2007 - Het Geluk van Lingewaard

300 jaar Pannerdensch Kanaal 9 juni-17 november 2007
Beelden
op
de oever
Maarten Fleuren & Kees Reijnen • Suus Baltussen • Andreas Hetfeld
Francis Kilian & Cobi Mooiweer • Wim Rooding
Kunstcollectief: ToPé/Tesser/Toff • Meindert Rudolphi & Marjo Wiltingh

Maarten Fleuren & Kees Reijnen

De Kop van Pannerden
De Duitse filosoof Peter Sloterdijk verklaart in zijn essay ‘Regels voor het mensenpark’ uit
1999: “Tot het credo van het humanisme behoort de overtuiging dat mensen ‘dieren onder
invloed’ zijn en dat het daarom beslist noodzakelijk is hen aan de juiste beïnvloedingen bloot
te stellen.”
Wij beiden omhelzen dit inzicht van harte en hanteren dit als uitgangspunt voor onze beeldende
ingrepen: poëtische toevoegingen aan een bestaande omgeving.
Vaak met humor, nooit vrijblijvend.
Zo u wil kunnen onze beeldende toevoegingen wel als epifyten* worden beschouwd: zelfstandig,
niet parasitair, vaak te vinden in de hogere regionen van ons blikveld.
* Term uit de plantkunde; epifyten maken hun eigen voedsel door fotosynthese. Ze gebruiken andere planten echter als
opstapje naar het licht. Doorgaans brengen ze de gastheer geen schade toe. In bepaalde habitats en onder gunstige
omstandigheden kunnen ze echter zo talrijk worden dat de gastheer het begeeft.
www.monalisaweb.nl/duet

Suus Baltussen

Back to Nature
Het object is een uit natuurlijke materialen opgebouwde huiskamer. De locatie is nabij steenfabriek Rijnwaarden.
De waarde van de natuur wordt door veel mensen niet gezien. Het landschap is er ‘gewoon’. Door een natuurlijke,
met gras beklede zithoek te creëren, wil ik bezoekers c.q. passanten confronteren met het feit dat tegenwoordig
veel mensen bijna hele dagen voor de ‘buis’ hangen. Ze komen steeds minder buiten en verkleinen hun
wereld. Alles komt alleen nog maar ‘binnen’ via de TV.
www.suusbaltussen.nl
Door het maken van dit bekende gegeven – een zithoek met ‘hun’ televisie wil ik ook die mensen wat vaker naar
buiten proberen te krijgen. Als ze gaan zitten, kijken ze toch om zich heen, zien en ervaren ze de schoonheid en
rustgeving van de natuur en worden zich bewust van de kunstmatige wereld van de TV. Deze televisie, een aanduiding
ervan, is zo geplaatst dat als je er doorheen kijkt het Pannerdensch Kanaal met omgeving ziet.
Suus Baltussen is in haar werk veel bezig met het thema leven en dood, wat terug te vinden is in o.a. haar ‘bruggen’. Dit zijn
van beenderen gemaakte constructies, die naadloos overlopen in een vlechtwerk van takken. Hierdoor ontstaat een fragiel,
grafisch samenspel waar twee verschillende materialen een verbinding met elkaar aan gaan. Daarnaast ontwerpt ze graf-
beelden en werkt regelmatig samen met Andreas Hetfeld aan allerlei buiten en binnen kunstprojecten.

Andreas Hetfeld

Poort
Het Pannerdensch Kanaal kan gezien worden als een denkbeeldige poort die 300 jaar geleden haar deuren
opende voor een directe verbinding van Rijn naar Neder-Rijn/IJssel door Gelderland. Deze kunstmatige ingreep
in het landschap is het uitgangspunt voor het poëtische beeld ‘Poort’ dat is opgebouwd uit de elementen metaal
en basalt.
www.hetfeld.nl
De ‘Poort’, een architectonisch element dat toegang verschaft tot een andere ruimte, wereld of dimensie staat
hier los in de open ruimte en is drager van een illusie. Een landschap van basaltstenen ‘zweeft’ schijnbaar gewichtloos
aan dunne, ijzeren staven die eindigen in hoogglansgepolijste propellers. Deze draaien langzaam in de
wind en zorgen op zonnige dagen voor lichtflitsen die al van veraf te zien zijn.
Het beeld is een verbinding van natuur en techniek en laat de schoonheid zien die kan ontstaan als het samenspel
van mens en natuur evenwichtig is.
Het werk van Andreas Hetfeld is onder andere bekend geraakt door zijn arken, zeppelins, vliegtuigen en reusachtige nesten. Deze
archaïsche, transparante vormen zijn van wilgentenen geconstrueerde, tijdelijke bouwwerken, die hij vaak in samenwerking met
collega-kunstenaars en veel andere, behulpzame handen in de openlucht realiseert. Het zijn stille getuigen van de vergankelijk-
heid van het leven. Objecten als ‘Poort’ en de vele bronzen beelden die de laatste jaren ontstaan ziet hijzelf als pogingen, het
aspect tijdelijkheid naar onze menselijke maatstaven te overwinnen, de hoop koesterend, dat het eeuwige leven misschien tóch
bestaat.

Francis Kilian & Cobi Mooiweer

Zes vlagzeilen in het landschap
Gescheiden landschap door een kanaal maakt dat beide zijden afscheid zullen
nemen van de natuurlijke alledaagse doorgang. Steeds zal er een handeling
verricht moeten worden –varen met een bootje, brug bouwen, brief schrijven,
zwemmen, - om tot een ontmoeting te komen.
De Vlagzeilen aan weerszijden van het kanaal zullen nooit tot elkaar komen:
steeds zal de wind uit een richting komen en steeds zullen beide zijden min of
meer naar elkaar zwaaien.
Omdat de vlagzeilen op transparant coulissedoek gemaakt worden zal de
kleur van de vlagzeilen nooit schril afsteken met het landschap. De kleuren
zullen opgaan in het landschap. Gobelintule heeft de eigenschap vooral de
zijde te tonen waar het licht op valt: dat zorgt voor prachtige nuances door de
dag heen met lichtval van alle kanten: er zal een zachte, bijna mysterieuze
werking van de vlagzeilen uitgaan.
www.franciskilian.nl
cobimooi@planet.nl
Francis Kilian (HKU Utrecht) en Cobi Mooiweer (Windesheim Zwolle) zijn beiden uit-
voerend beeldend kustenaars. Regelmatig werken zij samen aan exposities en
gelegenheidsinstallaties.
Concept, organisatie en uitvoering Francis Kilian
Uitvoering en praktisch denken Cobi Mooiweer
Met dank aan: Marije Verbeeck voor haar gedicht ‘Het land aan de overkant’ en Scheepswerf
Scheur uit Giethoorn (www.punterbouw.nl) voor het meedenken over de constructie
en het maken van de masten.
Het land aan de overkant
Andere oever:
Haar land blinkt in de zon
onbereikbaar ver
maar ze fluistert
duister en dwingend
en ze danst op haar strand
met mijn handen tegen mijn oren
en de deur op slot
drijft ze haar dwarse rozengeur
zachtjes door muren naar binnen.
Ene oever:
Ons leven was één
en mijn hart zong een lied
van zoetheid en overvloed
tot plotseling nieuw water vloeide
en jou uit mijn armen dreef
ik voel hem niet meer
de stroom is te sterk
het water te diep
niet meer dan mijn tranen bereiken zijn oever.
Andere oever:
De aarde beeft en gromt
woedend door de kerf in haar huid
ze toont haar diepe donkere
muil vol rijpe zwarte humus
en woekerende groei.
mijn verre vrouw roept mij niet meer
ze drukt een kind aan haar borst
en ik vecht mij eenzaam
een doel in het leven.
Ene oever:
Het leven jaagt voort
jong wordt oud en gaat dood
nieuwe rijen nemen hun plaats,
worden oud, gaan dood
met altijd hetzelfde verlangen
naar een brug hoog boven het water
waar ik jou vind en jij mij
maar de droom ontglipt
naar haar nachtelijk rijk.
Andere oever:
Het levend begraven
argeloze jongetje huilt weer
ik haal hem naar huis
geduldig leert hij mij ademen
de wind waait zonder zorgen
en mijn brug spant de boog
van oever tot oever
sierlijk genoeg voor jouw schoonheid
en sterk genoeg voor het geluk.
Ene oever:
De nacht is voorbij en de stroom
streelt mijn voeten
ik ben water, boom en vis
de wereld spreekt helder
– niemand is ooit alleen –
alleen in ons hoofd is een andere oever
kom in mijn bootje,
kom spelevaren
er is tijd genoeg mijn liefste.

Wim Rooding

Verbroken Verbinding
Als symbool voor de scheiding is gekozen voor een boogbrug, die qua vorm veel overeenkomsten
heeft met de Waalbrug bij Nijmegen en de John Frostbrug bij Arnhem. De brug is in
het midden in tweeën gedeeld en deze twee brugdelen staan schuin omhoog en raken elkaar
net niet in het midden. ‘Verbroken verbinding’ wordt uit bamboe opgetrokken en meet zo’n
1.5 X 12 meter en zal 5 meter hoog worden. De locatie van de brug nabij de pont, geeft de
barrièrewerking van het kanaal een extra dimensie.
ackermansrooding@kpnplanet.nl
Wim Rooding woont en werkt in ‘t Betuwse Huissen. Naast beeldend kunstenaar werkt hij als
creatief therapeut. Van jongsaf aan voelt hij zich betrokken en verbonden met de natuur, de cultuur
en het landschap van het rivierengebied. Deze thema´s zijn een belangrijke inspiratiebron voor zijn
beeldend werk.

Kunstcollectief: ToPé/Tesser/Toff

Dijkstoel I & II
Met het gereedkomen van het Pannerdensch Kanaal in 1707 werd een oorspronkelijk tot het
Ambt van Overbetuwe behorend gebied geografisch geïsoleerd. Er was een eiland ontstaan
dat omspoeld werd door Nederrijn, Waal en Pannerdensch Kanaal. Dit Gelders Eiland kende
sinds de aanleg van het kanaal tot het jaar 1838 drie kleine polders, die van Herwen, Aerdt en
Pannerden met ieder een eigen dijkstoel.
Deze dijkstoelen waren kleine stenen huisjes met een puntdak, ook wel ‘dijkmagazijn’ genoemd.
Hierin bewaarde het waterschap kruiwagens, schoppen, zandzakken en dergelijke
die gebruikt werden in tijden van dreigende dijkdoorbraak en watersnood.
Tope.art@kpnplanet.nl
Met de installatie Dijkstoel I & II refereren wij aan de drie kleine polders Herwen, Aerdt en
Pannerden, ieder met een eigen dijkstoel. Helaas staat er nog maar een van die drie huisjes.
De installatie is een eerbetoon aan de twee verdwenen huisjes en bestaat uit twee open
houten constructies, één aan elke zijde van het kanaal (tegenover elkaar geplaatst). In elke
constructie hangen drie stoelen die verwijzen naar de drie dijkstoelen en naar de naam van
het polderbestuur: Dijkstoel.
* Dijkstoel: Het dagelijks bestuur van een polderdistrict in Gelderland.
* Stoelvergadering: Vergadering van een dijkstoel.

Meindert Rudolphi & Marjo Wiltingh

Labyrintproject
Pannerdensch kanaal
De vorm
De klassieke labyrintvorm is al 4000 jaar bekend. Het komt voor in o.a. Brazilië,
Arizona, IJsland, Scandinavië, Kreta, India, Sumatra, Rusland. Hoewel ertussen
deze gebieden weinig of geen uitwisseling plaats zal hebben gehad zijn de
labyrintvormen toch identiek.
Labyrint als metafoor
Het labyrint is een metafoor voor de levensweg van de mens. Niet te verwarren
met een doolhof. Bij een doolhof moeten er steeds keuzes worden gemaakt
welk pad je kiest. Als je slim bent kom je in het midden uit.
Het labyrint kent slecht één pad, kronkelend, linksom, rechtsom, uiteindelijk
leidend naar het centrum, van waaruit dezelfde weg weer terug wordt gegaan.
Een labyrint lopen is een vorm van meditatie: je kunt alles loslaten, je hoeft alleen
maar tussen de lijnen te lopen, het centreert en daarmee kan er een sterk
contact ontstaan met het innerlijk van de loper. Wanneer de geest, de ratio
waarmee de controle wordt uitgeoefend, losgelaten kan worden, kan men in
contact komen met de intuïtie, daar waar de innerlijke wijsheid ligt opgeslagen.
Persoonlijke zoektocht is van alle tijden
Aloude levens- en zingevingvragen werden in het labyrint uitgewerkt.
Veel kerken en kathedralen hadden in de vroeg middeleeuwen een labyrintvorm
in de vloer liggen. Dagelijks of wekelijks liepen veel mensen het labyrint
om tot rust te komen en antwoorden te krijgen op persoonlijke vragen.
De middeleeuwse mens was erg spiritueel ingesteld, in contact met de persoonlijke
en universele energie. De rooms-katholieke kerk vond dit bedreigend
en liet veel labyrinten in de late middeleeuwen slopen. In de kathedralen van
Charters en Amiens zijn ze bewaard gebleven.
Relatie met het Pannerdensch kanaal
300 jaar geleden werd het Pannerdensch kanaal gegraven. Een belangrijke
verbinding tussen de twee grote rivieren – levensaders van Nederland. Noodzakelijk
voor de waterhuishouding, maar ook als middel van vervoer. Belangrijk
voor de aanvoer van goederen – energie. Maar ook bedoelt als bescherming.
Het labyrint is gebouwd met stenen van de steenfabriek. De grondstof is klei,
het materiaal voor de steenfabrieken welke al eeuwen in de uiterwaarden
aanwezig zijn.
Marjo Wiltingh De fascinatie voor het lopen van een labyrint is het ervaren als een vorm
van meditatie. Wanneer ik naar binnen loop neem ik iets mee waar ik afscheid van wil nemen,
ik draag het bij mij in mijn hoofd en soms heb ik iets in mijn handen wat ik als ritueel
in de kern kan achterlaten. Terwijl ik naar binnen loop en de dwalingen links en rechtsom
maak, overdenk ik nog eens dat waar ik afscheid van wil nemen, het waarom en hoe het
was, maar ook hoe het zal zijn om het niet meer met mij mee te dragen. In het midden
komt het afscheid ritueel, ik leg het neer en spreek uit wat ik er nog over wil zeggen. Draai
mij om en loop terug, voel mij als een nieuwgeborene, verwachtingsvol meander ik de weg
naar buiten met weer nieuwe kansen te gaan. Leven!
Meindert Rudolphi Mijn bewondering voor labyrinten is de afgelopen 5 jaar waarin ik
me met dit fenomeen bezig houd alleen maar groter geworden. Ik bouw labyrinten, loop
ze, alleen of met groepen. Een labyrint doet iets met je, althans wanneer je je daar voor
open kan stellen. Het kan emoties bij je oproepen of je juist tot rust brengen. Bij mijzelf
heeft het mijn vertrouwen in de zaken waar ik me mee bezig houd erg versterkt. Een
labyrint is voor mij een energetisch geheim. Op twee nivo’s ben je met energie bezig: Het
labyrint centreert erg sterk dat wil zeggen dat je in contact komt met je eigen kern of wat
er op dat moment bij je speelt. Buiten je zelf is er ook sprake van een andere energie: de
universele energie In het labyrint kan ik de dagelijkse beslommeringen van mij af laten
glijden. Ik ervaar daar iets van die onuitputtelijke bron van universele energie.
Het labyrint is een weldaad voor de ogen,
Een stuk verlichting voor de ziel
En een heilig raadsel voor de geest.

Met dank aan: Rijkswaterstaat, initiatiefnemer van jubileum 300 jaar Pannerdensch Kanaal; in het bijzonder: José van de Wouw en
Jan Visser • Gemeente Lingewaard; met name: Frank Hoes • Staatsbosbeheer: Gerrit van Scherrenburg • Steenfabriek Wienerberger
• De boeren en landbeheerders: de broers Willemsen, Dhr Bennink, B. Schennink, Hemmy Janssen, de broers Walter en David Wezendonk
• Alle helpers die de organisatie en de kunstwerken mede tot stand hebben gebracht en alle niet genoemden die op een of andere
manier een bijdrage hebben geleverd om dit project te doen slagen.
Projectorganisatie: Zepplinn Zin in Vormgeving; Marjo Wiltingh en Jos Janssen
Fietsroute
7
7
1
6
5
4 4
2
3
1 Start
2 Het labyrint
3 Kop van Pannerden
4 Zes vlagzeilen in
het landschap
5 Verbroken
verbinding
6 Poort
7 Dijkstoel I & II
8 Back to nature
2 8
Informatie en startpunt:
Zepplinn Zin in Vormgeving
Pannerdenseweg 28, 6686 BG Doornenburg,
tel. (0481) 434 988.
Zepplinn is de organisator van deze kunstroute
in opdracht van Rijkswaterstaat. Hier is alle informatie
te verkrijgen en in de prachtige galerie/
beeldentuin is meer werk te zien van de deelnemende
kunstenaars. Eventueel kunt u onder
leiding van Jos Janssen de route fietsen. Hij kan
uitstekend achtergrondinformatie geven over de
kunstwerken maar ook over het gebied rondom
het Pannerdensch kanaal. Ook zijn er fietsen te
huur. Vooraf telefonisch reserveren! Kijk op de
website voor verdere mogelijkheden als teamuitje
gecombineerd met kunsten maken.
1 Startpunt: Zepplinn Zin in Vormgeving (Pannerdenseweg 28 te Doornenburg). 2 Ga bij Zepplinn linksaf richting dijk. 3 Op de
dijk rechtsaf langs Restaurant Rijnzicht richting Fort. Voorbij aanlegsteiger en het hek aan uw linkerhand Het Labyrint van
Marjo Wiltingh & Meindert Rudolphi. 4 Rechtdoor blijven fietsen richting fort voorbij het fort aan linkerzijde De Kop van
Pannerden van Maarten Fleuren & Kees Reijnen. Als U wilt kun U hier nog een stukje rechtdoor fietsen of lopen over de doodlopende
dam. Hier is het begin (of einde) van ‘Het Pannerdensch kanaal!’ Ga dezelfde weg langs het fort en het Labyrint terug,
weer door de poort, ga rechtdoor en volg de dijk langs het Restaurant Rijnzicht. 5 Net voor het veer en aan de andere zijde
van het Pannerdensch kanaal bevindt zich Zes vlagzeilen in het landschap van Francis Kilian & Cobi Mooiweer. 6 Ga de dijk
weer op en aan de rechterhand net voorbij het veer, ziet U Verbroken verbinding van Wim Rooding. 7 Dijk volgen na 900 meter
op de voet van de zomerdijk staat Poort van Andreas Hetfeld. Volg de Rijndijk tot aan elektriciteitshuisje bij Rijnstraat. HIER
KUNT U KIEZEN: óf U volgt de dijk óf: neem een langere route die U vaker langs het kanaal voert. Er staan geen kunstwerken,
maar het is een mooi rustig, deels onverhard fietspad rechtsaf richting steenfabriek. U fietst onderlangs de zomerdijk voorbij
de steen-fabriek en over een smal fietspad langs de scheepswerf. Na de scheepswerf komt U op een onverhard pad. Volg dit
pad dat voor het huis Brouwketel linksaf buigt en fiets weer richting de dijk(kerktoren Angeren). Op de dijk rechts aanhouden
richting Huissen. 8 In Huissen, na ’t Dominicanenklooster en Mariabeeld rechtsaf richting veerpont Loo. 9 Voor veerpont
rechtsaf langs VBI Dijkstoel I & II van Topé/Tesser/Toff. 10 Dezelfde weg terug richting veerpont en deze pont nemen om aan
de overzijde aan de rechterzijde de andere dijkstoel te bewonderen. 11 Ga rechtsaf de dijk op. Zie de mammoet en geniet van
de luchten en de kuddes paarden. 12 Fiets voorbij de afslag (pontveer naar Doornenburg) rechtdoor! De dijk bij Pannerden
blijven volgen tot aan bord rechtsaf richting steenfabriek Wienerberger. Ga richting kanaal tot T-splitsing: ga rechtsaf (bij
picknicktafel fiets neerzetten) en U kunt plaatsnemen bij Back to nature van Suus Baltussen.13 Als U plaatsneemt op een van
de bankjes van Suus Baltussen ziet U rechts Het Labyrint van Meindert Rudolphi & Marjo Wiltingh. Ervaar dit labyrint door
het in en uit te lopen.14 U heeft nu alle kunstwerken op de route gezien. Als U nog wat wilt fietsen kunt U een ommetje maken
via de Millinger theetuin. Volg dan de aanwijzingen die bij nr 15. Wilt U weer terug naar Doornenburg fiets dan de dijk op,
linksaf en bij de witte brug weer linksaf richting de pont die U terug in Doornenburg brengt. Einde route. 15 Extra ommetje:
Bij de laatst geziene kunstwerken bij de T-splitsing linksaf volg het fietspad en U komt vanzelf bij het voet/fietsveer dat U naar
Millingen brengt. In Millingen volgt U de bordjes Millingertheetuin. Vanuit Millingertheetuin kunt U weer langs de Waal fietsen
richting het fietspontje de ‘Halve Maan’. Dit fietsvoetveer brengt U naar Doornenburg. Rechtdoor de dijkaf, langs de scholen en
via de Blauwe Hoek bent U terug bij Zepplinn op de Pannerdenseweg. 16 Einde route.
Pannerdensch Pannerdenseweg 28, Doornenburg
tel. (0481) 434 988
info@zepplinn.nl
www.zepplinn.nl