Klik hier voor de tijdslijn. - Manu Helwegen
Klik hier voor de tijdslijn. - Manu Helwegen
Klik hier voor de tijdslijn. - Manu Helwegen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Kunsttheorie 1<br />
Visuele tijdlijn 1 (Oudheid tot 1700)
Inleiding<br />
Dit beschei<strong>de</strong>n boekje is groter en uitgebrei<strong>de</strong>r dan het lijkt en tegelijkertijd heel erg beknopt en kort. Het is een vluchtige tijdreis door <strong>de</strong> kunstgeschie<strong>de</strong>nis en een globale tijdlijn. Daarbij is het een bewust<br />
gekozen samenraapsel van afbeeldingen van grootse kunswerken met en korte en toegankelijke uitleg die hun inspiratie ontlenen aan kunstboeken zoals Algemene Kunstgeschie<strong>de</strong>nis van Honour & Flemming<br />
en <strong>de</strong> Eeuwige Schoonheid van Gombrich.<br />
Op elke bladzij<strong>de</strong> staan 3 afbeeldingen die binnen een bepaal<strong>de</strong> tijd of perio<strong>de</strong> vallen, aangegeven on<strong>de</strong>r aan <strong>de</strong> pagina. Er omheen staat een puntsgewijze uitleg van <strong>de</strong> belangrijkste kenmerken van <strong>de</strong><br />
kunststromingen en perio<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> plaats waar het heeft plaatsgevon<strong>de</strong>n en verdui<strong>de</strong>lijken<strong>de</strong> afbeeldingen. Tussen <strong>de</strong> afbeeldingen in staat op sommige plaatsen een belangrijk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el of kunstenaar uitgelicht.<br />
De beperking van het aantal afbeeldingen zorgt er<strong>voor</strong> dat er een heleboel belangrijke werken en informatie er niet instaat. Je zou dit een gemis kunnen noemen maar dit boekje is een inleiding en een<br />
zeer beknopte weergave en geen allesomvattend boek over <strong>de</strong> kunstgeschie<strong>de</strong>nis. Dat boek is er ook niet, <strong>de</strong> kunstgeschie<strong>de</strong>nis is zo enorm qua omvang dat dit moeilijk te bevatten is. Hoe moeilijk laat dit<br />
boekje misschien wel zien en dat is ook precies <strong>de</strong> bedoeling. Je hebt het zo uit maar als je er door gevangen wordt en je gaat naar meer zoeken, kom je een verbazingwekken<strong>de</strong> wereld tegen die verteld over<br />
onze wereld, onze drijfveren en hoe we zover gekomen zijn. Kunst gaat ver<strong>de</strong>r terug dan het schrift en verslaglegging die wij als geschie<strong>de</strong>nis kennen. Kunst is wat <strong>de</strong> mens is en was.<br />
Dit boekje is te gebruiken als inleiding op <strong>de</strong> kunstgeschie<strong>de</strong>nis op scholen en als pocket om snel een blik te werpen op hoe het ook alweer zat. Laat je inspireren!
De prehistorie<br />
Vruchtbaarheidssymbolen<br />
Magische of rituele han<strong>de</strong>lingen<br />
Venus van Willendorf<br />
ca. 30.000-25.000 v. Chr.<br />
Het treffendste en beroemdste van <strong>de</strong> eerste kunstwerken.<br />
Gevon<strong>de</strong>n in Willendorf (Oostenrijk).<br />
Gemaakt uit kalkzandsteen, oorspronkelijk gekleurd.<br />
Vruchtbaarheidssymbool.<br />
40.000 v. Chr<br />
Man van Brno<br />
ca. 30.000-25.000 v. Chr.<br />
Beeldje van een man, oorspronkelijk 43 cm. hoog.<br />
Gevon<strong>de</strong>n in Brno (Tsjechië) in graf. Impliceert vorm<br />
van geloof door vindplaats.<br />
Moe<strong>de</strong>rgodin<br />
ca. 22.000-19.000 v. Chr.<br />
Afbeelding van Moe<strong>de</strong>rgodin. Gevon<strong>de</strong>n te Laussel<br />
(Dordogne, Frankrijk). De hoorn verwijst naar<br />
vruchtbaarheid. Vorm duidt op poging tot visuele<br />
weergave van werkelijkheid die berust op wat het oog<br />
ziet, niet op wat <strong>de</strong> geest weet.
Grotschil<strong>de</strong>ringen Chauvet<br />
ca. 25.000-17.000 v. Chr.<br />
De steentijd<br />
Paleolithische perio<strong>de</strong><br />
Decoratieve kunst<br />
Kosmische interpretatie<br />
Mythologische wezens<br />
Grotschil<strong>de</strong>ringen Lascaux<br />
ca. 16.000-14.000 v. Chr.<br />
Grotschil<strong>de</strong>ringen Altamira<br />
ca. 14.000-10.000 v. Chr.<br />
20.000 v. Chr 8.000 v. Chr
De steentijd<br />
Mesolitische perio<strong>de</strong> Neolitische perio<strong>de</strong><br />
Menselijke figuren<br />
Verhalend karakter<br />
Han<strong>de</strong>lingen landbouw en veeteelt<br />
Groep mensfiguren<br />
ca. 8.000 v. Chr.<br />
Ingekraste rotstekening van dieren en mensen.<br />
Gevon<strong>de</strong>n in Addaura, Monte Pelligrino (Sicilië, Italië).<br />
Eerst gevon<strong>de</strong>n anatomisch correcte mensfiguren.<br />
Dansen<strong>de</strong> jager<br />
ca. 5800 v. Chr.<br />
8.000 v. Chr 6.000 v. Chr<br />
Overgang naar landbouw en veeteelt<br />
Belangrijkste ontwikkelingen schil<strong>de</strong>rkunst<br />
• Geprepareer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond<br />
• Begrensd beeldvlak<br />
Muurschil<strong>de</strong>ring uit Catal Hüyük (Turkije). Voorstelling<br />
van ‘hertenjacht’. Natuurgetrouw geschil<strong>de</strong>rd in<br />
silhouet met spreken<strong>de</strong> kleuren. Voor het eerst op<br />
geprepareer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond en niet op rots zelf wat <strong>de</strong><br />
schijn van een beeldvlak krijgt.<br />
Man en vrouw uit Cernavoda<br />
ca. 4.000-3.500 v. Chr.<br />
Twee beeldjes van slechts 11,5 cm groot, gevon<strong>de</strong>n in<br />
Cernavoda (Roemenië). De eerste <strong>de</strong>nker in <strong>de</strong> kunstgeschie<strong>de</strong>nis<br />
. Zeer expressief met spaarzame mid<strong>de</strong>len<br />
vormgegeven.
De vroege beschavingen<br />
Mesopotamië<br />
Overgang naar ‘beschaving’<br />
Han<strong>de</strong>l, bestuur, oorlog<br />
Specialisatie en uitvindingen<br />
Ste<strong>de</strong>lijke gemeenschappen<br />
Ontwikkeling schrift<br />
Van natuurlijke naar monetaire economie<br />
Sumerisch Akkadisch<br />
Warka Vaas<br />
ca. 3.500-3.000 v. Chr.<br />
Vaas van 91,5 cm groot, gevon<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> Tempel van<br />
Uruk (Irak). Vaas beeldt het nieuwjaarsfeest uit waarbij<br />
<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> registers (stroken) <strong>de</strong> offering aan <strong>de</strong><br />
moe<strong>de</strong>rgodin Inanna en vruchtbaarheidssymbolen<br />
verbeel<strong>de</strong>n. De registers zijn <strong>de</strong> eerste <strong>voor</strong>beel<strong>de</strong>n van<br />
het gebruik van een grondlijn.<br />
Tell Asmar Beeldjes<br />
ca. 3.000 v. Chr.<br />
Groep beeldjes, gevon<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> tempel van Abu, <strong>de</strong><br />
god van <strong>de</strong> gewassen in Tell Asmar (Irak), niet ver van<br />
<strong>de</strong> grote Sumerische ste<strong>de</strong>n. Vervaardigd uit gesne<strong>de</strong>n<br />
gips en min<strong>de</strong>r van kwaliteit wat duidt op provinciaal<br />
werk. Vele comventies waren aanwezig in <strong>de</strong> religieuze<br />
kunst wat te zien is aan <strong>de</strong> strikt symetrische houdingen.<br />
Overwinningsstèle van Naramsim<br />
ca. 2.300-2.200 v. Chr.<br />
Stèle ter verheerlijking van <strong>de</strong> overwinning van Naramsim<br />
op een Iraanse grensstam. Kunstenaar gebruikt<br />
geen stroken maar het hele tablet om te komen tot een<br />
dramatische compositie. Stèle blijft uniek <strong>voor</strong> 1500<br />
jaar in <strong>de</strong> kunst van het nabije oosten.<br />
4.000 v. Chr 2.000 v. Chr
De vroege beschavingen<br />
`Ou<strong>de</strong>` Egypte<br />
Predynastische tijd<br />
Fragment van schil<strong>de</strong>ring uit Gebelein<br />
ca. 3.500-3.200 v. Chr.<br />
Schil<strong>de</strong>ring op linnen, gevon<strong>de</strong>n in graftombe. Stelt<br />
leven op <strong>de</strong> nijl <strong>voor</strong>. In vlak silhouette weergegeven,<br />
zwevend in onbegrens<strong>de</strong> ruimte, zials paleolithische<br />
rotsschil<strong>de</strong>ringen. On<strong>de</strong>rwerp en locatie van <strong>de</strong> vondst<br />
impliceert veel latere makelij.<br />
Vroegdynastische perio<strong>de</strong><br />
Palet van Narmer<br />
ca. 3200 v. Chr.<br />
Palet van Narmer, gevon<strong>de</strong>n in Hiëraconpolis. Formele<br />
kenmerken die Oud-Egyptische kunst <strong>de</strong> komen<strong>de</strong><br />
3000 jaar zou<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, onstaan <strong>hier</strong>. De<br />
dui<strong>de</strong>lijke grondlijn en specifieke houding van <strong>de</strong><br />
figuren is een conventie die niet meer veran<strong>de</strong>rt.<br />
De tijdlijn loopt <strong>hier</strong> niet chronologisch omdat Egypte en Mesopotamië ge<strong>de</strong>eltelijk gelijk lopen in ontwikkeling.<br />
Stèle van Djet<br />
ca. 3.000 v. Chr.<br />
3.500 v. Chr 3.000 v. Chr<br />
Stèle van Djet, 55 cm groot, gevon<strong>de</strong>n in Abydos.<br />
Bestaat uit scherp gesne<strong>de</strong>n Horus valk, <strong>de</strong> incarnatie<br />
van een koning, een slang als naamteken en het<br />
koniklijk paleis waar het woord “Farao” vanaf stamt.<br />
Markeert het systematiseren van <strong>hier</strong>ogliefen <strong>voor</strong><br />
incripties op koninklijke monumenten wat in 2.500 v.<br />
Chr. tot een cursief schrift leidt.
De vroege beschavingen<br />
Combinatie geometrische regelmaat en<br />
scherpe natuurobservaties<br />
Volledigheid boven schoonheid<br />
Strenge regels en conventies<br />
Gaat niet om originaliteit en vernieuwing<br />
Nauwe relatie met dood en <strong>hier</strong>namaals<br />
Ou<strong>de</strong> rijk Mid<strong>de</strong>nrijk<br />
Sphinx en pyrami<strong>de</strong> van Chafra<br />
ca. 2.600 v. Chr.<br />
Na <strong>de</strong> trapvorm en langwerpige grondvorm, kregen<br />
pyrami<strong>de</strong>n een vierkante plattegrond tot <strong>de</strong> grootste<br />
van allemaal in Gizeh verscheen, <strong>de</strong> pyrami<strong>de</strong> van<br />
Chafra. De vorm schijnt overgenomen te zijn van het<br />
cultusbeeld ‘benben’,, een steen met een pyrami<strong>de</strong>vormige<br />
of conische top, <strong>de</strong> <strong>voor</strong>loper van <strong>de</strong> obelisk.<br />
Mycerinus en zijn vrouw<br />
ca. 2.600 v. Chr.<br />
Mycerinus en zijn vrouw is een losstaand beeld,<br />
gevon<strong>de</strong>n in Gizeh. De vervaardiging en plaatsing<br />
van <strong>de</strong> beel<strong>de</strong>n was gericht op uitsluitend prontale<br />
beschouwing. Gestalten staan steevast met linkerbeen<br />
iets naar voren of zitten stijf rechtop.<br />
Detail buitensarcofaag van Djehoetinecht<br />
ca. 1.870 v. Chr.<br />
Na instorting van het centraal gezag van koningen<br />
ontston<strong>de</strong>n feodale staatjes en ‘<strong>de</strong>mocratisaering van<br />
het <strong>hier</strong>namaals’. Plaatselijke bestuur<strong>de</strong>rs eigen<strong>de</strong>n<br />
zich het god<strong>de</strong>lijke recht toe. en er ontston<strong>de</strong>n nieuwe<br />
vormen van verering. De belangrijkste stijlprincipes<br />
bleven in het Mid<strong>de</strong>nrijk bestaan maar er onstond<br />
een vrijere toepassing van kleur en gevoel, zowel in <strong>de</strong><br />
schil<strong>de</strong>rskunst als beeldhouwkunst.<br />
2.500 v. Chr 2.000 v. Chr
De vroege beschavingen<br />
Nieuwe Egyptische rijk in het ‘Ou<strong>de</strong>’ Egypte<br />
Feestmaal uit graftombe Netamoen<br />
ca. 1.400 v. Chr.<br />
Geschil<strong>de</strong>rd feestmaal, gevon<strong>de</strong>n in Thebe. Feestmaaltij<strong>de</strong>n<br />
waren een geliefd thema on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> XVIIIe<br />
dynastie en wer<strong>de</strong>n kevendig en vol overgave geschil<strong>de</strong>rd.<br />
De belangrijkste vernieuwingen in <strong>de</strong> kunst<br />
van het Nieuwe Rijk zijn <strong>de</strong> grafschil<strong>de</strong>ringen waar<br />
<strong>de</strong> overle<strong>de</strong>nen bezig zijn met dagelijks werk op een<br />
onbevangener manier geschil<strong>de</strong>rd.<br />
1.500 v. Chr<br />
Broer van Ramose en vrouw<br />
ca. 1.370 v. Chr.<br />
Deze kalkstenen reliëf in het graf can <strong>de</strong> vizier Ramose,<br />
gevon<strong>de</strong>n in Thebe, <strong>de</strong> hoofdstad van het nieuwe Rijk.<br />
Dit is een enkele reliëf die is overgebleven. Meestal<br />
wer<strong>de</strong>n er op broze steen die geegaliseerd was geschil<strong>de</strong>rd.<br />
De verfijn<strong>de</strong> gelaatstrekken zijn afgebeeld in een<br />
zeldzame combinatie van te<strong>de</strong>rheid en geblaseer<strong>de</strong><br />
elegantie.<br />
Ostrakon van acrobate<br />
ca. 1.180 v. Chr.<br />
Een schets van een vrouwlijke acrobate op een scherf<br />
van kalksteen van 16,8 cm groot. (De scherf werd<br />
ostrakon genaamd, waarop men schetsen of aantekeningen<br />
kon maken bij gebrek aan papyrus) laat zien<br />
tot welk een graad van naturelisme men kwam na een<br />
perio<strong>de</strong> waarin kunstenaars vrij waren om af te wijken<br />
van <strong>de</strong> regels en formules omdat <strong>de</strong> leven<strong>de</strong>n <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen<br />
ook magen zien.
De vroege beschavingen<br />
Nieuw realisme<br />
Individuele trekken<br />
Fysieke gebreken<br />
Onbevangen<br />
Meer beweging<br />
Achnaton en Nefertete<br />
ca. 1.345 v. Chr.<br />
Met <strong>de</strong> komst van Achnaton begint het nieuwe rijk.<br />
Hij nam niet alleen <strong>de</strong> harem van zijn va<strong>de</strong>r over, maar<br />
trouw<strong>de</strong> ook met <strong>de</strong> legendarische schoonheid Nefertiti,<br />
die hij tot zijn belangrijkste echtgenote maakte.<br />
Samen kregen ze zes dochters.<br />
In <strong>de</strong> kunst van <strong>de</strong> Amarna-perio<strong>de</strong> wordt het koninklijke<br />
gezin van Achnaton en Nefertiti vaak afgebeeld<br />
als bemid<strong>de</strong>laars tussen het god<strong>de</strong>lijke en <strong>de</strong> mensheid,<br />
als vervanging van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> go<strong>de</strong>n. Gemaakt als verzonken<br />
reliëf die van dichtbij <strong>de</strong>tails toont en van veraf<br />
vorm krijgt door <strong>de</strong> onstane sclagschaduwen.<br />
Nefertete<br />
ca. 1.360 v. Chr.<br />
Kalkstenen portret van Nefertete, gevon<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
werkplaats van Achnaton’s <strong>voor</strong>naamste beeldhouwer<br />
te Amarna, Thoetmozes, behoort tot <strong>de</strong> beroemdste<br />
werken van <strong>de</strong> Egyptische kunst. Van een i<strong>de</strong>ale<br />
schoonheid en tevens merkwaardig naturelistisch.<br />
De elegante, wereldse pose, haar hoofd koninklijk<br />
geheven, met enigszins toegeknepen ogen, haar huid<br />
zorgvuldig behan<strong>de</strong>ld met gekleur<strong>de</strong> cosmetica zodat<br />
hij sacht en soepel is. Waarschijnlijk is dit magistrale<br />
portret slechts een mo<strong>de</strong>l <strong>voor</strong> een niet voltooid<br />
kunstwerk dat waarschijnlijk min<strong>de</strong>r naturelistisch is<br />
geweest.<br />
Rugleuning troon uit graf Toetanchamon<br />
ca. 1.355-1.342 v. Chr.<br />
Houtsnijwekl met goud, ingelegd met Egyptische<br />
‘faience’, glaspasta, halfe<strong>de</strong>lstenen en zilver. De schil<strong>de</strong>rkunstige<br />
Amarna-stijl blijkt goed uit een houten<br />
paneel, in diep reliëf gescne<strong>de</strong>n en met het oorspronkelijke<br />
verguldsel en <strong>de</strong> originele hel<strong>de</strong>re kleuren.<br />
Afgebeeld is Toetanchamon, Achnatons schoonzoon<br />
en opvolger, gezeten op zijn troon en gezalfd door<br />
zijn vrouw on<strong>de</strong>r het zonnesymbool. Bei<strong>de</strong>n poseren<br />
zon<strong>de</strong>r het strenge formalisme dat vroeger verplicht<br />
was.<br />
1.000 v. Chr
De vroege beschavingen<br />
Egeïsch gebied<br />
Bescherm<strong>de</strong> omgeving<br />
Natuur belangrijk<br />
Hoog niveau smeedkunst<br />
Gestyleerd en verfijnd<br />
Cycladische kunst Minoïsche beschaving (Kreta)<br />
Mycene en het vasteland<br />
Figuur uit Amargos<br />
ca. 3.000 v. Chr.<br />
De Cycladische kunst, die gekenmerkt wordt door<br />
het mo<strong>de</strong>rne uiterlijk, kwam al in <strong>de</strong> eerste generaties<br />
op <strong>de</strong> Cycla<strong>de</strong>n <strong>voor</strong>. Het ging <strong>hier</strong>bij <strong>voor</strong>al om<br />
<strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> votiefidolen: marmeren, wigvormige<br />
beeldjes van staan<strong>de</strong>, naakte vrouwenfiguren met hun<br />
armen over <strong>de</strong> borsten gekruist. Het meest typische<br />
kenmerk van <strong>de</strong>ze beeldjes waren hun ovale gezichten<br />
en, afgezien van een grote neus, het ontbreken van<br />
een gelaat. Deze beeldjes wer<strong>de</strong>n gebruikt als afgodsbeel<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> Moe<strong>de</strong>rgodincultus, en wer<strong>de</strong>n bij<strong>voor</strong>beeld<br />
in <strong>de</strong> graftombes gelegd.<br />
Voorjaarsfresco uit Akrotiri<br />
ca. 1.550 v. Chr.<br />
De oorsprong van <strong>de</strong> minoïsche beschaving - zo<br />
genoemd naar <strong>de</strong> mythische koning Minos van Kreta<br />
- is in het duister gehuld. Recente opgracingen hebben<br />
een zeer geavanceer<strong>de</strong> neolithische cultuur aan het<br />
licht gebracht. Het agrarisch rijke Kreta lijkt vrij te zijn<br />
geweest van invloe<strong>de</strong>n van buitenaf. De minoïsche<br />
kunst kenmerkte zich door het veelvuldig gebruik van<br />
bloeien<strong>de</strong> bloemen. Deze <strong>voor</strong>jaarsfresco is <strong>de</strong> vroegste<br />
pure landschapsschil<strong>de</strong>ring.<br />
Masker uit Mycene<br />
ca. 1.500 v. Chr.<br />
3.000 v. Chr 1.200 v. Chr<br />
De Myceense kunst is ten <strong>de</strong>le gebaseerd op <strong>de</strong> Minoïsche<br />
kunst, maar is ook dui<strong>de</strong>lijk beïnvloed door<br />
het oorlogszuchtige karakter van <strong>de</strong> Myceners die met<br />
het sme<strong>de</strong>n van metalen snel aan macht wonnen.<br />
De Myceense goudsmeedkunst stond op een ongewoon<br />
hoog niveau en is zeer verfijnd. Het wordt gekenmerkt<br />
door zeer gestileer<strong>de</strong> figuren, zoals te zien is bij<br />
het wereldberoem<strong>de</strong> “Do<strong>de</strong>nmasker van Agamemnon”.<br />
De tijdlijn loopt <strong>hier</strong> niet chronologisch omdat het Egeïsch gebied zich gelijktijdig ontwikkel<strong>de</strong> met het ou<strong>de</strong> Egypte en <strong>de</strong> opmaat is naar <strong>de</strong> Griekse kunst.
Griekse kunst<br />
Geometrische perio<strong>de</strong> Archaïsche perio<strong>de</strong><br />
Afbeeldingen wor<strong>de</strong>n patronen Dorische or<strong>de</strong><br />
Egyptische kennis en <strong>voor</strong>beeld<br />
Eigen observatie en interpretatie van anatomie<br />
Ont<strong>de</strong>kking verkorting<br />
Meer<strong>de</strong>re gezichtspunten<br />
Sphinx en pyrami<strong>de</strong> van Chafra<br />
ca. 800 v. Chr.<br />
Polyme<strong>de</strong>s van Argos<br />
ca. 615-590 v. Chr.<br />
800 v. Chr 740 v. Chr<br />
Beel<strong>de</strong>n van Cleobis en Buton. Deze Arschïsche<br />
beel<strong>de</strong>n staan <strong>voor</strong> twee broers van Argos die Dioskouroi<br />
genoemd wor<strong>de</strong>n en beschermgo<strong>de</strong>n zijn van<br />
<strong>de</strong> zeevaart, daklozen en paar<strong>de</strong>nhoe<strong>de</strong>rs. Ze zijn het<br />
werk van Polyme<strong>de</strong>s. De beel<strong>de</strong>n laten Egyptische invloe<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> beeldhouwkunst zien, zowel het bewerken<br />
van hard steen als het <strong>voor</strong>tekenen van <strong>de</strong> steen namen<br />
<strong>de</strong> Grieken over maar ook <strong>de</strong> beperking van twee gezichtspunten<br />
(frontaal en van achteren). Daarentegen<br />
keken <strong>de</strong> Grieken meer naar anatomie.<br />
Kouros uit Tenea / Kore van Chios<br />
ca. 570 v. Chr. / ca. 520 v. Chr.<br />
Het overgrote <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> vrijstaan<strong>de</strong> archaïsche<br />
beel<strong>de</strong>n stelt jeugdige mannelijke naakten <strong>voor</strong>, <strong>de</strong><br />
“kouroi” oftewel jongelingen. In hoogte variërend<br />
van 1.5 tot 3.35 m hoog. Typische kenmerken zijn:<br />
stijve, frontale houding, Archaïsche glimlach, naakt en<br />
zon<strong>de</strong>r portret. De Kouros werd vaak vergezeld door<br />
<strong>de</strong> Kore (aangekle<strong>de</strong> vrouwelijke equivalent) en <strong>de</strong><strong>de</strong>n<br />
dienst als in votiefgraven van heiligdommen. De <strong>hier</strong><br />
getoon<strong>de</strong> kore uit Chios is 56,6 cm groot.
Griekse kunst<br />
Mannelijk naakt Verschillen<strong>de</strong> bouwor<strong>de</strong>n<br />
God<strong>de</strong>lijkheid<br />
Bevrijd van aardse<br />
Atleten<br />
I<strong>de</strong>alisering van mens-zijn<br />
Verband het ‘Goe<strong>de</strong>’ en het ‘Schone’<br />
Alleen man is helemaal mens<br />
Kritios-knaap<br />
ca. 480 v. Chr.<br />
De Grieken hebben nooit on<strong>de</strong>rscheid gemaakt tussen<br />
<strong>de</strong> fysieke trekken van mensen en go<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> beel<strong>de</strong>n<br />
zijn niet bezield met een geest. Dit i<strong>de</strong>alisme i.c.m.<br />
naturalisme zorg<strong>de</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> grote en invloedrijke invloed<br />
op <strong>de</strong> westerse kunst. De Kritios-knaap van 85 cm<br />
hoog laat zien dat <strong>de</strong> stijfheid van <strong>de</strong> Kouros verdween<br />
en is een typisch <strong>voor</strong>beeld van het jeug<strong>de</strong>lijk mannelijk<br />
naakt in <strong>de</strong> herkenbare ontspannen houding in<br />
één geheel van organische vormen.<br />
Dorisch - Ionisch - Corintisch<br />
De Dorische or<strong>de</strong> is <strong>de</strong> oudste van <strong>de</strong> drie bouwor<strong>de</strong>n,<br />
ontstaan in <strong>de</strong> zes<strong>de</strong> eeuw v. Chr. op <strong>de</strong> Peloponnesos.<br />
In Turkije ontstond door <strong>de</strong> aanraking met an<strong>de</strong>re<br />
culturen, zoals <strong>de</strong> Egyptische, <strong>de</strong> Ionische or<strong>de</strong>. De<br />
Ionische zuil wordt bekroond door een gekruld voluutkapiteel<br />
en heeft - in tegenstelling tot <strong>de</strong> Dorische - wel<br />
een basement. De Korintische or<strong>de</strong> is pas in <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong><br />
eeuw v. Chr. ontstaan en is eigenlijk meer door <strong>de</strong><br />
Romeinen dan door <strong>de</strong> Grieken toegepast. Deze or<strong>de</strong><br />
lijkt veel op <strong>de</strong> Ionische, maar heeft een kelkvormig<br />
kapiteel met <strong>de</strong> bla<strong>de</strong>rvorm van een acanthusplant.<br />
Bron: www.museumkennis.nl<br />
Klassieke perio<strong>de</strong><br />
Ionische or<strong>de</strong><br />
Optische en perspectivistische volmaaktheid<br />
Balans i<strong>de</strong>alisme en naturelisme<br />
Architectuur<br />
Het Parthenon (Acropolis)<br />
ca. 447-438 v. Chr.<br />
Het Parthenon is het belangrijkste gebouw op <strong>de</strong><br />
Acropolis en symboliseert hét klassieke moment in <strong>de</strong><br />
Griekse geschie<strong>de</strong>nis. De klassieke perio<strong>de</strong> begint met<br />
<strong>de</strong> perzische invallen in het eerste kwart van <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong><br />
eeuw tot 338 v. Chr. Het Parthenon is zo ontworpen<br />
dat alle on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len volmaakt in schaal en afmetingen<br />
op elkaar zijn aangepast. Het abstracte <strong>de</strong>nken en<br />
fysiek aanvoelen van proportie en massa is kenmerkend<br />
<strong>voor</strong> <strong>de</strong> Grieken.<br />
480 v. Chr
Beeldhouwkunst<br />
Vrijheid ie<strong>de</strong>re houding (Phidias)<br />
Richting het ‘i<strong>de</strong>aal’ (Polyclitus)<br />
Weerspiegeling innerlijk leven (Praxiteles)<br />
Wagenmenner van Delphi<br />
ca. 478 of 474 v. Chr.<br />
De wagenmenner is een levensgroot beeld dat gegoten<br />
is om een overwinning tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> spelen van 478 of<br />
474 v. Chr. vast te leggen. Het is een <strong>voor</strong>beeld van <strong>de</strong><br />
“vroeg-klassieke stijl”. Hij is <strong>de</strong> volmaakte belichaming<br />
van het Griekse i<strong>de</strong>aal van fysieke schoonheid in haar<br />
eevoudigste en strengste worm.<br />
Doryphorus van Polyclitus<br />
ca. 452-417 v. Chr.<br />
De Doryphorus van Polyclitus, een beeldhouwer die<br />
werkzaam was tussen 452 en 417 v. Chr., is beroemd<br />
vanwege <strong>de</strong> houding (contraposto) en verhoudingen<br />
van het lichaam die door <strong>de</strong> Romeinen betiteld werd<br />
als “canon”. De beeldhouwer hield rekening met een<br />
veelheid aan gezichtpunten en stel<strong>de</strong> dat volmaaktheid<br />
<strong>voor</strong>tkomt uit <strong>de</strong> berekening van vele getallen.<br />
Aphrodite van Cnidus<br />
ca. 400 v. Chr.<br />
Dit beeld van Aphrodite, oorspronkelijk gemaakt<br />
door <strong>de</strong> beeldhouwer Praxiteles. Hij schiep <strong>hier</strong>mee<br />
het klassieke westerlijke vrouwelijke schoonheidsi<strong>de</strong>aal,<br />
een <strong>voor</strong>stelling die keer op keer in <strong>de</strong> kunst van<br />
Europa zou verschijnen en die enkele fundamentele<br />
verschillen tussen <strong>de</strong> Europese en an<strong>de</strong>re culturen<br />
illustreert.<br />
324 v. Chr
Griekse kunst<br />
Hellinistische perio<strong>de</strong><br />
Korinthische or<strong>de</strong><br />
Virtuositeit in anatomie en beweging<br />
Mannelijke en vrouwelijke verheerlijkt<br />
Ingewikkel<strong>de</strong> composities/beel<strong>de</strong>ngroepen<br />
Uitdrukking van gevoelens en hartstocht<br />
Realisme in plaats van i<strong>de</strong>alisme<br />
Alexan<strong>de</strong>r Sarcofaag<br />
ca. 310 v. Chr.<br />
Deze sarcofaag van Alexan<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Grote is een graf dat<br />
we niet kennen als typisch Grieks. Alexan<strong>de</strong>r verover<strong>de</strong><br />
grote stukken om en rond het Mid<strong>de</strong>landse zeegebied<br />
en ook Azië. Op <strong>de</strong> sarcofaag staat <strong>de</strong> strijd met <strong>de</strong><br />
Perzen. De reliëfs, die natureller zijn en realistischer<br />
zijn, het <strong>voor</strong>komen van zijn portret en het samenkomen<br />
van oosterse en westerse culturen markeren een<br />
nieuwe tijd, <strong>de</strong> Hellenistsche perio<strong>de</strong>.<br />
Leeuwenjacht, kiezelmozaïek<br />
ca. 300 v. Chr.<br />
De Hellenistische perio<strong>de</strong> kenmerkt zich door <strong>de</strong> totale<br />
beheersing van het naturelisme waarin problemen het<br />
weergeven van verdraaiing en diepte zijn opgelost.<br />
Er heerste een <strong>voor</strong>lief<strong>de</strong> <strong>voor</strong> virtuoos vertoon van<br />
vakmanschap.<br />
Nike van Samothrace<br />
ca. 190 v. Chr.<br />
De Nike is één van <strong>de</strong> grootste meesterwerken van <strong>de</strong><br />
Hellenistiche kunst. Het kleine en verfijn<strong>de</strong> werd gecombineerd<br />
met een neiging tot het grote en grootste.<br />
Bei<strong>de</strong> uitersten wer<strong>de</strong>n typerend <strong>voor</strong> <strong>de</strong> kunst van het<br />
hellenisme en contrasteer<strong>de</strong>n sterk met <strong>de</strong> doelstellingen<br />
uit <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong> eeuw waarin het “gul<strong>de</strong>n mid<strong>de</strong>n”<br />
het i<strong>de</strong>aal was. Het beeld is een allegorie, <strong>voor</strong> het<br />
eerst gezien in <strong>de</strong> europese kunst. De go<strong>de</strong>n waren hun<br />
geloofwaardigheid verloren en in <strong>de</strong> kunst wer<strong>de</strong>n ze<br />
meer en meer personificaties van lief<strong>de</strong>, dood, wijsheid,<br />
moed, en zelfs abstracties van gelegenheid, geluk<br />
en strijd. De go<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n vergod<strong>de</strong>lijkte begrippen<br />
en kregen zo een an<strong>de</strong>re betekenis of allegorie.<br />
323 v. Chr 27 v. Chr
Romeinse schil<strong>de</strong>rkunst<br />
‘Lage’ kunst<br />
Vooral versiering van muren<br />
Verval van schil<strong>de</strong>rkunst<br />
Mozaiekkunst Schil<strong>de</strong>rkunst<br />
Portretkunst<br />
Slag bij Issus<br />
ca. 1e eeuw v. Chr.<br />
Deze mozaïek van <strong>de</strong> Slag bij Issus is 272 x 513 cm<br />
groot en is op dit moment te bewon<strong>de</strong>ren in het Museo<br />
Archeologico Nazionale te Napels. De uitwerking van<br />
dramatiek door <strong>de</strong> rij geheven speren en het gebruik<br />
van licht die schitteringen laat zien in zwaar<strong>de</strong>n en<br />
wapentuig is niet eer<strong>de</strong>r vertoond. De mozaïek is<br />
met zo’n grote bekwaamheid uitgevoerd dat het <strong>de</strong><br />
indruk van penseelstreken geeft. De techniek <strong>hier</strong><strong>voor</strong><br />
ontstond in <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw, waarbij er zeer kleine<br />
“tesserae” of kubusjes, nauwkeurig op kleur gesorteerd,<br />
wer<strong>de</strong>n gebruikt.<br />
Kamer van Ixion<br />
ca. 1e eeuw n. Chr.<br />
Pompeji werd in 79 n. Chr. bedolven on<strong>de</strong>r een<br />
dikke laag lava en in <strong>de</strong> 18e eeuw heront<strong>de</strong>kt. Veel<br />
van <strong>de</strong> Romeinse schil<strong>de</strong>rkunst kennen we vanwege<br />
dit proviciestadje. Schil<strong>de</strong>rkunst werd toegepast als<br />
versiering van <strong>de</strong> huizen waarbij <strong>voor</strong>al <strong>de</strong> nadruk lag<br />
op illusionisme van <strong>de</strong> architrale omlijsting waarin het<br />
gevat is. Ruimtelijke, niet-vlakke <strong>de</strong>coratieve schil<strong>de</strong>ringen<br />
verschenen in <strong>de</strong>ze eerste eeuw n. Chr. Vaak<br />
wer<strong>de</strong>n er figuratieve <strong>voor</strong>stellingen in opgenomen,<br />
alsof er paneelschil<strong>de</strong>rijen hingen en later wer<strong>de</strong>r er<br />
zelfs schijnvensters geschil<strong>de</strong>rd. Verschillen<strong>de</strong> stijlen<br />
waren zichtbaar in Pompeji die wer<strong>de</strong>n aangeduid met<br />
I t/m IV. Kijk ook op http://www.accla.org/actaaccla/<br />
ramage.html<br />
De bakker en zijn vrouw<br />
ca. 1e eeuw n. Chr.<br />
Deze muurschil<strong>de</strong>ring van 48,9 x 41 cm laat zien dat er<br />
een krachtige volkskunst bestond naast <strong>de</strong> hoogdraven<strong>de</strong><br />
kunst uit <strong>de</strong> huizen <strong>de</strong>r rijken.<br />
Ie<strong>de</strong>r genre werd in <strong>de</strong>ze tijd beoefend, historieschil<strong>de</strong>ring,<br />
figuurschil<strong>de</strong>ring, portretkunst, landschap en<br />
stilleven. Er was een stelsel van perspectief ontworpen<br />
en nieuwe schil<strong>de</strong>rstijlen kwamen tot ontwikkeling.<br />
Vooral <strong>de</strong> portretkunst stond hoog in aanzien bij <strong>de</strong><br />
Romeinen, <strong>voor</strong>al in beeldhouwwerk. De schil<strong>de</strong>rkunst<br />
stond echter niet hoog in aanschouw, <strong>voor</strong>al lietratuur<br />
en architectuur wer<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> Romeinen hoog<br />
gewaar<strong>de</strong>erd.<br />
1e eeuw v. Chr 1e eeuw n. Chr
Romeinse architectuur<br />
Architectuur hoogste kunstvorm<br />
Ingenieus<br />
Bouwregels vastgelegd<br />
Tempels en openbare werken Rondboog & uitvinding beton<br />
Maison Carrée, Nimes (F)<br />
ca. 1e eeuw v. Chr.<br />
De artistieke geaardheid van <strong>de</strong> Romeinen kwam<br />
het volledigst tot uitdrukking in <strong>de</strong> architectuur. De<br />
Etrusken brachten wijzigingen aan in <strong>de</strong> Dorische<br />
tempel door hem op een terras te plaatsen en <strong>de</strong><br />
tre<strong>de</strong>n aan drie van <strong>de</strong> vier kanten weg te laten en <strong>de</strong><br />
cella naar achter te plaatsen. Het Maison Carrée is het<br />
mooiste nog bestaan<strong>de</strong> <strong>voor</strong>beeld wat typisch Romeins<br />
is doordat <strong>de</strong> zuilen aan <strong>de</strong> zijkant niet vrijstaand<br />
zijn of dragend maar puur <strong>de</strong>coratief in <strong>de</strong> muur zijn<br />
opgenomen.<br />
Colloseum, Rome<br />
ca. 70-82<br />
De Romeinen muntten uit in het ontwerpen van ste<strong>de</strong>n<br />
en in nieuwe gesystematiseer<strong>de</strong> constructiemetho<strong>de</strong>n<br />
zoals <strong>de</strong> rondboog en het gebruik van beton, die<br />
grootschalige programma’s mogelijk maakten <strong>voor</strong><br />
utilitaire en civiele bouwwerken. De zijkant van het<br />
Flavische amphitheater, sinds <strong>de</strong> achtste eeuw bekend<br />
als het Colloseum bestaat helemaal uit arca<strong>de</strong>s en bogen,<br />
met horizontale en verticale herhalingen. De bouwor<strong>de</strong>n<br />
zijn (puur esthetisch) van bene<strong>de</strong>n naar boven<br />
in <strong>de</strong> volgor<strong>de</strong> die door <strong>de</strong> Romeinen <strong>voor</strong> gebouwen<br />
van meer dan één verdieping had<strong>de</strong>n vastgesteld:<br />
Dorisch, Ionisch en Corinthisch.<br />
Pantheon, Rome<br />
ca. 118-128<br />
Het Pantheon werd on<strong>de</strong>r Hadrianus (117-138)<br />
gebouwd op <strong>de</strong> plaats van een vroegere tempel die<br />
was gebouwd door Marcus Agrippa, één van <strong>de</strong> meest<br />
beken<strong>de</strong> bouwmeesters van <strong>de</strong> Romeinen. Het gebouw<br />
bestaat uit twee ge<strong>de</strong>elten, een traditionele rechthoekige<br />
porticus met een timpaan dat op massieve<br />
granieten zuilen rust, en een enorme rondbouw met<br />
een koepel. De afmetingen daarvan wer<strong>de</strong>n mogelijk<br />
gemaakt door langzaam drogend beton. Vanuit een<br />
wereld van har<strong>de</strong>, begrens<strong>de</strong>, hoekige vormen betreedt<br />
men een omgeving van sferische oneindigheid, me<strong>de</strong><br />
door <strong>de</strong> ‘oculus’, het ron<strong>de</strong> gat in <strong>de</strong> koepel waar het<br />
licht tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> dag verschillen<strong>de</strong> belichting geeft.<br />
1e eeuw v. Chr 100
Romeinse beeldhouwkunst<br />
Veelal kopieën van Griekse beel<strong>de</strong>n<br />
Prestige-objecten van machthebbers<br />
Verspreid over hele rijk<br />
Portretbuste belangrijkst<br />
Indringend karakter<br />
Laocoön en zijn twee zoons<br />
ca. 1e eeuw n. Chr.<br />
Het beeld <strong>de</strong> Laocoön en zijn zoons is 244 cm hoog en<br />
is een verbeelding van een scene uit Virgillius’ patriotisch<br />
epos <strong>de</strong> Aeneis. Hier wordt verhaald hoe <strong>de</strong> Trojaanse<br />
priester Laocoön zijn landgenoten waarschuw<strong>de</strong><br />
het houten paard van <strong>de</strong> Grieken niet <strong>de</strong> stad binnen te<br />
halen. Toen hij een stier aan Poseidon offer<strong>de</strong>, kwamen<br />
er twee slangen uit <strong>de</strong> zee die zijn soons dood<strong>de</strong>n.<br />
Het beeld is gemaakt door drie beeldhouwers uit Rhodos<br />
die op <strong>de</strong> Hellenistische kunst teruggrepen. Veel<br />
beeldhouwwerk uit <strong>de</strong> Romeinse tijd zijn kopieën van<br />
eer<strong>de</strong>re beel<strong>de</strong>n, gemaakt door <strong>voor</strong>namelijk Grieken.<br />
Ze wer<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> Romeinen gebruikt als meubilair<br />
om hun tuinen en huizen aan te kle<strong>de</strong>n.<br />
Ruiterstandbeeld Marcus Aurelius<br />
161-180<br />
Het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius is meer<br />
dan levensgroot en het enige overgeblevene van 20<br />
beel<strong>de</strong>n van Keizers. Sinds <strong>de</strong> filhellinistisch Hadrianus<br />
wer<strong>de</strong>n haardrachten weer als belangrijk beschouwd.<br />
De naturelistische bena<strong>de</strong>ring van het paard, met zijn<br />
uitpuilen<strong>de</strong> ogen en <strong>de</strong> losse huidplooien in <strong>de</strong> hals,<br />
is zodanig dat men zich nauwelijks bewust is van <strong>de</strong><br />
opzettelijke wanverhouding van bei<strong>de</strong>. Een indruk van<br />
rustig gezag en grootmoedigheid wordt onweerstaanbaar<br />
op ons overgebracht - een indruk die aanvankelijk<br />
nog dwinger<strong>de</strong>r was toen <strong>de</strong> verloren geagane gestalte<br />
van een gevangen barbarenaanvoer<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> opgeheven<br />
hoef lag.<br />
Portretbuste van Caracalla<br />
ca. 215 n. Chr.<br />
De portretbuste van Caracalla is 50,8 cm hoog en<br />
representeerd <strong>de</strong> importantie van portretkunst <strong>voor</strong> <strong>de</strong><br />
Romeinse bovenlaag, <strong>de</strong> patriciërs, waarbij familiegevoel<br />
zeer sterk aanwezig was. De portretbuste is<br />
<strong>de</strong> belangrijkste Romeinse bijdrage tot sculpturale<br />
vormgeving en liet vaak een zeer waarheidsgetrouw<br />
beeld zien die veel indringen<strong>de</strong>r gekarakteriseerd is<br />
als <strong>de</strong> hellinistische. De portretbuste besloeg kop, hals<br />
en en het bovenste stuk van <strong>de</strong> tors en werd door <strong>de</strong><br />
Romeinen ingevoerd als een mogelijke uitloper van<br />
hun gewoonte om wasmaskers van hun grootou<strong>de</strong>rs te<br />
maken. Een traditie die tot <strong>de</strong> vroegste tij<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
republiek terugging.<br />
300
De Mid<strong>de</strong>leeuwen in Europa<br />
Christelijke kunst Reguliere kunst<br />
H. Mattheus, Bibliotheque municipale, Epernay<br />
ca. 830<br />
Deze afbeelding uit een evangeliehandschrift, is<br />
overgebleven uit één van <strong>de</strong> vele heilige geschriften die<br />
door monniken geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> vroege mid<strong>de</strong>leeuwen<br />
gekopieerd wer<strong>de</strong>n en versier<strong>de</strong>n met afbeeldingen<br />
als <strong>de</strong>ze. Ze waren <strong>voor</strong>namelijk bedoeld om zo goed<br />
mogelijk <strong>de</strong> god<strong>de</strong>lijke boodschap over te brengen en<br />
wer<strong>de</strong>n ondanks verschillen in uitvoering, pictoraal<br />
altijd hetzelf<strong>de</strong> afgebeeld.<br />
Deze ‘traditie’, van het het Latijnse werkwoord tra<strong>de</strong>re<br />
dat ‘doorgeven’ of ‘overhandigen’ betekent, laat zien dat<br />
van generatie op generatie <strong>de</strong> schriftelijke en mon<strong>de</strong>linge<br />
leer van <strong>de</strong> apostelen (die zij zelf van Jezus had<strong>de</strong>n<br />
ontvangen) wer<strong>de</strong>n doorgegeven.<br />
500<br />
Gero kruis, Dom van Keulen<br />
ca. 969-976<br />
Het Gero kruis van 187 cm hoogte is te bewon<strong>de</strong>ren<br />
in <strong>de</strong> Dom van Keulen. De verne<strong>de</strong>r<strong>de</strong> en lij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> god<br />
in menselijke gedaante is een specifieke christelijke<br />
opvatting die pas in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwen een centrale<br />
plaats in ging nemen. Daar<strong>voor</strong> werd vaak maar weinig<br />
afgeweken van <strong>de</strong> Griekse schoonheidsi<strong>de</strong>alen en was<br />
<strong>de</strong> kruisiging <strong>voor</strong>al van sacramentale betekenis. De<br />
emotie die in het beeld is ingebracht door het levendig<br />
uitbeel<strong>de</strong>n van het lij<strong>de</strong>nsverhaal zodat <strong>de</strong> toeschouwers<br />
het gevoel had<strong>de</strong>n eraan <strong>de</strong>el te hebben was<br />
geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwen een van <strong>de</strong> <strong>voor</strong>naamste<br />
oogmerken van West-Europese kunstenaars.<br />
De vloot on<strong>de</strong>r zeil<br />
ca. 1073-1083<br />
Dit <strong>de</strong>tail van <strong>de</strong>ze Tapisserie van Bayeux uit het gelijknamige<br />
museum is 50,8 cm hoog en is een <strong>de</strong>el van een<br />
73 meter lang borduurwerk van wol op linnen.<br />
Poëzie was in opkomst geraakt en in klassieke taal tot<br />
uiting gebracht door geestelijken, maar ook lief<strong>de</strong>szangen<br />
en epische geichten over <strong>de</strong> hel<strong>de</strong>nda<strong>de</strong>n van<br />
rid<strong>de</strong>rs bij het borduurwerk kwamen <strong>voor</strong>. Dit laatste<br />
genre heeft een visuele tegenhanger in het getoon<strong>de</strong><br />
beeld. Hoewel veel conventioneel is behan<strong>de</strong>ld, is er<br />
gestreefd naar naturalistische effecten, figuren in eenzelf<strong>de</strong><br />
groep hebben <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> grootte wat niet van rang<br />
afhangt en schepen uit <strong>de</strong> achtergrond zijn kleiner dan<br />
die op <strong>de</strong> <strong>voor</strong>grond.
Romaans<br />
Soli<strong>de</strong>, massief en waardig<br />
Tongewelven (naar Romeins <strong>voor</strong>beeld)<br />
Symbool <strong>voor</strong> Strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Kerk<br />
Romaanse architectuur in Italië Romaanse architectuur in Noord Europa Romaanse architectuur vernieuwingen<br />
Baptisterium, dom en campanile, Pisa (I)<br />
ca. 1063-1272<br />
In Pisa werd <strong>de</strong> dom volgens traditionele plattegron<strong>de</strong>n<br />
gebouwen maar <strong>de</strong> uitwendige <strong>de</strong>coratie werd<br />
gelei<strong>de</strong>lijk an<strong>de</strong>rs van karakter. Buscheto, <strong>de</strong> architect,<br />
is verandwoor<strong>de</strong>lijk <strong>voor</strong> het opmerkelijke <strong>de</strong>coratieschema<br />
van <strong>de</strong> ondiepe slanke arcatuur, met afwisselend<br />
vensters en ruitvormige vlakken van verschillen<strong>de</strong><br />
marmersoorten in <strong>de</strong> bogen. Het bekle<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
muren met marmer was een i<strong>de</strong>e uit het ou<strong>de</strong> Rome,<br />
net als <strong>de</strong> zuilen die niet langer tegen <strong>de</strong> muur maar als<br />
on<strong>de</strong>rsteuning van open gallerijen of loggia’s. We noemen<br />
dit “Romaans” wat in <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw werd<br />
gekozen om <strong>de</strong>ze mid<strong>de</strong>leeuwse bouwkunst van etiket<br />
te <strong>voor</strong>zien.<br />
St. Sernin, Toulouse (F)<br />
ca. 1080-1120<br />
De St. Sernin is een basiliek en pelgrimskerk die<br />
gebouwd is volgens <strong>de</strong> nieuwe normen die door <strong>de</strong><br />
cluniacenzers waren ingevoerd om plaats te bie<strong>de</strong>n<br />
aan een groeiend aantal gelovigen van <strong>de</strong> expan<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
kerk. De basiliek is gebouwd in <strong>de</strong> traditie van<br />
<strong>de</strong> Romaanse stijl: soli<strong>de</strong>, massief en waardig en staat<br />
symbool <strong>voor</strong> <strong>de</strong> strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kerk. Het gebruik van<br />
steen, ook <strong>voor</strong> <strong>de</strong> daken <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> constructie van<br />
het Romeinse tongewelf herleven en had een plechtiger<br />
en verhevener effect. Toch vol<strong>de</strong><strong>de</strong>n tongewelven<br />
vol<strong>de</strong><strong>de</strong>n niet lang omdat <strong>de</strong> zware, compacte muren<br />
die nodig waren om het gewicht en <strong>de</strong> buitenwaardtse<br />
druk op te vangen kostbaar en bewerkelijk waren.<br />
Kathedraal van Durham<br />
1093-ca. 1130<br />
De Kathedraal van Druham is <strong>de</strong> eerste waarin<br />
kruisribgewelven zijn gebruikt <strong>voor</strong> het overspannen<br />
van het bre<strong>de</strong> schip. De invoering van van kruisribgewelven<br />
bracht <strong>de</strong> speurtocht van <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwse<br />
architect naar hoge, goed verlichte, vuurbestendige en<br />
esthetisch tot een eenheid gebrachte interieurs dicht tot<br />
een oplossing. Kruisgewelven ver<strong>de</strong>el<strong>de</strong> het gewicht en<br />
bo<strong>de</strong>n ruimte <strong>voor</strong> vensters in <strong>de</strong> lichtbeuken boven <strong>de</strong><br />
galerijen maar vereisten grote houte constructies <strong>voor</strong><br />
<strong>de</strong> bouw en kruisribgewelven had<strong>de</strong>n dit na<strong>de</strong>el niet<br />
omdat eerst <strong>de</strong> ribben gebouwd wer<strong>de</strong>n waarna <strong>de</strong>ze<br />
met lichtere steen wer<strong>de</strong>n ingevuld.<br />
1000 1100
De Mid<strong>de</strong>leeuwen in Europa<br />
Romaanse kunst<br />
Mid<strong>de</strong>nportaal Ma<strong>de</strong>leine, Vézelay (F)<br />
ca. 1120-1132<br />
De portaal van <strong>de</strong> klooster- en pelgrimskerk van<br />
Vézelay waar, in <strong>de</strong> 11e eeuw, <strong>de</strong> relieken van Maria<br />
Magdalena wer<strong>de</strong>n overgebracht, gaf <strong>de</strong> kerk een onweerstaanbare<br />
aantrekkingskracht op talloze pelgrims<br />
die tot op <strong>de</strong> dag van vandaag <strong>de</strong> plek bezoeken. Het<br />
fantastische beeldhouwwerk en bijzon<strong>de</strong>re lichtval<br />
maken <strong>de</strong>ze kerk tot één van <strong>de</strong> toeristische topattracties<br />
van Frankrijk.<br />
Het portaal laat zien dat het Ou<strong>de</strong> Testament, het<br />
Nieuwe testament en actuele on<strong>de</strong>rwerpen veel<br />
<strong>voor</strong>komen in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwse kunst en in het gedachtenleven<br />
van die tijd.<br />
Gotiek<br />
Licht en hoog<br />
Kruis-, spits- & luchtbogen, slanke pijlers<br />
Symbool <strong>voor</strong> triomferen<strong>de</strong> kerk – verbinding<br />
met hogere – Nieuwe Jeruzalem<br />
Vroeg Gotische architectuur Hoog gotiek<br />
St. Denis, Parijs<br />
ca. 1140-1144<br />
De kooromgang van <strong>de</strong> abdijkerk van St. Denis, nu een<br />
noor<strong>de</strong>lijke <strong>voor</strong>stand van Parijs, is van uniek belang in<br />
<strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> Europese architectuur. Het gaat<br />
om het bewaard gebleven <strong>de</strong>el van het ‘chevet’, <strong>de</strong> koorsluiting,<br />
het eerste belangrijke bouwwerk in <strong>de</strong> gotische<br />
stijl. Spitsbogen en kruisribgewelven, kenmerk van <strong>de</strong><br />
gotische stijl, waren nog niet zo consequent toegepast<br />
om <strong>de</strong> Romaanse bouwvorm met <strong>de</strong> zware dragen<strong>de</strong><br />
lastmuren te transformeren in gotische architectuur<br />
met slanke pijlers. Aan het figuratieve glas-in-lood<br />
werd <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> vier eeuwen veel belang gehecht<br />
door hun dubbele symboliek van geestelijke en fysieke<br />
verlichting.<br />
1200<br />
Saint Chapelle, Parijs<br />
ca. 1243-1248<br />
De Saint Chapelle in Parijs kenmerkt zich doordat<br />
het interieur uit één enkele grote ruimte bestaat met<br />
muren die, afgezien van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rrand, uitsluitend uit<br />
glas-in-lood bestaan. Het steenwerk dat het ene glaspaneel<br />
van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re scheidt, is gereduceerd tot een<br />
dunne tracering of maaswerk wat een gotische vinding<br />
was. De hoge gewelven moesten van buitenaf gesteund<br />
wor<strong>de</strong>n en dit voer<strong>de</strong> tot een an<strong>de</strong>re gotische vinding,<br />
<strong>de</strong> luchtboog. Een luchtboog is een stijgen<strong>de</strong> boog, die<br />
tussen een steunbeer en het bouwwerk is aangebracht.<br />
Deze boog heeft <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> functie als een schoor: het<br />
overbrengen van horizontale krachten (spatkracht),<br />
van het bouwwerk naar <strong>de</strong> verticaal staan<strong>de</strong> steunbeer.
Meer individualiteit en levendigheid<br />
Doel: verhaal met overtuiging en ontroering<br />
Statig en sierlijk (S-vorm)<br />
Gotische kunst Italiaanse gotiek Internationale gotiek<br />
Psalter van Lo<strong>de</strong>wijk <strong>de</strong> Heilige<br />
ca. 1253-1270<br />
Een Psalter is een boek met psalmen Davids en werd in<br />
<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwen versierd met <strong>voor</strong>stellingen als <strong>de</strong>ze<br />
van “De gastvriendschap van Abraham in het bos van<br />
Mamre”. Dit perkament van 12x14,5 cm is uitgevoerd<br />
met krachtige contourlijnen en bre<strong>de</strong> kleurvlakken<br />
zoals bij glas-in-lood ramen. Het verlangen naar<br />
menselijke verhoudingen die teruggrijpt naar het<br />
klassieke verle<strong>de</strong>n, meer individualiteit en levendigheid<br />
kenmerkt <strong>de</strong> gotische kunst die <strong>de</strong> allgorie min<strong>de</strong>r<br />
belangrijk maakte en juist <strong>de</strong> menselijke dramatiek van<br />
het verhaal met overtuiging en ontroering bracht. In<br />
zichzelf gekeer<strong>de</strong> uitdrukkingen, statigheid en sierlijkheid<br />
wer<strong>de</strong>n <strong>hier</strong><strong>voor</strong> aangewend.<br />
Bewening van Christus<br />
ca. 1305<br />
Dit fresco van Giotto is 231x202 cm en on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
van <strong>de</strong> muur<strong>de</strong>coratie van <strong>de</strong> Scrovegni-kapel in<br />
Padua. Hoewel Giotte iconografische motieven en het<br />
“breedhoek”-perspectief van ou<strong>de</strong>re kunst overnam,<br />
liet hij alle niet ter zake doen<strong>de</strong> <strong>de</strong>tails weg zodat<br />
ie<strong>de</strong>re scene een in zichzelf besloten en eenvoudig<br />
geheel werd. De kracht van Giotto was dat hij zon<strong>de</strong>r<br />
verwrongen gelaatsuitdrukkingen of uitdrukkelijke<br />
gebaren betekenis gaf aan zijn werk. In <strong>de</strong> Bewening,<br />
omvat Maria haar do<strong>de</strong> zoon en kijkt baar zijn gesloten<br />
ogen, waardoor een beeld ontstaat van wanhoop om<br />
dit verlies, die <strong>de</strong>s te schrijnen<strong>de</strong>r is door <strong>de</strong> strenge<br />
manier waarop het geheel is weergegeven.<br />
Très riches heures du duc <strong>de</strong> Berry<br />
ca. 1413-1416<br />
De Très riches heures, gemaakt door <strong>de</strong> Gebroe<strong>de</strong>rs<br />
Van Limburg, opent met twaalf kalen<strong>de</strong>rbla<strong>de</strong>n. Deze<br />
van september is een manuscript-illuminatie op perkament<br />
van 21,6x14 cm.<br />
De internationale gotiek is een stijl die niet aan een<br />
vereen<strong>de</strong> stroming van smaak en streven voldoet maar<br />
is meer een <strong>voor</strong>tvloeisel van het wedijveren<strong>de</strong> particulier<br />
mecenaat die kunstenaars op verschillen<strong>de</strong> plaatsen<br />
aanzette om uit hun plaatselijke tradities, stijlen te<br />
ontwikkelen die buitengewoon individueel waren.<br />
De uitgewerkte rijkdom van patronen op het oppervlak,<br />
<strong>de</strong> levendigheid, het alledaagse, het meer<br />
ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> naturelisme en <strong>de</strong> gotische verfijndheid<br />
kenmerken <strong>de</strong> internationale gotiek.<br />
1300 1400
De vijftien<strong>de</strong> eeuw in Italië<br />
Vroege Renaissance<br />
Letterlijk: we<strong>de</strong>rgeboorte<br />
Bloeiperio<strong>de</strong> na ‘mid<strong>de</strong>ntijd’<br />
Belangstelling Klassieke Oudheid<br />
Overgang nieuwe tijd<br />
Noord en West Italië<br />
Architectuur Schil<strong>de</strong>rkunst Beeldhouwkunst<br />
Koepel kathedraal Florence, Brunelleschi<br />
ca. 1420-1436<br />
Florence was een welvaren<strong>de</strong> stadsstaat in <strong>de</strong> tijd van<br />
Filippo Brunelleschi. Hij ontwierp <strong>de</strong> koepel van <strong>de</strong><br />
kathedraal in Florence en bedacht een techniek waarmee<br />
hij een gewelf van nooit eer<strong>de</strong>r vertoon<strong>de</strong> omvang<br />
kon bouwen zon<strong>de</strong>r het gebruikelijke stijgerwerk en <strong>de</strong><br />
bijbehoren<strong>de</strong> formelen. (houtwerk of an<strong>de</strong>re constructie<br />
waarop een boog of gewelf gebouwd wordt)<br />
Brunelleschi die <strong>hier</strong><strong>voor</strong> een zelfdragen<strong>de</strong> constructie<br />
ontwikkel<strong>de</strong>. In zijn architectuur grijpt hij terug naar<br />
zijn afkomst met <strong>de</strong> Romeinse zuil, <strong>de</strong> rondboog en<br />
het rechthoekige venster. Hij is <strong>de</strong> grondlegger van het<br />
liniair perspectief waarmee hij op wetenschappelijk<br />
meetbare wijze diepte aan kon brengen.<br />
1400<br />
Heilige Drie-eenheid, Massacio<br />
ca. 1425<br />
Deze fresco van 667 x 317 cm is gemaakt door Massacio<br />
(1401-1428). Massacio was een kunstenaar in <strong>de</strong><br />
tijd van Brunelleschi en hij nam zijn perspectivistisch<br />
systeem over. Het eigen maken van het perspectief<br />
werd gezien als een blijk van “artistieke” <strong>voor</strong>uitgang,<br />
kunstenaars wer<strong>de</strong>n beïnvloed door <strong>de</strong>ze i<strong>de</strong>e en gingen<br />
met elkaar wedijveren.<br />
Zijn grootste prestatie was echter dat hij <strong>de</strong> menselijke<br />
figuur weer beziel<strong>de</strong> en een illusie van tastbaarheid<br />
schiep met ‘chiaroscuro’ (gebruik van tegenstellingen<br />
tussen licht en schaduw). Zijn prachtige schil<strong>de</strong>ringen<br />
be<strong>de</strong>kken een ge<strong>de</strong>elte van <strong>de</strong> muren van <strong>de</strong> Brancaccikapel<br />
in <strong>de</strong> S. Maria <strong>de</strong>l Carmine te Florence.<br />
Geschie<strong>de</strong>nis van Jacob en Ezau, Ghiberti<br />
ca. 1424-1452<br />
Dit <strong>de</strong>tail van het linker mid<strong>de</strong>npaneel van <strong>de</strong> Porta <strong>de</strong>l<br />
Paradiso uit het Baptisterium van Florence is gemaakt<br />
in brons door Lorenzo Ghiberti (1378-1455). Het laat<br />
zijn drang zien om zijn meesterschap te tonen door het<br />
subtiele mo<strong>de</strong>lé en verfijn<strong>de</strong> afwerking van elk <strong>de</strong>tail,<br />
<strong>de</strong> weergave van het menselijk figuur en perspectief.<br />
In zijn Commentarii (ca.1450-1455) nam Ghiberti<br />
zowel een geschie<strong>de</strong>nis op van <strong>de</strong> klassieke kunst,<br />
afgeleid van Vitruvius en Plinius, als een overzicht van<br />
<strong>de</strong> kunst in Toscane vanaf Giotto tot ongeveer 1450.<br />
De i<strong>de</strong>e van <strong>de</strong> ‘renaissance’ wordt nergens dui<strong>de</strong>lijker<br />
dan in zijn parallel-beschrijving van <strong>de</strong> geboorte en<br />
we<strong>de</strong>rgeboorte van schil<strong>de</strong>rkunst en bouwkunst.
St. Joris, Donnatello<br />
ca. 1415-1417<br />
Donatello (Donatoi Bardi, ca. 1386-1466) is een<br />
beeldhouwer die zich het meest van allen liet inspireren<br />
door <strong>de</strong> oudheid. Hij begon bij Ghiberti maar<br />
ontwikkel<strong>de</strong> zich binnen korte tijd tot onafhankelijk<br />
kunstenaar die nagenoeg ie<strong>de</strong>re vorm van beeldhouwkunst<br />
nieuw leven inblies. Hij vervolmaakte beel<strong>de</strong>n<br />
zoals het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius die hij<br />
als <strong>voor</strong>beeld gebruikte <strong>voor</strong> een standbeeld van Gattabelata<br />
en paste perspectief toe in in zijn reliëfs.<br />
In zijn drang om te beeldhouwen, wat moeilijk zon<strong>de</strong>r<br />
opdracht ging, ontwierp hij een nis <strong>voor</strong> <strong>de</strong> St. Joris die<br />
zo ondiep is, dat <strong>de</strong> gestalte los van het gebouw komt<br />
en hij zo een vrijstaan<strong>de</strong> figuur kon beeldhouwen.<br />
Wetenschap<br />
Da Architectura, Vitruvius<br />
ca. 85-20 v. Chr.<br />
Marcus Vitruvius Poll(i)o (± 85 - 20 v.Chr.) is <strong>de</strong> auteur<br />
van een standaardwerk over <strong>de</strong> bouwkunst: Da Architectura.<br />
Eén van zijn belangrijkste stellingen is dat <strong>de</strong><br />
dimensies van een gebouw <strong>de</strong> verhoudingen van het<br />
menselijk lichaam dienen te weerspiegelen. Leonardo<br />
da Vinci’s beroem<strong>de</strong> tekening ‘Vitruviusman’ van het<br />
menselijk lichaam, passend in een cirkel en een vierkant,<br />
is <strong>hier</strong>op gebaseerd. Het functionalisme stelt dat<br />
<strong>de</strong> schoonheid van een gebouw is terug te vin<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
mate van harmonie tussen functionaliteit (utilitas), <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>gelijkheid (firmitas) en <strong>de</strong> schoonheid (venustas).<br />
Ver<strong>de</strong>r beschreef Vitruvius <strong>de</strong> drie zuilenor<strong>de</strong>n, waarbij<br />
<strong>de</strong> zuil <strong>de</strong> maat voert <strong>voor</strong> een gebouw.<br />
Architectuur<br />
Kerk van San Andrea, Mantua (I), Alberti<br />
ca. 1460<br />
On<strong>de</strong>r Leon Baptista Aberti (1404-1472) komt <strong>de</strong><br />
vroege renaissance architectuur tot volwassenheid.<br />
Alberti had zich het klassiek architectonische zo eigen<br />
gemaakt door <strong>de</strong>ze te bestu<strong>de</strong>ren dat hij is staat was<br />
dit op originele en fantasierijke manier toe te passen.<br />
Hij ontwierp met meetkundige logica en voeg<strong>de</strong> <strong>hier</strong><br />
klassieke <strong>de</strong>taillering aan toe. Dit uitte zich in losse<br />
elementen zoals zuilen en ornamenten die op een<br />
an<strong>de</strong>re manier gebruikt wer<strong>de</strong>n, het toepassen van<br />
een ontwerpsysteem van proportie en verhouding en<br />
het maken van een vertaalslag in plaats van het simpel<br />
kopiëren. Dit alles om te komen tot een perfecte harmonie<br />
van massa, vorm, sfeer en ruimte.<br />
1450
Renaissance<br />
Bestu<strong>de</strong>ring antieke cultuur<br />
Secularisatie<br />
Zelfbewustzijn + individualisme<br />
Realisme en harmonie<br />
Nieuwe houding t.o.v. kunst en kunstenaar<br />
Kerkelijke Schil<strong>de</strong>rkunst Wereldlijke Schil<strong>de</strong>rkunst<br />
Annunciatie, Fra Angelico<br />
ca. 1440-1445<br />
De vijftien<strong>de</strong> eeuw was een tijd van hervormingsbewegingen<br />
in <strong>de</strong> kerk, <strong>de</strong> kerk werd strenger en meer<br />
puriteins. Aan <strong>de</strong> behoefte aan religieuze schil<strong>de</strong>rkunst<br />
van bijzon<strong>de</strong>re zuiverheid beantwoord<strong>de</strong> Fra Angelico.<br />
In <strong>de</strong> Annunciatie zijn alle technische ontwikkelingen<br />
die het mogelijk maakten <strong>de</strong> tastbare wereld op logische<br />
en overtuigen<strong>de</strong> wijze <strong>voor</strong> te stellen zijn toegepast<br />
met een strikt spiritueel doel.<br />
Tijdgenoten van Fra Angelico waren Paolo Uccello die<br />
zich meer bekommer<strong>de</strong> om visuele werkelijkheid dan<br />
spirituele betekenis en Piero <strong>de</strong>lla Francesca die zeer<br />
geïnteresseerd was in <strong>de</strong> wiskun<strong>de</strong> waarin hij een god<strong>de</strong>lijke<br />
or<strong>de</strong> wil<strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kken.<br />
1450<br />
Primavera, Sandro Botticelli, Florence<br />
ca. 1478<br />
Eén van <strong>de</strong> vroegste mythologische schil<strong>de</strong>rijen uit <strong>de</strong><br />
renaissance is La Primavera (De Lente) door Sandro<br />
Botticelli (Alessandro Filipepi, ca. 1445-1540). Het is<br />
203 x 315 cm hoog, een formaat dat <strong>voor</strong>heen allen behou<strong>de</strong>n<br />
was aan godsdienstige kunst en is verwand aan<br />
tapisserieën die het kostbaarst waren in die tijd. Dit<br />
verklaart ook <strong>de</strong> vlakke compositie en het verwandschap<br />
aan <strong>de</strong> gotiek alhoewel <strong>de</strong> figuren onmiskenbaar<br />
uit <strong>de</strong> klassieke mythologie kwamen.<br />
Botticelli’s verfijn<strong>de</strong> en bijna gewichtloze gestalten<br />
verschillen sterk van Massacio en Uccello.<br />
St. Sebastiaan, Andrea Mantegna, Venetië<br />
ca. 1460<br />
In een klein schil<strong>de</strong>rij van St. Sebastiaan door Andrea<br />
Mantegna (ca. 1431-1506), groot 68x30 cm., komen<br />
vele van <strong>de</strong> kenmerken van <strong>de</strong> Italiaanse kunst zoals<br />
die zich <strong>de</strong> afgelopen veertig jaar had ontwikkeld<br />
nadrukkelijk naar voren: ruimtelijke overzichterlijkheid<br />
dankzij <strong>de</strong> perspectief, een naturelistische<br />
landschapachtergrond, klassieke architectonische en<br />
<strong>de</strong>coratieve motieven en een geï<strong>de</strong>aliseerd menselijk<br />
figuur, harmonieus geproportioneerd en nagenoeg<br />
naakt.<br />
Plaatsgenoot van Mantegna was Giovanni Bellini (ca.<br />
1427-1516) en wordt gezien als grootmeester van <strong>de</strong><br />
Venitiaanse school en als grootste schil<strong>de</strong>r uit Venetië.<br />
1500
De vijftien<strong>de</strong> eeuw in Noord Europa<br />
Laatgotiek<br />
Schil<strong>de</strong>rkunst Architectuur<br />
Lam Gods, Hubert en Jan van Eyck<br />
voltooid ca. 1432<br />
Het bekendste werk van <strong>de</strong> gebroe<strong>de</strong>rs van Eyck is<br />
zon<strong>de</strong>r twijfel dit altaarstuk dat zich in <strong>de</strong> St.-Baafskathedraal<br />
te Gent bevindt. Het werk uit 1432 was een<br />
van <strong>de</strong> eerste geschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> altaarstukken in Noord- en<br />
West-Europa; tot dan toe waren dat <strong>voor</strong>al houtsne<strong>de</strong>s.<br />
De blote Adam en Eva zijn <strong>voor</strong>zover bekend <strong>de</strong> eerste<br />
‘naakten’ in <strong>de</strong> Vlaamse schil<strong>de</strong>rkunst.<br />
Aan Jan van Eyck (ca. 1390-1441) wordt <strong>de</strong> ‘uitvinding’<br />
van <strong>de</strong> olieverfschil<strong>de</strong>rkunst toebedicht, zijn vaardigheid<br />
<strong>hier</strong>in is buitengewoon. Olieverf dateer<strong>de</strong> al uit<br />
<strong>de</strong> 10e eeuw maar werd tot Jan van Eyck niet toegepast<br />
zoals hij dat <strong>de</strong>ed. Zijn werk is zeer naturelistisch en<br />
minitieus ge<strong>de</strong>taillerd en bevat erg veel godsdienstige<br />
iconografische dubbelzinnighe<strong>de</strong>n.<br />
1400<br />
Vrouwenportret, Rogier van <strong>de</strong>r Wey<strong>de</strong>n<br />
ca. 1455<br />
Dit vrouwenportret van 36,8x27,3 cm groot is gemaakt<br />
door Rogier van <strong>de</strong>r Wey<strong>de</strong>n die <strong>voor</strong>al bekend staat<br />
om zijn portretten. Hij lette <strong>hier</strong>bij <strong>voor</strong>namelijk op<br />
het algehele effect, <strong>de</strong> verfijning van zijn uiterst <strong>de</strong>licaat<br />
mo<strong>de</strong>lé en <strong>de</strong> zachte contouren geven aan bijna alle<br />
zitters een aristocratisch <strong>voor</strong>komen. De vrouw is troisquarts<br />
geschil<strong>de</strong>rd, een pose waarbij het mo<strong>de</strong>l zich als<br />
het ware afdraait\ van <strong>de</strong> ruimte op het paneel. In <strong>de</strong><br />
vijftien<strong>de</strong> eeuw had <strong>de</strong>ze pose vaak <strong>de</strong> <strong>voor</strong>keur.<br />
De Vlaamse schil<strong>de</strong>rkunst in <strong>de</strong> vijftien<strong>de</strong> eeuw staat<br />
los van <strong>de</strong> renaissance omdat ze niet teruggrijpen naar<br />
<strong>de</strong> klassieke oudheid. Hun gevoel <strong>voor</strong> perspectief en<br />
naturelisme is er echter niet min<strong>de</strong>r om.<br />
King’s College, Cambridge<br />
ca. 1446-1547<br />
In het Noor<strong>de</strong>n kreeg <strong>de</strong> nieuwe artistieke impuls uit<br />
<strong>de</strong> vijftien<strong>de</strong> eeuw <strong>voor</strong>al vorm in <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rkunst.<br />
De beeldhouwkunst en <strong>de</strong> bouwkunst wer<strong>de</strong>n weinig<br />
beroerd. De bouwkunst ontwikkel<strong>de</strong> zich wel ver<strong>de</strong>r in<br />
alle weel<strong>de</strong>righeid die we kennen uit <strong>de</strong> gotiek. King’s<br />
College is een <strong>voor</strong>beeld van <strong>de</strong> late gotiek.<br />
1500
De zestien<strong>de</strong> eeuw in Italië<br />
De Italiaanse Hoogrenaissance<br />
Architectuur Schil<strong>de</strong>rkunst<br />
Tempietto, Donato Bramante<br />
ca. 1510-na 1510<br />
Het i<strong>de</strong>aal van eenheid en harmonie inspireer<strong>de</strong> ook<br />
architecten zoals Donato Bramante (1444-1514) die<br />
<strong>de</strong>ze Tempietto bouw<strong>de</strong> en <strong>hier</strong>mee een nieuwe fase in<br />
<strong>de</strong> renaissancearchitectuur inluid<strong>de</strong>. Hij zag herstel<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> klassieke bouwor<strong>de</strong> - een ron<strong>de</strong> centraalbouw,<br />
omgeven door Dorische zuilen op on<strong>de</strong>rling gelijke<br />
afstan<strong>de</strong>n met een vlak hoofdgestel zon<strong>de</strong>r bogen.<br />
Het i<strong>de</strong>e van een vrijstaan<strong>de</strong> kerk met centraal grondplan<br />
bekroond door een halfbolvormige koepel als een<br />
symbool van <strong>de</strong> concentrische kosmos, een afspiegling<br />
van hemels harmonie door zijn verhoudingen en meetkundig<br />
zuivere vormen, is Bramante’s geesteskind en<br />
was <strong>de</strong> inpiratie <strong>voor</strong> <strong>de</strong> bouw van <strong>de</strong> St. Pieter.<br />
1500<br />
Mona Lisa, Leonardo da Vinci<br />
ca. 1503-1506<br />
Het beroemdste portret dat ooit is geschil<strong>de</strong>rd, <strong>de</strong><br />
Mona Lisa, is 76,8 x 53,3 cm groot.<br />
Leonardo da Vinci was brilliant schil<strong>de</strong>r, beeldhouwer<br />
en wetenschapper in het roerige Italië, begin 16e eeuw.<br />
Zijn hartstochtelijke verlangen om <strong>de</strong> structuur van het<br />
menselijk lichtaan te doorgron<strong>de</strong>n bracht hem ertoe<br />
lijken te ontle<strong>de</strong>n waarvan hij als eerste nauwkeurige<br />
anatomische tekeningen maakte.<br />
Als schil<strong>de</strong>r verbeter<strong>de</strong> en vond hij nieuwe technieken<br />
uit: het ‘chiaroscuro’ (licht en donker variaties waardoor<br />
er een effect van reliëf of mo<strong>de</strong>lé ontstaat), het<br />
‘sfumato’ (wazige, zachte kleurovergang) en het luchtperspectief,<br />
waarbij <strong>de</strong> afstand wordt aangegeven door<br />
gradaties van tinten en ge<strong>de</strong>mpte kleurstellingen.<br />
Disputa, Rafaël<br />
ca. 1509-1511<br />
De Disputa (Discussie over het Heilig Sacrement - het<br />
an<strong>de</strong>re pad dat tot <strong>de</strong> waarheid voert) is een fresco<br />
van Rafaël Santi (ca. 1483-1520) in het Stanza <strong>de</strong>lla<br />
Segnatura in het Vaticaan. Rafaël stapte af van het ou<strong>de</strong><br />
systeem van allegorische personen van abstracte i<strong>de</strong>eën<br />
ten gunste van scènes waarin historische figuren het<br />
on<strong>de</strong>rwerp uitbeel<strong>de</strong>n en schiep visioenen van een<br />
ongeëvenaar<strong>de</strong> grootsheid en sereniteit.<br />
Rafaël gebruikte technieken van Leonardo zoals het<br />
organisch systeem <strong>voor</strong> het weergeven van zijn schil<strong>de</strong>rijen<br />
maar moest niets van Leonardo’s misterieuze<br />
en schemerachtige licht hebben. Rafaëls figuren ba<strong>de</strong>n<br />
in gelijkmatig, hel<strong>de</strong>r licht.
Venus van Urbino, Titiaan<br />
voltooid ca. 1538<br />
Titiaan (Tiziano Vecelli, ca. 1490-1576) is <strong>de</strong> maker<br />
van <strong>de</strong> Venus van Urbino, 119,4 x 165,5 cm en is <strong>de</strong><br />
belangrijkste schil<strong>de</strong>r van Venetië. Het schil<strong>de</strong>rij staat<br />
bekend on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze naam maar er is geen enkel attribuut<br />
van een godin te zien. Titiaans bena<strong>de</strong>ring van<br />
<strong>de</strong> klassieke mythologie was als van zestien<strong>de</strong> eeuwse<br />
dichters, die <strong>de</strong> klassieke verhalen als aanleiding <strong>voor</strong><br />
nieuwe en originele verzen geruikten.<br />
Titiaan werd <strong>de</strong> grondlegger van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne schil<strong>de</strong>rkunst.<br />
Door zijn toedoen werd <strong>de</strong> olieverfschil<strong>de</strong>ring<br />
op linnen het belangrijkste medium van <strong>de</strong> latere<br />
westerse kunst. Titiaan vestig<strong>de</strong> <strong>de</strong> autonomie van het<br />
schil<strong>de</strong>rij als een equivalent en niet slechte een nabootsing<br />
van <strong>de</strong> werkelijkheid.<br />
De hemelvaart van Maria, Corregio<br />
ca. 1526-1530<br />
Ontwikkelingen in <strong>de</strong> renaissance-stijl kunnen heel<br />
dui<strong>de</strong>lijk wor<strong>de</strong>n waargenomen in het werk van Corregio<br />
(Antonio Allegri ca. 1489-1534). De hemelvaart<br />
van Maria dat een <strong>de</strong>tail is uit een fresco in <strong>de</strong><br />
domkoepel van Parma waarmee hij een nieuw type<br />
plafondschil<strong>de</strong>ring schiep.<br />
Corregio’s vaardigheid om figuren van on<strong>de</strong>raf te schil<strong>de</strong>ren<br />
(‘sotto in sù’) terwijl ze al ronddraaiend in <strong>de</strong><br />
ruimte hun fraai gevorm<strong>de</strong> armen en benen laten zien,<br />
stel<strong>de</strong> een nieuwe norm <strong>voor</strong> het illusionisme.<br />
Corregio was ‘maniërist’, <strong>de</strong>ze term heeft vele<br />
betekenissen. Het maniërisme uit <strong>de</strong> laat renaissance<br />
heeft <strong>de</strong> betekenis van ‘eigen’ stijl oftewel een stijl die<br />
<strong>de</strong> meesters overklast in originaliteit en eigenheid.<br />
Beeldhouwkunst<br />
David, Michelangelo<br />
ca. 1501-1504<br />
Terwijl Rafaël aan het werk was in <strong>de</strong> Stanza <strong>de</strong>lla Segnatura,<br />
was Michelangelo (Michelangelo di Lodovico<br />
Buonarroti Simoni, ca. 1475-1564) bezig aan het plafond<br />
van <strong>de</strong> Sixtijnse kapel. Voordien noch nadien zijn<br />
ooit twee meesterwerken van dit formaat tegelijkertijd<br />
zo dicht bij elkaar ontstaan.<br />
De David van Michelangelo is het eerste naakte beeld<br />
van formaat sinds <strong>de</strong> oudheid. Het beeld is ‘onklassiek’,<br />
han<strong>de</strong>n en voeten zijn te groot en <strong>de</strong> le<strong>de</strong>maten niet<br />
in rust. De David geeft gestalte aan uiterlijke kalmheid<br />
maar innerlijke uitdaging.<br />
1550
De zestien<strong>de</strong> eeuw in Noord Europa<br />
Renaissance & (Contra-)Reformatie<br />
Architectuur Schil<strong>de</strong>rkunst<br />
De ou<strong>de</strong> kanselarij, Brugge<br />
ca. 1535-1537<br />
Jan Wallot en Christiaen Six<strong>de</strong>niers zijn architect<br />
geweest van <strong>de</strong>ze kanselarij in Brugge. De eerste<br />
tekenen van <strong>de</strong>r renaissance die in <strong>de</strong> architectuur <strong>de</strong><br />
vin<strong>de</strong>n zijn in Noord Europa. De zuilen en <strong>de</strong> harmonie<br />
in het gebouw getuigen <strong>hier</strong>van.<br />
In het grootste ge<strong>de</strong>elte van Europa bleef echter nog<br />
steeds een krachtige gotiek bestaan.<br />
1500<br />
Zelfportret, Albrecht Dürer<br />
ca. 1500<br />
Dit paneel van 67 x 49 cm. is een zelfportret van Albrecht<br />
Dürer. Het verwon<strong>de</strong>rlijke eraan is <strong>de</strong> hiëratische<br />
frontale houding - normaal alleen <strong>voor</strong>behou<strong>de</strong>n aan<br />
<strong>voor</strong> koningen of Christus - aan wiens kenmerken hij<br />
zijn eigen gelaatstrekken aanpaste.<br />
Dürer was een begenadigd en zeer productief kunstenaar<br />
die waarschijnlijk het eerste autonome zelfportret<br />
schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> op jonge leeftijd. Hij was geschoold als<br />
e<strong>de</strong>lsmid en schil<strong>de</strong>r en maakte verschillen<strong>de</strong> reizen<br />
naar Italië. Hier ston<strong>de</strong>n kunstenaars in hoger aanzien,<br />
in tegenstelling tot <strong>de</strong> rest van Europa, in het portret<br />
doet hij zijn beklag <strong>hier</strong>over.<br />
Dürer dankt zijn bekendheid aan zijn ge<strong>de</strong>taileer<strong>de</strong><br />
prenten en zijn kunst <strong>de</strong> natuur weer te geven.<br />
Tuin <strong>de</strong>r Lusten, Hieronymus Bosch<br />
ca. 1505<br />
De Tuin <strong>de</strong>r Lusten van 278 x 218,5 cm. is geschil<strong>de</strong>rd<br />
door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Hieronymus Bosch (Jeroen van<br />
Aken, ca. 1450-1516). Zijn kunst staat ver af van <strong>de</strong><br />
renaissancistische kunst alhoewel hij leef<strong>de</strong> in <strong>de</strong> tijd<br />
van Leonardo da Vinci. Bosch legt <strong>de</strong> nadruk op <strong>de</strong><br />
zwakheid en <strong>de</strong> dwaasheid, niet op <strong>de</strong> schoonheid en<br />
<strong>de</strong> a<strong>de</strong>l van <strong>de</strong> mens.<br />
Het rechter zijpaneel vertegenwoodigd <strong>de</strong> hel maar niet<br />
zoals die van mid<strong>de</strong>leeuwse kunstenaars, alleen maar<br />
een verzameleing van symbolen, maar een visioen van<br />
een hallucineren<strong>de</strong>, onbegrens<strong>de</strong>, zweven<strong>de</strong> ruimte,<br />
gezien van ver van boven, weergegeven met een<br />
volmaakt meesterschap over <strong>de</strong> nieuwe technieken van<br />
pictorale uitbeelding.<br />
1550
Allegorie van het Ou<strong>de</strong> en Nieuwe Testament,<br />
Hans Holbein<br />
ca. 1530<br />
Dit Allegorie van Hans Holbein <strong>de</strong> Jongere (ca. 1497-<br />
1543) is 50,2 x 61 cm. en laat zien hoe lutheraanse<br />
i<strong>de</strong>eën in een ‘hervorm<strong>de</strong>’ religieuze kunst tot uitdrukking<br />
kwam. Het is een leerstellig didaktisch werk<br />
die op subtiele wijze <strong>de</strong> betekenis van <strong>de</strong> traditionele<br />
beeldtaal veran<strong>de</strong>rt. In plaats van het Ou<strong>de</strong> Testament<br />
als een <strong>voor</strong>afschaduwing van het Nieuwe weer te<br />
geven, toont hij <strong>de</strong> twee in antithese om <strong>de</strong> verschillen<br />
tussen <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> (rooms-katholieke) en <strong>de</strong> nieuwe (lutheriaanse)<br />
leer te on<strong>de</strong>rstrepen. Het is een schil<strong>de</strong>rij<br />
waarin <strong>de</strong> opkomst van het humanisme en protestantisme<br />
zeer dui<strong>de</strong>lijk wordt.<br />
Maniërisme<br />
Boerenbruiloft, Pieter Breughel<br />
ca. 1526-1530<br />
Dit paneel met <strong>de</strong> Boerenbruiloft van Pieter Beughel<br />
<strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> (ca. 1525/1530-1569) is 114x163 cm. groot en<br />
uitgevoerd in olieverf. Breughel staat bekend <strong>voor</strong> zijn<br />
vlaamse stijl en on<strong>de</strong>rwerpen. Hij suggereert met <strong>de</strong><br />
boerenbruiloft een verslaglegging ter plekke en schiep<br />
<strong>hier</strong>mee een nieuw genre.<br />
Zijn eigen stijl met moraliseren<strong>de</strong> thema’s, ontstond<br />
door <strong>de</strong> vraag naar ‘goedkopere’ ezelschil<strong>de</strong>rijen die<br />
vaak aankleding waren van vertrekken van kooplie<strong>de</strong>n<br />
die kunst verzamel<strong>de</strong>n en niet zozeer geïnteresseerd<br />
waren in het on<strong>de</strong>rwerp maar wel in technische virtuositeit<br />
en individualiteit. Breughels schil<strong>de</strong>rijen wer<strong>de</strong>n<br />
geroemd om hun natuurgetouwheid en het uitblinken<br />
in zijn eigen stijl maakte hem Noor<strong>de</strong>lijk maniërist.<br />
Het verbreken v/d vijf<strong>de</strong> zegel, El Greco<br />
ca. 1608-1614<br />
Het italiaanse maniërisme (uitblinken en coquetteren<br />
in een eigen originele stijl o.b.v. <strong>de</strong> klassieke i<strong>de</strong>alen)<br />
in al zijn facetten, werd zorgvuldig bestu<strong>de</strong>ert door <strong>de</strong><br />
laatste grote Europese schil<strong>de</strong>r uit <strong>de</strong> zestien<strong>de</strong> eeuw,<br />
El Greco (Domenikos Theotokopoulos, 1541-1614).<br />
Hij transformeer<strong>de</strong> het maniërisme tot een diep<br />
emotionele kunst en was <strong>de</strong> laatste Europese schil<strong>de</strong>r<br />
die het geloof had dat, als <strong>de</strong> menselijke geest zich kon<br />
overgeven aan <strong>de</strong> ‘harmonie en straling’ van waarlijk<br />
aardse schoonheid hij omhoog gevoerd zou wor<strong>de</strong>n tot<br />
het god<strong>de</strong>lijke.<br />
Schil<strong>de</strong>rijen van El Greco wor<strong>de</strong>n gekarakteriseerd<br />
door een bepa ald irrationalisme, zowel in penseeltechniek<br />
als verhoudingen en kleurgebruik.<br />
1600
De Gou<strong>de</strong>n Eeuw in Ne<strong>de</strong>rland<br />
Architectuur<br />
Het Koninklijk Paleis, Jacob van Kampen<br />
ca. 1648<br />
Toen Holland, het noor<strong>de</strong>lijke <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n<br />
oftewel Republiek <strong>de</strong> Zeven Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n,<br />
zijn hoogtijdagen beleef<strong>de</strong> in het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
zeventien<strong>de</strong> eeuw, besloten <strong>de</strong> Amsterdammers een<br />
stadhuis te bouwen dat <strong>de</strong> trots en prestaties van hun<br />
pasgeboren natie zou weerkaatsen. Door het tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong><br />
reformatie ontstane protestantisme, dat veel puriteinser<br />
en eenvoudiger karakter had en <strong>de</strong> boventoon voer<strong>de</strong><br />
in Holland, werd het Paleis groot en statig maar aan <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re kant ook eenvoudig van contour en sober van<br />
versiering.<br />
1600<br />
Schil<strong>de</strong>rkunst:<br />
het portret het landschap<br />
Pieter van <strong>de</strong>n Broecke, Frans Hals<br />
ca. 1633<br />
Frans Hals (ca. 1581/85-1666) maakte <strong>de</strong>ze olieverf<br />
op doek van 71,2 x 61 cm van Pieter van <strong>de</strong>n Broecke.<br />
Frans Hals wordt beschouwd als <strong>de</strong> grondlegger van <strong>de</strong><br />
Hollandse school en was gespecialiseerd in portretten,<br />
afzon<strong>de</strong>rlijk of in groepen. Hij slaag<strong>de</strong> er als geen<br />
an<strong>de</strong>r in om het moment met <strong>de</strong> bijbehoren<strong>de</strong>, ogenschijnlijk<br />
eenvoudige, menselijke emotie te vangen op<br />
het doek waar an<strong>de</strong>re kunstenaars die hem <strong>voor</strong>gingen<br />
zich veelal richten op <strong>de</strong> aristocratische afkomst en<br />
<strong>de</strong> verhevenheid die meestal uit <strong>de</strong> blikken en poses<br />
moest blijken. Hij hanteer<strong>de</strong> <strong>hier</strong><strong>voor</strong> een vlugge en<br />
lossere penseeltechniek waarna hij lichte toetsen aanbracht<br />
als zijn<strong>de</strong> zijn kenmerk.<br />
Windmolen aan <strong>de</strong> rivier, Jan van Goyen<br />
ca. 1642<br />
Jan van Goyen (ca. 1596-1656) was wellicht zowel <strong>de</strong><br />
meest begaaf<strong>de</strong> als productieve van alle kunstenaars die<br />
zich specialiseer<strong>de</strong> in het landschap. Kenmerkend aan<br />
dit genre zijn <strong>de</strong> typisch hollandse vergezichten van het<br />
eenvoudige hollandse landschap zon<strong>de</strong>r opschmuck of<br />
een narratieve inhoud. De Ne<strong>de</strong>rlandse kunst zal later<br />
ook bekend staan om hun luchten met wolkenpartijen,<br />
het kenmerken<strong>de</strong> licht en het schil<strong>de</strong>rachtige pretentieloze<br />
natuurschoon.
Rembrandt van Rijn<br />
Jan Six<br />
ca. 1654<br />
Rembrandt had vele specialismen. De vele zelfportretten<br />
waarbij hij zijn eigen gelaat met volmaakte objectiviteit<br />
bestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>, laten een oprechtheid zien die<br />
<strong>de</strong> vraag naar schoonheid en uiterlijk doen vergeten.<br />
Het portret van Jan Six, olieverf op doen van 112 x 102<br />
cm getuigt <strong>hier</strong>van en laat daarbij zien dat Rembrandt<br />
een kunstenaar was die vond dat hij zelf het recht had<br />
om te bepalen wanneer een schil<strong>de</strong>rij voltooid was, <strong>de</strong><br />
handschoen is daarom slechts schetsmatig afgebeeld.<br />
Rembrandt is bekend om zijn weergave van licht<br />
waarin hij bepaalt wat belangrijk is en onbelangrijke<br />
<strong>de</strong>tails wegvallen in het donker. Daarnaast is zijn<br />
etstechniek en droge naald techniek onovertroffen.<br />
het genrestuk het stilleven<br />
De Schil<strong>de</strong>rkunst, Johannes Vermeer<br />
ca. 1666<br />
Johannes Vermeer (ca. 1632-1675) specialiseer<strong>de</strong> zich<br />
in moraliseren<strong>de</strong> genrestukken zoals dit doek van<br />
120 x 100 cm. Genrestukken waren taferelen uit het<br />
alledaagse huiselijke leven dat zijn ontstaan dankt aan<br />
zijn publiek dat verbeelding en i<strong>de</strong>alisering wantrouw<strong>de</strong>n.<br />
Het realisme van <strong>de</strong>ze taferelen was echter geen<br />
doel op zich, vaak had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rijen een morele<br />
boodschap die terug te voeren was op ‘emblemata’.<br />
Emblemata waren prenten met daarop een afbeelding<br />
van een <strong>voor</strong>werp of tafelreel met een beschrijving<br />
van zijn morele betekenis. Johannes Vermeer wordt<br />
geroemd om zijn gevoeligheid in het weergeven van<br />
licht en zijn ongewone kleurschema’s waarin geel en<br />
blauw overheersen.<br />
Stilleven met kreeft, Willem Kalf<br />
ca. 1653<br />
Dit stilleven van olieverf op doek van 86,4 x 102,2 cm<br />
is gemaakt door Willem Kalf (ca. 1619-1693). Net zoals<br />
an<strong>de</strong>re kunstenaars uit <strong>de</strong> Noor<strong>de</strong>rlijke Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n,<br />
specialiseer<strong>de</strong> hij zich en was <strong>voor</strong>al geïnteresseerd<br />
in <strong>de</strong> weerkaatsing en breking van licht in gekleurd<br />
glas. Hoe meer schil<strong>de</strong>rs zicht gingen specialiseren,<br />
<strong>de</strong>s te <strong>de</strong>taillistischer werd hun uitwerking. Stillevens<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>n het <strong>voor</strong>al goed in eetkamers en danken hun<br />
belang aan <strong>de</strong> weerspiegeling van <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit van <strong>de</strong><br />
kunstenaar in een ogenschijnlijk natuurgetrouw beeld.<br />
Daarnaast waren het stillevens waarbij <strong>de</strong> inhoud<br />
betekenisloos leek maar <strong>de</strong> <strong>voor</strong>werpen wel van grote<br />
waar<strong>de</strong> waren <strong>voor</strong> <strong>de</strong> compositie en schoonheid van<br />
het schil<strong>de</strong>rij.<br />
1700
De zeventien<strong>de</strong> eeuw in Europa<br />
Barok<br />
Architectuur Beeldhouwkunst Schil<strong>de</strong>rkunst<br />
San Carlo Alle Quattro Fontane, Francesco<br />
Borromini<br />
ca. 1634-1677<br />
Het eerste bouwwerk van Fransesco Borromini (ca.<br />
1599-1667) in Rome dat het mid<strong>de</strong>lpunt was van architectuur<br />
en kunsten in <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw vanwege<br />
<strong>de</strong> contra-reformatie en het verblijf van <strong>de</strong> kerkelijk<br />
macht in Rome. Borromini doorbrak <strong>de</strong> klassieke<br />
Romeinse architectuur. Kubussen, cilin<strong>de</strong>rs en bollen<br />
maakten plaats <strong>voor</strong> ovalen en driehoeken. De faça<strong>de</strong><br />
kenmerkt zich doordat het centrale muurvak bol en<br />
<strong>de</strong> flankeren<strong>de</strong> muurvakken hol zijn. Dit past in <strong>de</strong><br />
ontwikkeling tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Barok om het volume van <strong>de</strong><br />
gevels te vergroten.<br />
1600<br />
Fransesco I d’Este, Bernini<br />
ca. 1651<br />
Dit portret is inclusief sokkel 100 cm. De kunst nam<br />
door Gianlorenzo Bernini (1589-1680) <strong>de</strong> overhand op<br />
<strong>de</strong> meest artificiële Europese conventie: het borstbeeld.<br />
Bernini maakte dit beeld <strong>voor</strong> <strong>de</strong> hertog van Mo<strong>de</strong>na<br />
op basis van een portretschil<strong>de</strong>ring, waarschijnlijk kon<br />
hij zich <strong>hier</strong>door meer op vormproblemen richten wat<br />
er<strong>voor</strong> zorg<strong>de</strong> dat dit borstbeeld tot een meesterstuk<br />
werd. Hij slaag<strong>de</strong> erin in een kop en schou<strong>de</strong>rs zon<strong>de</strong>r<br />
armen <strong>de</strong> i<strong>de</strong>e van een heel figuur op te roepen door<br />
een evenwichtige asymetrie van tegenovergestel<strong>de</strong><br />
diagonalen.<br />
Bernini was naast beeldhouwer ook een zeer verdienstelijk<br />
architect, schil<strong>de</strong>r en dichter.<br />
De bekering van St. Paulus, Caravaccio<br />
ca. 1601<br />
Dit doek van 230 x 175 cm. is gemaakt door Caravaggio<br />
(Michelangelo Merisi, ca. 1571-1610) die bekend<br />
staat als <strong>de</strong> grondlegger van het naturelisme. In zijn<br />
religieuze kunst heeft symbolisme dan ook plaats<br />
gemaakt <strong>voor</strong> naturelisme. Dit schil<strong>de</strong>rij is daar een<br />
sprekend <strong>voor</strong>beeld van. Het schil<strong>de</strong>rij illustreert<br />
daadwerkelijk, zoals in het contract <strong>voor</strong> <strong>de</strong> opdracht<br />
ook werd gesteld, ‘het mysterie’ van Paulus’ bekering.<br />
Het i<strong>de</strong>alisme verdwijnt in zijn schil<strong>de</strong>rijen en sterk<br />
belichte figuren op een donkere, mysterieuze achtergrond<br />
vertellen een ‘levensecht’ verhaal. De gestileer<strong>de</strong><br />
figuren van <strong>de</strong> maniëristen uit <strong>de</strong> vorige eeuw maakten<br />
plaats <strong>voor</strong> <strong>de</strong> directheid van een sober verslag.
Afwijkend van <strong>de</strong> norm<br />
• Religieuze emotionaliteit<br />
• Dynamische energie<br />
• Dramatische effecten<br />
• Overdadige <strong>de</strong>coratie<br />
Afbakening ingewikkeld<br />
Ingezet door Katholieke kerk en vorsten<br />
, Carracci<br />
voltooid ca. 1538<br />
Dit doek van x cm. is gemaakt door Annibale Carraci<br />
(ca. 1560-1609) die bekend staat als <strong>de</strong> grondlegger van<br />
het i<strong>de</strong>alisme.<br />
De roof <strong>de</strong>r dochters van Leucippus,<br />
Peter Paul Rubens<br />
ca. 1616-1617<br />
Rubens’ (ca. 1577-) doek van 229,3 x 203 cm wordt<br />
gekenmerkt door <strong>de</strong> houdingen van <strong>de</strong> vrouwen<br />
die elkaars complimenten zijn, <strong>de</strong> ene is bijna exact<br />
het spiegelbeeld van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r maar ze draaien in<br />
tegengestel<strong>de</strong> richting. De elkaar kruisen<strong>de</strong> diagonalen<br />
die <strong>hier</strong>door ontstaan versterken <strong>de</strong> <strong>de</strong> dynamiek en<br />
<strong>de</strong> beweging in het schil<strong>de</strong>rij. Rubens probeer<strong>de</strong> in zijn<br />
schil<strong>de</strong>rijen het bovennatuurlijke binnen het bereik<br />
van <strong>de</strong> mens te brengen door zich te richten op vitaliteit<br />
en lichamelijkheid van zijn figuren. Zo ontstond<br />
ook <strong>de</strong> Rubens vrouw, een vrouw met een persoonlijk<br />
schoonheidsi<strong>de</strong>aal, rondborstig en breed van mid<strong>de</strong>l.<br />
Las Meninas, Velásquez<br />
ca. 1656<br />
Dit grote doek van 323 x 276 cm. hoog komt van Diego<br />
Velásquez (1599-1660). Het is het eerste schil<strong>de</strong>rij in<br />
dit formaat, eer<strong>de</strong>r alleen <strong>voor</strong>behou<strong>de</strong>n aan staatslie<strong>de</strong>n<br />
en historieschil<strong>de</strong>ringen, met een <strong>voor</strong>stelling<br />
als <strong>de</strong>ze. Velásquez laat zien dat hij een unieke gave<br />
heeft om het leven weer te geven zoals het zich <strong>voor</strong>doet<br />
en daarmee <strong>de</strong> tijd stil te zetten. Zijn naturelisme<br />
komt me<strong>de</strong> tot stand door zijn verfbehan<strong>de</strong>ling met<br />
gebroken en vloeien<strong>de</strong> penseelstreken en extreem dun<br />
opgebrachte verf. Velásquez streef<strong>de</strong> naar een status<br />
van kunstenaar in navolging van <strong>de</strong> grote Italiaanse<br />
kunstenaars en verwijst <strong>hier</strong>naar met het schil<strong>de</strong>rij.<br />
Later zou hij toegelaten wor<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> a<strong>de</strong>llijke or<strong>de</strong><br />
van Santiago.<br />
1700
Slot<br />
Het maken van <strong>de</strong>ze tijdlijn die gevangen is in dit boekje heeft mij geleerd hoe moeilijk het is om kunst te zien, te beoor<strong>de</strong>len en te snappen. Hoe kunst in zijn tijd past en het te koppelen aan een artistieke<br />
uitwerking van die persoon, een individu met zijn eigen belevingswereld, achtergrond en kun<strong>de</strong>. Opdrachtgevers, <strong>de</strong> rijken, <strong>de</strong> religie, cultuur, het onbedui<strong>de</strong>n<strong>de</strong>, <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> die het had, alle kunst heeft een<br />
bepaal<strong>de</strong> context waarin het <strong>voor</strong>tgebracht is en het nog steeds weerspiegelt.<br />
Als je begint met <strong>de</strong> prehistorie, hoe weinig er nog van over is, hoeveel giswerk je moet doen doordat we er niets over weten en kunst het enige is wat we nog terugvin<strong>de</strong>n, dan al snap je het belang van<br />
kunst. Het is zo’n drijfveer in <strong>de</strong> mens en <strong>de</strong> mensheid om iets achter te laten dat onszelf weerspiegeld dat we juist dat terugvin<strong>de</strong>n. En toch is er ook zoveel verloren gegaan, door <strong>de</strong> controverse ervan, <strong>de</strong><br />
nauwe relatie met ego’s, <strong>de</strong> onbedui<strong>de</strong>ndheid en nog zoveel meer.<br />
Kunst gaat en komt, wordt gezien of niet, speelt een rol of niet, laat je iets zien of het gaat aan je <strong>voor</strong>bij, het raakt je of niet, het zit in je of niet. Kunst is een emotie, iets universeels en iets totaal persoonlijks.<br />
Het is moeilijk te bevatten, zelfs als je het in een context plaatst zoals <strong>de</strong>ze tijdlijn met alle informatie die wel tot onze beschikking staat. En toch, als je met een potlood ergens gaat zitten en je gaat<br />
tekenen, je schil<strong>de</strong>rt of boetseert iets of maakt of creëert iets van jezelf, dan weet je door dit boekje dat er iemand was hon<strong>de</strong>rd jaar gele<strong>de</strong>n, duizend en nog veel langer, die dit ook <strong>de</strong>ed. Iemand die iets<br />
voel<strong>de</strong>, waarnam of wil<strong>de</strong> weergeven wat belangrijk <strong>voor</strong> hem was, dat hem dreef, uit zijn ogen kijkend, zijn han<strong>de</strong>n liet doen wat hem ingegeven werd...