap en techniek de volgende leerdoelen
hebben behaald:
1. Ten aanzien van de eerste component, kennis en vaardigheden:
- De leraar 1 heeft voldoende feitelijke kennis op het gebied van een aantal helder omschreven natuurwetenschappelijke en
technologische concepten binnen de omschreven domeinen natuurkunde, levenswetenschappen, aarde en ruimte, techniek en wiskunde.
- De leraar kan dwarsverbanden onderscheiden tussen verschillende concepten.
- De leraar kan concepten binnen verschillende contexten beschouwen en kan daarmee vakoverschrijdende kennis tonen.
- De leraar heeft voldoende kennis van en vaardigheid in de wetenschappelijke en technologische methoden, tot uitdrukking komend
in kennis van en vaardigheid in de empirische cyclus (van observatie via hypothesevorming tot concluderen en communiceren) en
kennis van en vaardigheid in doel-middel en structuur-functie redeneringen.
2. Ten aanzien van de tweede component, attitude ten opzichte van wetenschap en techniek:
- De leraar is zich bewust van diens eigen opvattingen over de invulling van het domein wetenschap en techniek, van de eigen
bekwaamheid en inschatting van de moeilijkheidsgraad van het domein en heeft inzicht in het maatschappelijke en historische belang
van natuurwetenschap en techniek, in gender verschillen en stereotype opvattingen op dit gebied. De leraar laat groei zien op dit
aspect van attitude.
- De leraar heeft een groeiende interesse voor natuurwetenschap en techniek. Zij of hij beleeft er plezier aan en straalt enthousiasme
en zelfvertrouwen uit.
- De leraar laat een doorlopende lijn zien in haar/zijn voornemens om zich verder te ontwikkelen op het gebied van natuurwetenschap
en techniek, dit toe te passen binnen de eigen lessituatie en uit te dragen aan collega's.
3. Ten aanzien van de derde component, pedagogisch-didactische kwaliteit op het gebied van onderzoekend en ontwerpend leren:
- De leraar heeft een wetenschappelijke, onderzoekende houding, tot uitdrukking komend in: samenwerking, volharding, originaliteit,
nieuwsgierigheid, verantwoordelijkheidsgevoel, (zelf)kritiek, onafhankelijk denken, ruimdenkendheid.
- De leraar is in staat om de pedagogisch-didactische principes van onderzoekend en ontwerpend leren toe te passen in zijn/haar
lessituatie door: leerlingen te prikkelen, uit te dagen om vragen te stellen en aan te sturen in hun proces van observatie, vraagstelling,
hypothesevorming, generalisering, empirische toetsing, deductie en conclusie en in hun systematisch nadenken over het modelleren van
de omgeving.
1 Overal waar leraar genoemd staat wordt ook aspirant leraar bedoeld
25

- De leraar is in staat om in brede zin te reflecteren op zichzelf, de opgedane (onderzoekende) leerervaringen en de manier van leren
en op zijn of haar beroepspraktijk.
De drie pijlers die de Programmaraad hier heeft geschetst vormen het kader waarbinnen de KWT's en pabo's hun eigen scholingsarrangementen
vormgeven. Opleidingen werken vaak al met andere kaders, zoals de beroepsbekwaamheden van SBL of met de Dublin descriptoren. De
scholingsarrangementen sluiten hierbij aan.
VTB-Pro = Veelomvattend
De driedimensionale doelstelling van VTB-Pro - inhoud, attitude en didactiek - maakt het scholingstraject veel meer omvattend dan
enig ander nascholingstraject. En ingrijpender. Natuurlijk is er de 'harde' content: de bètatechnische vakkennis. Maar veel belangrijker
zijn de op het eerste gezicht ongrijpbare eisen als een onderzoekende houding. Aan cursisten wordt gevraagd om met andere ogen
te kijken naar wetenschap en techniek. Een van de speerpunten is daarom het zélf ervaren hoe leuk wetenschap en techniek kan
zijn. Kijk eens met andere ogen te kijken naar uw lesmethodes, naar uw leerlingen. Om vervolgens ook met andere ogen te kijken
naar de wereld buiten school!
DigiDaan
Mijn moeilijke vraag: Hoe is het heelal ontstaan ?
Evelien (7 jaar)
26

Kenniscentra Wetenschap & Techniek
De KWT's hebben drie opdrachten:
1) Het ontwikkelen van een scholingsarrangement voor leraren
2) Het ontwikkelen van een curriculum voor wetenschap en techniek op de pabo's
3) Het ontwikkelen en verspreiden van kennis op het gebied van didactiek van wetenschap en techniek via praktijkgericht onderzoek
De uitvoering van de scholingsprogramma's is in handen van een twintigtal pabo's.
Ad 1. Het scholingsarrangement voor leraren
De basis voor het scholingsarrangement voor leraren wordt gevormd door de drie pijlers van wetenschaps- en techniekeducatie zoals geformuleerd
door de Programmaraad. De Kenniscentra Wetenschap & Techniek bouwen hierop hun eigen programma, met ruimte voor eigen accenten
en speerpunten die bepaald worden door de regionale mogelijkheden en samenwerkingsverbanden.
Praktisch:
Het scholingsarrangement voor leraren is kosteloos maar vraagt uiteraard wel om een investering in inzet en tijd. De cursus beslaat
twaalf dagdelen - verdeeld in lestijd en zelfstudie. Een deel van de tijd mag ook aan projecten en lessen op de school worden besteed.
De invulling daarvan verschilt per regio, net als de locatie: op uw eigen school of op een pabo. Eerder verworven competenties kunnen
vrijstelling opleveren. De cursussen starten op verschillende momenten in het jaar.
U kunt zich aanmelden voor het scholingsarrangement op de website van VTB-Pro (www.vtbpro.nl). Voor meer informatie en
praktische vragen kunt u terecht bij de KWT's of de deelnemende pabo's (vermeld op de website).
Adresgegevens vindt u op pagina 51-56.
Ad 2. Het pabocurriculum
Wetenschap & techniek wordt een vast onderdeel op iedere deelnemende pabo. De KWT's werken hierbij nauw samen met de pabo's aan een
gedegen wetenschap en techniek curriculum, gevoed door de regionale vragen en mogelijkheden.
27

Nieuw: de combistage
Bijzonder onderdeel van het scholingsarrangement op de pabo is de combistage. Pabostudenten lopen samen met een student van
een bètaopleiding of technische studie stage op een basisschool. Samen voeren ze – in nauw overleg met schoolteams en de opleiding –
opdrachten uit waarin het draait om de vragen die scholen hebben over hun eigen ontwikkeling op het vlak van wetenschap en
techniek.
Er liggen plannen voor 500 stages. De stages zijn bedoeld als een impuls voor de ontwikkeling van het onderwijs in het algemeen en
voor het aandachtsgebied wetenschap en techniek in het bijzonder. Op pagina 37 kunt u de ervaringen van de eerste stagiairs lezen.
Ad 3. Kennisontwikkeling en -verspreiding
In Nederland is nog geen goed verankerde traditie van wetenschaps- en techniekeducatie, zoals dat in veel andere landen wel het geval is. Het
is de taak van de KWT's om hierin verandering te brengen. Want wat is nu eigenlijk de beste didactische aanpak voor wetenschap en techniek?
En waarom? Is ICT daarin belangrijk? De beantwoording van deze en andere vragen is essentieel om een goed inzicht te krijgen in het functioneren
en de opbrengst (in brede zin) van het scholingstraject. Door praktijkgericht onderzoek uit te voeren, wordt ook meer duidelijk over de
plaats die wetenschap en techniek moet krijgen in het onderwijs.
VTB-Pro streeft naar een onderzoeksprogramma met (later vast te stellen) zwaartepunten per instelling. De KWT's zullen elk hun eigen lectoraten
oprichten. De bedoeling is dat de verkregen wetenschappelijke kennis rechtstreeks verspreid wordt naar de pabo's en de basisscholen. Dat is
de tandem van theorie en praktijk.
28

Even voorstellen: 5 KWT's
In 2007/2008 zijn vijf Kenniscentra van start gegaan: KWT Oost, KWT Zuid, KWT Gelderland, KWT West en Expertisecentrum Noord-Holland.
Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Oost
Het scholingsarrangement voor leraren omvat onder meer:
Het KWT Oost is gevestigd in Hengelo op de Twente School of Education. Dit is een samenwerking tussen
Hogeschool Edith Stein, Expertis, Saxion Hoge scholen, Universiteit Twente, Educatieve Academie, Gereformeerde
Hogeschool Zwolle en Stichting Leerplan Ontwikkeling.
• Het oplossen van de eigen vraag van leraren, dan wel knelpunten ten aanzien van natuur- en techniekonderwijs;
• Inhoudelijke bijscholing;
• Ervaring opdoen met de didactiek van onderzoekend en ontwerpend leren;
• Trainen van interactieve interventies;
• Meisjes en wetenschap en techniek, TalentenKracht, integratie met taal en wiskunde/rekenen.
De scholing wordt uitgevoerd in een scholennetwerk, met deelname van minimaal twee leraren per school.
De cursus beslaat 12 dagdelen. Circa zes bijeenkomsten zullen op de pabo plaatsvinden (elk circa 3,5 uur). De resterende tijd is bestemd voor
huiswerk en zelfstudie en mag ook besteed worden aan projecten en lessen op school. Op de bijeenkomsten wisselen theorie en praktijk elkaar
af. De praktische component bestaat uit reflecties op de eigen situatie, praktische trainingen, bedrijfsbezoeken en onderzoek doen op de
Universiteit Twente. Het is de bedoeling dat deelnemers het geleerde meteen in de klas in praktijk brengen. Vragen die dan opkomen kunnen
in de volgende bijeenkomst besproken worden.
Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Zuid
Het KWT Zuid is gevestigd in de Eindhoven School of Education (ESoE). In dit Kenniscentrum werken de TU
Eindhoven, Fontys Hogescholen en Avans Hogeschool samen met diverse partners, zoals bedrijven in de regio,
alle Regionale Steunpunten VTB en science centra Zuid in de regio.
Het scholingsarrangement voor leraren omvat een basisprogramma gebaseerd op de uitgangspunten van het VTB-Pro professionaliserings kader.
Daarnaast is er, naar keuze, ruimte voor:
29

• Het jonge kind en wetenschap en techniek
• TalentenKracht
• Verbinding met vakken zoals rekenen en taal
• Aandacht voor meisjes en jongens
• Verbinding met ICT
De cursus omvat 6 dagdelen contacttijd en 6 dagdelen zelfstudie en onderwijspraktijk. Tevens kunnen diverse varianten van maatwerk georganiseerd
worden. Deze kunnen variëren van studiedagen tot cursusbijeenkomsten op diverse momenten van de dag.
Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Gelderland
Het KWTG is een samenwerkingsverband van de Hogeschool Arnhem Nijmegen, Iselinge Hogeschool, de
Christelijke Hogeschool Ede, Stenden Hogeschool, Instituut Theo Thijssen en de Radboud Universiteit. Het
KWTG biedt géén kant-en-klare cursus voor leraren. Omdat elke school een eigen uitgangssituatie en eigen
vragen kent, biedt het KWTG maatwerk trajecten. Samen met de school ontwikkelt het Kenniscentrum een
passend schoolontwikkeltraject, gebaseerd op de 'Kwaliteitscriteria Professionaliseringsaanbod', zoals geformuleerd door VTB-Pro. De scholing
vindt plaats op de betreffende basisschool.
Bouwstenen voor ieder traject zijn:
• analyse van attitude, kennis en vaardigheden van het team en van de schoolspecifieke situatie
• samen nader onderzoeken wat wetenschap en techniek voor de school betekent
• aanleren van kennis en vaardigheden (vragen stellen, TalentenKracht, onderzoekend leren, sekseverschillen)
• implementatieactiviteiten (good practices, coaching, lesbezoeken, verbinding wetenschap en techniek met verschillende vakken/leergebieden)
• excursies in de omgeving van de school
• evaluatie die handvatten aanreikt voor de komende jaren
Kenniscentrum Wetenschap & Techniek West
Het KWT West is in september 2008 opgericht door de Haagse Hogeschool en de TU Delft in samenwerking met de
Hogeschool Rotterdam, Hogeschool Leiden, Hogeschool Zeeland, Driestar Educatief en de Regionale Steunpunten VTB.
Het kenniscentrum is financieel mogelijk gemaakt door het Platform Bèta Techniek, provincie Zuid-Holland,
TechnoCentrum Haaglanden, De Haagse Hogeschool en de TU Delft.
30

Het KWT West geeft pabodocenten de middelen om (aankomende) leraren in het basisonderwijs in de regio West enthousiast en competent te
maken voor educatie in wetenschap en techniek.
Het KWT West wil pabodocenten, basisschoolleraren en indirect pabostudenten inspireren, laten ontdekken, onderzoeken en ontwerpen.
Hierdoor zullen zij zelf enthousiast zijn over wetenschap en techniek en zien zij de kansen die wetenschap en techniek biedt. Dit is nodig om te
kunnen excelleren in wetenschap- en techniekeducatie.
Het KWT West ontwikkelt trainingsconcepten voor basisschoolleraren en werkt mee aan het ontwikkelen van een onderwijscurriculum voor de
pabo's. Verder verricht het KWT West in samenwerking met het lectoraat, onderzoek naar een flexibele kennisinfrastructuur waardoor pabo -
studenten en leraren een leven lang door kunnen leren op het gebied van wetenschap en techniek.
De producten van het KWT West stellen pabo's in de regio in staat om voor augustus 2010 minimaal 1200 pabodocenten, basisschoolleraren
en pabostudenten te scholen.
Expertisecentrum Wetenschap en Techniek Noord-Holland
Het Expertisecentrum Noord-Holland is een samenwerkingsverband van de Educatieve Hogeschool van
Amsterdam met Pabo InHolland, Pabo Almere, IPABO, AMSTELinstituut, Artis en Nemo.
Het scholingsarrangement voor leraren omvat:
• Concrete wetenschap- en techniekactiviteiten, met als doel leraren voor te bereiden op W&T-lessen in de eigen klas.
• Aandacht voor nieuwe ICT en nieuwe media;
• Didactiek van onderzoekend en ontwerpend leren. Met deze didactiek leren de leerlingen om hun verbazing en nieuwsgierigheid
te kanaliseren in een meer systematische aanpak.
• Aandacht voor buitenschoolse scholingsarrangementen wetenschap en techniek
• Verbinding met vakken zoals rekenen en taal
Het scholingsarrangement omvat zes dagdelen contacttijd en een excursie. Daarnaast wordt in samenspraak met pabo en leraren een be -
geleidingstraject per school aangeboden. Dit omvat vijf dagdelen en sluit aan bij specifieke behoeften van deelnemers. Het Expertisecentrum
wil daarbij aansluiten bij het onderwijsconcept (OGO, Montessori, etc.) en de onderwijsontwikkeling van de school.
31

Programmamanagers KWT's over hun visie
op Wetenschap & Techniek
Paul Ruis, Expertisecentrum Wetenschap en Techniek Noord-Holland
“Leraren boeien: dat is het begin van een attitudeverandering.”
“Wil je dat leraren en leerlingen anders gaan aankijken tegen wetenschap en techniek dan zul je ze in de eerste plaats moeten boeien.
Daarom beginnen wij met de inhoud: wat 'pakt' leraren, wat 'pakt' leerlingen? Wij zoeken naar onderwerpen waardoor zij wezenlijk gefascineerd
raken. Want dán ga je op onderzoek uit, ga je vragen stellen, verwonder je je over de antwoorden die je vindt. Dan start het proces van
onderzoek doen vanzelf. Het bewust maken van welke vaardigheden je daarvoor nodig hebt volgt pas daarna.
We willen dit bereiken door aan de slag te gaan met praktische opdrachten. Essentieel is dat cursisten brede succeservaringen opdoen. Zo ervaar
je dat bepaalde beelden die je hebt van wetenschap en techniek niet juist zijn. Of niet compleet: techniek is meer dan automotoren en
wetenschap hoeft niet 'zwaar' te zijn. Dat is het begin van de attitudeverandering die wij allemaal nastreven. Één van de middelen die wij
daarvoor inzetten is het gebruik van ICT en nieuwe media. We werken samen met het Amstel Instituut van de Universiteit van Amsterdam, dat
bijvoorbeeld sensoren heeft ontwikkeld die je rechtstreeks kunt aansluiten op je computer. Wat je meet wordt direct grafisch weergegeven. Als
je de thermometer in en uit een kopje thee doet zie je de grafiek veranderen. Dat soort innovaties bieden een enorme didactische meerwaarde.
In ons scholingsarrangement streven we naar maatwerk. Concreet betekent dit dat we opleidingsgroepen samenstellen rondom verschillende
schoolconcepten, zoals Montessori en Dalton. Zo'n groep bestaat uit een aantal leraren, pabostudenten en experts van de pabo en van onze
partners, zoals Nemo en Artis. Samen buigen zij zich over de vraag welke stappen ze willen en kunnen zetten. Waar het om gaat is hoe je onder -
zoeksvragen kunt koppelen aan de praktijk en vice versa. Dat is een boeiende zoektocht die in ons Expertisecentrum centraal staat. We zijn dan
ook bezig een lectoraat op te richten, om te zorgen voor een wetenschappelijk fundament.”
Mijn moeilijke vraag: Hoe ontstaat de grond?
(Damian, 9 jaar)
32

Albert-Jan Krikke, Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Gelderland
“Geïnspireerd raken om anderen te inspireren. Dat is de sleutel!”
“Ieder kind is onderzoekend, maar niet ieder kind is een onderzoeker. Wil je kinderen blijvend interesseren voor wetenschap en techniek dan
moet je ze een onderzoekende houding bijbrengen. Daaronder verstaan wij bewuste kennis en vaardigheden hoe je een vraagstuk aanpakt.
Nu is de gemiddelde leraar dik tevreden als een kind aan het einde van groep 8 zijn taal en rekenen beheerst en sociaal vaardig is. Wat ons
betreft is de leraar van morgen pas tevreden als zijn leerlingen óók nog een onderzoekende houding aan de dag leggen. Dát is onze ambitie.
Die onderzoekende houding is de kapstok van ons scholingsarrangement. Daarbij zeggen we: 'teach as you preach'. Om dat soort vaardigheden
aan kinderen te kunnen aanleren, moet je het als leraar eerst allemaal zelf ervaren. De vraag is hoe je dat in praktijk brengt. Wij zijn ervan
doordrongen dat je zoiets niet achter je werktafel in elkaar kunt draaien. Daarom onderhouden wij voortdurend contact met de basisscholen.
Dat is immers de plek waar de verandering werkelijk en duurzaam moet gaan plaatsvinden. Om die reden hebben wij er als KWT voor gekozen
om naar de leraren toe te gaan in plaats van andersom. Onze scholingsarrangementen voor leraren vinden dus op de werkplek zelf plaats.
Teams van pabodocenten gaan met een toolbox vol ideeën, inspirerende initiatieven en lesmateriaal de school in. Alleen dan bereik je een directe
koppeling tussen kennis van wetenschap en techniek en de ontwikkeling die een school zelf ambieert.
Met de Radboud Universiteit in Nijmegen buigen wij ons over de vraag hoe we wetenschappelijke kennis kunnen ontsluiten voor het basisonderwijs.
Daarvoor hebben we bijvoorbeeld een denktank opgericht van bètastudenten, promovendi, leraren en pabostudenten. Hoe kun je een
boeiend onderwerp als 'from molecule to men' gebruiken voor inspirerend basisonderwijs? Want dat is de sleutel: geïnspireerd raken om anderen
te kunnen inspireren.”
Mijn moeilijke vraag: Hoe komt je huidskleur op je huid?
(Laura, 10 jaar)
33

De ervaringen van leraar Rob Koster
Ter inspiratie
Uit de praktijk
Rob Koster is leraar groep 4/5 op Basisschool De Kluis in Geleen. Hij heeft deelgenomen aan de pilot van VTB-Pro van het KWT Zuid, op de
Pabo Fontys Roermond.
“Je bouwt een reservoir aan ideeën op, waarmee je collega's op weg kunt helpen.”
“Onze school is sinds vorig jaar VTB-school. Samen met mijn collega Karen Crol ben ik VTB-coördinator. Een leuke en uitdagende taak. Om
daarvoor beter toegerust te worden hebben wij ons opgegeven voor de pilot van VTB-Pro. Want om het team goed te kunnen begeleiden is het
belangrijk om zelf een brede basis te hebben. Bij VTB-Pro bouw je een reservoir aan ideeën op, waarmee je collega's in de klas op weg kunt
helpen. Het is immers toch voor iedereen nieuw. Het is aan ons om te laten zien en ervaren dat techniek meer is dan een hamer en schroevendraaier.
Techniek zit overal. Dat inzicht heeft het scholingsarrangement mij wel opgeleverd.
Rijke leeromgeving
In de cursus hebben we allerlei proefjes gedaan en daarvan hebben we er een aantal door het team laten uitvoeren. Wat dat heeft opgeleverd?
Enthousiaste collega's! Echt, dan zie je ze meteen gaan nadenken over hoe zij zoiets in de klas kunnen gaan brengen.
Onze insteek op school is om techniek echt te integreren in het onderwijs en zo een rijke leeromgeving te creëren. Daarom bekijken we nu de
methodes om te zien waar we techniek kunnen inpassen. Denk aan het nabootsen van de techniek van een hovercraft en een vulkaanuitbarsting,
het bouwen van een windmolen bij een natuurles over wind en weer. Als je dat helder, praktisch en beeldend maakt onthouden kinderen
het beter. Het motiveert ze en verschaft diepgang.
Nieuwe inzichten
Wij concentreren ons eerst op techniek, zodat leraren en leerlingen daar serieus mee aan de slag gaan. Pas als onze collega's voldoende praktische
ervaringen hebben opgedaan willen we het wetenschappelijke deel gaan uitdiepen - de onderzoeksvaardigheden, experimenteren, voorspellen,
beschrijven, vooruitkijken. Wel hebben we in het scholingsarrangement didactisch nieuwe inzichten geleerd die we meteen kunnen
overbrengen: kinderen vragen stellen waarmee je hun nieuwsgierigheid uitlokt en waarmee je ze aanzet tot nadenken. Leerlingen zelf een ontwerp
laten maken in plaats van alleen maar voorbeelden namaken. Zo leren ze oplossingen bedenken.
35

Leren van elkaar
In de cursus was veel aandacht voor je eigen kennis en vaardigheden. We hebben aan de hand van een technische tekening een juwelenkistje
in elkaar gezet. Mét alarm. En ja, dan zie je dat de vrouwen zo'n kistje meer versieren dan de mannen. Uitzonderingen daargelaten, natuurlijk!
Aan onze cursus deden leraren van verschillende basisscholen mee. We zijn van plan emailadressen uit te wisselen met collega's van scholen
binnen ons bestuur, zodat we gezamenlijk activiteiten kunnen gaan opzetten. Of tips uitwisselen over goede websites. We hebben veel van
elkaar geleerd en kunnen dat ook in de toekomst blijven doen. Dat vind ik een grote meerwaarde van VTB-Pro.”
Rob Koster: “We hebben ons team op school aantal proefjes laten doen. Wat dat heeft opgeleverd? Enthousiaste collega's!”
De ervaringen van pabostudente Marloes Bobeldijk
Marloes Bobeldijk, 4 e jaars pabostudente aan de EHvA, ontwikkelde een ontwikkelingslijntechniek voor het Montessorionderwijs.
“Ik heb geleerd dat je héél veel kunt doen met techniek.”
“Zodra mijn klasgenoot Sari Tulp en ik de opdracht kregen om een ontwikkelingslijn te ontwerpen voor ons montessori-examen wisten we al
dat we iets met techniek wilden gaan doen. Want er is al zoveel voor taal en rekenen, maar er is zo weinig voor techniek. Terwijl het zo leuk is
en zoveel uitdaging biedt! Op de pabo hebben we ongeveer zes lessen gehad over techniekonderwijs en dat vond ik hartstikke leuk. Maar op
de scholen waar ik stage heb gelopen werd er meestal niet of nauwelijks iets aan gedaan. Jammer!
Nieuw hokje
Onze opdracht was een doorgaande leerlijn techniek te ontwerpen, met tien verschillende materialen en/of opdrachten. Maar techniek is zo
breed. We moesten eerst onze richting bepalen. Dat werd constructie. Daarbinnen hebben we ons onder meer gericht op verbindingen. Bij de
kleuters zijn we heel eenvoudig begonnen met een bakje gevuld met moeren en bouten van verschillende formaten die ze op elkaar kunnen
passen. Voor de middenbouw hebben we een doos gemaakt met twintig verschillende verbindingen die de kinderen kunnen ordenen in vaste
en losse verbindingen. Een vaste verbinding is bijvoorbeeld lijm. Een losse verbinding is bijvoorbeeld een knoop, een rits, maar ook een puzzelstukje.
Zo zie je dat techniek niet heel ingewikkeld hoeft te zijn. Door het maken van deze ontwikkelingslijn ben ik anders naar wetenschap en
techniek gaan kijken. Je creëert als het ware in je hoofd nieuwe hokjes met zaken die bij elkaar horen. Grappig is dat.
36

Zoektocht
Een ander onderwerp dat we van onderbouw tot bovenbouw hebben uitgewerkt is 'bruggen'. Van het bouwen van een brug in de onderbouw
met houten blokken en lego tot de uitleg van spat- en duwkrachten in de bovenbouw. Voor ons was veel nieuw. Het was dan ook een behoorlijke
zoektocht om alle informatie te vinden. We hebben onder andere gebruik gemaakt van het bronnenboek 'Maak 't maar!' van T. Bouwmeester.
Ook op internet hebben we veel gevonden, bijvoorbeeld op de site van NEMO. En we hebben veel steun gehad aan onze techniek leraar René Onclin.
Met hem hebben we ideeën besproken, hij gaf ons tips waar we informatie konden vinden en leende ons zijn boeken!
Onwijs veel geleerd
Wij hebben er onwijs veel van geleerd. Ik hoop dat we de tijd vinden om onze ontwikkelingslijn verder uit te breiden en/of dat andere studenten
dat willen doen. Voor mezelf weet ik in ieder geval dat je verschrikkelijk veel kan doen met techniek. De pabo wil onze opdrachten en materialen
in het leerlandschap opnemen. Ter inspiratie voor andere studenten. Leuk hè?”
Marloes Bobeldijk: “Met wetenschap en techniek creëer je als het ware in je hoofd nieuwe hokjes met zaken die bij elkaar horen.
Grappig is dat.”
De Combistage: kennismobiliteit tussen pabostudenten en bètastudenten
Een bijzonder onderdeel van het scholingsarrangement op de pabo is de combistage. Hierin lopen pabostudenten samen met studenten van
een bètaopleiding of technische studie stage op een basisschool. Het uitgangspunt van de combistage is een concrete, realistische vraag van
een basisschool op het gebied van wetenschap en techniek in de klas.
Zo werkt het:
• Scholen met een ontwikkelvraag op het gebied van wetenschap en techniek leggen hun vraag voor aan de uitvoerende pabo van VTB-Pro.
• Deze pabo koppelt pabostudenten en bètastudenten, bereidt hen voor op de opdracht en begeleidt hen bij het uitwerken van de
vragen van scholen.
• De studenten gaan ieder minimaal twintig dagen aan de slag om invulling te geven aan de vraag van de school. Ze ontwikkelen
gezamenlijk lesvoorbeelden, proberen de lessen uit in de klas en bereiden projectmatige of beleidsmatige activiteiten voor.
Op deze manier maken pabostudenten op een laagdrempelige manier kennis met (natuur-) wetenschap en techniek. En doen bètastudenten
37

ervaring op met de pedagogische en didactische aspecten van lesgeven in het basisonderwijs. Want hoe breng je complexe theorieën op een
begrijpelijke manier over aan kinderen? Zo vullen de partners in de combistage elkaar naadloos aan. Hun nieuwsgierigheid wordt geprikkeld
en zij dragen kennis aan elkaar en aan de school over.
De Combistage in praktijk:
'Hoe schrijf je een geheim bericht met melk?'
De combistage van Sascha van Zuidam (2e jaars pabo EHvA), Anouk Post (1e jaars natuurkunde UvA) en Bert Haalboom (1e jaars natuurkunde
UvA).
Een gure dag, begin december. In groep 3 van basisschool De Achthoek in Amsterdam wordt een belangrijke brief bezorgd: een envelop vol
losse letters. Een grapje van de goochelpiet. Hij heeft alle letters losgeknipt. Piet schrijft dat de kinderen de letters moeten naschrijven in
geheimschrift en dat dan de boodschap duidelijk wordt. En Piet legt uit hoe dat geheimschrift werkt: doop een wattenstafje in melk,
schrijf de letter na en strijk daarna met een strijkbout over het papier: dan zie je wat je hebt geschreven.
Het geheimschrift is een van de proefjes die Sascha, Anouk en Bert in de klas hebben uitgeprobeerd. Hun combistage had een wat ander karakter dan
gebruikelijk. Zij hebben geen ontwikkelvraag van een school beantwoord, maar hadden de opdracht om voor www.proefjes.nl (website met talloze
wetenschappelijke proefjes voor kinderen vanaf 8 jaar en voor leraren bijbehorend lesmateriaal) een aantal wetenschappelijke experimentjes
op school te testen en drie nieuwe proefjes - met huis-, tuin- en keukenmaterialen - te verzinnen en op haalbaarheid en effect te toetsen.
Sascha van Zuidam: “Wat mij opviel is dat kinderen meer weten dan je denkt.”
Nieuwsgierigheid opwekken
“We zijn begonnen met brainstormen”, vertelt pabostudente Sascha. “Alle suggesties voor proefjes kwamen van Anouk en Bert. Ik heb me er
echt over verwonderd hoe snel en gemakkelijk zij met ideeën kwamen.” Anouk: “Het gaat er om dat je creatief bent. Door mijn natuurkundeopleiding
weet ik hoe processen werken en kan ik - proberen - met die kennis een proefje te ontwikkelen.” Terwijl Anouk en Bert overborrelden
van ideeën had Sascha soms het gevoel 'waar hebben we het over', vertelt ze. “Dan ging het te snel of was het te ingewikkeld. En als ik het
niet kan volgen, kunnen de kinderen het ook niet. Dus hebben Anouk en Bert een aantal proefjes voorgedaan, zodat ik kon beoordelen of dat
in de klas zou werken. Ik vond het geweldig om te zien hoe snel zij materialen kunnen vertalen in spullen die iedereen in huis heeft. Zoals een
38

proefje met zuren en basen. Dan zeggen Anouk en Bert meteen: oh, dan kunnen we wel azijn en soda gebruiken. Daar heb ik veel van geleerd.”
Anouk Post: “Ik vond het onwijs leuk om te zien hoe enthousiast en blij kinderen worden als ze zelf aan de slag mogen gaan en
dingen ontdekken.”
Jip-en-janneketaal
De volgende stap was de vertaalslag van de theorie naar het klaslokaal: hoe breng je een opdracht speels en hoe leg je in jip-en-janneketaal
uit wat er gebeurt en welke theorie daar achter zit? Het was Sascha die voor elk proefje een leuke inleiding bedacht, zoals de goochelpiet die
een grapje uithaalt met de kinderen van groep 3. Want schrijven met melk is leuk, maar geheimschrift maken met melk is nóg leuker.
“Ik heb me nooit gerealiseerd hoe groot die vertaalslag is”, zegt Bert. “Ik wil leraar worden, maar ik heb er nu nog geen kaas van gegeten hoe
ik iets het beste kan overbrengen. Dat komt bij ons pas later in de studie. Sascha heeft uitgelegd hoe belangrijk het is om een goede inleiding
te houden en welk informatie je wel en juist niet moet geven. En dat je steeds vragen ertussen moet zetten om de kinderen te laten nadenken. Wat
ik vooral geleerd heb is dat het heel belangrijk is om het goed te organiseren. Kijk, als je een proefje doet wordt het altijd een beetje chaos, maar als
je iedereen maar laat aanrommelen is het niet meer te overzien. Daarom moet je de kinderen stap voor stap uit te leggen wat ze moeten doen.”
Bert Haalboom: “Als je een proefje doet wordt het altijd een beetje chaos, maar als je iedereen maar laat aanrommelen is het niet
meer te overzien. Je moet het goed organiseren. Dat heb ik geleerd.”
Onwijs leuk
Het drietal heeft de proefjes op de stageschool van Sascha uitgeprobeerd. In verschillende groepen. Bert: “In een groep 8 zie je het niveau -
verschil van de kinderen terug in hoe ze een proefje doen. De een doet wat er gevraagd wordt, achter elkaar door en gaat dan pas kijken. Een
ander vraagt zich van te voren al af wat er zou kunnen gebeuren en kijkt of dat klopt. De eerste vindt een proefje mislukt als er niet uitkomt
wat er op papier staat. De ander denkt: maar wat is er dan wel gebeurd en hoe komt dat? Dat vond ik mooi om te zien.”
Ook Sascha heeft veel geleerd: “Wat mij opviel is dat kinderen meer weten dan je denkt. Bijvoorbeeld de proef met het geheimschrift. Toen ik in de
klas vroeg hoe het nou kwam dat je de melk pas ziet als je hem warm maakt zei een jongetje: “Nou, de melk verbrandt en het papier niet. Geweldig!”
Anouk: “Ik vond het onwijs leuk om te zien hoe enthousiast en blij kinderen worden als ze zelf aan de slag mogen gaan en dingen ontdekken
waar ze misschien nog nooit over hadden nagedacht. Die grote ogen van verbazing als ze iets zien wat ze nog nooit hebben gezien. Ik wilde
nooit het onderwijs in, maar nu ligt die optie meer open!”
39

Good Practice
Wetenschap en techniek op basisschool Willemspark in Den Haag
Op basisschool Willemspark is wetenschap en techniek geïntegreerd in de zaakvakken. Kleuters bouwen een vlot om de oceanen
te bevaren, groep 8 maakt een waterraket voor een missie naar Mars.
In de klas van juffrouw Esther Reinders bouwen de kleuters het vlot van Woeste Willem, uit het gelijknamige prentenboek, na. Vol vuur slepen
ze met blokken, karton en doeken. Als de bezemsteel - die de mast moet voorstellen - niet blijft ze staan, bouwen ze er zelf een muurtje van
blokken omheen. Scheepsbouwers avant la lettre.
“Zo begint het allemaal, hè”, zegt techniekcoördinator Esther Reinders. Zij geeft het wetenschap en techniek beleid van de school vorm, samen
met ICT coördinator en leraar van goep 6/7/8, Sylvia Korte. Zij doet vandaag in haar klas een 'eggsperiment' met haar leerlingen. Met een plastic
zak, elastiekjes en ijslollystokjes moeten de leerlingen een 'shockproof' verpakking maken voor een ei. Het ontwerp hebben de kinderen de week
ervoor gemaakt. Vandaag komt het aan op de uitvoering. De meesterproef volgt aan het einde van de les: dan mogen de leerlingen hun constructies
vanaf de brandtrap op het schoolplein naar beneden laten vallen. De winnaar is het groepje dat zijn ei heelhuids en het snelst ziet landen.
Stap voor stap
De Willemsparkschool is een kleine school in het centrum van Den Haag. Sinds 2003 is de school een VTB-school. “We hebben ons stap voor
stap ontwikkeld”, zegt Esther Reinders. “Ik denk dat dat de enige weg is als je wetenschap en techniek er als leraar en als team gewoon bij
moet doen, want niemand van ons heeft hier uren voor gekregen. Je moet jezelf op dat vlak ontwikkelen. Wij gaan bijvoorbeeld met het hele
team naar de techniekmiddagen op de pabo. Daarvan komt iedereen altijd heel enthousiast terug. Gewoon omdat je ziet dat techniek niet
moeilijk hoeft te zijn, maar dat je juist met hele simpele dingen waanzinnig leuke constructies kunt maken.”
De Willemsparkschool begon indertijd met de aanschaf van Techniektorens. Volgens Esther Reinders is dat een prima begin. “Want daarmee
haal je kant en klare techniekkisten in huis waar de leerlingen direct mee aan de slag kunnen. Nadeel is wel dat de kinderen er op uitgekeken
raken. Het is op een gegeven moment niet uitdagend genoeg meer.”
Missie naar Mars
Die uitdaging vindt de school nu in een nieuw curriculum: het IPC (International Primary Curriculum), waarbinnen science een veel prominentere
plaats inneemt dan in de Nederlandse curricula. Op 1 augustus 2008 sloot de Willemsparkschool zich namelijk aan bij de Haagse Scholen
Vereniging, waarbinnen het IPC gemeengoed is. Het curriculum omvat alle vakken met uitzondering van taal en rekenen en is internationaal georiënteerd:
wereldwijd wordt het al op meer dan 330 scholen in 44 verschillende landen gebruikt. Het lesmateriaal is gegroepeerd in units of work
(projecten) rond een centraal thema waarbinnen tijd en aandacht is voor verschillende vakgebieden, zodat kinderen leren op verschillende manieren
40

tegen een onderwerp aan te kijken. Daarbij hoort ook het ontwerpen en bouwen van constructies en het bezoeken van bedrijven in de omgeving.
De klas van Sylvia Korte heeft net de unit 'missie naar Mars' afgesloten. Daarin zat aardrijkskunde, lichamelijke opvoeding, natuurkunde en techniek,
vertelt zij. “We zijn één week bezig geweest met het bouwen van een waterraket. IPC geeft je lessuggesties, maar je kunt zelf altijd verder zoeken.
Ik heb op internet bij Space Expo in Noordwijk een kant en klaar programma gevonden hoe je zo'n raket kunt bouwen. Met als leuk extra dat de
kinderen allemaal een budget kregen om hun raket van te maken. Zo werd het een echt project: met design, inkoop, planning en uitvoering.”
Eggsperiment
Het 'eggsperiment' van vandaag is een aardigheidje tussendoor. De klas is verdeeld in acht groepjes. Vijf herenclubs en drie damesclubs.
“Toeval”, zegt Sylvia Korte hierover. “De kinderen mochten zelf groepjes vormen.” Wat opvalt is dat alle groepjes met een ander ontwerp uit
de bus gekomen zijn. Het ene groepje leerlingen pakt het ei in tientallen elastieken in tot het als het ware een stuiterbal is. Anderen maken van
de plastic zak een parachute en zetten het ingepakte ei op een landingstel van stokjes. Aardig is ook om te zien dat de leerlingen hun ontwerpen
moeten bijstellen door praktische problemen waar ze op stuiten. Of als gevolg van voortschrijdend inzicht. “Zo werkt het in het echt ook”, zegt
Sylvia Korte als een groepje meisjes komt vragen of dat eigenlijk wel mag: afwijken van je bouwtekening.
Yannick en Nico zijn er van overtuigd dat zij met hun constructie de wedstrijd gaan winnen. “Waarom? Wij zijn de slimsten van de klas. De
'nerds'. Het beste in techniek. Daarom hebben wij ook een airbag verzonnen voor ons ei.” Dat vertellen ze terwijl ze de klas rondkuieren om de
concurrentie in ogenschouw te nemen. Onderwijl leveren ze commentaar op wat ze zien: “Zwakke constructie. Slecht plan.” “Effe serieus”,
zeggen ze tegen Terra, Amii en Eva, die een parachute aan hun ei bevestigd hebben, “met die luchtballon gaat ie wel heel langzaam naar beneden
hoor.” “Ja”, antwoordt Terra snibbig, “hij is dan misschien wel de enige die heel is!”
..en de winnaar is ..
Vlak voor lunchtijd is dan eindelijk het moment suprème. In optocht lopen de kinderen met hun constructies naar de brandtrap. Om beurten
laten ze hun creatie naar beneden vallen, terwijl de juf op de stopwatch de tijd bijhoudt. Yannick en Nico zijn de eersten. 'Bam' klinkt het als
hun ei op de tegels klettert. Kapot. De airbag werkte onvoldoende. Van de acht eieren blijft er uiteindelijk één heel. Dat is het ei dat dankzij zijn
parachute een zachte landing maakt. De constructie is van het girls-only-team Terra, Amii en Eva. Applaus!!
Terug in de klas neemt Sylvia Korte met de leerlingen door wat er gebeurd is: waarom werken sommige constructies niet en andere wel? Dat
reflecteren is belangrijk, zegt Esther Reinders. “Ik heb wel eens een groepje jongens gehad die bij een techniekles niets uit hun handen kregen.
Op mijn vraag achteraf wat zij geleerd hadden, zeiden ze : 'dat wij niet meer moeten gaan samenwerken'. Heb je dan wat geleerd of niet?”
Esther Reinders, techniekcoördinator basisschool Willemspark, Den Haag: “Wie met zijn team met wetenschap en techniek aan de
slag wil moet niet alles ineens willen. Het moet écht groeien. Sta ervoor open, houd het simpel. Neem je team mee de wereld van
bèta en techniek in. Ga een dagje naar NEMO! En: ga zelf friemelen en fröbelen. Precies als de kinderen!”
41

Mijn moeilijke vraag: Hoeveel sterren vallen er in een millennium?
(Julia, 10 jaar)
42
DigiDaan

TalentenKracht
Onderzoek
Zoektocht naar de talenten van jonge kinderen
Iedereen die naar jonge kinderen kijkt ziet dat zij ongelofelijke talenten hebben en sprankelen van nieuwsgierigheid naar de
wereld om hen heen. Ze weten feilloos wat het grootste koekje op het schoteltje is, ze verbazen zich over de lengte van hun
schaduw en ze zijn buitengewoon creatief in het bedenken van verklaringen voor allerlei verschijnselen. Het zijn als het ware
wetenschappertjes in de dop. Maar hoe redeneren jonge kinderen? Hoe komen zij tot hun verklaringen? Welke strategieën
gebruiken ze om hun wereld uit te leggen? Dát is het onderwerp van het onderzoeksprogramma TalentenKracht dat op zes uni-
versiteiten loopt.
Zo veel als er bekend is over de taalontwikkeling bij jonge kinderen (3 tot 5 jaar), zo weinig wetenschappelijke kennis is er over het ontstaan
van bètadenken - zoals probleemoplossen, redeneren en argumenteren, tellen, ruimtelijk inzicht, patroonherkenning. Met een langjarig onder-
zoekstraject wil TalentenKracht hierin inzicht verschaffen. Waarbij 'talent' niet staat voor 'intelligent', maar voor de individuele mogelijkheden
van ieder kind.
Het uiteindelijke doel van het project is om met deze verworven kennis ouders, pedagogisch medewerkers en leraren te ondersteunen om de
natuurlijke nieuwsgierigheid van kinderen te stimuleren en te behouden. Want het lijkt er vaak op dat, binnen de vaste patronen van school en
dagelijks leven, veel van het sprankelende kind in de loop der tijd verdwijnt. En dat is jammer. Daar moet en kan iets aan gedaan worden, vinden
de onderzoekers. Zij willen het prille bètadenken bij kinderen stimuleren. Robbert Dijkgraaf, één van de initiatiefnemers van TalentenKracht:
“Men zegt vaak dat je bepaalde kennis niet te vroeg moet aanbieden, maar het omgekeerde geldt ook: dat je te laat bent en de natuurlijke
interesse al verdwenen is. Het gaat dus om goede timing: op zekere leeftijd staat de deur open, daarna gaat hij weer dicht.”
Eye-openers
De kern van TalentenKracht bestaat uit het observeren van jonge kinderen als zij een activiteit of spelletje doen. Dat levert aardige gesprekjes
op tussen de kinderen en de onderzoekers. Een deel van die gesprekjes is te zien op de gelijknamige website: daar staan verschillende videofilmpjes
van kinderen die al spelend een ontdekking doen. Deze filmpjes vormen een geweldige inspiratiebron voor leraren en ouders.
Ze laten zien dat kinderen meer weten dan je denkt. Verder komen dan je verwacht. Kortom: echte eye-openers.
TalentenKracht en VTB-Pro
Het onderzoek is in eerste instantie gericht op het in kaart brengen van de talenten van jonge kinderen op het gebied van wiskunde, natuurweten -
43

schappen en techniek. De vervolgvraag is hoe je die talenten het beste tot bloei kan laten komen. De onderzoekers verwachten dat wanneer
kinderen op het juiste moment met uitdagende materialen de ruimte krijgen om na te denken over de wereld om hen heen, hun bètadenken
werkelijk kan uitbotten. De rol van de ouder of leraar is daarbij cruciaal: zij of hij kan dit proces stimuleren door de juiste vragen te stellen en
kinderen aan te moedigen om een ingeslagen gedachtenpad af te lopen.
Precies hier kruisen de wegen van TalentenKracht en VTB-Pro elkaar, vertelt Fokke Munk, wiskundig ingenieur verbonden aan het Freudenthal
Instituut in Utrecht. “Want om kinderen op weg te helpen moet je als leraar niet bang zijn om zelf iets te onderzoeken. Je moet kinderen prikkelen
met vragen, maar daarvoor moet je wel weten wát je moet vragen.”
Modules
Munk ontwikkelt samen met zijn collega's Els Feijs en Willem Uittenboogaard nascholingsmaterialen voor VTB-Pro, gebaseerd op de eerste onderzoeksresultaten
en de verwachtingen van TalentenKracht. Het gaat om twee wiskundige modules en drie techniekmodules. “Het materiaal
dat wij ontwikkelen bestaat uit verschillende componenten”, vertelt Munk. “De kern is dat het leraren aan het denken zet: materiaal dat hun
nieuwsgierigheid aanwakkert. Naast theorie bevat iedere module een opdracht op het niveau van de leraar, die een wetenschappelijke houding
stimuleert. Maar we gaan ook in op didactische en pedagogische aspecten. We gebruiken filmpjes van TalentenKracht om te laten zien welke
vragen bij kinderen een reactie uitlokken.” Inmiddels is de eerste module verschenen: 'combinatoriek en kansberekening'. Later dit jaar verschijnt
de module 'onderzoekend en ontwerpend leren'.
Piano
De onderzoekers hopen kinderen te stimuleren meer te gaan doen met exacte vakken. Zodat geen talent verloren gaat. Voor de samenleving,
maar ook voor het individuele kind. Ze willen kinderen iets meegeven waar zij in hun latere leven iets aan hebben. In de woorden van Robbert
Dijkgraaf: 'Hoe kun je pianist worden als je nog nooit een piano hebt gezien?'
De initiatiefnemers van TalentenKracht:
Prof. dr. Robbert Dijkgraaf (voorzitter van de raad van toezicht van TalentenKracht)
Universiteitshoogleraar Mathematische Fysica, Universiteit van Amsterdam
Prof. dr. Johan van Benthem (voorzitter van de wetenschapscommissie van TalentenKracht)
Universiteitshoogleraar Logica, Universiteit van Amsterdam
Hoogleraar Wijsbegeerte, Stanford (VS)
Prof. dr. Jan de Lange (wetenschappelijk directeur van TalentenKracht)
Hoogleraar Wiskunde-educatie, Universiteit Utrecht
44

Laura en Teun en de knikkerbaan
Het duo Laura (6) en Teun (5) "speelt" met een bamboe knikkerbaan,
die op allerlei manieren geconstrueerd kan worden. Ze ontdekken onder
andere dat de knikker harder naar beneden rolt naarmate een groen
glijbaantje schuiner staat.
Sam en de trapkogelbaan
Sam (5) wordt geconfronteerd met een zogenoemde "trapkogelbaan".
Hij noemt het zelf een "knikkerding". Als je aan het wieltje draait gaan
de knikkers omhoog, ontdekt Sam. "En hoe komt dat?" vraagt de onderzoeker.
"Omdat die gaat draaien en dan gaat die (wijst naar een
staafje) naar beneden en dan komt er een knikker op." Sam laat een
aantal knikkers de "trap" opgaan en weer achter in de rij aansluiten.
De staafjes gaan om en om omhoog en omlaag. Sam: "Dat komt door
die wielen." Onderzoeker: "En wat doen die wielen?" Sam: "Die zorgen
dat die omhoog gaat en naar beneden."
Kars en Cato en het hamertjesapparaat
Het hamertjesapparaat is een miniatuur van een apparaat dat, aangedreven
door een wind- of watermolen, erts of andere grondstoffen fijnslaat.
Kars (5) en Cato (4) onderzoeken hoe het apparaat werkt. "Als je
een pinnetje in het gaatje doet en je draait aan het wiel, gaat de hamer
omhoog." Cato: "Waarom gaat deze hamer niet omhoog?" Kars: "Want
daar zit geen pinnetje." Het tweetal ontdekt dat je door pinnetjes op
verschillende plaatsen aan beide kanten te steken de hamertjes, al dan
niet gelijk, in verschillende ritmen kan laten slaan.
45

Bètacanon
De Bètacanon is een lijst van vijftig 'onderwerpen' die iedere Nederlander van de exacte wetenschappen en techniek zou moeten weten. Een
commissie van acht hoogleraren, voorgezeten door Spinozaprijswinnaar Robbert Dijkgraaf, heeft de lijst samengesteld. Gedurende het jaar
2007 zijn in de Volkskrant alle onderwerpen uitgewerkt door verschillende jonge Nederlandse bètawetenschappers. Hieronder vindt u twee
(verkorte) bijdragen. Voor het origineel - en met Wiki bewerkte versies - kunt u terecht op www.extra.volkskrant.nl/betacanon
De Oerknal Jelle Ritzerveld
Volgens de Bushongo in Centraal Afrika was er in het begin alleen duisternis, water,
en de god Bumba. Toen Bumba op een dag enorme buikpijn kreeg, braakte hij de
Zon, de Maan, en de sterren uit, en vervolgens de dieren en een enkele mens. Niet
elk scheppingsverhaal is even genuanceerd. Maar elke cultuur en elke religie vertelt
zijn eigen versie van het verhaal hoe de wereld is ontstaan. Wij bevinden ons heden
in de bevoorrechte positie dat we de grote lijnen van dat verhaal kennen. Een ding
is zeker: het heelal begon zeker niet met een hoorbare knal.
Elk verhaal heeft een begin. Dat van het heelal begint 13.7 miljard jaar geleden, als de ruimte en tijd zelf ontstaan en het heelal begint uit te
dijen. Dat moment noemen we de oerknal. Een misleidende term. Want als er al sprake was van een knal, dan was die zeker niet alleen helemaal
aan het begin. Het heelal dijt nu nog steeds uit, en we zitten dus nog midden in die explosie!
Oersoep
Met onze huidige kennis van de natuurkunde zijn we in staat te begrijpen wat er vlak na dat begin gebeurde. We weten dat toen het heelal
slechts een fractie van een seconde oud was, de uitdijing exponentieel werd versneld door een onbekend energieveld dat het universum vulde.
Gedurende deze periode van inflatie expandeerde het huidig waarneembaar heelal binnen luttele momenten van de grootte van vele malen
kleiner dan een proton tot iets zo groot als een knikker.
Het heelal was in het begin gevuld met een oersoep van deeltjes (waterstof, helium), donkere materie en licht. Alles was in een nagenoeg perfect
Mijn moeilijke vraag: Waar komt stof vandaan?
(Amber, 9 jaar)
46

evenwicht: van een hoorbare explosie was dus geenszins sprake! Het evenwicht werd slechts verstoord door zeer kleine rimpelingen. We weten
nu dat alle structuur, dus ook de zon, de aarde en wij zelf, is ontstaan uit die rimpels. De oorzaak ligt in de zogenaamde kwantum fluctuaties
die inherent zijn aan de structuur van de ruimte-tijd op zeer kleine schaal. Door de plotselinge oprekking van de ruimte tijdens de inflatieperiode,
worden deze microscopische fluctuaties opeens uitvergroot tot rimpelingen die we zelfs nu kunnen waarnemen aan de hemel.
Bijenkorf en bier
Wat zien we dan precies? In het begin is de oersoep zo dicht, dat het licht erin gevangen gehouden wordt. Als het heelal verder uitdijt, wordt
de soep dun genoeg voor het licht om te ontsnappen en vrij de ruimte in te stromen. Deze fotonen kunnen we nog steeds waarnemen als de
kosmische achtergrondstraling, een nagloed van de oerknal die rondom ons aan de hemel te zien is.
Onder invloed van de zwaartekracht trekken de inhomogeniteiten (plekken met meer materie dan elders), al aanwezig in de oersoep, samen.
Gebieden met hogere dichtheid worden hierdoor dichter, en gebieden met lagere dichtheid worden dunner. Dit proces leidt tot een materie -
verdeling met een structuur die op grote schaal veel weg heeft van een bijenkorf, of van het schuim op uw bier. Als we alle waarneembare
sterrenstelsels om ons heen in een kaart uitzetten, dan zien we inderdaad deze structuur van slierten en vlakken terug.
Het is in deze slierten dat de eerste sterren ontstaan. Grote hoeveelheden van het simpelste deeltje waterstof trekken samen in de gebieden
met hoge dichtheid. De zwaartekracht is hier zo hoog dat het gas dermate wordt samengeperst dat kernfusie wordt geïnitieerd: de eerste ster
is geboren.
Sterrenstof
Dit proces gaat niet eeuwig door: zodra de brandstof op is, is het leven van een ster ten einde. Zware sterren sterven als een zogenaamde
super nova. In een laatste adem stoot de ster zijn gas af in een explosie die zo helder is dat de gloed ervan met het blote oog te zien is op
aarde. Chinese astronomen, die het nog moesten doen met enkel hun blote oog, beschreven er al één in 185 na Chr.! De deeltjes en het stof,
afgestoten bij zo'n supernova, kunnen samentrekken tot een nieuwe ster, of zelfs tot planeten. Als de condities juist zijn kan daar leven ontstaan,
maar dat is een ander verhaal. Duidelijk is dat alle zware deeltjes, dus ook die belangrijk voor leven op aarde, zoals koolstof en zuurstof, ooit in
de kern van een ster zijn gevormd. Wij zijn dus allen sterrenstof.
Verrassende wending
Zoals het er nu naar uitziet, zal de uitdijing van het heelal nooit stoppen. De kringloop van sterrenstof zal doorgaan terwijl het heelal verder
uitdijt. De hoeveelheid waterstof in het heelal is echter eindig, dus op een gegeven moment is die brandstof op. De vorming van nieuwe sterren
is dan ten einde en de sterren aan de hemel zullen doven.
Hoewel: aan elk goed verhaal zit een verrassende wending. Recente waarnemingen wijzen op een 'donkere energie', een energieveld dat de
uitdijing lijkt te versnellen, net zoals tijdens de kosmische inflatie. De herkomst van de donkere energie en de gevolgen voor het heelal zijn
vooralsnog onbekend.
47

Vooruitgang gaat niet zonder horten of stoten. Elke inzicht is het resultaat van decennia lang onderzoek van hordes zeer getalenteerde mensen.
Door hun jarenlange toewijding, hebben goden plaats gemaakt voor natuurkundige processen in onze moderne versie van het ontstaan van de
wereld. Waar het heelal 13,7 miljard jaar over gedaan heeft, is in minder dan 100 jaar ontcijferd.
Dr. Jelle Ritzerveld (1981) is theoretisch sterrenkundige. Hij promoveerde aan de Universiteit Leiden op een nieuwe me-
thode om het transport van licht door materie te volgen en te berekenen. Dit resulteerde in het eerste nauwkeurig 3D
beeld van de allereerste sterren in het universum.
Plastic Jeroen Wassenaar
Iedereen betaalt wel eens met plastic en krijgt vervolgens zijn aankoop in een plastic
zakje mee naar huis. De ontwikkeling van plastic is cruciaal geweest voor onze huidige
welvaart en levensstijl. Plastic is namelijk meer dan alleen verpakkingsmateriaal.
Kijk om u heen en u ziet plastics verwerkt in uw TV, DVD's, auto, mobiel en I-pod.
U ziet plastics overal in terug, omdat wij in staat zijn het bijna alle eigenschappen en
vormen te geven die wij willen. Daarmee zetten wij niet alleen de plastics naar onze
hand, maar de hele wereld. Maar wat is plastic nou eigenlijk?
Plastic, of plastiek, is een verzamelnaam voor kunststoffen die door te smelten in de juiste vorm gegoten kunnen worden. Plastics zijn polymeren:
zeer grote moleculen die zijn opgebouwd uit een aaneenschakeling van kleine moleculen, ofwel monomeren. Deze monomeren zijn kleine
koolwaterstofmoleculen die gemaakt worden uit aardgas of olie, en in de toekomst eventueel uit duurzame bronnen zoals koolzaadolie of zetmeel.
U kunt zich een polymeer voorstellen als een soort moleculaire kralenketting waarbij de kralen de monomeren zijn en de tussenliggende draad
de bindingen tussen de monomeren. Deze kralenketting is wel behoorlijk lang, want een polymeer waar bijvoorbeeld hard plastic van wordt ge-
maakt bevat al snel twintigduizend monomeren. Voor een kralenketting in onze dimensies zou dit betekenen dat deze tweehonderd meter lang is!
Hout, papier en katoen
Polymeren zijn niet uitgevonden door de mens. Al het leven op aarde, inclusief de mens, bestaat voor een groot gedeelte uit polymeren. DNA
en eiwitten zijn namelijk ook lange kettingmoleculen waarbij de monomeren respectievelijk de nucleotiden en aminozuren zijn. De meest voor-
komende polymeer op aarde is cellulose. Dit is een polymeer van glucose en is het hoofdbestanddeel van hout, papier en katoen.
Het belang van polymeren is hoofdzakelijk te danken aan de eigenschappen van de polymere materialen. Deze zijn namelijk totaal anders dan
de eigenschappen van de losse monomeren. Zo is zuivere glucose een vaste poederachtige stof terwijl de polymeer ervan, cellulose in de vorm
48

van katoen, een sterke vezel kan vormen om kleding van te maken. De mens gebruikt al duizenden jaren natuurlijke polymeren zoals hout, papier
en zijde vanwege deze eigenschappen.
Bakeliet
Recenter is het gebruik en de productie van polymeren die nog niet in de natuur voorkwamen. De doorbraak kwam in 1907. Toen wist de
Belgisch-Amerikaanse chemicus Leo Baekeland de reactie tussen phenol en formaldehyde zo te controleren dat er een polymeer ontstond:
Bakeliet, het eerste kunststof waar ook meteen patent op werd aangevraagd. Dit materiaal was revolutionair, omdat het eigenschappen had
die zeer bijzonder waren voor die tijd. Het was een zeer hard en isolerend materiaal. Bakeliet vond snel toepassingen in telefoons, radio's en
isolatoren. Vooral de mogelijkheid om goedkoop isolatoren te produceren opende nieuwe mogelijkheden voor elektronische toepassingen,
waardoor deze uitvinding aan de wieg van ons digitale tijdperk staat. Baekeland was overigens niet alleen een briljant chemicus, maar ook een
slimme zakenman. Het door hem opgerichte bedrijf dat Bakeliet produceerde heeft hem tot multimiljonair gemaakt.
Kogelvrije vesten en boterhamzakjes
Het nadeel van Bakeliet was naast zijn breekbaarheid dat het een zogenaamde thermoset is. Dit betekent dat het gemaakt moet worden in de
vorm die het ook uiteindelijk moet krijgen en dus volgens de definitie niet eens echt een plastic is. Modernere plastics zoals polyethyleen kunnen
na productie gesmolten worden en in iedere gewenste vorm worden gegoten. Pas met deze zogenaamde thermoplastische plastics is het mogelijk
om het materiaal echt naar je hand te zetten. Verder blijken de eigenschappen van deze plastics zeer afhankelijk van de polymeerlengte.
Polyethyleen met zeer lange polymeerketens is hard en stug en wordt verwerkt in speelgoed, elektraleidingen en zelfs in kogelvrije vesten.
Polyethyleen met korte ketens is zacht en wordt gebruikt om plastic tasjes en boterhamzakjes te maken. Voor stevigere en meer duurzame
materialen worden polymeren ook gebruikt om vezels te maken. De verreweg meest bekende is nylon.
Slimme plastics
Vandaag de dag concentreert het onderzoek naar polymeren zich vooral op slimme materialen. Dat zijn materialen die reageren op invloeden
van buitenaf. Zoals polymeer gebaseerde zonnepanelen en polymeren die licht geven als men een spanningsveld aanbrengt. Van deze licht -
gevende polymeren worden displays gemaakt: OLEDs, de opvolger van de LCD technologie.
Revolutionair is ook de ontwikkeling van zelfherstellende materialen: materialen die zichzelf herstellen na beschadiging, onder invloed van bijvoorbeeld
licht of warmte. Wat zou u er bijvoorbeeld van vinden als een kras in uw autolak zichzelf repareert als u de auto in de zon parkeert
of de kras even met de föhn behandelt? Ook voor deze toepassingen zijn polymeren de sleutel. Door de sterke chemische binding in traditionele
polymeren te vervangen door bindingen die gemakkelijk breken en opnieuw vormen - net als lego - kan het materiaal zich aanpassen aan omstandigheden.
Zo smelten krassen als sneeuw voor de zon!
Het is duidelijk dat plastic een product is dat niet op zichzelf staat. Het is het begin van een reeks steeds geavanceerder wordende materialen.
49

Met voldoende onderzoeksinspanning kunnen wij in de toekomst elk materiaal met elke gewenste eigenschap maken. Een ontwikkeling die
zelfs Baekeland niet had durven voorspellen toen hij voor het eerst 'plastic' maakte.
Drs. Jeroen Wassenaar (1983) studeerde scheikunde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij doet nu zijn promotieon-
derzoek aan dezelfde universiteit in de groep van Professor Reek en ontwikkelt nieuwe supramoleculaire methodes om
snel geschikte katalysatoren te vinden om geneesmiddelen te produceren.
50

Procedure voor inschrijving
U kunt zich inschrijven voor de scholingsarrangementen via www.vtbpro.nl.
De scholingsarrangementen zijn kosteloos.
Aan inschrijving zijn geen voorwaarden verbonden. Wel kiezen veel instellingen voor het inschrijven van teams of deelteams - tot een
maximum van tien personen per school.
Wanneer een basisschool deelneemt aan de scholingsarrangementen, dient de school ook eventuele combistages toe te laten.
Als uw inschrijving ontvangen is krijgt u een bevestiging van de pabo of het KWT.
Meer info?
Op de website www.vtbpro.nl vindt u meer informatie over de Kenniscentra Wetenschap en Techniek en de deelnemende pabo's.
Met hen kunt u contact opnemen voor meer informatie en praktische vragen over de scholingsarrangementen.
Programma VTB & VTB-Pro
Lange Voorhout 20 | 2514 EE Den Haag
Postbus 998 | 2501 CZ Den Haag
tel. 070 - 311 97 15
fax. 070 - 311 97 10
www.programmavtb.nl
www.vtbpro.nl
info@programmavtb.nl
info@vtbpro.nl
Belangrijke adressen
51

Kenniscentra Wetenschap en Techniek
Adres e-mail telefoon website
Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Oost info@kwto.nl 074 851 65 16 www.kwto.nl
Frans Winkels
Postbus 568
7550 AN Hengelo
Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Zuid
Louis Swinkels
Postbus 513
5600 MB Eindhoven
bezoekadres TU/e, Traverse 3.43
l.swinkels@kwtz.nl 040 274 30 95 www.kwtz.nl
Expertisecentrum Wetenschap en Techniek Noord-Holland p.ruis@hva.nl 020 599 53 13 www.kenniscentrum
Paul Ruis
Postbus 1025
1000 BA Amsterdam
onderwijsopvoeding.hva.nl
Kenniscentrum Wetenschap en Techniek Gelderland
Albert Jan Krikke
Rian van den Hout
Heyendaalseweg 141
6525 AJ Nijmegen
kwtg@han.nl 024 353 03 09 www.kwtg.nl
Kenniscentrum voor Wetenschap & Techniek West (KWT West) e.hommen@hhs.nl 070 445 8991 www.kwtwest.nl
Eveline Hommen
Johanna Westerdijkplein 75
Postbus 13336
2501 EH Den Haag
06 2428 7560
52

Contactgegevens pabo’s
Adres e-mail telefoon website
Driestar Educatief 0182 54 03 33 www.driestar.nl
Johan de Wilde j.p.dewilde@driestar-educatief.nl
Postbus 368
2800AJ Gouda
Stenden Hogeschool Drenthe 0591 85 36 07 www.hsdrenthe.nl
Geeke Hooge
Postbus 2080
7801 CB Emmen
bruins.g.hooge@hsdrenthe.nl
Christelijke Hogeschool Ede Pabo kwtg@han.nl 024 353 03 09 www.che.nl
Rian van den Hout
Postbus 80
6710 BB Ede
HAN Arnhem Pabo kwtg@han.nl 024 353 03 09 www.han.nl
Rian van den Hout
Postbus 2086
6802 CB Arnhem
HAN Groenewoud Nijmegen Pabo kwtg@han.nl 024 353 03 09 www.han.nl
Rian van den Hout
Groenewegwoudse 1
6524 TM Nijmegen
Hogeschool Iselinge kwtg@han.nl 024 353 03 09 www.ijsselgroep.nl
Rian van den Hout
Postbus 277
7000 AG Doetinchem
53

Adres e-mail telefoon website
Educatieve Hogeschool van Amsterdam 020 599 56 44 www.doo.hva.nl
René Onclin r.onclin@hva.nl
Postbus 2009
1000 CA Amsterdam
Hogeschool InHolland Hoofddorp jan.jongkind@inholland.nl 023 543 80 20 www.inholland.nl
Jan Jongkind
Postbus 558
2003 RN Haarlem
Gereformeerde Hogeschool Zwolle
Ben Beudeker
Postbus 10030
8000 GA Zwolle
bbeudeker@gh-gpc.nl 038 425 55 42 www.gh-gpc.nl
Hogeschool Edith Stein 074 851 65 55 www.edith.nl
Frans Winkels
Chantal Velthuis
Postbus 568
7550 AN Hengelo
velthuis@edith.nl
Saxion Hogeschool Pabo 0570 60 34 64 www.saxion.nl/pabo
Sem de Rooij
Postbus 501
7400 AM Deventer
s.r.derooij@saxion.nl
Fontys PABO Eindhoven 0877 87 76 49 www.fontys.nl
Lambert van der Ven
Postbus 347
5600 AH Eindhoven
l.vanderven@fontys.nl
54

Adres e-mail telefoon website
Fontys Pabo Roermond 0877 87 75 63 www.fontys.nl
Nardie Fanchamps nardie.fanchamps@fontys.nl 06 49 68 45 59 /pabolimburg/vtb
Postbus 230
6040 AE Roermond
Pabo Breda / Avans Hogeschool 076 525 05 00 www.avans.nl
Lammert Blokhuis
Postbus 90183
4800 RN Breda
lj.blokhuis@avans.nl
Pabo de Haagse Hogeschool 070 445 89 91 www.techwijs.nl
Eveline Hommen
Johanna Westerdijkplein 75
Postbus 13336
2501 EH Den Haag
e.hommen@hhs.nl 06 24 28 75 60
Hanzehogeschool Groningen vtb.loket.pa@org.hanze.nl 050 595 35 55 www.hanze.nl/
Jan Woudenberg
Zernikeplein 7
Postbus 3037
9701 DA Groningen
vtbsteunpunt
Hogeschool Rotterdam 010 241 44 22 www.hro.nl
Tamara van Heel
Postbus 25035
3001 HA Rotterdam
t.i.van.heel@hro.nl
PABO Almere 036 548 83 55 www.pabo-almere.nl
Ben Willers b.j.willers@pabo-almere.nl
Landdroststraat 2
1315 RG Almere
f.r.van.der.knaap@pabo-almere.nl
55

Adres e-mail telefoon website
Centrum Theo Thijssen, Hogeschool Utrecht 030 254 71 72 www.ctt.hu.nl
Rob Gertsen Rob.Gertsen@hu.nl
Postbus 14007
3508 SB Utrecht
Relevante links:
Voor alle initiatieven op het gebied op wetenschap en techniek onderwijs:
Programma's van het Platform Bèta Techniek
- Platform Bèta Techniek www.platformbetatechniek.nl
- Programma VTB-Pro www.vtbpro.nl
- Programma VTB www.programmavtb.nl, www.wtwijzer.nl
- TalentenKracht www.talentenkracht.nl
- VTB Summerschools www.vtb-summerschool.nl
- Jet-Net www.jet-net.nl
- Universum Programma www.universumprogramma.nl
- Ambitie Programma www.ambitieprogramma.nl
- Sprint Programma www.platformbetatechniek.nl
- Act Programma www.actprogramma.nl
Praktische en ondersteunende wetenschap en techniek initiatieven
- WTwijzer www.wtwijzer.nl
- Ontdeknet www.ontdeknet.nl
- Kids & Science www.kidsandscience.org
- First Lego League www.firstlegoleague.org/nl
- Proefjes.nl www.proefjes.nl
56

- Bizworld www.bizworld.org
- Stichting De Jonge
Onderzoekers Nederland www.djo.nl
- Kidslive www.kidslive.nl
- Stichting Jeugd en Beroep www.jeugdenberoep.nl
- Vonk www.vonk-techniek.nl
- Stichting Techniek Promotie www.techniekpromotie.nl
- Technific www.technific.nl
- TechXperience! http://techxperience.org
- Techniek = Troef www.techniekistroef.nl
- Platform Promotie Techniek www.index-tc.nl
- Bureau Top www.bureautop.nl
- Stichting Kennisnet/ICT www.kennisnet.nl
- Encyclopedoe www.encyclopedoe.nl
- Techplek op het Rekenweb www.fi.uu.nl/rekenweb
Meisjes en wetenschap en techniek
DigiDaan
- VHTO www.vhto.nl
- Jaar van de techniek www.jaarvandetechniek.nl
- Equality in cyberspace www.mycyberspace.nl
- Technika10 www.technika10.nl
- Gapp www.gendergapp.eu
57

Colofon
Deze brochure is een initiatief van VTB-Pro en is de tweede van een reeks.
Redactie: Jacqueline Kuijpers (MareCom, Breda)
Tekst: Juliette Walma van der Molen, lid Programmaraad VTB-Pro
Coördinatie: Shanna Wiegerinck (s.wiegerinck@programmavtb.nl)
Vormgeving: Plan B Amsterdam, Bert van Zutphen
Foto's: DigiDaan, www.DigiDaan.nl
Programma TalentenKracht, Els Feijs
Druk: Kaldenbach Grafische Producties
Het Programma VTB-Pro is onderdeel van het Platform Bèta Techniek.
58