51 - Vereniging GEMMA

In dit nummer o.a.
Tanzaniet, een bezoek aan
de mijnen & Optisch teken
Biaxiale mineralen.
Tijdschrift van de vereniging gemma
Nr.51 - jaargang 20-januari 2012

Programma Gemma
Programma vereniging Gemma voor het eerste halfjaar 2012.
18 januari Workshop refractometer technieken
(inleiding William Wold)
15 Februari ALV. waarna Lezing. Merelani Mijn, Tanzania
Peter Slootweg
21 maart Thema avond fosfaten. Neem uw turkoois, apatiet,
brazilianiet e.d. mee! Inleiding Cyntha Smits
18 april Lezing: Edelstenen en parels in de kroonjuwelen,
George Hamel
16 mei Workshop determineren, voor al uw vragen en moeilijke
gevallen.
Helaas geen excursie dit jaar
De bijeenkomsten beginnen om 19.45 uur, bij de VU,
W&N gebouw zaal C669.
Boelelaan 1085, Amsterdam Buitenveldert.
Let ook op mededelingen op onze website (www.vereniginggemma.nl)
of bij de ingang in de VU voor eventuele wijzigingen.
ALV Woensdag 15 Feb. 2012
Op onze tweede bijeenkomst in het nieuwe jaar besteden we een half uurtje aan
onze jaarlijkse Algemene Leden Vergadering. Het bestuur zal verantwoording
afleggen over 2011, en een begroting voor 2012 ter goedkeuring voorleggen.
De stukken zijn vanaf twee weken tevoren in te zien op onze website.
Inhoud
1 Tanzaniet, het blauwe goud uit Tanzania, Peter Slootweg
15 Puzzel
16 Het optisch teken van biaxiale mineralen, Jaap Bos
23 Persberichten
24 Beursagenda
i

Tanzaniet,
het blauwe goud uit Tanzania
Peter Slootweg
In het noorden van Tanzania, aan de voet van de Kilimanjaro, ligt een unieke
edelsteenvindplaats. Het is de enige vindplaats ter wereld waar tanzaniet wordt
gedolven. In het noordwesten van het Lelatema gebergte, dicht bij het plaatsje
Merelani is in 1962 de eerste steen van dit materiaal ontdekt.
Een lokale arbeider, op weg naar zijn familie, nam een korte route door de
stekelige begroeiing van een klein valleitje. Alles leek normaal totdat hem enige
blauwpaarse stenen opvielen die her en der in de stoffige aarde lagen.
Zich realiserend dat dit wel eens geld kon opbrengen besloot hij de stenen mee
te nemen. Wie weet kon hij de stenen verkopen en had hij weer wat te eten voor
zijn familie.
Nu is het voor Tanzania niet ongebruikelijk dat er edelstenen worden gevonden.
Het oosten van het land is onderdeel van de grote “Mozambique belt” die rijk
aan edelstenen is gebleken. Dit is een breukzone in de aardkorst die zich uitstrekt
van de Middellandse Zee tot het zuiden van Mozambique. Deze zone is
verantwoordelijk voor alle grote edelsteenvondsten in Oost-Afrika de afgelopen
decennia. Korund in alle kleuren, spinel, toermalijn
en zirkoon zijn slechts enkele soorten die worden
gevonden in deze gesteenten.
Maar dit materiaal bleek anders, nieuw, en de
vinder had geen vermoeden van de impact die zijn
vondst de komende jaren op de edelsteenmarkt zou
hebben. De man wist in enige uren ruim 5 kilo van
deze kristallen bij elkaar te rapen en nam ze mee
naar Arusha.
Tanzaniet kristal.
foto. PS
1

Daar bleek niemand het materiaal direct te herkennen en hem werd aangeraden
zijn vondsten naar het noordelijk gelegen Nairobi in Kenia te brengen om het
daar te laten beoordelen door een edelsteeninkoper. Met geleend geld is hij naar
Nairobi vertrokken. Daar aangekomen wisten de mensen ook niet direct wat het
was. Uiteindelijk heeft de man de 5 kilo daar achtergelaten en is met alleen geld
voor de terugreis naar huis gestuurd met de mededeling dat ze zouden laten
weten wat het was. Uiteraard heeft de beste man er niets meer van vernomen en
is ook nooit duidelijk geworden wat er met dit eerste lot is gebeurd.
Twee jaar later was een textielhandelaar uit India de eerste die een
mijnclaim had aangevraagd voor deze afzetting. Het was inmiddels bekend dat
het om het mineraal zoisiet ging en dat de kleur uniek was voor dit mineraal.
Daarmee kwam er vraag naar meer en de eerste pogingen werden ondernomen
om dit materiaal te ontginnen. Zoals het meestal gaat in de Afrikaanse wildernis,
bleek dit een recept voor wild west
taferelen waarbij een “gemrush” ontstond
en er duizenden mensen op af kwamen die
er alles aan deden om een stukje grond op
te eisen. Dit liep uiteindelijk zo uit de hand
dat de regering ingreep en tijdelijk alle
mijnbouw heeft stilgelegd om weer orde
op zaken te stellen. Nu is de vallei waar de
tanzaniet wordt gevonden opgedeeld in 4
delen, of blokken (a,b,c en d-blok), die aan
diverse partijen zijn toegewezen. Aangezien
het beleid is van de Tanzaniaanse regering
om de mijnbouw zoveel mogelijk door de
inheemse bevolking uit te laten voeren,
werden buitenlandse bedrijven geweerd.
Alleen joint ventures met lokale Tanzani-
anen maakten een kans op een mijnvergunning. Uiteindelijk is er maar één
buitenlandse partij die een vergunning heeft gekregen. Dit is het Zuid-Afrikaanse
TanzaniteOne die het C-blok exploiteert. Zij zijn tot nu ook de enige
die de tanzaniet op industriële wijze afbouwen. De overige blokken zijn
toegewezen aan lokale mijnwerkers die met relatief eenvoudige middelen
tunnels in het gesteente graven op zoek naar de zo gewilde edelstenen.
Op dit moment is tanzaniet een van de meest gewilde edelstenen op de markt.
Op de belangrijke Amerikaanse juwelenmarkt is tanzaniet de op 3 na meest
2
De prachtige kleur zette
tanzaniet in één klap op de
kaart van meest populaire
edelstenen.

gewilde edelsteen geworden door de uitzonderlijke kleur. Maar niet alleen een
mooi kleurtje kan een edelsteen zo populair maken. Het succes van tanzaniet is
eigenlijk ook een marketing succesverhaal. In eerste instantie, toen de eerste
tanzanieten op de Amerikaanse markt verschenen, bestond de naam “Tanzaniet”
nog niet . Het mineraal was nog steeds bekend als zoisiet, maar dan met deze
unieke tint. Het beroemde juweliershuis Tiffany zag zonder meer potentieel
in het nieuwe materiaal maar vond destijds dat de naam Zoisiet niet erg mooi
klonk. Sterker nog, het leek erg op het Engelse “suïcide”, dus zelfmoord!.
Om het materiaal aantrekkelijker te maken besloot Tiffany het materiaal te
promoten onder de naam tanzaniet, naar het land waar het is ontdekt.
Dat is net zoals ze enkele jaren daarvoor succesvol de vanadiumgrossulaar uit
de omgeving tsavoriet hadden genoemd naar het Tsavo park in Kenia waar die
edelstenen voor het eerst zijn gevonden.
Dit was een gok voor de industrie. Als je iets heel bekend en gewild wilt
maken, dient er ook genoeg van te zijn om aan de vraag te voldoen. Je kunt nog
zulke mooie stenen willen verkopen, maar als je niets kunt leveren zal het ook
nooit bekend worden onder de gewone consumenten. Gelukkig bleek de
afzetting groot genoeg om aan de vraag te voldoen zonder de markt te
overspoelen. Tanzaniet is tot nu toe een zeldzame edelsteen gebleken met
maar 1 vindplaats met kristallen van edelsteenkwaliteit. Hierdoor is er veel
controle op de handel, wat ervoor zorgt dat het materiaal exclusief zal blijven.
Het nadeel van 1 mijn is dan ook dat, als deze uitgeput raakt en de vraag blijft
bestaan, de waarde van tanzaniet erg zal doen toenemen. Wat dan wel weer de
zoektocht naar een gelijkwaardige afzetting zal stimuleren.
Of deze ooit gevonden zal worden is nog maar de vraag, omdat de geologische
omstandigheden waaronder deze tanzanieten zijn gevormd, uniek te noemen
zijn.
3
Tanzaniet met extreem
Trichroïsme.
Foto: Barlow collection

Blauwe zoisiet
Tanzaniet is feitelijk niets anders dan blauwe zoisiet. Zoisiet is een gesteente-
vormend mineraal uit de epidootgroep. Ze onderscheid zich van epidoot en
clinozoisiet door het lage ijzergehalte en de orthorombische kristalstructuur.
Clinozoisiet is qua samenstelling gelijk aan zoisiet maar heeft een monokliene
kristalstructuur.
Zoisiet is voor het eerst ontdekt in een ijzermijn in Oostenrijk die familie
eigendom was van de familie Von Zois waarnaar het mineraal vervolgens is
vernoemd.
Het komt voor in metamorfe gesteenten, vaak samen met andere “alpine”
mineralen zoals kwarts, albiet, amfibool, calciet en anderen. Ook wordt het
als gesteentevormend mineraal gevonden. Een mooi voorbeeld is de bekende
groene zoisiet met robijn uit Longido in het het uiterste noorden van Tanzania.
Kristallen van zoisiet zijn beduidend zeldzamer dan het massieve mineraal.
Buiten de vindplaats in Merelani zijn er maar enkele plekken op de wereld
bekend waar ook slijpwaardige kristallen worden gevonden. Deze zijn in de
regel bruin/groen met een sterk pleochroïsme, wat een belangrijk
determinatiekenmerk is.
Alleen uit Afghanistan zijn ook kristallen bekend met een natuurlijke paarse
kleur, al zijn deze veel fletser en meer rozeachtig dan het diep paars/blauw uit
Tanzania.
De kleur van tanzaniet is uniek binnen het edelsteenrijk.
Het ligt tussen het korenbloemblauw van de beste saffieren en het warme paars
van amethist. Dit heeft mede te maken met het sterke pleochroïsme waardoor
het blauw en paars op bijzondere wijze worden gecombineerd.
De kunst is dan ook om dit bij het
slijpen van de steen zo goed mogelijk
tot uiting te laten komen. De kleur
is het gevolg van een ongebruikelijk
hoog gehalte aan vanadium. Bij zeer
donker-gekleurde stenen kan dit
gehalte oplopen tot 5000 ppm.
In de regel ligt het vanadiumgehalte
Tanzaniet omringd door diamanten.
De steen weegt 33.55 krt.
Bron: Incolor.
4

tussen de 1500 en 3000 ppm. Kristallen met minder dan 1200 ppm vanadium zijn
niet paars meer, maar geel, groen, roze of kleurloos.
Opmerkelijk is ook dat het overgrote deel van de gevonden tanzaniet helemaal
niet blauw is, maar dit pas wordt na een hittebehandeling. De meeste tanzaniet
heeft van nature een lichtbruine kleur. Door dit type materiaal gedurende enkele
minuten te verhitten tot 520 graden Celsius wordt het aanwezige V3+ omgezet
in V4+. Hierdoor absorbeert de steen een ander deel van het lichtspectrum en
krijgt het de gewilde kleur. Ook stenen die van nature al blauw zijn maar nog
een zweem van bruin bevatten, worden op deze wijze van de ongewenste tint
ontdaan. Het enige nadeel van dit proces is dat het aanwezige pleochroïsme
wordt gedempt. Onverhitte paars/blauwe stenen hebben soms een schitterend
trichoïsme waarbij naast blauw en paars ook een fel rood parallel aan de c-as van
het kristal te zien is. Bij het verhitten verdwijnt deze rode kleur onherroepelijk.
Mocht dit effect zichtbaar zijn dan weet je zeker dat het een onverhitte steen
betreft.
Nu is 95% van alle tanzaniet op de markt verhit en wordt dit niet als een
waarde- verminderende behandeling gezien. Geologen zijn het erover eens dat
de onbehandelde paarse stenen door natuurlijke oorzaak zijn verhit en daar hun
kleur aan te danken hebben. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld saffier en robijn
waarbij het criterium ‘onverhit’ direct een flinke meerprijs betekent. Ook is de
temperatuur waarop de zoisiet wordt verhit relatief laag (520 graden C)vergeleken
met saffieren waarbij veel hoge temperaturen (1800 graden C) zijn vereist om
de steen te laten verkleuren.
Links een partij onverhitte
tanzaniet. Bijna alle tanzaniet
wordt als geelbruine stenen
gevonden.
Rechts een zeldzame
“bicolour” tanzaniet
De insluitsels in tanzaniet worden daarom niet door deze behandeling aangetast,
waardoor het praktisch onmogelijk is om onverhitte van verhitte exemplaren
te onderscheiden, behalve dan door het uitgesproken trichoïsme van sommige
onverhitte tanzaniet.
5

Ontstaan van Tanzaniet
De tanzaniet wordt gevonden in een metamorf gesteente. Het betreft een complex
pakket van diverse gesteenten die door de inwerking van tektonische krachten
vervormd en hergekristalliseerd is. De belangrijkste gesteenten zijn een
grafietgneis in combinatie met marmers en pegmatieten. Dit gesteente dat ooit
begon als een sedimentafzetting in zee is enkele malen langdurig aan hitte en druk
blootgesteld over een periode van honderden miljoenen jaren. Hierbij is in de
contactzone tussen de gneis en de marmers een zone ontstaan die een skarnachtige
mineralisatie heeft voortgebracht. Dit proces is de bron geweest van de
vorming van grossulaar, een calciumgranaat. Deze grossulaar is vervolgens de
bron geweest van de zoisiet die door de afbraak van grossulaar heeft kunnen
ontstaan. Dit verklaart ook waarom de meeste tanzaniet niet in combinatie met
grossulaar wordt gevonden en de beste kwaliteit grossulaar ook in holtes zonder
tanzaniet wordt aangetroffen. Als de twee mineralen samen voorkomen is dit bijna
altijd als een massief gesteente.
De tanzaniet is gebonden aan zogenaamde “boudins”. Dit zijn blokken steen die
door sterke vervorming van het omhullende gesteente van elkaar zijn losgescheurd
en door metamorfose zijn omgezet in andere mineralen. U kunt dit zien als een
laag calciumrijk gesteente (pegmatiet in marmer) die een laag vormt in een pakket
van metamorfe gesteenten. Door de beweging in de aardkorst wordt dit hele pakket
gesteente geplooid en gevouwen. Omdat dit diep in de aardkorst plaatsvindt
waar de druk en temperatuur hoog zijn, is het gesteente enigszins plastisch.
Niet elke laag van het gesteente reageert op dezelfde manier. De kwarts-albietgrafiet
gneis waar de kalksteenlagen in zitten laat zich makkelijker vervormen
dan de brosse pegmatieten. Hierdoor breekt de marmer/
pegmatiet in losse brokken en wordt als losse delen
ingesloten in de massieve gneis. Omdat de beweging in
de aardkorst nog veel verder gaat, raken deze steenblokken
steeds verder van elkaar verwijderd en worden ze
individueel aangetast door het omringende gesteente
waarmee zij reageren en tanzaniet kon ontstaan.
Tanzaniet met tsavoriet in
kwarts met grafiet. Door het hoge gehalte
aan vanadium is het gesteente fel gekleurd.
Foto & collectie, PS
6

1 2 3
vereenvoudigde weergave van boudin vorming. 1. uniform gelaagd gesteentepakket.
2. Brosse lagen breken door tektonische vervorming. 3. Exteme vervorming
laat slechts hier en daar resten van originele laag achter (boudins)
Alle mijnbouw in Merelani is er dus op gericht om deze boudins te lokaliseren
en af te bouwen. Helaas is het vinden van deze boudins geen garantie voor het
vinden van tanzaniet, aangezien niet alle boudins een tanzaniet-mineralisatie
bevatten. Daarbij lijken deze boudins door de extreme vervorming van het
gesteente min of meer willekeurig in de gneis te zitten waardoor het lastig is
voor de mijnwerkers om de richting te bepalen waarin gewerkt moet worden.
Sommige mijnwerkers volgen de sulfide-mineralisatie (pyriet) als mogelijke
aanwijzing voor tanzaniet. Andere mijnwerkers zweren weer bij het volgen van
gipsrijke lagen. Het is maar net waarmee in het verleden het meeste succes is
geboekt. Alleen TanzaniteOne heeft de beschikking over getrainde geologen die
op rationele wijze de tanzaniet- houdende lagen proberen te exploiteren.
Het is ook dankzij deze geologen dat we nu zoveel weten over de vorming van
deze unieke edelsteen.
Bij het geologisch onderzoek is men niet alleen op zoek gegaan naar de oorzaak
van de tanzaniet-mineralisatie. Wat Tanzaniet onderscheidt van de standaard
zoisiet is natuurlijk de kleur. Zoals eerder gezegd, is de kleur te danken aan het
hoge vanadiumgehalte. Bij onderzoek is gebleken dat de metamorfe gesteenten
die deel uitmaken van de Mozambique formatie abnormaal rijk zijn aan sporen
van dit element. Maar niet alleen vanadium komt in grote hoeveelheden voor,
ook strontium en veel zeldzame aarde elementen zijn in flinke concentratie
aanwezig. Bij onderzoek naar de herkomst bleek dit weer gerelateerd aan het
hoge grafietgehalte. De gneis in Merelani bevat 10% grafiet waardoor de locatie
in dat opzicht als een belangrijke grafietmijn zou kunnen worden
geëxploiteerd. Bij onderzoek naar de herkomst van zulke grote hoeveelheden
koolstof, dat grafiet immers is, bleek dat dit afkomstig is van organismen in de
oerzee waaruit het sediment is ontstaan wat uiteindelijk is omgezet in gneis.
Ook het vanadium wat in het gesteente zit zou afkomstig zijn van organismen
die dit opnamen tijdens hun leven in zee. Onderzoek heeft aangetoond dat
de oerzeeën van nature rijk waren aan dit element al is het nog niet helemaal
duidelijk waardoor dit kwam.
7

De TanziteOne installatie
bij Merelani. Foto. PS
Een kijkje in de keuken
Op 27 augustus 2010 waren we (een 13-tal leden van de ACAM op edelsteensafari)
in de gelegenheid om de tanzanietmijnen te bezoeken. Deze unieke kans
werd met beide handen aangegrepen en voor we het wisten waren we onderweg
om eens met eigen ogen te zien hoe tanzaniet gewonnen wordt. Nu is het
niet zo dat je er even langs gaat. De mijnen zijn relatief makkelijk te bereiken
omdat ze dicht bij de belangrijkste doorgaande weg in Noord-Tanzania liggen.
Reizigers die arriveren of vertrekken van Kilimanjaro international airport
kunnen de mijnen goed zien, omdat de vallei slechts 15 km van het
vliegveld af ligt. Maar daarmee ben je nog lang niet binnen of welkom.
Eerst dienen alle vergunningen bij elkaar verzameld te worden wil je überhaupt
een kans maken de mijnen te bereiken. Goede contacten zijn hierbij cruciaal. In
ons geval waren we uitgenodigd door een grote edelsteenhandelaar die in het
verleden een mijn heeft geëxploiteerd in het B-blok en door het hoofd mineralogie
van een Oost-Afrikaans mineralogisch onderzoeksinstituut (SEAMIC).
Met de groep werd eerst een bezoek gebracht aan het ministerie van mijnbouw
in Arusha. Dit is niet alleen een kantoor maar ook een opleidingsinstituut waar
leergierige Tanzanianen op kosten van de staat een cursus edelsteenbewerking
krijgen. Deze duurt maximaal twee jaar en heeft als doel mensen zelfstandig
te maken bij het verdienen van een goed inkomen. Het ruwe materiaal is ruim
voorhanden en door de bewerking van de stenen in Tanzania plaats te laten
vinden, wordt de locale economie hiermee gestimuleerd. Voorheen werden alle
ruwe stenen geëxporteerd. Nu is het lastiger geworden om ruw materiaal het
land uit te voeren. Het uitvoeren van ongeslepen tanzaniet is zelfs helemaal
verboden.
8

Tijdens onze rondleiding in het complex werden elders de nodige papieren
geregeld en na een klein uurtje kwam onze gids trots onze vergunning tonen.
Toegang tot de mijnen! Geen tijd te verliezen. We klommen met z’n allen weer
in de bus op weg naar Merelani. Voor we Arusha uitreden werd er voorin de
bus koortsachtig gebeld. De edelsteenhandelaar die met ons meeging als gids
ter plaatse hoort dat er een groot tanzanietkristal beschikbaar is en de verkoper
informeert of onze groep wellicht een potentiële koper heeft.
Er wordt een afspraak gemaakt en voor we het weten stuurt onze bus van de
weg ergens de berm in. Daar staat een witte jeep met 5 man erin. De gids maakt
een praatje en komt terug met een 8 cm groot tanzanietkristal van ruim 140
gram. Iemand geïnteresseerd? De hele bus kijkt kwijlend naar dit fabuleuze
kristal totdat de vraagprijs bekend wordt. 200 dollar per gram. Snel rekenwerk
komt uit op 28.000 dollar, wow! Niemand in ons gezelschap is bereid om een
dergelijk bedrag neer te tellen. Zelfs na stevig onderhandelen zou de steen
waarschijnlijk niet voor onder de 10.000 dollar te kopen zijn. Onder de indruk
van dit enorme kristal willen we nog maar een ding. Naar de mijnen! Niet lang
daarna verlaten we de chaos van Arusha op weg naar het vliegveld. Gelukkig
gaat dit gedeelte van de rit over asfalt wegen (een luxe in Tanzania) en het duurt
niet lang voor we de afslag naar het vliegveld oprijden. Vlak voor de ingang
van het vliegveld staat een groot bord. TanzaniteOne mijn 15 km. Helaas houd
hier het asfalt op waarna we weer de inmiddels bekende stoffige onverharde
wegen over moeten. Na een paar honderd meter worden we geconfronteerd
met het eerste checkpoint. Militairen willen weten wat we komen doen en alle
papieren zien. Tien minuten later waren we weer onderweg.
De volgende 10 km bleek een waar kuilenparadijs waar met goed fatsoen niet
boven de 40 km per uur gereden kon worden. Dan nog trillen de vullingen uit je
kiezen. Langs de weg staat een groot bord waarop TanzaniteOne trots meedeelt
dat ze deze weg voor de gemeenschap aan hebben gelegd. Ze willen graag laten
zien dat ze ook aan de locale gemeenschap denken.
Na een klein half uurtje komen we aan bij de enorme TanzaniteOne sorteerinstallatie
in het dorp Merelani. Vrachtwagens rijden hier af en aan met erts
en de installatie heeft zijn eigen landingsstrook om de stenen via de lucht af te
voeren. We verbazen ons over de moderne installatie in dit dorre landschap,
maken enkele foto’s en worden weer gesommeerd in de bus te stappen op weg
naar de mijn. De mijnen zelf worden zwaar bewaakt door de autoriteiten en
andere belanghebbenden. Tanzania is een zeer gastvrij land. Maar naarmate je
dichter bij de mijn komt, neemt dit rap af. Buitenlanders en andere pottenkijkers
zijn niet welkom omdat zij de handel kunnen schaden door buiten de reguliere
handel stenen van de mijnwerkers te kopen en omdat de werkzaamheden
9

niet altijd even ethisch verantwoord zijn. Dit wordt vooral door de handelaren in
het dorp Merelani duidelijk gemaakt met vuile blikken en de bekende handgebaren.
We rijden snel door het dorp naar de ingang van de vallei waar het allemaal
gebeurt. Na een kort ritje door de bush arriveren we bij de hoofdingang van het
mijnengebied. De ingang op de top van de omringende heuvels lijkt meer op de
ingang van een militaire basis dan op een mijn. Hoge hekken en rollen scheermesdraad
proberen gelukszoekers en mensen zonder vergunning buiten te houden.
Voor de ingang staat een tiental mensen die meteen proberen ons stukken steen
te verkopen. Het materiaal is van lage kwaliteit. Omdat we niet de indruk willen
wekken hier voor de handel te komen wordt ons in dit stadium verboden dingen
te kopen. Als we direct onze portemonnee zouden trekken, zou van ons bezoek
weinig overblijven aangezien we dan zouden worden bestormd door iedereen die
wat wil verdienen. Voor je het weet staan er 40 opdringerige en soms wanhopige
mijnwerkers om je heen om mijngruis te verkopen. Dat scenario werd voor later
bewaard.
Terug naar de ingang. Ook hier ging na enig bakkeleien de poort open. We rijden
verder de vallei in en zien dat het geheel duidelijk is opgedeeld in 3 delen. Links
en rechts bevinden zich de mijnen van de locale mijnwerkers. Overal staan
ommuurde bouwsels boven de mijnschachten waar de mijnwerkers wonen en
werken. De oudste bouwsels zijn zwart van het grafiet en vooral in het A-blok
staan de mijngebouwtjes dicht op elkaar, waardoor een labyrint van ommuurde
straatjes is ontstaan. In het midden van de vallei ligt een groot stuk wat er nog
ongerept uitziet. Hier staan moderne gebouwen met uitkijktorens en het gehele
complex is weer stevig omheind met hoge hekken en prikkeldraad.
Dit is het C-blok en de mijn van TanzaniteOne waar met moderne technieken de
tanzaniet en andere edelstenen worden gewonnen. TanzaniteOne is de grootste
mijn in de vallei en beslaat meer dan een derde van het gebied waar tanzaniet
wordt gewonnen. Het lijkt een groene oase in de omgespitte en volgebouwde
vallei. De mijningangen van ondergrondse mijnen zijn niet zichtbaar.
Aangezien we geen toestemming hebben om bij TanzaniteOne te komen kijken
rijden we naar het B-blok naar één van de mijnen waar onze gids heeft gewerkt.
We kunnen niet met de bus tussen de
mijngebouwtjes en storthopen door, dus
wordt de bus geparkeerd en gaan we te
voet het B-blok in. Overal ligt donker
gesteente te schitteren. Het gesteente is
In deze mijn in het D-blok was een
staalkabel naar beneden gepannen
om het gesteente makkelijker te kunnen
afvoeren. Foto PS
10

zo rijk aan grafiet met haar metallische
glans dat zelfs het afval
er al aantrekkelijk uit ziet. Het
nadeel is dat het vreselijk afgeeft
en alles in de omgeving is dan
ook zwart van het grafiet. Zelfs
de mijnwerkers lijken van metaal
als ze uit de mijn komen door het
glimmende grafietstof dat aan
de huid blijft kleven. We lopen
De vriendelijke mijnwerkers helpen graag met
verder, gade geslagen door vele
zoeken. Voor cash uiteraard. Foto Cyntha Smits
verbaasde mijnwerkers die
zich afvragen wat deze blanken komen doen. We kloppen aan bij claim 21 en er
gaat een klein deurtje in de omheining open.Binnen staan we op een klein
binnenplaatsje van ongeveer 20 x 20 meter met diverse bouwsels op palen waar
de mijnwerkers slapen en het materiaal wordt bewaard.
In het midden ligt de mijngang zelf. Afgeschermd met een constructie van hout
en kippengaas zodat niemand er per ongelijk in kan vallen of ongemerkt de
mijn in en uit kan. Er wordt door de eigenaar uitgelegd hoe ze te werk gaan en
wat voor materiaal ze ter beschikking hebben. Bijna alle tanzaniet wordt met
eenvoudige middelen afgebouwd. In de meeste gevallen gebeurd dit met hamer,
beitel en dynamiet en is alles handwerk. Het losgemaakte erts wordt in zakken
van geweven plastic naar de oppervlakte gebracht en uitgezocht. De trots van
deze mijn is een relatief nieuwe compressor die het zoeken op grotere diepte en
het gebruik van pneumatische hamers mogelijk maakt. De mijnwerkers krijgen
alleen betaald als ze stenen vinden. Als er niets gevonden wordt krijgen ze alleen
eten en onderdak en moeten ze in diensten van 8 uur de mijn in op zoek naar de
begeerde edelstenen. De omstandigheden waarin de mensen moeten werken zijn
zeer zwaar. Er is weinig zuurstof, de lucht is gevuld met grafietstof wat constant
wordt ingeademd en hun enige verlichting is een LED zaklamp die met een oude
fietsbinnenband aan het hoofd wordt gebonden. Niet alleen instortingsgevaar
ligt op de loer. Het is al twee keer voorgekomen dat tijdens hevige regenbuien
de bodem van de vallei blank kwam te staan en de schachten volliepen terwijl
er ondergronds nog mensen bezig waren. De mijneigenaar vertelde dat tijdens
de eerste overstroming 7 mijnwerkers in zijn mijn om het leven kwamen. Sinds
die tijd hebben ze een 70 cm hoge baksteenrand om de mijnschacht gebouwd
om herhaling te voorkomen. En met succes, tijdens de laatste overstroming is
de mijn niet volgelopen. Er werd verteld dat tijdens ons bezoek de mijn weinig
produceert. Maar niets is zo motiverend als de kans om van het ene op het andere
11

moment schatrijk te zijn. Dus er werd volop gewerkt. De mijnwerkers in deze
mijn volgen de pyrietaders aangezien ze daar het meeste succes mee hebben
gehad. De gangen gaan soms kilometers de grond in, in elke willekeurige richting
en het komt het nog al eens voor dat concurrerende mijnen elkaar ondergronds
kruisen waarbij soms bloedige conflicten ontstaan. De belangen zijn immers
groot.
We krijgen de uitnodiging om zelf de mijn in te gaan. Helaas waren we daar niet
op voorbereid en wisten we uit de ervaring van anderen dat dit niet geheel zonder
gevaar en zeer zwaar is. Afdalen in een mijn is meestal geen probleem. Maar
terug omhoog over smalle ladders in een zuurstofarme lucht kan veel van een
mens vergen. Zeker als je dit nog nooit eerder hebt gedaan. En het laatste wat je
wilt is in Tanzania in een ziekenhuis belanden. Tevens zou dit qua tijd ook lastig
worden. We konden de groep niet een paar uur laten wachten omdat een enkeling
de mijn in wilde. Nadat we de mijn eigenaar uitgebreid hadden bedankt voor de
getoonde gastvrijheid en uitleg
verlieten we de mijn om een
andere mijn te bezoeken aan de
andere kant van de vallei. Ondanks
dat dit best te lopen was,
werd ons toch aangeraden om
terug naar de bus te gaan om met
bus en al de drie kilometer naar
het D-blok gedeelte te rijden.
Voor we de andere mijn zouden
bezoeken werd een half uur ing-
elast om de meegebrachte lunch
te nuttigen. Voor we het wisten
Enorme storthopen domineren het B-blok.
kwamen mijnwerkers met materiaal
langs om te kijken of er iets te verdienen viel. Handen vol gruis
kwamen voorbij met zo hier en daar een interessant stuk. Niets van edelsteen-
kwaliteit maar leuke mineralen voor de verzamelaar. Hierbij veel stukjes zoiziet,
een doos vol pyrietstukjes met nog enkele kristallen, Stukjes kwarts, diopsiet en
ook nog wat stukken moedergesteente met zoiziet. Deze vonden gretig aftrek en
in no time kwamen er steeds meer lui met of zonder stenen op de ontstane handel
af. Net zo snel als dit ontstaan was, werd dit ook weer afgekapt. We moesten nog
naar de tweede mijn en op deze wijze zou dit niet gaan lukken.
Met de bus werd de volgende paar honderd meter afgelegd naar de mijn totdat
we niet verder konden. Iedereen de bus uit en tegen de berghelling omhoog naar
12

de volgende schacht. Hier hadden de mijnwerkers geleerd van de tragedie
van de ondergelopen schachten en hun mijn strategisch boven de valleibodem
gemaakt. In de schuine mijnschacht was een staalkabel gespannen waarlangs
de zakken erts omhoog werden gehesen en het afval simpelweg van de helling
gestort kon worden waardoor er een grote puinhelling was ontstaan waar naar
hartenlust kon worden gezocht. Hier lag veel kyaniet in grafietschist wat een
mooie combinatie vormde. De mijnwerkers uit de omgeving hadden echter snel
door wat je zocht en hielpen maar al te graag waarna het door hun opgeraapte
stuk kon worden gekocht. Dat schoot dus ook niet echt op. Het bijzondere van
deze mijngang was dat de mijnwerkers niet de pyrietaders, maar de gipsaders
volgden, op zoek naar de tanzanieten. Dat er veel gips voorkwam, was ook
terug te zien op de storthopen. We kregen zelfs een stuk met gipskristallen op
grafiet aangeboden van zeker 20 x 7 cm. Een vreemde combinatie.
Helaas waren de kristallen erg beschadigd en zag het stuk er niet stevig uit
waardoor het lastig zou worden om dit mee te nemen. Gezien de vraagprijs is
het ook door niemand gekocht. Gips
voor de prijs van tanzaniet.
Daar trappen we natuurlijk niet in.
Nadat we wederom een
interessante uitleg over de gang van
zaken hadden gehad van de
dagelijkse werkzaamheden rond de
mijn, was de menigte die geïnteresseerd
was in ons bezoek en wilde
kijken of er nog wat te verdienen
viel, flink gegroeid. Iedereen had
Uitzicht over de mijnvallei in het D-blok.
wel een groepje mijnwerkers om zich
heen die na verloop van tijd steeds
opdringeriger werden. De mensen daar verdienen nauwelijks wat en er is vaak
sprake van echte honger. Voor we het wisten, begonnen mensen ruzie te maken
om onze aandacht en ons geld.
Dit was het signaal voor de gidsen om de aftocht te blazen. We werden
gesommeerd om met onze gevonden en gekochte stenen weer de bus in te gaan
om escalatie te voorkomen. Uiteindelijk betekende dit het einde van ons
hectische bezoek waarna we nog vriendelijk door de menigte werden
uitgezwaaid alsof er niets was gebeurd. Onder de indruk van deze wonderlijke
ervaring ging het stuk terug naar het dorp, waar men nog steeds niet kon lachen,
en over de kuilenweg naar het vliegveld.
13

In de bus werden druk de vondsten uitgewisseld en nog lang nagepraat over dit
bezoek aan een mijngebied waar we al zo veel over hadden gehoord en gelezen
en nu zelf hebben gezien, of beter gezegd, ervaren.
Toen we ’s-avonds terugkwamen in Arusha had een van de gidsen zijn Merelani
mineralen in het barretje van het hotel voor de verkoop uitgestald waar we
onder slecht licht nogmaals in de gelegenheid waren om tanzanieten, tsavorieten,
diopsied, pyriet e.d. te kopen, maar dan van een veel betere kwaliteit dan in de
mijn zelf. Ook hier werden weer een aantal mooie kristallen aangeschaft voor de
diverse collecties. Al met al een bijzonder bezoek aan een uniek mijngebied dat
we niet snel zullen vergeten.
Mocht u dit zelf eens willen ervaren, dan kan dit via SEAMIC in Dar-es-Salaam.
Zij organiseren gemsafari’s naar diverse vindplaatsen (Merelani, Morogoro,
Winza, Umba, Mpwapwa e.a.) en combineren dit met de bijzondere natuur van
Tanzania. Wij hebben dit ook gedaan via SEAMIC en kunnen ze van harte
aanbevelen. Voor meer info zie: www.seamic.com of www.free-form.ch
Referenties:
- Tanzanite, the true story.
Door Valerio Zancanella. 2004.
- Mineralogical record. Vol. 40. nr. 5, okt 2009. “ Merelani, Tanzania”.
- The geology and petrology of the Merelani tanzanite deposit, NE Tanzania.
Door Bernard Olivier. 2006.
Universiteit van Stellenbosch, Zuid Afrika
14
Kopen, kopen?
Tanzaniet en
tsavoriet van
lage kwaliteit
aangeboden
in de mijn.
Foto. H. Heldner

e a p u l a o n y x
i n i b d r r a b c
c a d e n i d t o k
s t o l u m i r r w
Puzzel
i a o i r a e o a a
r a t e o r r l g r
a s i t k e i i a t
Hieronder vindt v u l weer a een a nieuwe p opuzzel. e Als e u ahet juiste s antwoord heeft,
kunt u deze ginsturen r naar a ngemmaredactie@gmail.com. a a t t t t Op 18 april wordt dan
de winnaar/winnares getrokken uit de goede inzenders. De winnaar/winnares
ontvangt een bicolor beryl cabochon (aquamarijn en gosheniet) van 3,65 ct.
Veel puzzelplezier. Streep de woorden weg die in het rijtje naast de puzzel
staan. Na afloop blijven een aantal letters ongebruikt. Deze vormen een nieuw
woord. Dat woord is de oplossing van de puzzel.
t b e r y l c c n a
e a p u l a o n y x
i n i b d r r a b c
c a d e n i d t o k
s t o l u m i r r w
i a o i r a e o a a
r a t e o r r l g r
a s i t k e i i a t
v l a a p o e e a s
g r a n a a t t t t
Goede antwoord van de puzzel die in Gemma 50 staat:
rutiel
De goede inzendingen kwamen van Bing-Hie Si, Hans
Kok en Pieter Tavenier. Pieter Tavenier mocht de
geslepen calciet mee naar huis nemen.
15
agaat
anataas
beryl
cordieriet
epidoot
granaat
korund
kwarts
larimar
natroliet
onyx
opaal
robijn
rubeliet
varisciet
agaat
anataas
beryl
cordieriet
epidoot
granaat
korund

Het optisch teken van
biaxiale mineralen
Jaap Bos
Inleiding
Kubische en amorfe edelstenen (spinel, granaat, glas) hebben één
brekingsindex en vertonen op de refractometer maar één schaduwlijn, die een
constante aflezing heeft. Uniaxiale edelstenen (toermalijn, korund) hebben twee
brekingsindices en we zien daarbij dus twee schaduwlijnen . Hierbij geeft de
zogenaamde ‘normale straal’ een vaste refractometeraflezing. De zogenaamde
‘buitengewone straal’ geeft bij het roteren van de steen op de refractometer een
variabele aflezing.
Biaxiale mineralen (topaas, veldspaten, eigenlijk de meerderheid van de
edelstenen) hebben drie brekingsindices, maar omdat de trillingsrichting van de
drie bijbehorende stralen onderling loodrecht op elkaar staat zijn er slechts twee
schaduwlijnen tegelijk op de refractometer zichtbaar. Deze drie brekingsindices
zijn alle drie ‘buitengewoon’, dus hun refractometeraflezing zal variëren bij het
roteren van de edelsteen op de refractometer.
In een drietal artikelen (ref. 1, 2 en 3) is een uitgebreide beschrijving gegeven
over het gedrag van de schaduwlijnen op een refractometer.
De auteurs onderscheiden daarin acht verschillende patronen die in alle
voorkomende gevallen er toe zouden moeten leiden dat de aard
(isotroop, uniaxiaal of biaxiaal) van een mineraal correct kan worden bepaald.
Met behulp van een polaroidfilter kan vrijwel altijd ook het optisch teken
(plus of min) bepaald worden. Dit optisch teken kan een belangrijk determinatiecriterium
zijn, bijvoorbeeld in het geval van het uniaxiale kwarts en
skapoliet, die beide wat betreft de andere constanten een overlap vertonen.
Ook de biaxiale mineralen amblygoniet en montebrasiet verschillen alleen in
optisch teken van elkaar.
16

Het optisch teken
Voor uniaxiale mineralen is het optisch teken als volgt gedefinieerd:
als de brekingsindex met de numeriek laagste waarde behoort bij de normale
straal (dus vaste refractometeraflezing), dan spreken wij van een optisch
positief mineraal, is het echter de buitengewone straal (dus variabele refractometeraflezing)
die de laagste brekingsindex heeft dan spreken wij van een optisch
negatief mineraal. Nemen wij als voorbeeld het uniaxiale toermalijn, bij het
ronddraaien van de steen op de refractometer zien wij in principe twee schaduwlijnen
waarvan die met de hoogste brekingsindex (bijvoorbeeld RI=1.640)
constant is en de variërende schaduwlijn, dus die van de buitengewone straal,
de laagste waarde van RI=1.620 vertoont. Toermalijn is dus een uniaxiaal
negatief mineraal.
Hoe die buitengewone straal zich precies tijdens een rotatie beweegt,
is afhankelijk van de positie van de optische as van een uniaxiaal kristal ten
opzichte van het glas van de refractometer. Ligt die optische as parallel aan
het horizontale vlak van de refractometer dan zal in een bepaalde positie de
buitengewone straal samenvallen met de gewone straal en zien wij dus maar
één schaduwlijn. Draaien wij de steen, dan zal de buitengewone straal weer
zichtbaar worden en na 90 graden roteren van de ‘samenvallende’ positie zijn
hoogste waarde (als het een optisch positief mineraal is) of zijn laagste waarde
(als het een optisch negatief mineraal is) bereiken.
Staat de optische as echter loodrecht op het refractometerglas dan is de situatie
anders. Wij zien twee schaduwlijnen die beiden niet van plaats veranderen bij
de rotatie van de steen. Omdat nu niet duidelijk is wat de normale en wat de
buitengewone straal is, kan het optisch teken niet direct bepaald worden.
In ref. 4 heb ik een methode aangegeven waarmee, met behulp van een polaroid
waarvan de doorlaatrichting bekend is, die beslissing wel valt te maken.
Bij biaxiale mineralen met zijn drie brekingsindices geldt: als de brekingsindex
met de numeriek middelste waarde het dichtst bij die van de laagste brekingsindex
ligt dan noemen wij het een optisch positief mineraal; ligt de middelste
brekingsindex het dichtst bij de hoogste brekingsindex dan hebben wij te
maken met een optisch negatief mineraal.
De eerder in ref. 1 tot 3 genoemde artikelen beslaan in totaal 29 A4 bladzijden,
dus teveel om in hier alle daarin behandelde onderwerpen te bespreken.
In dit artikel ga ik het alleen maar hebben over het optische teken van biaxiale
mineralen.
17

Het optische teken bij biaxiale mineralen
Bij biaxiale mineralen kunnen wij de stralengang van de drie brekingsindices
in een 3-dimensionaal figuur tonen, de zogenaamde optische indicatrix, een
omwentelings-ellipsoïde met drie ongelijke assen.
Die drie assen, X, Y en Z hebben een lengte die gelijk is aan respectievelijk de
numeriek laagste brekingsindex α (alfa), de hoogste brekingsindex γ (gamma)
en een tussen α en γ inliggende brekingsindex β (bèta).
Tijdens het ronddraaien van een steen op de refractometer zal men dus in een
bepaalde positie α vinden en in een andere positie γ. Op andere posities zal
α een hogere brekingsindex vertonen (aangegeven door α’) en γ een lagere
waarde (γ’). De hoogste brekingsindex die α’ vertoont en/of de laagste waarde
van γ’ zal nu de tussenliggende brekingsindex β zijn.
In ref. 5 worden de bewegingen van de schaduwlijnen bij rotatie uitgebreid in
een aantal figuren behandeld.
Maar dit ideale gedrag, dat zowel α’ als
γ’ dezelfde waarde voor β opleveren, zal
alleen voorkomen als een van de drie
assenvlakken van de indicatrix, dus het XYvlak,
het XZ-vlak of het YZ-vlak evenwijdig
loopt aan het facet waaraan gemeten
wordt. Liggen de indicatrix-vlakken niet
evenwijdig aan een facetvlak dan is alleen
als één van de twee stralen voorbij het
punt halverwege de birefringence (γ- α)
komt, het optisch teken nog te bepalen. Als
dat niet het geval is dan zal óf α’ óf γ’ de
goede waarde voor β bereiken, maar niet
beiden. In de volgende figuur wordt dit
verduidelijkt.
Gedurende een rotatie van de steen op
de refractometer bereikt de α’-straal
een hoogste brekingsindex-waarde op
plaats A, dat zou de gezochte waarde
voor β kunnen zijn. Tijdens een
andere positie van de rotatie bereikt
de γ’-straal zijn laagste brekingsindex-waarde
op de plaats G, ook een
mogelijke waarde voor β.
18

Bij biaxiale kristallen zal dit vaak voorkomen, alleen als een gekleurd mineraal
trichroïsme vertoont zal een lapidarist, om de beste kleur uit te laten komen, de
steen zodanig slijpen dat een van de assenvlakken samenvalt met de tafel van
de steen. Bij kleurloze of niet trichroïte stenen zal de oriëntatie meer willekeurig
kunnen zijn en zal het tafelfacet in het algemeen niet evenwijdig lopen met
een van de indicatrix-vlakken.
Maar welke waarde voor β, die op plaats A of die op plaats G, moeten wij nu
kiezen? In het bekende gemmologische handboek ‘Gems’ geeft Webster daarvoor
een nogal eenvoudige oplossing; sommeer de waarden bij de plaatsen A en
G, deel dit door twee en dat is de waarde voor β. De auteurs in ref. 1-3 maken
hier terecht bezwaar tegen; je hebt twee mogelijke waarden voor β, één daar
van is goed, de andere is fout, dus als je het gemiddelde van die twee waarden
neemt dan weet je zeker dat je een uitkomst krijgt die fout is!
In de bovengenoemde referenties wordt dan ook het voorbeeld genoemd dat je
op deze manier een sinhaliet altijd zult determineren als zijnde een peridoot.
Peridoot, een olivijnmengsel van fayaliet (Fe2SiO4) en forsteriet (Mg2SiO4)
heeft een β die vrijwel halverwege tussen de α en de γ in ligt, maar sinhaliet
(Mg{Al,Fe}BO4) heeft een β die zeer dicht tegen de γ-waarde aanligt. Heb je
dus te maken met een sinhaliet, en refractometer-aflezingen als in de bovenstaande
figuur, en middel je de waarden bij A en G, dan zal je altijd de steen
foutief identificeren als : ‘deze steen is een peridoot’.
De oplossing hiervoor is dat in ref. 1-3 gebruik is gemaakt voor computer-simulaties
voor het gedrag van de schaduwlijnen van een biaxiaal mineraal met een
willekeurige oriëntatie van de indicatrix ten opzichte van het refractometervlak.
Hieruit kwam naar voren dat de positie van A of G die overeenkwam met
de ‘ware’ positie van β altijd inhield dat de trillingsrichting van β evenwijdig
is met het vlak van het refractometer-glas. Die evenwijdige positie wordt in de
literatuur vaak aangeduid met East-West (EW), in tegenstelling tot de verticale
richting ten opzichte van het refractometerglas (NZ, North South). Ik zal deze
terminologie in de rest van dit artikel aanhouden. Dus als wij een polaroidfilter
hebben waarvan wij de doorlaatrichting kennen, en wij plaatsen die in de EWpositie
op het oculair van de refractometer, dan zijn er twee mogelijkheden:
1) wij roteren de steen in positie A (dus de hoogst bereikte positie van de α’-
straal), zetten het polaroidfilter in de EW-positie en de hoogste
brekingsindex-schaduwlijn γ’ verdwijnt, dan is de schaduwlijn van α’ in
positie A blijkbaar horizontaal gepolariseerd, dus het geeft de juiste waarde
van β aan;
19

2) als in 1), maar nu verdwijnt de schaduwlijn van de hoogste brekingsindex
γ’ niet, maar de schaduwlijn van de laagste brekingsindex α’ verdwijnt,
dus A is niet de goede plaats om de waarde voor β te bepalen, wij
moeten nu de steen roteren tot positie G om de goede waarde voor β te
vinden (en daar moet de schaduwlijn van de hoogste brekingsindex
γ’ dus nu in de EW-richting gepolariseerd te zijn).
In uitzonderlijke gevallen (de Y-as staat dan vrijwel loodrecht op het refractometerglas)
kunnen beide schaduwlijnen zichtbaar blijven als het polaroid in de
EW-richting geplaatst is. In het volgende figuur wordt dat geïllustreerd:
In positie A, de plaats waar in ‘normale’ gevallen de waarde van β kan worden
bepaald, zijn de trillingsrichtingen van α’ en γ’ niet exact evenwijdig en
loodrecht op het refractometerglas, maar maken daarmee hoeken van respectievelijk
56 en 34 graden. Er zal dus van beide schaduwlijnen wat licht door een
polaroid in de EW-richting kunnen komen, dus geen van de twee lijnen verdwijnt
helemaal. In dit geval brengt meten op de G-positie uitkomst, daar zijn
de trillingsrichtingen wel precies 0 en 90 graden. De polaroid in de EW-positie
zal in positie G nu de schaduwlijn van γ’ laten verdwijnen. Maar omdat wij
weten dat γ’ juist niet moet verdwijnen, indien de G-positie de plaats is waar
de brekingsindex van β is af te lezen is het nu duidelijk dat de waarde van β op
positie A dient te worden afgelezen (in dit geval dus β=1.688, niet de foutieve
waarde 1.697).
Y‘
20
‘
Y

Bepalen van de doorlaatrichting van de
polaroid
In referentie 4 wordt uitgelegd hoe met behulp
van een spiegel de doorlaatrichting van
een polaroid bepaald kan worden. Een wat
nauwkeuriger methode is echter om gebruik
te maken van een plat stukje toermalijn.
Bij dergelijke toermalijnplakken staat de
optische as loodrecht op het vlakke gedeelte
van de steen. Zoals al eerder besproken zal
je dan op de refractometer twee schaduwlijnen
te zien krijgen die tijdens het roteren
niet van plaats veranderen. Nu geldt bij uniaxiale
mineralen dat de trillingsrichting van de ‘normale’ straal loodrecht op de
optische as staat, terwijl de ‘buitengewone’ straal evenwijdig aan de optische as
trilt. Bij toermalijn, dat optisch negatief is, is de straal met de numeriek hoogste
brekingsindex dus de ‘normale’ straal en zal dus in de EW-richting trillen,
terwijl de ‘buitengewone’ straal in de NZ-richting trilt.
Roteren wij nu het polaroid zodanig dat de schaduwlijn met de laagste brekingsindex
niet meer zichtbaar is dan bevindt de polaroid zich precies in de EWdoorlaatrichting
en kan men die richting op het polaroid markeren.
Een tweetal praktijktesten
1) Een steen die ik als amblygoniet gekocht heb geeft een α van 1.608 en een
γ van 1.634 refractometer-eenheden. De hoogst gemeten α’=1.615, terwijl de
laagst gemeten γ’=1.625. Van deze laatste twee waarden komt er geen voorbij
het punt halverwege de birefringence (γ+α)/2=(1.634+1.608)/2=1.621 RIeenheden.
Het optisch teken is dus hieruit niet te bepalen. Maar roteren wij
de steen naar de A-positie, dus de plaats van de hoogste α’ en plaatsen wij het
polaroidfilter in de EW-richting dan blijft de α’-schaduwlijn zichtbaar en de
γ’-schaduwlijn verdwijnt. Dus α’ is op de positie A horizontaal gepolariseerd
en geeft dus de goede waarde voor de brekingsindex β=1.615 aan. Omdat β
dichter bij α ligt (verschil 0.007) dan bij γ (verschil 0.017) is de steen optisch
positief en kan het dus geen amblygoniet zijn, maar moet ik het etiket veranderen
in montebrasiet (ref. 6).
21

2) Een als kornerupien gekochte steen had een α=1.660 en een γ=1.673. De
hoogste α’ was 1.664 terwijl de laagste γ’ 1.669 bedroeg. Op de A-plaats
verdween de α’-schadwlijn met het EW-filter, dus dat was niet de plaats waar
β gemeten kon worden. Op de G-plaats bleef de γ’-schaduwlijn zichtbaar met
het EW-polaroid, dus β=1.669. Omdat deze waarde dichter bij γ dan bij α ligt
hebben wij het hier dus met een optisch negatief mineraal te maken. Dat klopt
goed voor kornerupien en helpt bovendien in de identificatie, omdat een aantal
biaxiale mineralen met vrijwel dezelfde RI en SM (zoals enstatiet) optisch
positief zijn.
Conclusie
Met behulp van een polaroid filter waarvan de doorlaatrichting bekend is, is
het goed mogelijk het optisch teken van biaxiale mineralen te bepalen, mits de
birefringence natuurlijk niet te klein is.
REFERENTIES
1) A new approach to the teaching and use of the refractometer. Darko B. Sturman.
The Journal of Gemmology Volume 32, No. 1-4 2010, blz. 74-89
2) Use of the polarizing filter on the refractometer in determinations of the optic
sign or optic character of a gemstone. Darko B. Sturman and Duncan Parker,
The Journal of Gemmology Volume 32, No. 1-4 2010, blz. 90-100
3) Use of the polarizing filter to improve observations on the shadow edges
on the refractometer. . Darko B. Sturman and Duncan Parker, The Journal of
Gemmology Volume 32, No. 1-4 2010, blz. 101-105
4) Uniaxiaal positief of negatief-een hulpmiddel. J. Bos. GEMMA 13 no 1 april
1997, blz 2-5
5) Edelsteinbestimmung mit gemmologischen geräten. Godehard Lenzen.
Verlagsbuchhandlung Elisabeth Lenzen, Kirschweiler Duitsland, 1e druk
blz.76-91.
6) Color Encyclopedea of Gemstones. Joel E. Arem. Van Nostrand Reinhold
New York USA, 2e druk blz. 40.-41
22

Persberichten
Records op veilingen
Met de kerst in aantocht bieden de grote veilinghuizen veilingen aan met een
hoeveelheid prachtige juwelen en edelstenen waar je U tegen zegt. Zo ging op
dinsdag 15 november de 110-karaats gele Sun-Drop diamant over de toonbank
voor het lieve sommetje van CHF 10 miljoen (ruim € 8 mln).
In diezelfde veiling verwisselde een roze topaas van welgeteld 61,6 karaat van
eigenaar voor CHF 206.500. De USD 3.600/ct is absoluut niet duur voor deze
uitzonderlijk briljante en verzadigd gekleurde topaas.
Woensdag 30 november verkocht Christies een diamanten broche met daarin
een 26,2 karaats Kashmir saffier. De uiteindelijke verkoopprijs is de hoogste
karaatprijs ooit voor een Kashmir betaald:
USD 145.000 (totale prijs: USD 3,8 mln).
In december ging ‘La Peregrina’ tijdens de
Elizabeth Taylor veiling voor ruim
€ 9 mln van de hand.
Dit is een recordbedrag voor een
pareljuweel. Dit collier stamt uit de 16e
eeuw en was een geschenk van haar 5e
man Richard Burton voor Valentijnsdag.
Het was ooit onderdeel van de Spaanse
kroonjuwelen. Richard kocht het juweel
destijds voor USD 37 duizend!
CS
‘La Peregrina’
23

Beursagenda
EERSTE halfjaar 2012
Februari
5 Hengelo, Hotel v.d. Valk, Mineralogica 2012
25 en 26 Den Haag, World Forum Convention Center, Churchillplein,
NLC Beurs
25 en 26 Antwerpen, België, IMRA
Maart
10 en 11 Rijswijk, Darling Market
17 Zwijndrecht, Geode
16 t/m 25 TEFAF, Internationale kunstbeurs met topjuweliers
24 Hoevelaken, Koninginneweg 1, Intress
25 Amsterdam, Borchlandhal, GEA-beurs
25 Heerlen, Bureau Evenementen Mondriaan
April
9 Groningen, Het Kristal’ Mineralen en fossielen beurs
Sporthal De Brug
15 Eindhoven, De Lievendaal
Mei
5 en 6 Antwerpen, Minerant
6 Heerlen, Corneliushuis
11 en 12 Zwolle, IJsselhallen, Expo Mineraal Internationaal
20 Venlo, Venlonazaal, Internationale mineralenbeurs
28 Schoonhoven, Nationale Zilverdag
Juni
21t/m 24 Frankrijk, Ste Marie aux mines. 49 e Mineral & Gem show
21t/m 24 Frankrijk, Colmar, Colmar Expo, Euromineral & Eurogem
24

Colofon
GEMMA is een zelfstandige vereniging
Bestuur:
Dr A.R. (Tom) Peters,
voorzitter en penningmeester
William Wold, secretaris en vice-voorzitter
adres: De Protter 2, 8502 DG Joure,
t:06-229 55 845, info@werkgroepgemma.nl
Kvk Amsterdam: 53037944
ING-rekening nummer: 4751736
ten name van: Vereniging Gemma,
Amsterdam
25
Redactie:
Jaap Bos
Leone Langeslag
Cyntha Smits
redactieadres:
Groot Hertoginnelaan 36,
1405 EE Bussum
tel. 035-6951422,
e-mail: leone@langeslag.nl
Vormgeving:
Peter Slootweg
Lapidee Gemmologische apparatuur
Lapidee is een begrip in Den Haag als hoogwaardig
edelsmid, Edelsteenkundige en juwelier.
Wij leveren nu ook gemmologische apparauur zoals:
Refractometers, Microscopen, Dichroscopen,
Polariscopen, Diamanttesters.
Beeklaan 33
2562 AA Den Haag
070 345 5436
www.lapidee.nl

UNIVERSAL GEMSTONE
Gespecialiseerd in geslepen en ruwe
edelstenen uit Tanzania
Tanzaniet, Tsavoriet, Robijn, Saffier,
Spinel, Diopsied, Maansteen, Zonnesteen
Rhodoliet, Spessartien, Ioliet, e.v.a.
Joyce van Dronkelaar-Kessy
Transportweg 12
4501 PS Oostburg
Tel. 0117 - 453 168
www.universal-gemstone.com