Metafoor als denkmodel - Payodhi van der Graaff

Vrije Universiteit
Faculteit der Economische Wetenschappen
Vakgroep Wijsbegeerte
Doctoraalscriptie
Door: A.A. van der Graaff
O.l.v. Dr. G.M. Huussen
Amsterdam, 8 februari 1988
Metafoor als denkmodel
De cognitieve relevantie van metafoor
en haar werkzaamheid in organisatiedenken

Woord vooraf
De totstandkoming van mijn scriptie heeft voor een niet onbelangrijk deel gelegen aan de voedzame doch
nimmer onverteerbare ideeën die ik door anderen gevraagd en ongevraagd kreeg voorgeschoteld. Onder
hen bevinden zich Jules Prast, met wie het ver en goed geestelijk reizen is; Charles Forceville, die mij in
mijn reislust op de juiste trein zette; Dr G.M. Huussen, bij wie ik de coupé binnenliep, die mijn reisplannen
enthousiast ontving en mij in vele lange en leerzame gesprekken heeft begeleid; en mensen uit de werk-
groep Filosofie in Bedrijf die ik ook als medereizigers kan beschouwen.
Amsterdam, 8 februari 1988
Omslagafbeelding: ‘Face as a landscape’ – Salvador Dali
2

Woord vooraf ................................................................................................................................................. 2
Inleiding.......................................................................................................................................................... 4
1. Metafoor als denkmodel ............................................................................................................................ 6
1.1 Metafoor: taal èn werkelijkheid?........................................................................................................... 6
1.2 De essentiële eigenschappen van metafoor........................................................................................ 7
1.2.1 Begrijpen van één iets in termen van iets anders ......................................................................... 7
1.2.2 Belichten en verdonkeremanen................................................................................................... 10
1.2.3 Scheppen van een nieuw begrip van werkelijkheid..................................................................... 12
1.2.4 Metafoor verenigt verbeelding met rationaliteit............................................................................ 13
1.3 Soorten metafoor ............................................................................................................................... 15
1.3.1 De oriëntationele metafoor .......................................................................................................... 15
1.3.2 De ontologische metafoor ........................................................................................................... 16
1.3.3 De structurele metafoor............................................................................................................... 18
1.4 De fundering van het conceptuele systeem ....................................................................................... 18
1.5 'Experiential Gestalts'......................................................................................................................... 19
1.6 'Experientialism': een derde weg........................................................................................................ 20
1.6.1 De mythen van het objectivisme en subjectivisme...................................................................... 20
1.6.2 De mythe van het 'experientialism': synthese van rede en verbeelding ...................................... 22
1.6.3 Waarheid en werkelijkheid .......................................................................................................... 23
2. Het metaforische karakter van wetenschap ............................................................................................ 25
2.1 Het standaardbeeld van wetenschap: de logisch-positivistische wetenschapsfilosofie..................... 25
2.1.1 De taal van de wetenschap ......................................................................................................... 25
2.1.2 Het contextenonderscheid........................................................................................................... 26
2.1.3 Twee kwesties............................................................................................................................. 27
2.2 De nieuwere wetenschapsfilosofie: het constructivisme.................................................................... 28
2.2.1 Wetenschap als dynamisch systeem .......................................................................................... 28
2.2.2 Begrijpen is ingrijpend ................................................................................................................. 30
2.3Het contextonderscheid en de rol van metafoor ................................................................................. 31
2.3.1 De context van ontdekken: metafoor als heuristisch instrument................................................. 32
2.3.2 De context van overtuigen: metafoor als retorisch instrument .................................................... 33
2.3.3 De context van rechtvaardigen en metafoor ............................................................................... 35
2.4 Analogie en Abstractie ....................................................................................................................... 35
2.4.1 Analogiegebruik in wetenschap................................................................................................... 35
2.4.2 Het samenspel van analogie en abstractie ................................................................................. 38
2.5 Modelgebruik in wetenschap.............................................................................................................. 39
2.5.1 De essentie van een model......................................................................................................... 39
2.5.2 Een uitwerking van een klassiek debat ....................................................................................... 40
2.6 Samenvatting ..................................................................................................................................... 44
3. Metaforen in het denken over organisaties.............................................................................................. 46
3.1 Mythe, mentaliteit en metafoor........................................................................................................... 47
3.2 De strijdmetafoor in het beheersdenken............................................................................................ 48
3.3 De stroommetafoor in het transformatiedenken ................................................................................ 52
3.4 Perspectivisme: dreigend relativisme of vruchtbaar pluralisme?....................................................... 55
Literatuurlijst ................................................................................................................................................ 57
3

Inleiding
Het schrijven van deze scriptie berust op mijn behoefte aan filosofische bezinning na een jaar (1986) ver-
bleven te hebben in de hectische organisatieadviespraktijk. In dienst van één van de grotere advieskanto-
ren heb ik mij gezet aan het inzichtelijk maken van 'het wezen van not-for-profit organisaties'. Bij mijn po-
gingen om greep te krijgen op dit verschijnsel trof het mij dat er geen 'one best way to do the job' was. Af-
hankelijk van de gehanteerde organisatieopvatting viel er over dit verschijnsel pas iets zinnigs te beweren.
Het 'wezen' liet zich nooit geheel vangen maar was altijd relatief aan het perspectief en de voorstellingen
van zaken die ik als onderzoeker voor ogen had. Dit bracht mij ertoe, eenmaal teruggekeerd bij de Alma
Mater, om eens nader te onderzoeken welke perspectieven en voorstellingen van zaken er nu eigenlijk
liggen besloten in de organisatiekundige leerstof, die een student bedrijfseconomie aan de Economische
Faculteit der Vrije Universiteit meestal impliciet overgedragen krijgt. Dè manier om deze heimelijke beeld-
vorming op het spoor te komen is te onderzoeken welke metaforen er in de gebezigde theorietaal in het
spel zijn. Dit stelde mijn op zich onschuldige belangstelling voor de beeldvorming binnen de sfeer van de
organisatiekunde in veel ruimere, te weten taalfilosofische en wetenschapsfilosofische, sferen. Namelijk de
enorme vraagstukken van 'taal en werkelijkheid', 'wetenschap en werkelijkheid' en 'taal en wetenschap'
had ik hiermee opgeroepen. Deze scriptie is te zien als een voorlopig verslag van mijn verblijf in de drie
sferen van taalfilosofie, wetenschapsfilosofie en organisatiekunde, waar deze drie bijeenkomen op het ge-
bied van metafoor (NB. wanneer ik de term 'metafoor' gebruik dan bedoel ik het verschijnsel metafoor als
zodanig; wanneer ik 'de metafoor' of 'metaforen' gebruik bedoel ik een specifiek geval van het verschijn-
sel). De drie hoofdstukken vertegenwoordigen ook deze drie sferen.
Centraal in mijn scriptie staat de cognitieve relevantie van metafoor. Doorgaans wordt metafoor
opgevat als een vorm van dichterlijk taalgebruik, waaraan geen 'werkelijkheidswaarde' gehecht dient te
worden. In deze opvatting heeft metafoor slechts affectieve (gevoels-) waarde, men kan er geen kennis
omtrent de werkelijkheid mee tot uitdrukking brengen. Er zijn echter tal van taal- en wetenschapsfilosofen
die menen dat de werkingssfeer van metafoor zich uitstrekt tot ver buiten het affectieve. Metafoor zou zelfs
ten grondslag liggen aan ons alledaags begrijpen van werkelijkheid. Metafoor is een 'zien als' (Wittgen-
stein), een denkmodel in termen waarvan wij onze gewaarwordingen begrijpen. Dit wil zeggen dat meta-
foor cognitief van fundamentele betekenis zou zijn. De vraag die ik mij hier stel is: "als ons alledaags be-
grip van werkelijkheid fundamenteel metaforisch van aard is, wat zou dan het metaforische karakter kun-
nen zijn van ons wetenschappelijk begrip van werkelijkheid en wat zijn voorbeelden hiervan in de organisa-
tiekunde?". Per hoofdstuk komt een onderdeel van deze vraagstelling aan de orde.
In hoofdstuk 1 (de taalfilosofische sfeer) zal ik uitgebreid aandacht besteden aan de opvatting dat
metafoor cognitief fundamenteel van betekenis is voor ons alledaags begrip van werkelijkheid. Hier staat
de metafoortheorie van Lakoff en Johnson in het middelpunt van de aandacht. Allereerst zal ik bespreken
wat volgens deze auteurs en andere 'metaforisten' de essentie en de werking van metafoor is (¤ 1.2).
Vervolgens komt er een aantal soorten van metafoor aan de orde (¤1.3). En tenslotte komt het filosofische
4

fundament van deze metafoortheorie ter sprake (¤ 1.4/1.6). Aan het einde gekomen van hoofdstuk 1 zal ik
de tot dan toe besproken metafoortheorie gebruiken als kader waarbinnen ik in het volgende hoofdstuk het
metaforische karakter van wetenschap ga onderzoeken.
In hoofdstuk 2 (de wetenschapsfilosofische sfeer) zal ik mijn onderzoek naar het metaforische
karakter van het verschijnsel wetenschap beginnen met een typering van de logisch-positivistische weten-
schapsfilosofie. Dit doe ik omdat het veronderstellen van een metaforische wetenschap, laat staan het on-
derzoeken ervan, principiëel in strijd is met dit standaardbeeld van wetenschap (¤2.1). Vervolgens komt de
nieuwere wetenschapsfilosofie aan de orde, met name het constructivisme, waar in principe metafoor,
naar mijn mening, een cognitieve relevantie kan hebben (¤2.2). In de resterende paragrafen van dit hoofd-
stuk (¤2.3/2.6) zal ik, met de metafoortheorie uit hoofdstuk 1 voor ogen, mijn bevindingen t.a.v. het meta-
forische karakter van wetenschap verwoorden, enerzijds m.b.v. het contextenonderscheid dat wordt ge-
maakt t.a.v. het wetenschappelijk handelen, en anderzijds aan de hand van de begrippen 'analogie', 'ab-
stractie' en 'model'.
In hoofdstuk 3 (de organisatiekundige sfeer) zal ik naar voren brengen hoe metafoor in twee sterk
verschillende manieren van denken over organisaties werkzaam is bij het begrijpen van het verschijnsel
'organisatie' (¤ 3.2 en 3.3). Maar allereerst zal ik aangeven met welke instrumentele begrippen ik deze
twee denkwijzen 'isoleer' uit de bonte kluwen van organisatiedenken (¤3.1). Dit hoofdstuk wil ik afsluiten
met stil te staan bij de vraag wat men aan zou kunnen met de relativerende invloed die uitgaat van meta-
foor op ons weten. Deze vraag geeft aan dat het onderzoek naar de rol van metafoor in ons weten in feite
een vraag is naar de legitimatie van ons weten. De vraag naar de legitimatie van ons weten is, volgens
Lyotard (47, p.43), de kern van het postmodernismedebat. Ik zie er echter van af om mijn scriptieonder-
werp ook in deze context te plaatsen.
Deze scriptie is gedeeltelijk een literatuurstudie geweest, gedeeltelijk een verificatie van ander-
mans theorie en gedeeltelijk een kwestie van eigen oorspronkelijke ideeënvorming. Voor wat be- treft de
eerste twee ingrediënten is deze scriptie op zijn wetenschappelijkheid te beoordelen. De derde ingrediënt
is niet zozeer wetenschappelijk van aard doch belichaamt de bewustzijnsontwikkeling die ik heb doorge-
maakt bij de totstandkoming van deze tekst. En persoonlijk vind ik dit laatste het belangrijkste, echter dit
kon geen plaats vinden zonder de eerste twee. Voorts heb ik ondervonden dat wetenschap en filosofie
alles met elkaar te maken hebben. Dat zal naar ik hoop uit het vervolg van deze scriptie blijken.
De taalvoorbeelden die ik in hoofdstuk 1 gebruik zijn mijn bewerkingen van de taalvoorbeelden
zoals die in de aangehaalde werken voorkomen. De bewerkingen zijn zoveel mogelijk de equivalenten van
de originele voorbeelden. De literatuurverwijzingen staan tussen haakjes in de tekst aangegeven. De ver-
wijzing (3, p.5) betekent een verwijzing naar de derde titel in de literatuurlijst met de desbetreffende pagi-
na-aanduiding.
5

1. Metafoor als denkmodel
1.1 Metafoor: taal èn werkelijkheid?
Een van de centrale vraagstukken, reeds lang verbonden aan het fenomeen metafoor, betreft het cognitie-
ve belang van figuratieve taal: kan men ook door middel van figuratieve taal kennis omtrent de werkelijk-
heid tot uitdrukking brengen, of blijft dit voorbehouden aan letterlijke taal? Verhult metafoor slechts de
werkelijkheid en hoort zij thuis bij het instrumentarium der dichters, of kan zij ook dienen "as a vehicle of
knowledge"? (14, p.48). In Cognition and Figurative Language (Honeck en Hoffman, 1980) stelt M. John-
son dat de filosofische respectabiliteit van metafoor onder invloed van het empirisme en later ook van het
positivisme eeuwenlang, afgezien van een korte opleving tijdens de negentiende eeuwse romantiek, prak-
tisch nihil is geweest. Pas sinds twee decennia is er een opleving van de filosofische belangstelling voor
metafoor en haar cognitieve betekenis. Johnson brengt dit in verband met de neergang in de zestiger jaren
van het logisch-positivisme als wetenschappelijk wereldbeeld. In de logisch-positivistische opvatting werd
metafoor geschaard in de categorie 'gevoelsuitspraken' waaraan geen waarheidsgehalte kon worden
toegekend. Alle theoretische kennis moet in deze opvatting terug te brengen zijn tot letterlijke waarne-
mingsuitspraken om op waarheid getoetst te kunnen worden. Figuratieve taal (w.o. metafoor) werd zo-
doende cognitief insignificant verondersteld en verbannen naar het rijk der dichterlijke affectie. Deze objec-
tivistische houding ten aanzien van metafoor zal nader aan de orde komen in paragraaf 1.6 en 2.1.
In deze scriptie richt ik mij naar auteurs die van mening zijn dat metafoor welzeker meer is dan een kwes-
tie van figuratieve taal, namelijk dat metafoor een vitale rol speelt in ons begrijpen en ervaren van werke-
lijkheid. M. Black, een van deze auteurs, onderscheidt drie theorie‘n of opvattingen ten aanzien van het
verschijnsel metafoor. Ten eerste is dit de substitutieopvatting (substitution view, 3, p.31). Deze opvatting
houdt in dat een metaforische uitdrukking een substituut is voor een letterlijke uitdrukking. Het begrijpen
van een metafoor is hier, zoals Black het noemt, als het ontcijferen van een code of het oplossen van een
raadsel. "It is nothing but an indirect way of presenting some intended meaning" (14, p.52). Met de meta-
foor 'A' is 'B' (bijvoorbeeld 'de mens is een wolf') wordt lettelijk bedoeld 'A' is 'C'. Men moet er achter zien
te komen voor welke letterlijke betekenis (bijvoorbeeld 'de mens is wreed') de metaforische uitdrukking
wordt gebruikt. De reden om hier in plaats van een letterlijke een metaforische uitdrukking te gebruiken is
volgens Black, dat de letterlijke woordenschat te kort kan schieten om iets tot uitdrukking te brengen. Men
gaat dan woorden oneigenlijk gebruiken (catachresis). Of men doet dit uit stilistische overwegingen.
Ten tweede onderscheidt hij de vergelijkingsopvatting (comparison view,3,p.35). Dit is een speciaal geval
van de substitutieopvatting. Ook hier gaat het om een metaforische uitdrukking ter vervanging van een
letterlijke uitdrukking, echter met 'A' is 'B' (metaforisch) wordt bedoeld 'A' is als 'B' ('de mens is als een wolf
in de volgende opzichten:...). In beide opvattingen is metafoor slechts een kwestie van taalkundige omwe-
gen om een letterlijke betekenis over te brengen.
6

Deze beide opvattingen erkennen echter niet de mogelijkheid, dat tussen de 'A'-term en de 'B'-term een
semantische spanning bestaat waaraan nieuwe betekenissen en inzichten kunnen ontspringen. Black
ontwikkelde hiertoe (in: Proceedings of the Aristotelian Society, 1954-55) de interactie-opvatting (interacti-
on view). Met name deze opvatting opent de mogelijkheid om het cognitieve belang van metafoor te on-
derzoeken. Ook hier bestaat de standaardvorm 'A' is 'B'. Black noemt 'A' (mens) nu 'the principle subject'
of 'frame' en 'B' (wolf) noemt hij 'the subsidiary subject' of 'focus'. In deze opvatting zijn 'A' en 'B' in de me-
tafoor interactief. Dit wil zeggen dat zij niet zozeer losstaande termen zijn waartussen overeenkomsten te
vinden zijn (comparison view), maar dat 'A' ook werkelijk gezien en begrepen wordt in termen van 'B'. Het
systeem van letterlijke eigenschappen van 'wolf' (Black: the implication system of the focal expression)
vormt de 'filter' waardoor 'mens' (in deze metafoor) wordt gezien en begrepen (3,p.42). Er wordt als het
ware een systeem (een volgens een bepaalde rationaliteit samenhangend geheel) van wolfeigenschappen
geprojecteerd op het begrip 'mens', waardoor het letterlijke begrip 'mens' voor een deel gereorganiseerd,
getransformeerd wordt, een nieuwe betekenis krijgt. Het begrip 'wolf' structureert dan (gedeeltelijk) het
begrip 'mens'. Of zoals Johnson het uitdrukt: "metaphors involve an alteration of certain categorizations or
systems of concepts" (14, p.54).
In de interactieopvatting is metafoor duidelijk niet alleen een kwestie van taal, maar heeft zij ook te maken
met het structureren van concepten in termen waarvan de werkelijkheid wordt waargenomen (perceptie)
en begrepen (conceptie). Het vervolg van dit hoofdstuk staat in het teken van deze opvatting van metafoor.
Centraal hierbij staat het werk Metaphors We Live By (1980) waarin de auteurs G. Lakoff (linguïst) en M.
Johnson (filosoof) uiteenzetten welke en hoe metaforen een fundamentele rol spelen in ons alledaagse
denken en handelen of, hoe ons begrip van werkelijkheid grotendeels metaforisch gestructureerd wordt.
Taal is hiervoor een zeer belangrijke bron van 'bewijsmateriaal'. De auteurs hanteren de vooronderstelling
dat in de taal die iemand bezigt, weerspiegeld wordt hoe deze zijn werkelijkheid begrijpt. Tevens gaan La-
koff en Johnson ervan uit dat dè werkelijkheid niet bestaat evenmin als dè waarheid. Er bestaan slechts
werkelijkheden en waarheden die voor ieder verschillend kunnen zijn, afhankelijk van de metaforen die
werkzaam zijn bij het structureren van iemands begrijpen van werkelijkheid. Deze thema's staan centraal
in paragraaf 1.6.
1.2 De essentiële eigenschappen van metafoor
1.2.1 Begrijpen van één iets in termen van iets anders
In de allereerste plaats is de essentie van metafoor gelegen in het begrijpen en ervaren van één iets in
termen van iets anders. Deze woorden (20, p.5) duiden er al op dat metafoor hier bepaald meer voorstelt
dan het op een overdrachtelijke en indirecte manier zeggen van wat ook letterlijk en rechtstreeks gezegd
kan worden. In een metafoor fungeert de focus-term als denkmodel waarmee ons begrip van de frame-
term wordt gestructureerd. Dit illustreren Lakoff en Johnson met twee voorbeelden (door mij hier bewerkt)
7

van metaforische structurering van het begrip 'tijd', die naar hun zeggen in onze westerse cultuur een dui-
delijke rol spelen. Dit zijn de 'tijd is geld'-metafoor en de 'tijd is een bewegend object'-metafoor (20, p.7 en
p.42).
In de eerste plaats begrijpen en ervaren wij 'tijd' gedeeltelijk in termen van 'geld', hoewel beide begrippen
letterlijk zeer verschillend zijn, getuige de volgende serie gangbare taaluitingen:
8

tijd besteden/spenderen
tijd besparen, tijd reserveren
tijd kosten, tijd verspillen
tijd investeren, tijd vrijmaken
met zijn tijd woekeren, tijdwinst boeken
tijd verliezen, tijd schenken aan
overwerk in de vorm van vrije tijd uitbetalen.
Het concept 'tijd' wordt hier (gedeeltelijk) metaforisch gestructureerd door het concept 'geld'. In de tweede
plaats wordt het concept 'tijd' ook nog metaforisch gestructureerd door het begrip 'bewegend object':
de tijd is gekomen dat...
die tijd is voorbij
die tijd komt nooit meer terug
de tijd vliegt
in de komende tijd
met de tijd meegaan
zijn tijd ver vooruit zijn
de tijd stond even stil
de tijd kroop voorbij
het was een race tegen de klok.
Dit zijn twee voorbeelden van hoe andersoortige begrippen ('geld' en 'bewegend object') ons begrip 'tijd' in
haar betekenis structureren, dat wil zeggen hoe 'tijd' op metaforische wijze betekenis krijgt, hetgeen weer-
spiegeld wordt in de taal die we gebruiken. Of in Black's termen gezegd: aan het frame 'tijd' worden vanuit
de focus 'geld' eigenschappen overgedragen (het begrip 'metafoor' komt van het Griekse "metapherein"
wat 'overdragen' betekent). En ook vanuit de focus 'bewegend object' worden bepaalde eigenschappen
overgedragen op het frame 'tijd'. Andere verwoordingen voor deze karakteristiek van metafoor zijn bijvoor-
beeld 'the displacement of concepts' (D.A. Schön, 1963), 'the sudden interlocking of two previously unrela-
ted (...) matrices of thought' (A. Koestler, 1964), 'a calculated category mistake' (N. Goodman, 1968) of
'sortcrossing'(C. Turbayne, 1970). Al deze typeringen duiden erop dat het bij metafoor gaat om concepten
die buiten hun natuurlijke, dat wil zeggen hun letterlijke betekenisdomein actief zijn geworden. Zoals ge-
zegd, in een metafoor zijn slechts andersoortige concepten betrokken.
De verschillende invalshoeken (focussen) op één concept, bijvoorbeeld 'tijd', kunnen goed naast elkaar
bestaan. Een concept krijgt als het ware gestalte omdat het vanuit meerdere andersoortige concepten
wordt begrepen.
9

1.2.2 Belichten en verdonkeremanen
De tweede karakteristiek van metafoor (lees, na het bovenstaande: van metaforische structurering van
concepten) hangt sterk met de vorige eigenschap samen. Steeds werd hierboven het woord 'gedeeltelijk'
gebruikt om aan te geven dat 'tijd' niet compleet hetzelfde is als 'geld' of als 'bewegend object'. Een ge-
deelte van het systeem van eigenschappen van de focus past niet op het frame (er zijn bijvoorbeeld geen
banken waarop men zijn gespaarde tijd naartoe kan brengen, en men kan de tijd als bewegend object niet
letterlijk zien bewegen). De tweede karakteristiek is dat door die afzonderlijke metaforische structureringen
(die altijd maar gedeeltelijk zijn) sommige dimensies van een begrip worden belicht en andere dimensies
worden verdonkeremaand. Lakoff en Johnson noemen dit 'highlighting and hiding' (20, p.10). Zij geven
hier het voorbeeld (door mij bewerkt) van de metaforische structurering van het begrip 'discussie' in ter-
men van het begrip 'oorlog' (20, p.4). Net zoals hiervoor kunnen ook hier ettelijke gangbare taaluitingen
worden gevonden, waaruit blijkt dat wij 'discussie' gedeeltelijk begrijpen en ervaren in termen van 'oorlog':
zwakke punten in een betoog aanvallen,
vernietigende kritiek te verduren krijgen,
een discussie winnen/verliezen,
in een felle woordenstrijd verwikkeld zijn,
zijn kruit verschieten/drooghouden,
de stellingname van de tegenpartij ondermijnen,
iemands argumenten neersabelen,
vragen afvuren,
stellingnemen tegen een opvatting,
zich ingraven,
doeltreffende argumenten hanteren,
een tegenaanval inzetten,
een opvatting die terreinwinst boekt.
Door nu 'discussie' te begrijpen in termen van 'oorlog', focust men op de kennelijke strijdaspecten van dis-
cussiëren en kan men het oog verliezen voor de samenwerkingsaspecten als waarde van een discussie.
Een veel subtieler geval van belichten en verdonkeremanen bespreken Lakoff en Johnson aan de hand
van de transportmetafoor (de conduitmetafoor, 20, p.10). De manier waarop wij onze taal begrijpen en
hanteren, wordt grofweg door drie submetaforen gestructureerd, die bij elkaar de transportmetafoor vor-
men:
1. ideeën en betekenissen zijn objecten (dingen)
2. woorden zijn containers (houders)
3. communiceren is zenden
10

De werking van deze metafoor is als volgt: iemand die communiceert stopt betekenissen (objecten) in
woorden (containers) en zendt die naar de ontvangende partij; deze haalt vervolgens de betekenissen
weer uit de woorden om de zending (een zin bijvoorbeeld) te begrijpen. Deze conceptualisering van het
begrip 'taal' benadrukt èn onderdrukt eigenschappen ervan. Benadrukt wordt, dat betekenissen en woor-
den als zaken op zichzelf staan onafhankelijk van spreker of context. Voor een aantal situaties zal dat
geen problemen opleveren, namelijk in de gevallen waarin iedereen een zin (woorden met hun 'lading') op
dezelfde manier begrijpt en waar contextverschillen er niet toe doen. Spreekwoorden en gezegdes zijn
hiervan een voorbeeld. 'Als het kalf verdronken is dan dempt men de put' zal ieder begrijpen in de zin, dat
afdoende maatregelen ter voorkoming van ongelukken pas genomen worden wanneer het leed reeds ge-
leden is. Maar in de transportmetafoor worden de vele gevallen miskent, waar inzicht in de context nood-
zakelijk is om de betekenis van een zin überhaupt te kunnen achterhalen of, waar eenzelfde zin voor ver-
schillende sprekers verschillende betekenissen heeft. Een voorbeeld van het eerste is de zin 'dit rapport
zal ter hand worden gesteld aan de commissie'. Deze zin kan in principe door vele sprekers worden geuit,
maar slechts wanneer men inzicht heeft in de context waarin de zin wordt uitgesproken (welk rapport, wel-
ke commissie, in een plenaire vergadering of achter gesloten deuren?) krijgt die een specifieke betekenis
(bijvoorbeeld dat het hier gaat om een uitzonderingssituatie, een disciplinaire maatregel, een kwestie van
normale samenwerking, enz.). Een voorbeeld van het tweede geval is de uitspraak 'de mazen in onze be-
lastingwetgeving moeten nader worden onderzocht'. Hier is het niet zozeer de context maar de spreker die
de betekenis van deze zin achterhaalbaar maakt. Het maakt een groot verschil of deze uitspraak wordt
gedaan door een belastingconsulent (bijvoorbeeld in het kader van adviseren over de mogelijkheden van
belastingontwijking ten behoeve van zijn cliënten) of een belastinginspecteur (bijvoorbeeld in het kader ter
bestrijding van belastingontduiking).
Metaforen hebben altijd, zoals dat wordt genoemd, een gebruikt en een ongebruikt gedeelte. Het gebruikte
gedeelte bestaat uit de in interactie overgedragen (geprojecteerde) eigenschappen van de focus op het
frame. Het ongebruikte gedeelte bestaat uit eigenschappen van de focus die duidelijk niet of misschien op
het frame 'passen'. In dit misschien schuilt een van de interessante en tevens gevaarlijke kanten van me-
tafoor. Want niet alleen betekent een focus een eenzijdige concentratie van aandacht op het frame
(waarmee andere mogelijke aspecten van het frame worden verdonkeremaand), maar ook kan de over-
dracht van eigenschappen van de focus op het frame zich uitbreiden. De interactie tussen frame en focus
intensiveert zich waardoor het gebruikte gedeelte van de metafoor groter wordt. Zo kan de eenzijdige fo-
cus in toenemende mate het begrijpen en ervaren van een frame in zijn greep krijgen: wanneer voetbal-
spelers en -trainers in de media ventileren 'voetbal is oorlog' dan is het niet zozeer verbazingwekkend,
maar des te bedenkelijker dat na verloop van tijd het verschijnsel voetbal steeds meer oorlogstrekken gaat
vertonen zowel buiten als òp het speelveld: een politieleger dat optrekt tegen een supportersleger, bom-
gooiers en spelers die hun tegenstanders haast naar het leven staan. Natuurlijk zijn er ook vrolijker voor-
beelden te noemen van deze expansieve kracht van metafoor. Echter, het gevaar blijft bestaan dat wij in
11

ons denken en handelen ìn een metafoor gevangen worden en wij één aspect van werkelijkheid aanzien
voor de gehéle werkelijkheid.
1.2.3 Scheppen van een nieuw begrip van werkelijkheid
De derde en evenzeer essentiële eigenschap van metafoor is haar creatieve karakter, in algemene en
specifieke zin. In de algemene zin is metafoor creatief omdat zij dat in de interactieopvatting per definitie
is: elke interactie tussen (twee t.o.v. elkaar) vreemdsoortige denkcategorieën schept nieuwe denkcatego-
rieën om ervaringen mee te begrijpen. Dit stelt ons in staat om een nieuw begrip van werkelijkheid te ont-
wikkelen. Johnson citeert hier Peckham (The Triomph of Romanticism, 1970) wanneer hij metafoor
beschrijft 'as the creation of novel or emergent category': "we perceive metaphor as metaphor, therefore,
when we encounter words...which conventionally do not belong to the same category. Metaphor, then, is
an assertion that they do" (14, p.54). Dit citaat geeft aan dat elk begrijpen van één iets in termen van iets
anders een synthese veronderstelt tussen de betrokken andersoortige denkcategorieën. Deze synthese is
niet de deelverzameling van de betrokken verzamelingen van eigenschappen (begrippen) maar een trans-
formatie, een scheppende verandering ervan. Ik geef een sterk vereenvoudigd voorbeeld ter verduidelij-
king: de interactie tussen 'conversatie' en 'oorlog' schept 'discussie'. De metafoor 'discussie is oorlog'
houdt derhalve eigenlijk in dat 'discussie' (deze denkcategorie organiseert de ervaringen samengevat als
'ik ben aan het redetwisten') een transformatie is van 'conversatie' (deze denkcategorie organiseert de er-
varingen samengevat als 'ik ben met iemand in gesprek') door toedoen van 'oorlog' (deze denkcategorie
organiseert de ervaringen samengevat als 'ik ben de ander aan het bestrijden'). Wij begrijpen 'discussie'
(mede) in termen van 'oorlog' omdat het (mede) aan dit begrip is ontsprongen. Dit betekent niet dat 'con-
versatie' en 'oorlog' vervolgens niet meer bestaan omdat ze zijn opgegaan in 'discussie'. Slechts door de
ervaringen waarop beide begrippen tegelijk passen ontstaat het nieuwe begrip (zie hiervoor verder para-
graaf 1.5). Elke nieuwe manier van begrijpen van ervaringen (elke nieuwe denkcategorie) kan vervolgens
in iemands conceptuele systeem, of dat van een gehele cultuur, inburgeren en een conventioneel karakter
krijgen.
Het creatieve karakter van metafoor in specifieke zin wordt duidelijk door Lakoff en Johnson verwoord (20,
p.139 e.v). In de voorbeelden tot nu toe is er sprake geweest van, wat zij noemen, conventionele metafo-
ren. Dat zijn metaforen die gewoontegetrouw, bijna onopgemerkt, ons alledaags conceptuele systeem
structureren. Nu gaat het hier om zogenaamde creatieve metaforen. Zoals zojuist naar voren is gebracht
zijn metaforen per definitie creatief maar zij kunnen inburgeren en niet meer als creatief ervaren worden.
Wat Lakoff en Johnson met creatieve metaforen bedoelen is dat bepaalde begrippen (of denkcategorie‘n)
normaliter geen rol spelen in de (metaforische) structurering van ons gewone conceptuele systeem. Zij
kunnen echter plotseling actief worden met als gevolg dat daardoor bestaande concepten aan een nieuwe
metaforische structurering blootgesteld worden en daarmee een nieuwe betekenis krijgen. Een voorbeeld
van zo'n creatieve metafoor is het volgende (20, p.143). Wanneer wij praten over het oplossen van pro-
blemen dan stellen wij ons problemen gewoonlijk voor als puzzels, die tot een definitieve eindoplossing te
12

engen zijn (de conventionele metafoor: problemen zijn puzzels). Er wordt echter een geheel nieuw licht
geworpen op het begrip 'probleem' wanneer wij ons problemen opeens gaan voorstellen als chemicaliën.
Chemicaliën oplossen betekent ze mengen met een verzameling van één of meer andere chemicaliën met
de kans op chemische reacties daarbij. Concrete chemicaliën kunnen worden opgelost maar zij blijven
altijd in een of andere vorm in de oplossing actief (de creatieve metafoor: problemen zijn chemicaliën).
Problemen zijn derhalve nooit gehéél te overwinnen. Men kan concrete ('harde') problemen alleen probe-
ren te laten ondergaan in een verzameling van andere problemen met het gevaar dat hierbij nieuwe pro-
blemen ontstaan. Het devies bij het oplossen van problemen komt er dan op neer om bij het verhelpen van
het ene probleem zo min of ongevaarlijk mogelijk andere problemen in het leven te roepen. Ook hier
speelt natuurlijk een rol dat deze nieuwe metaforische structurering partieel zal zijn en ook de mogelijkheid
heeft tot intensivering van de interactie tussen frame en focus. Het scheppen van nieuwe denkcategorieën
levert nieuwe mogelijkheden voor het begrijpen van werkelijkheid. Wanneer wij bijvoorbeeld de energie-
bronnen van de aarde niet meer zouden zien als 'inkomen' dat wij verdiend hebben en naar eigen inzicht
mogen besteden, maar als 'vermogen' dat verstandig beheerd moet worden en waarop niet zorgeloos in-
geteerd kan worden dan zal dat resulteren in een andere manier van denken en doen inzake energie- en
milieu- vraagstukken (37, p.12).
Gezien het bovenstaande achten Lakoff en Johnson metaforen in staat nieuwe werkelijkheden (d.w.z be-
grippen van werkelijkheid) te kunnen creëren, met name sociale en politieke (dat wil zeggen culturele)
werkelijkheden. Zodoende kan een metafoor dus een richtlijn zijn voor toekomstig handelen. Deze hande-
lingen zullen passen bij de metafoor in kwestie en deze derhalve versterken. Metaforen kunnen daarom
'self-fulfilling prophecies' zijn (20, p.156). Wanneer nu ons begrijpen van ervaringen grotendeels op meta-
forische wijze plaatsvindt, en metaforen zodoende bepalen wat wij als werkelijkheid beschouwen, wat
heeft dit alles voor consequenties voor het vraagstuk van de waarheid? Deze vraag komt uitgebreider aan
de orde in paragraaf 1.6.3, maar ik zal hier alvast in het kort vermelden wat Lakoff en Johnson over deze
kwestie zeggen. Waarheid is niet iets absoluuts maar afhankelijk van het begrijpen van ervaringen, afhan-
kelijk van het conceptuele systeem dat betrokken is bij een waarheidsvraag.
1.2.4 Metafoor verenigt verbeelding met rationaliteit
Wanneer wij de opvatting aanhouden dat ons begrip van werkelijkheid in essentie metaforisch van aard is,
dat metaforen fungeren als denkmodellen, waarmee wij onze gewaarwordingen ordenen tot een beteke-
nisvolle leefwereld, betekent dit dan ook dat de verbeelding zogezegd aan de macht is? Staat metafoor
met andere woorden gelijk aan het primaat van de verbeelding over de rede? Lakoff en Johnson menen
van niet. Zij zien als vierde karakteristieke eigenschap dat metafoor verbeelding èn rationaliteit in zich ver-
enigt. Zij betitelen metafoor als verbeeldende rationaliteit (20, p.193).
De werking van metafoor bestaat eigenlijk uit de samenwerking tussen twee elementen, die ik noem: ver-
beelding en verbeeldingskracht. De essentie van metafoor werd reeds in paragraaf 1.2.1 gedefinieerd als
13

'het begrijpen van 'A' in termen van 'B'. Een metafoor (betekent: overdracht) bestaat enerzijds uit dat, wat
wordt overgedragen, namelijk de verbeelding van 'A' (dit is 'B') op 'A'. Anderzijds bestaat een metafoor uit
de overdracht zèlf, namelijk het begrijpen van 'A' in termen van die verbeelding van 'A'. En dat begrijpen
van de verbeelding is de verbeeldingskracht van de metafoor. Het begrijpen van 'A' in termen van 'B' (de
verbeelding van 'A') kan alleen maar geschieden als het rationele systeem van implicaties binnen 'A' ver-
taalbaar (i.e. transformeerbaar) is in het rationele systeem van implicaties binnen 'B'. Men kan zich bij-
voorbeeld het begrip 'organisatie' verbeelden als vele dingen. Neem nu 'een organisatie is een walvis'. Er
is hier wèl sprake van een verbeelding maar deze heeft geen kracht omdat het samenhangende systeem
van organisatie-implicaties zich niet of nauwelijks laat vertalen (transformeren) in een samenhangend sys-
teem van walvisimplicaties. Hiermee wil ik zeggen dat voor een metafoor verbeelding alleen niet genoeg
is. Zij moet ook verbeeldingskracht bezitten en die bestaat uit de transformeerbaarheid van de interne sys-
tematiek (rationaliteit) van'A' in die van 'B'.
Lakoff en Johnson zeggen dat metafoor enerzijds het zien van het ene in termen van het andere vergt (dit
noemen zij ook verbeelding). Anderzijds betekent metafoor categorisatie, afleidingen en gevolgtrekkingen
(dit noemen zij rationaliteit, die volgens mij nodig is om de verbeelding ook begrijpbaar te maken). Aan de
hand van de metafoor 'discussie is een reis' (20, p.89, mijn bewerking) schetsen zij hoe de termen van het
begrip 'discussie' systematisch georganiseerd worden volgens de interne rationaliteit van 'reis' (dat is de
verbeelding van 'discussie'):
het vertrekpunt van de discussie,
bij het volgende discussiepunt aankomen,
stap voor stap argumenten ontvouwen,
een conclusie bereiken.
Voorts is een natuurlijk gegeven van een reis dat die volgens een bepaalde weg verloopt, een reis impli-
ceert een weg:
zijn betoog vervolgen,
na veel omwegen tot de kern van de zaak komen,
een doodlopende discussie,
ver uiteenlopende standpunten.
Vervolgens wordt natuurlijkerwijs een weg ervaren als een oppervlakte waarop men zich bevindt:
goed op weg zijn om overeenstemming te bereiken,
geen grond meer hebben om op te staan,
op welke gronden beweert u dat?
14

In deze metafoor krijgt 'discussie' (gedeeltelijk) een interne samenhang uit de overdracht van de systema-
tiek in het begrip 'reis'.
1.3 Soorten metafoor
In de paragrafen 1.1 en 1.2 kwam de werking van metafoor in het algemeen aan de orde. In deze para-
graaf worden diverse soorten van metafoor besproken, die op specifieke wijze in ons conceptuele systeem
werkzaam zijn, te weten: de oriëntationele, de ontologische en de structurele metafoor. De conventionele
en de creatieve metafoor zijn reeds in 1.2.3 aan de orde geweest. De 'dode' metafoor komt in 1.6.1 aan de
orde in het kader van het objectivisme.
1.3.1 De oriëntationele metafoor
Dit type metafoor geeft het begrijpen van gewaarwordingen een ruimtelijke oriëntatie zoals op/neer,
voor/achter of bijvoorbeeld in/uit. Het begrip 'meer' ervaren wij bijvoorbeeld met een 'op'- oriëntatie en
'minder' met een 'neer'-oriëntatie (20, p.15/16, mijn bewerking):
het aantal loopt op,
een hoger aantal,
een inkomensstijging, en
een lager aantal,
een inkomensdaling,
de verwarming lagerzetten
Een ander voorbeeld van deze 'op-neer' oriëntatie is te vinden ten aanzien van de begrippen 'macht' (is
'op') en 'onmacht' (is 'neer'):
iets onder controle hebben,
ergens macht over uitoefenen,
superieur zijn,
overwinnen,
niet onderdoen voor,
overmacht,
opperbevelhebber, en
de ondergeschikte,
het onderspit delven,
15

een nederlaag lijden,
onder de voet gelopen worden,
over zich heen laten lopen,
in het stof bijten,
onderworpen zijn.
Een derde voorbeeld van deze oriëntationele metafoor is 'gezondheid' en 'leven' zijn 'op' en 'ziekte' en
'dood' zijn 'neer':
in topvorm zijn,
op de been blijven,
opknappen, opleven,
herrijzen,
uit de dood opstaan, en
door de griep geveld zijn,
de gevallenen van een oorlog,
ergens aan onderdoor gaan,
een zenuwinstorting.
De specifieke werking van deze soort metafoor is drievoudig. Ten eerste kent zij een interne systematiek,
dat wil zeggen binnen één specifieke oriëntationele metafoor. Bijvoorbeeld, de 'op'-oriëntatie ten aanzien
van het concept 'macht' (mutatatis mutandis voor 'neer' en 'onmacht') laat het begrijpen van machtserva-
ringen op een coherente wijze plaatsvinden. Ten tweede kent zij een externe systematiek, dat wil zeggen
tussen de verschillende 'op'-metaforen onderling. Namelijk, het concept 'op' organiseert een gehele ver-
zameling van andere concepten ( onder andere 'meer', 'macht', 'gezondheid', 'leven') tot een samenhan-
gend begrippensysteem. Ten derde wortelt deze ruimtelijke oriëntatie van oorspronkelijk niet ruimtelijke
begrippen volgens Lakoff en Johnson in onze fysieke (en culturele) ervaringen. Ons functioneren in een
fysieke omgeving wijst ons erop dat het toevoegen van meer substantie, (inhoud) aan een stapel die sta-
pel hoger maakt (en vice versa), en dat de winnaar van een gevecht degene is die bovenop eindigt. Ziekte
en dood dwingen ons neer te liggen. De structurerende werking van metaforen, waaronder de oriëntatio-
nele metafoor, is gebaseerd op ervaring. Deze gebaseerdheid van metafoor in ervaring komt nader aan de
orde in paragraaf 1.4 (de fundering van ons conceptuele systeem).
1.3.2 De ontologische metafoor
Onze ervaring van fysieke objecten en substanties voorziet nog in een veel verdergaande mogelijkheid
voor conceptualisering. Zodra wij onze ervaringen kunnen identificeren als objecten (din- gen) en substan-
16

ties (inhouden) dan kunnen wij eraan refereren, hen categoriseren, groeperen, kwantificeren en zodoende
erover redeneren (20, p.25). Lakoff en Johnson beschouwen de ontologische metafoor als één van de
meest fundamentele middelen die wij hebben om onze ervaringen te begrijpen (20, p.219). Zij stellen ons
in staat om gebeurtenissen, activiteiten, toestanden, idee‘n en andere niet scherp omlijnde zaken te be-
grijpen en te hanteren als objecten en substanties. Bijvoorbeeld, de metafoor 'een probleem is een object':
tegen een probleem aanlopen
over een probleem struikelen
problemen met zich meebrengen
problemen kwijtraken
problemen uit de weggaan
over problemen heen lopen
problemen hanteren.
Hieruit komt naar voren dat een probleem een 'ding'-karakter heeft. Nader bekeken kan een probleem ge-
zien worden als, wat genoemd wordt, een containerobject, namelijk als een ding (object) dat een inhoud
kan bevatten (zoals een container):
in de problemen raken
in een probleem blijven steken
niet door een probleem heen kunnen komen
zich in een probleem inwerken
zich door een probleem heenwerken
geen uitweg meer zien uit een probleem.
Problemen worden hier zodoende voorgesteld als dingen waar men “n, doorheen en uit kan komen. Een
probleem (containerobject) bevat een inhoud (substantie), bijvoorbeeld: 'in dit probleem gaat het om infla-
tie...'. Wanneer de inhoud van een probleem zelf ook weer een (verdere) inhoud bevat dan spreken de
auteurs van een containersubstantie, bijvoorbeeld: '..en de kern van het inflatieprobleem is geldontwaar-
ding'. In de ontologische metafoor krijgen moeilijk grijpbare verschijnselen zoals gebeurtenissen, toestan-
den, bezigheden en ideeën een vorm- en inhoudkarakter. Deze verschijnselen krijgen op metaforische
wijze betekenis door middel van de concepten 'object' (ding op zichzelf), 'substantie' (inhoud), 'container-
object' (ding dat een inhoud kan bevatten) en 'containersubstantie' (inhoud met een verdere inhoud in
zich). Ook in het voorbeeld van de transportmetafoor (zie 1.2.2), bleek deze ontologische structurering van
wezenlijk belang te zijn.
17

1.3.3 De structurele metafoor
Bij dit type metafoor gaat het om structureren van het ene concept in termen van het andere concept, zo-
als 'tijd' in termen van 'geld' of 'discussie' in termen van 'oorlog'. Dit gebeurt in zekere zin ook bij de twee
andere soorten metafoor. Echter, de reden om deze soort metafoor te onderscheiden is volgens Lakoff en
Johnson omdat er hier twee (of meer) hoogontwikkelde en verschillende betekeniswerelden (concepten)
op elkaar inwerken. Een structurele metafoor is in principe afhankelijk van de werking van ontologische en
vaak ook van oriëntationele metaforen. Een structurele metafoor is echter veel rijker aan implicaties dan
een oriëntationele of ontologische metafoor. Of anders gezegd, met 'problemen zijn puzzels' zegt men im-
pliciet veel meer dan met 'problemen zijn containerobjecten met een in/uit oriëntatie'. Een structurele me-
tafoor leent zich veel beter voor concrete gedachtenexperimenten, bijvoorbeeld door te proberen het ge-
bruikte gedeelte ervan uit te breiden. Aangezien van deze soort metafoor reeds enkele voorbeelden in de
bovenstaande tekst zijn besproken ('tijd is geld', discussie is oorlog', 'problemen zijn puzzels' en 'proble-
men zijn chemicaliën') en de systematiek in een metafoor (zie 1.2.4) ook reeds aan de orde is geweest zal
ik hier de structurele metafoor niet nader toelichten.
1.4 De fundering van het conceptuele systeem
Lakoff en Johnson stellen dat het begrijpen van gewaarwordingen grotendeels metaforisch wordt gestruc-
tureerd. Echter, zo zeggen zij, er zijn concepten die direct ontspringen aan onze ervaring zonder de meta-
forisch structurerende tussenkomst van andere concepten. Dat zijn ervaringen die wij met name opdoen
in ons voortdurend lichamelijk functioneren in een fysieke omgeving. Voorbeelden van deze, wat zij noe-
men, 'directly emergent concepts' zijn de ruimtelijke concepten zoals 'in/uit', 'voor/achter' enz. Deze con-
cepten die aanvankelijk direct ontsprongen zijn aan onze ervaring structureren op hun beurt weer op meta-
forische wijze andere concepten zoals in 1.3.1 bijvoorbeeld is geschetst. Deze fysieke ervaringen moeten
echter niet opgevat worden als een soort 'kernervaringen, die als basiselementen dienen voor elke verde-
re conceptvorming. De auteurs onderstrepen dat al onze ervaringen, ook onze fysieke, ervaring door en
door cultuurbepaald zijn (20, p.57). Wij ervaren de wereld zodanig dat in het ervaren zelf onze cultuur
reeds aanwezig is. Binnen de alomtegenwoordigheid van cultuurbepaalde aannames, waarden en normen
maken de auteurs onderscheid tussen enerzijds de 'meer' fysieke ervaringen, waaraan concepten direct
ontspringen, en anderzijds de 'meer' culturele (dat wil zeggen niet-fysieke) ervaringen, die geconceptuali-
seerd (moeten) worden door de metaforische tussenkomst van reeds bestaande concepten 'metaphorical
concepts'). Dat die 'meer' culturele ervaringen metaforisch geconceptualiseerd worden berust op hun ei-
genschap dat zij niet scherp te omlijnen 'zaken' zijn. Juist door middel van andere reeds bekende concep-
ten probeert iemand grip te krijgen op zijn actuele ervaringen. Ons woord 'begrijpen' interpreteer ik steeds
als be-grijpen, het in zijn greep proberen te krijgen van iets onbekends.
18

1.5 'Experiential Gestalts'
Ons conceptuele systeem bestaat, gezien het bovenstaande, dus uit 'directly emergent concepts' en 'me-
taphorical concepts' beide gebaseerd op ervaringen, respectievelijk meer fysieke en meer culturele erva-
ringen. Lakoff en Johnson verfijnen nu het begrip 'concept' en noemen het 'experiential gestalt'. Een expe-
riential gestalt is een multi-dimensionele structuur waarmee gewaarwordingen georganiseerd worden tot
samenhangende gehelen (20, p.81). En die dimensies van zo'n gestalt hebben gezamenlijk meer beteke-
nis dan ieders bestaan afzonderlijk. Ter verduidelijking geven de auteurs het voorbeeld van de conversa-
tiegestalt (NB: 'discussie' is een soort van 'conversatie'). De conversatiegestalt heeft een aantal natuurlijke
aspecten (dimensies) die gedefinieerd worden door direct aan de ervaring ontspringende concepten zoals
'participanten', 'gedeelten', 'fasen', 'lineaire volgorde', 'causaliteit' en 'doel'. Het begrip 'conversatie' is zo
een complex van samenhangend voorkomende eigenschappen, een gestalt. Dit moet men zich enerzijds
voorstellen.
Anderzijds laten onze gewaarwordingen (die nog begrepen gaan worden) zich ook in soortgelijke natuurlij-
ke dimensies classificeren. Iemand zal nu een verzameling gewaarwordingen als een conversatie begrij-
pen wanneer de dimensies van de conversatiegestalt stuk voor stuk passen op de dimensies van die ver-
zameling gewaarwordingen. En iemand zal vervolgens een conversatie begrijpen als een discussie (zie
ook 1.2.3) wanneer naast de conversatiegestalt ook nog de oorlogsgestalt aansluit op de dimensies van
de gewaarwordingen. Dus bij het metaforisch begrijpen van gewaarwordingen werken verbeelding (de ac-
tieve gestalt) en verbeeldingskracht (het passen van de gestalt-dimensies op die van de gewaarwordin-
gen) samen.
De samenhang, binnen een cultuurcontext, van de dimensies van een gestalt ervaren wij, volgens de au-
teurs als natuurlijk, omdat zij voortdurend voorkomen bij ons dagelijks handelen. Gestalts groeien als het
ware op uit onze voortdurende interactie met de wereld. Dit maakt deze gestalts tot experiential gestalts.
De eigenschappen van verschijnselen die we gewaarworden zijn, zoals Lakoff en Johnson dat noemen,
interactionele eigenschappen (20, p.119). Dat wil zeggen, de betekenissen van de eigenschappen zijn
noch inherent aan de objecten in de buitenwereld (de mythe van het objectivisme), noch pure voorstellin-
gen vanuit het waarnemend subject (de mythe van het subjectivisme). Die betekenissen komen voort uit
de wisselwerking tussen mens en wereld (de mythe van het 'experientialism'). Met hun theorie over meta-
foor pleiten Lakoff en Johnson voor een derde filosofische mythe, zoals zij die zelf betitelen. Deze kwestie
komt in de volgende en laatste paragraaf van dit hoofdstuk aan de orde.
Een laatste nuance ten aanzien van het metaforische karakter van ons begrip van werkelijkheid moet hier
nog gemaakt worden. Er dient nog onderscheid gemaakt te worden tussen enerzijds metafo- rische struc-
turering en anderzijds subcategorisatie (20, p.83). Wanneer men 'discussie' begrijpt in termen van 'con-
versatie' dan is er sprake van subcategorisatie en niet van metaforische structurering. Het betreft hier na-
melijk gelijksoortige, geen andersoortige concepten: 'discussie' is letterlijk een subcategorie van 'conversa-
tie'. Maar wanneer men 'discussie' ook gedeeltelijk begrijpt in termen van 'oorlog' dan is er wèl sprake van
metaforische structurering, omdat beide concepten letterlijk uit geheel andersoortige ervaringsdomeinen
19

afkomstig zijn. Lakoff en Johnson voegen hier nog aan toe dat het niet in alle gevallen van 'A' is 'B' glas-
helder te krijgen is of er sprake is van subcategorisatie dan wel van metaforische structurering. Veeleer
zijn deze twee de uiteinden van een continuüm.
1.6 'Experientialism': een derde weg
Hun verhandeling over de essentie en de werking van metafoor in ons dagelijks denken en doen plaatsen
Lakoff en Johnson in een filosofisch discours. Zij betogen, met hun metafoortheorie als 'speerpuntnota' dat
de mens slechts in een voortdurende wisselwerking met zijn fysieke en culturele omgeving komt tot bete-
kenisverlening aan zijn leefwereld. Door een voortdurende interactie tussen ervaring en conceptualisering
ervan komt men tot een begrip van werkelijkheid. Hun 'experientialism', hetgeen in paragraaf 1.6.2 aan de
orde zal komen, beschouwen zij als een overstijging van de klassieke tegenstelling tussen de objectivisti-
sche en subjectivistische wereldbeschouwing. Een overstijging in de zin van een synthese. De mythe van
het 'experientialism' zou volgens hen een rijker perspectief bieden op een aantal belangrijke terreinen van
het leven dan de mythe van het objectivisme of van het subjectivisme dat kunnen. Laat ik eerst even stil-
staan bij de twee wereldbeschouwingen die Lakoff en Johnson ten dele afkeuren en ten dele willen vereni-
gen in een derde wereldbeschouwing: het 'experientialism'.
1.6.1 De mythen van het objectivisme en subjectivisme
Onze westerse beschaving, zo stellen de auteurs, en met name het denken daarin wordt grotendeels ge-
dragen door de mythe van het objectivisme. Dit is de overtuiging dat de mens de absolute waarheid om-
trent de gegeven werkelijkheid kan vinden door middel van objectieve, dat wil zeggen waardevrije onder-
zoeksmethoden, wetenschap genaamd. Intuitie en verbeelding worden hiermee verbannen naar de kun-
sten. Zij worden niet geacht een serieuze bijdrage te kunnen leveren aan de vorming en voortgang van
kennis omtrent de werkelijkheid. Zij zijn slechts verhullend en misleidend. Welgesteld is het zo, merken de
auteurs op, dat objectivisme en subjectivisme elkaar nodig hebben om zich van elkaar te onderscheiden.
Lakoff en Johnson schetsen de mythe van het objectivisme aan de hand van en tiental uitgangspunten
(20, p.186):
1. De wereld bestaat uit objecten; die objecten hebben inherente eigenschappen, d.w.z onafhankelijk van
de menselijke ervaring;
2. Wij ervaren die objecten en kunnen onderzoeken welke eigenschappen en onderlinge relaties die ob-
jecten bezitten;
3. De inherente eigenschappen van objecten corresponderen rechtstreeks met de categorieën en con-
cepten, in termen waarvan wij die objecten ervaren;
20

4. Er bestaat een objectieve werkelijkheid waarover wij uitspraken kunnen doen die op hun absolute
waarheid kunnen worden getoetst; wetenschap, vrij van subjectieve vooringenomenheid, is de weg
naar de absolute waarheid (het archimedisch punt);
5. Om de werkelijkheid te beschrijven hebben wij woorden nodig met een vaste, precieze en eenduidige
betekenis; die woorden corresponderen met de wereld zoals die is;
6. Alleen met dergelijke woorden (taal) kunnen wij zinnige uitspraken doen over de buitenwereld en kun-
nen die uitspraken op waarheid worden getoetst;
7. Elke vorm van figuratief taalgebruik, zoals metafoor, kan worden vermeden door het gebruik van let-
terlijke taal en dient ook te worden vermeden omdat zij niet eenduidig van betekenis is;
8. Objectiviteit is een zegen omdat wij aldus, uitstijgend boven onze persoonlijke vooringenomenheid,
een ware en eerlijke visie op de wereld krijgen;
9. Objectief zijn is rationeel zijn, subjectief zijn is irrationeel zijn en toegeven aan emoties;
10. Subjectiviteit doet mensen het contact met de werkelijkheid verliezen, is vooringenomen en dus niet
eerlijk en is zelfingenomen omdat de nadruk ligt op het persoonlijke.
In tegenstelling hiermee houdt de mythe van het subjectivisme volgens Lakoff en Johnson in (20, p.188):
1. Ons handelen kunnen wij het beste laten leiden door onze zintuigen en intuïtie;
2. Gevoelens, ontvankelijkheid voor schoonheid, ethisch handelen en spiritueel besef zijn de meest be-
langrijke dimensies in ons leven en zijn volledig subjectief;
3. De verbeelding is meervermogend dan de rede en kan ons bewustmaken van die dimensies;
4. Slechts de taal van de verbeelding, met name metafoor, kan uitdrukking geven aan onze unieke en
persoonlijke ervaringswereld; gewone taal is hiervoor niet geschikt;
5. Objectiviteit kan misleidend, oneerlijk en zelfs onmenselijk zijn omdat de relevantie van de persoonlijke
ervaringswerelden moet wijken voor het abstracte, universele en onpersoonlijke; wetenschap is on-
bruikbaar als het gaat om het kennen van essentiële dimensies van ons bestaan;
De bovenstaande tweespalt is oppervlakkig beschouwd te typeren met 'kennis contra meningen', 'weten
contra geloven' en 'rede contra verbeelding'. Zowel objectivisme en subjectivisme hebben volgens de au-
teurs belangrijke tekortkomingen en kunnen daarom niet langer onze enige keus in werkelijkheidsopvatting
bepalen.
Objectivistische filosofie is gericht op het vinden van de absolute waarheid en objectieve kennis daartoe,
en houdt zich niet bezig met de vraag hoe mensen iets als waar begrijpen. In deze zienswijze is metafoor
slechts een kwestie van taal en bestaat er niet zoiets als metaforische structurering van concep- ten, het-
geen veel verder gaat dan taal alleen. Wanneer iemand zou zeggen "deze ideeën vind ik moeilijk te verte-
ren" dan beschouwen Lakoff en Johnson dat als een uitdrukking van de metafoor "ideeën zijn voedsel". In
objectivistische zin is dit een omslachtige in plaats van een letterlijke zegswijze. Er zou hoogstens sprake
kunnen zijn van een zogenaamde dode metafoor. Namelijk, indertijd heeft men blijkbaar de overeenkomst
21

ontdekt tussen de inherente eigenschappen van 'idee' en van 'voedsel. Ten tijde van die ontdekking was er
misschien sprake van metafoor maar de waarheid is ontdekt, de metafoor had haar werk gedaan en ging
ter ziele (NB: een soortgelijke opvatting over de functie van modellen in wetenschap doet zich voor, zie
paragraaf 2.4). De gegeven eigenschappen van de twee objecten en de overeenkomsten ertussen be-
stonden reeds voordat deze door mensen werden ontdekt. Lakoff en Johnson brengen hier twee funda-
mentele bezwaren tegenin. Ten eerste bestaat de metafoor 'ideeën zijn voedsel' niet uit een objectieve
overeenkomstigheid tussen verschillende concepten. Deze structurele metafoor wordt gedragen door een
verzameling van ontologische metaforen (zoals 'de menselijke geest is een container', en 'ideeën zijn ob-
jecten') die 'idee' als entiteit in het leven roepen en er een dingmatig karakter aan geven. De overeenkom-
stigheid is het resultaat van metaforische structurering en niet een a-priori gegeven die d.m.v. een door
een creatieve gedachtensprong werd 'ontdekt'. Ten tweede is er geen sprake van inherente eigenschap-
pen maar van interactionele eigenschappen: eigenschappen die pas bestaansbetekenis krijgen in de in-
teractie tussen mens en wereld. Vanwege deze tekortkomingen verschaft objectivistische filosofie, volgens
de auteurs, onvoldoende basis voor de menswetenschappen (20, p.218).
De mythe van het subjectivisme ontkent de mogelijkheid om de menselijke werkelijkheid d.m.v weten-
schap vast te leggen in wetmatigheden. Betekenissen zijn persoonlijk: iets heeft alleen betekenis voor ie-
mand. Dat wat iets betekent is een kwestie van intuïtie, verbeelding en gevoelens en kan nooit geheel aan
iemand duidelijk gemaakt worden. Elke structurering is kunstmatig omdat ervaring geen natuurlijke struc-
tuur kent. derhalve ook betekenissen geen natuurlijke structuur, evenmin als de context waarbinnen de
ervaring plaatsvindt. De tekortkoming van deze mythe is volgens de auteurs dat onze ervaring weldegelijk
een natuurlijke structuur bezit (zie paragraaf 1.5: experiential gestalts). Metaforen stellen ons instaat om
persoonlijke, ongedeelde ervaringen toch partieel aan anderen duidelijk te maken juist vanwege de natuur-
lijke structuur van onze ervaringen.
1.6.2 De mythe van het 'experientialism': synthese van rede en verbeelding
In tegenstelling tot de twee hiervoor behandelde mythen beschouwen de auteurs hun alternatief wèl als
een adequate filosofische en methodologische basis voor menswetenschappen. Beide vorige mythen be-
steden geen aandacht aan de veronderstelling, dat mensen in een voortdurende interactie met hun omge-
ving komen tot betekenisverlening aan hun leefwereld (20, p.194). Het experientialistische alternatief be-
schouwt objectivisme en subjectivisme niet van onwaarde. Het neemt bepaalde aspecten ervan over en
geeft er een nieuwe betekenis aan.
De mythe van het 'experientialism' komt in eerste instantie voort uit die van het objectivisme en deelt de
overtuiging dat er objecten bestaan, onafhankelijk van de mens en dat kennis daaromtrent van belang is
voor een succesvol functioneren in de wereld. Objectiviteit is nog steeds mogelijk maar wel binnen een
bepaald cultureel conceptueel systeem. Objectiviteit wordt hiermee relatief ten opzichte van de manier
waarop de werkelijkheid wordt benaderd. In deze mythe is geen plaats meer voor een abso- lute waar-
22

heidspretentie. Waarheid is afhankelijk van begrijpen (zie 1.6.3). Dit maakt wetenschap niet onmogelijk.
Het vergt een herdefiniëring van het begrip wetenschap. Hiervan verwachten de auteurs dat in deze nieu-
we opvatting wetenschappers zich meer verantwoordelijk gaan voelen voor hun onderzoeksresultaten om-
dat zij gaan beseffen dat hun theorie‘n sommige aspecten van een verschijnsel belichten en andere ver-
donkeremanen.
Van subjectivistische zijde wordt overgenomen dat betekenis altijd betekenis is voor iemand. De betekenis
van eigenschappen van objecten die men ervaart komt alleen in interactie met die objecten tot stand. De
experiential gestalts geven hierbij aan welke begrippen voor iemand belangrijk zijn bij het samenhangend
maken (begrijpen) van zijn ervaringen. Tevens worden rede en verbeelding niet meer gezien als tegenpo-
len maar als de twee menselijke faculteiten die in samenwerking met elkaar ons begrip van werkelijkheid
tot stand brengen (zie ook 1.2.4).
In het kort is de experientialistische filosofie die Lakoff en Johnson ontwikkelen te typeren met drie the-
ma’s:
1. Waarheid is afhankelijk van het conceptuele systeem dat in gebruik is (het begrip van werkelijkheid);
2. Een conceptueel systeem bestaat merendeels uit metaforisch gestructureerde concepten en verder uit
direct aan ervaring ontsprongen concepten; in termen van deze concepten begrijpen wij onze ervarin-
gen;
3. Deze concepten (experiental gestalts) zelf zijn weer geworteld in ervaringen, dus betekenissen zijn in
feite voortdurend in beweging vanwege de interactie tussen ervaringen en concepten.
Tot slot van dit hoofdstuk wil ik nog stilstaan bij de implicaties van de hierboven besproken metafoortheo-
rie voor het vraagstuk van waarheid.
1.6.3 Waarheid en werkelijkheid
Alles wat tot nu toe naar voren is gebracht over metafoor is theorie, geïnspireerd door een mythe. Lakoff
en Johnson zijn de eersten om dit te onderkennen. Echter, zij zijn van mening dat hun metafoortheorie (de
interactieopvatting) meervermogend is dan andere bestaande theorie‘n (de substitutie- en de vergelij-
kingsopvatting) vanwege de vele bevestigingen, die de auteurs menen te hebben gevonden in het gangba-
re taalgebruik, voor de hypothese dat metafoor ook een cognitieve werkingskracht heeft. Welnu, aanne-
mende dat ons alledaags begrip van werkelijkheid wordt bepaald door metaforen dan zijn er nog twee
kwesties die de aandacht opeisen. Ten eerste: is metafoor soms ook werkzaam in het bepalen van ons
wetenschappelijk begrip van werkelijkheid? Deze kwestie staat centraal in het volgende hoofdstuk. Ten
tweede: wat zijn de implicaties van deze metafoortheorie voor het vraagstuk van waarheid? deze kwestie
komt nu aan de orde.
Zoals al gebleken is (in 1.2.3, 1.6.1 en 1.6.2) zien Lakoff en Johnson geen heil in het idee dat er een abso-
lute waarheid bestaat. Dit idee veroordelen zij niet alleen op grond van hun metaforentheorie als foutief,
23

maar ook op ethische gronden als sociaal en politiek gevaarlijk (20, p.159). Namelijk, aangezien metaforen
grotendeels bepalen wat iemand als werkelijkheid zal beschouwen, bestaat er een gerede kans dat men-
sen met macht (people in power) hun werkelijkheidsvoorstelling aan anderen opleggen zijnde dè werke-
lijkheid. Tegenover het idee van de absolute waarheid stellen zij nu het idee van de relatieve waarheid:
waarheid is afhankelijk van begrijpen. Dit houdt het volgende in. Iets krijgt pas betekenis voor iemand
wanneer hij dat iets (op metaforische of directe wijze) heeft begrepen. En dat begrijpen gebeurt in termen
van de concepten in het betrokken conceptueel systeem. Een uitspraak nu, gedaan in een bepaalde situa-
tie (context), begrijpen wij als waar wanneer ons begrip (de betekenis) van de uitspraak in voldoende mate
strookt met ons begrip (de betekenis) van de situatie waarin de uitspraak is gedaan. Deze twee betekenis-
sen zijn te vergelijken omdat ze met concepten tot stand zijn gekomen uit een en hetzelfde conceptuele
systeem. Het criterium 'in voldoende mate stroken met' heeft te maken met de doelen die men voor ogen
heeft bij begrijpen van uitspraken in situaties. Wanneer men bezig is iets te bewijzen dan zullen de bete-
kenis van de uitspraak en van de situatie waarschijnlijk dichter bij elkaar moeten liggen om als waar aan-
gemerkt te worden dan wanneer men een verhaal vertelt.
Veel concepten in een conceptueel systeem zijn metaforisch gestructureerd. Wanneer nu een uitspraak in
een bepaalde situatie waar is dan kan men stellen dat de betrokken metaforen waar zijn. De auteurs vin-
den het echter niet zo relevant of metaforen waar dan wel onwaar zijn. Ten eerste hebben metaforen de
eigenschap dat zij denken en handelen naar hun termen organiseren. Zodoende is een metafoor binnen
zijn eigen werkingssfeer in principe waar. Ten tweede is het veel relevanter, en hier komt wederom de
ethische houding van de auteurs naar voren, te onderzoeken welke metaforen in het denken van een
(sub)cultuur werkzaam zijn en welke implicaties deze hebben voor toekomstig handelen.
In dit hoofdstuk stond de theorie centraal dat metaforen voor een groot gedeelte ons begrijpen en ervaren
structureren. In een metafoor fungeert de 'B'-term als denkmodel bij het begrijpen van de 'A'-term. Hierbij
projecteert het denkmodel niet alleen zijn semantiek (de verbeelding) maar ook zijn syntax (de rationaliteit
of verbeeldingskracht) op de 'A'-term. Metafoor betekent niet meer het vergelijken van afzonderlijke eigen-
schappen op hun overeenkomstigheid, maar het denken in relaties van eigenschappen. Deze theorie heeft
betrekking op ons alledaags denken en handelen. In het volgende hoofdstuk nu, zal worden onderzocht in
hoeverre de werkingssfeer van metafoor zich ook uitstrekt naar ons wetenschappelijk denken en hande-
len. In dit hoofdstuk fungeert dan als het ware 'metafoor' zelf als focus op het frame 'wetenschap'. Er zal
uit blijken dat de vier essentiële eigenschappen van metafoor hun equivalenten hebben in het proces van
wetenschappelijke kennisvorming.
24

2. Het metaforische karakter van wetenschap
Het onderzoeken van wetenschap op haar metaforisch karakter, of alleen de veronderstelling ervan, impli-
ceert reeds dat ik een geheel ander beeld van wetenschap naar voren wil brengen dan het zogenaamde
standaardbeeld van wetenschap. In het standaardbeeld (het logisch-positivisme, zie ook 1.1) werd elke
vorm van figuratieve taal, dus ook metafoor, cognitief irrelevant verklaard. Het veronderstellen van metafo-
rische kwaliteiten bij wetenschap is hiermee lijnrecht in tegenspraak. Daarom zal ik eerst in paragraaf 2.1
een korte typering van dat standaardbeeld geven aan de hand van H. Koningsveld (Het verschijnsel we-
tenschap, 1976) en G.M. Huussen (De keerzijde van de munt, 1987). Het gaat hier met name om de ob-
jectiviteit en absolute waarheid van wetenschappelijke kennis. Het standaardbeeld levert specifieke pro-
blemen op waarvan ik er twee aanstip als overloop naar paragraaf 2.2. Hier komt onder de titel 'constructi-
visme' de nieuwere wetenschapsfilosofie aan de orde. Kenmerkend voor deze opvatting van wetenschap
is het relatieve en veranderlijke karakter van kennis. Met name binnen dit wetenschapsbeeld bestaat mijns
inziens de gelegenheid om het metaforisch karakter van wetenschap te onderzoeken. Allereerst zal ik dan
in paragraaf 2.3 uiteenzetten welke rol metafoor in de diverse contexten van wetenschappelijk handelen
kan spelen. Vervolgens zal ik in de paragrafen 2.4 en 2.5 het metaforische karakter 'hard maken' door aan
te aangeven welke equivalenten de vier essentiële eigenschappen van metafoor hebben in het proces van
wetenschappelijke kennisvorming. In paragraaf 2.6 zal ik het metaforische karakter van wetenschap nog
eens bondig samenvatten.
2.1 Het standaardbeeld van wetenschap: de logisch-positivistische
wetenschapsfilosofie
2.1.1 De taal van de wetenschap
Het standaardbeeld van wetenschap werd aanvankelijk geformuleerd door een aantal Weense geleerden
(w.o. M. Schlick, R. Carnap, Ph. Frank, V. Kraft, H. Feigl, O. Neurath en Fr. Waismann) in het manifest
Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis, 1929. Hierin pleitten zij voor een wijze van weten-
schapsbeoefening, waarmee de mensheid zich zou kunnen verlossen van de dwalingen en misleidingen
die voortspruiten uit metafysica en theologie. Bestaande kennis moest ontmythologiseerd worden. Weten-
schappelijke kennis mag uitsluitend bestaan uit logisch beredeneerde feitelijke kennis (15, p.14). Slechts
met deze kennis verkrijgt men een waar en eerlijk (dat wil zeggen onpartijdig) inzicht in de werkelijkheid.
Het gaat hier dus niet zomaar om 'n wetenschappelijke methode. Het gaat om het ontwikkelen van een
wereldbeeld waaraan alleen de logisch-positivistische wetenschap betrouwbare bijdragen kan leveren.
Deze wetenschapsopvatting "is het resultaat van de filosofische reconstructie van de natuurwetenschap-
25

pelijke werkwijze" (15, p.13). Ook in de sociale wetenschappen geldt de natuurwetenschappelijke methode
veelal als ideaalbeeld.
Taal is de drager van wetenschappelijk verantwoorde kennis, in de vorm van beweringen, die logisch van
structuur en empirisch van inhoud zijn. In het standaardbeeld is wetenschap een talige activiteit, namelijk
pas wanneer kennis geformuleerd kan worden in deze taal van de wetenschap dan is kennis universeel
waar en algemeen toepasbaar. Centraal in het standaardbeeld staat dan ook de opbouw van een een-
heidswetenschap ('unified science') in één taalsysteem. De basis voor deze eenheid der wetenschappen
ligt in de overtuiging dat alle wetenschappelijk verantwoorde kennis te reduceren moet zijn tot primitieve
termen, tot waarnemingstermen. De taal van de wetenschap bestaat uit twee soorten talen: de waarne-
mingstaal (of ding-taal) en de theoretische taal. Huussen gebruikt hier het onderscheid tussen het taalge-
bruik in het domein van de protocols (het p-domein, waar de waarnemingstaal gebruikt wordt) en het taal-
gebruik in het domein van de constructen (het c-domein, waar de theoretische taal wordt gebruikt) (15,
p.34 en 36). De waarnemingstaal bestaat uit singuliere waarnemingsuitspraken (dit-hier-nu uitspraken)
waarvan de waarheid d.m.v. onmiddelijke waarneming vast te stellen is. In deze taal wordt de basiskennis
geformuleerd waartoe alle andere, hetgeen Koningsveld noemt (43, p.45), bovenbouwkennis (in theoreti-
sche taal) terug te voeren moet zijn om verifieerbaar te zijn. En deze basis ('rock bottom of knowledge') is
theorie-onafhankelijk. Dat wil zeggen dat "de betekenis van de waarnemingstermen en de waarheid van
de waarnemingsuitspraken invariant zijn bij theorieverandering" (43, p.66/67). De betekenis en de waar-
heid van de basiskennis wordt in directe waarneming gegeven. De taal van het c-domein, de theoretische
taal, is vooral betogend en argumentatief van aard. De taal van het p-domein, de waarnemingstaal, is
vooral constaterend en beschrijvend van aard (15, p.38). De theoretische taal moet volgens bepaalde cor-
respondentieregels (operationele definiëring van theoretische termen) een empirische interpretatie krijgen
in de waarnemingstaal. Elke theoretische bewering moet in zulke ontwijfelbaar ware en basale ervarings-
gegevens te vertalen zijn om voor een serieuze rechtvaardigingspoging in aanmerking te komen. Recht-
vaardigen wil zeggen: beoordelen of de redenering logisch geldig is en feitelijk steekhoudend (15, p.15).
Het moge duidelijk zijn dat, wanneer men metafoor slechts opvat als een kwestie van figuratieve taal in al
haar dubbelzinnigheid en indirectheid, er voor haar in het standaardbeeld van wetenschap geen cognitieve
rol wordt weggelegd.
2.1.2 Het contextenonderscheid
Het ontwerpen van de taal van de wetenschap, wat logisch-positivistische wetenschapsfilosofen doen, be-
tekent een rationele reconstructie, of logische analyse, van de wetenschap (43, p.59). Hierbij wordt weten-
schap slechts opgevat als rationele activiteit. Deze opvatting levert het onderscheid op tussen enerzijds de
context van rechtvaardigen en anderzijds de context van ontdekken. In de context van (voortaan afgekort
tot: c.v.) rechtvaardigen vindt die rationele reconstructie (logische analyse) plaats van kennisaanspraken.
In het standaardbeeld bestaat wetenschap alleen maar in deze context. De manier waarop wetenschap-
pers tot hun kennisaanspraken (in de vorm van begrippen, wetten en theorie‘n) komen wordt als niet rele-
26

vant verondersteld voor de filosofische vraag naar de rechtvaardiging van kennis en behoort derhalve niet
tot de wetenschap. Het ontwikkelen van kennisaanspraken hoort thuis in de c.v. ontdekken. In deze con-
text 'mag alles', men is er niet aan regels gebonden. Men mag hier een ontdekking van een stukje kennis
baseren op verbeelding, intu•tie, creativiteit, een goddelijke ingeving of zelfs een droom. Deze vormen
echter nooit de rechtvaardigingsgrond voor kennis. Het resultaat van een ontdekking wordt pas tot 'kennis'
wanneer het logisch consistent en empirisch bevestigd is bevonden. De logische analyse staat garant voor
de waardenvrijheid van gerechtvaardigde kennis, immers in de logica spelen politieke, cultuurhistorische
en ethische factoren geen rol. De empirische toetsing garandeert de feitelijke waarheid van gerechtvaar-
digde kennis.
2.1.3 Twee kwesties
Het hierboven kort getypeerde standaardbeeld van wetenschap levert met name twee vraagstukken op die
van belang zijn voor mijn onderzoek aangaande het metaforisch karakter van wetenschap. Het gaat hier
om wat Huussen noemt het epistemologische probleem van het toetsen enerzijds en het methodologische
belang van de c.v. ontdekken (ontdekken als vooruitgrijpen) anderzijds. Ik laat hier de kritiek op het (verifi-
cationisme van het) standaardbeeld vanuit de kritisch-rationalistische wetenschapsfilosofie buiten be-
schouwing.
Het toetsen van een theoretische uitspraak (een hypothese) aan ervaringsgegevens levert een specifiek
probleem op. Deze "ervaringsgegevens behoren tot het p-domein en dat is ongeneeslijk behept met on-
zekerheid" en "onwetendheid" (15, p.77 en 38). De onzekerheid bestaat hierin dat men een 'feit' hoogstens
vast kan stellen met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid. De onwetendheid bestaat hierin dat
men nog 'feiten' over het hoofd gezien kan hebben. "De veronderstelling dat een 'feit als een paal boven
water staat' is (...) allerminst gerechtvaardigd" (15, p.77). De empirische toetsing gaat zo altijd gepaard
met aanvullende veronderstellingen (hulphypothesen) om die onzekerheid en onwetendheid buiten het
onderzoeksveld te sluiten (Huussen spreekt hier van 'provisorische veldafsluitingen'). Dit maakt de empirie
als toetsingsgrond minder empirisch dan in het standaardbeeld wordt gesuggereerd. Hiermee komt naar
voren dat het bestaan van feiten altijd afhankelijk is van veronderstellingen. Of zoals Huussen het uitdrukt:
"achter het samenspel van 'theorie' en 'feit' zitten opvattingen over het 'veld'" (15, p.78). Dit impliceert dat
een theorie niet meer een afspiegeling kan zijn van dè waarheid die gegeven is in de onmiddellijke waar-
neming van 'de feiten', zoals dat in het standaardbeeld wordt gesteld. Waarheid heeft nu in plaats van een
absoluut een voorwaardelijk karakter gekregen.
De kwestie van het methodologisch belang van de c.v. ontdekken houdt hiermee verband. Koningsveld
(43, p.60) en Johnson (14, p.49) brengen de ontdekking van Hempel (een Berlijnse logisch- positivist) naar
voren dat vele theoretische termen zich niet zondermeer in waarnemingstermen laten vertalen. De opvat-
ting dat een (gerechtvaardigde) theorie de afspiegeling is van de waarheid werd ook hiermee geproblema-
tiseerd. Er bleken intermediaire schakels nodig te zijn om theorie aan empirie te 'linken'. Deze intermediai-
re functie wordt vervult door modellen. In het standaardbeeld zijn modellen een hulpmiddel bij het vinden
27

van nieuwe kennis (de c.v. ontdekken) maar anderzijds beschouwde men hen logisch niet als relevant
voor de rechtvaardiging van die kennis. Echter, voordat een onderzoeker een theorie kan opstellen (in de
context van ontdekken) moet hij zich reeds een beeld gevormd hebben van zijn onderzoeksveld, want hij
kan niet alles tegelijk onderzoeken. Met dat beeld, of model, grijpt de onderzoeker als het ware reeds
vooruit op theorievorming en het constateren van feiten (15, p.79). De groei (de wording of genese) van
wetenschappelijke kennis maakt een integraal onderdeel uit van de wetenschappelijke methode. De c.v.
ontdekken krijgt hiermee een methodologische relevantie. Immers, de manier waarop (het model waar-
mee) een onderzoeker tot kennisaanspraken is gekomen bevat in feite allerlei keuzemomenten aan de
hand waarvan een onderzoeker zijn handelen richting geeft. Dit maakt wetenschapsfilosofisch onderzoek
naar het regelgeleid karakter van wetenschappelijk handelen in de c.v. ontdekken relevant. De wording en
het resultaat van een wetenschappelijk onderzoek zijn geen gescheiden aangelegenheden meer.
De twee hier aangestipte kwesties impliceren een geheel andere wetenschapsopvatting dan het stan-
daardbeeld. Het idee van de 'afspiegelingstheorie van de waarheid' wordt op twee manieren sterk gerelati-
veerd. Ten eerste blijken de ervaringsgegevens (de basiskennis), waarin de waarheid onmiddellijk gege-
ven wordt, geen theorieonafhankelijk karakter te hebben. Zij zijn relatief ten opzichte van veronderstellin-
gen (theorieën) over het onderzoeksveld en eventueel dieperliggende vraagstukken (bijvoorbeeld de men-
selijke aard of ontologie). Ten tweede kan een theorie doorgaans niet regelrecht in waarnemingstermen
worden vertaald maar slechts door de tussenkomst van modellen. En deze modellen preluderen op theo-
rievorming en waarneming van feiten. Het openbreken van dit standaardbeeld van wetenschap komt tot
uiting in wat genoemd wordt de constructivistische wetenschapsfilosofie.
2.2 De nieuwere wetenschapsfilosofie: het constructivisme
2.2.1 Wetenschap als dynamisch systeem
Het constructivisme is een benaming voor een zeer gemêlleerd gezelschap wetenschapsfilosofen (w.o.
Kuhn, Feyerabend, Piaget, Hesse, Harré, Van Peursen, Toulmin, Polanyi, Hanson, Dewey en Peirce). Wat
deze denkers volgens Van Peursen (in: De opbouw van de wetenschap) gemeenschappelijk hebben is het
benadrukken van het contextuele karakter van wetenschap (33, p.118 e.v.). Wetenschap is geen gesloten
systeem dat los en waardevrij kan staan ten opzichte van de dagelijkse waardengebonden werkelijkheid.
Het hiervoor besproken standaardbeeld stelt wetenschap voor als een logisch gesloten systeem waarin
het empirisch materiaal zonder verstoringen teweeg te brengen zijn weg vindt. In de constructivistische
opvatting is wetenschap een dynamisch, dat wil zeggen een open systeem dat voortdurend in interactie
verkeert met de empirische werkelijkheid. De context werkt in op de wetenschap maar tegelijk construeert
de wetenschap schema's en legt die aan de context op. Wetenschap en werkelijkheid dringen in elkaar
door. Of beter gezegd, wetenschap maakt deel uit van de werkelijkheid die zij onderzoekt. Omdat in deze
28

opvatting wetenschap mede de werkelijkheid construeert krijgt hier de wetenschappelijke methode een
ruimere betekenis. Namelijk, ook de wording, de genese van een wetenschappelijk kennissysteem be-
paald mede de geldigheid van het systeem. Zodoende krijgt de heuristiek, of algemener gezegd de c.v.
ontdekken, ook methodologische relevantie. Dit betekent dat de instrumenten van het ontdekken, waaron-
der metafoor, een cognitieve significantie krijgen. De voortdurende interactie tussen wetenschap en de
empirische werkelijkheid heeft ook geleid tot de opvatting dat kennis altijd in ontwikkeling verkeert. Kennis
is nooit af maar altijd in wording. Dit betekent dat de kennisleer in de constructivistische wetenschapsop-
vatting rekening moet gaan houden met het 'genetische' karakter van kennis. Hiertoe heeft Piaget een ge-
netische epistemologie ontwikkeld.
In 'Wetenschappen en Werkelijkheid' stelde Van Peursen zich onder andere de vragen 'hoe krijgt de mens
via zijn wetenschap greep op de werkelijkheid?' en 'hoe verhouden zich wetenschap en dagelijkse ervaring
tot elkaar?' Bij de beantwoording hiervan heeft hij wetenschap gekenmerkt als een bepaalde strategie,
een beleid dat de mens voert t.o.v. zijn werkelijkheid. Hieruit komt al naar
voren dat het in wetenschap niet zozeer gaat om kennis vanwege de kennis maar om kennis ten behoeve
van het menselijk handelen. Kennis ontspringt aan en keert terug op menselijk handelen. Het centraal stel-
len van het menselijk handelen blijkt ook uit zijn opvatting dat taal in wezen handelingstaal is. Uit de dage-
lijkse taal vloeien allerlei handelingsconsequenties voort. Zij is evaluerend en verrassend van karakter.
Wetenschap speelt zich ook af in de taal. Maar hier wordt geprobeerd om het verrassende van de dage-
lijkse taal in te perken tot het vanzelfsprekende (formele) van wetenschappelijke taal. In 'Wetenschappen
en Werkelijkheid' typeert Van Peursen de relatie tussen alledaags en wetenschappelijk handelen en taal-
gebruik als volgt. "De wetenschappen maken (..) deel uit van het menselijk handelen en behoren zo zelf tot
de menselijke cultuurwereld" (32, p.221). "De mens tracht een sociaal en cultureel verantwoord beleid,
uiteindelijk een zinvol levensbeleid op te stellen. De wetenschappen vormen tegen deze achtergrond een
gekortwiekt handelen, 'gekortwiekt' omdat de praxis pas via distantiëring en schematisering tot theorie kan
worden. De handelingstaal wordt methodisch ingeperkt om tot zuivere verklaringen, beschrijvingen en toe-
passingsvoorschriften te komen" (32, p.223). "Waar de wetenschappen toch altijd naar een afgebakend
methodologisch gebied, een afgesloten systeem streven daar is de dagelijkse taal onafgesloten, aan een
gedurige wisseling onderhevig" (32, p.221). Wetenschap is derhalve ingebed in de dagelijkse leefwereld,
maar probeert zich terwille van haar methode er tijdelijk van te distantiëren en af te sluiten door middel van
formalisering en abstrahering. De objectiviteit die zo bereikt wordt is tijdelijk en staat niet los van de norma-
tieve en waardengebonden context, van waaruit het wetenschappelijk onderzoek was vertrokken. Weten-
schappelijke kennis dient altijd weer geëvalueerd te worden op zijn consequenties voor de menselijke cul-
tuurwereld, aldus Van Peursen over zijn model van de wetenschappen (32, p.215 e.v.).
Door het menselijk handelen centraal te stellen komt Van Peursen op de typering van wetenschap als een
strategie. Daarmee geeft hij tevens het contextuele en het dynamische karakter ervan aan. Een strategie
is alleen zinvol binnen een bepaalde context en wanneer in de loop van de tijd de bepalende factoren ten
aanzien van de context zich wijzigen wordt de strategie daar op aangepast.
29

2.2.2 Begrijpen is ingrijpend
In deze paragraaf komt het constructieve karakter van wetenschap nader aan de orde. Wetenschap is,
zoals hierboven bleek, op te vatten als een beleidsinstrument waarmee de mens ingrijpt op de werkelijk-
heid en zich zo een leefwereld construeert. Nu kan men zeggen dat de aard van het instrument (de me-
thode) in wezen bepaalt welke wereld als werkelijkheid zal worden ervaren. Met andere woorden, afhanke-
lijk van de methode van benaderen van de werkelijkheid zal deze zich laten kennen. Met de aard van de
methode wordt hier dan niet alleen bedoeld de gebruikte techniek maar ook de aannames die er aan ten
grondslag liggen. In paragraaf 2.1.3 kwam reeds naar voren dat ontdekken reeds een vooruitgrijpen is op
theorievorming en constatering van feiten. Dit vooruitgrijpen heeft het karakter van ingrijpen. Feiten zijn
hier theorieafhankelijk. Voordat een onderzoeker zinvolle waarnemingen kan doen moet hij zijn ontvanke-
lijkheid voor empirische gegevens reeds in hoge mate hebben georganiseerd (de noodzakelijkheid hiervan
komt in 2.4 uitgebreid aan de orde). Deze organisatie vóóraf wordt deels geëxpliciteerd maar blijft deels
ook onuitgesproken. Een onderzoeker hanteert openlijk definities, modellen en veronderstellingen om zijn
onderzoeksobject te identificeren, hanteerbaar te maken en het onderzoeksveld af te sluiten. Daarnaast
berust zijn organisatie van het onderzoek op wat Kuhn heeft genoemd een paradigma. Dit is een vaak on-
bewust aanwezige werkelijkheidsopvatting waarop het wetenschappelijke systeem waarin de onderzoeker
zich bevindt gebaseerd is. Het betreft hier onuitgesproken kennis omtrent de werkelijkheid ('tacit know-
ledge' in termen van Polanyi, 33, p.121). Zijn begrip van het onderzoeksobject maakt een onderzoeker
mogelijk door vooraf met theorie de werkelijkheid als het ware naar zijn hand te zetten. Huussen noemt in
deze Feyerabend die naar voren bracht dat met de constructie van een theorie tegelijk ook een empirisch
draagvlak tot stand komt (15, p.78). Dus 'anything goes'. Het lijkt echter ook naar mijn mening niet ge-
rechtvaardigd om op grond van dit constructieve karakter van wetenschap zich over te geven aan een an-
archistisch relativisme. Want elk wetenschappelijk kennen is noodzakelijkerwijs een gedeeltelijk kennen.
De vele verschillende onderzoeksstrategieën ten aanzien van het verschijnsel 'organisatie' bijvoorbeeld,
die Morgan in 'Beyond Method' aan het woord laat, belichten ieder een bepaalde kwaliteit van 'organisatie'.
Het is logisch onmogelijk en verder ook niet zinvol om vanuit de realiteit van de ene onderzoeksstrategie
een andere te miskennen. Veel zinvoller zou het volgens Morgan zijn wanneer men ging inzien dat de be-
naderingen elkaar aanvullen en bij elkaar het verschijnsel 'organisatie' gestalte geven.
In het constructivisme zijn ontdekken en rechtvaardigen veel nauwer op elkaar betrokken dan in het stan-
daardbeeld van wetenschap. Ontdekken staat daar volkomen los van rechtvaardigen, en heeft cognitief
geen significantie. Maar in het constructivisme krijgen instrumenten van ontdekken wel een cognitieve sig-
nificantie. Dit is een reden om stil te staan bij de contexten van wetenschappelijk handelen en de rol die
metafoor daarin kan spelen.
30

2.3Het contextonderscheid en de rol van metafoor
De titel van deze paragraaf roept direct de vraag op 'wèlk contextonderscheid?'. Want in het standaard-
beeld werden de contexten van wetenschappelijk handelen heel anders geïnterpreteerd dan in de con-
structivistische wetenschapsopvatting. En er zijn zelfs constructivisten die elk contextonderscheid zinloos
vinden (bijvoorbeeld Kuhn). Ik zou hierin niet willen meegaan terwille van de hanteerbaarheid van het be-
grip 'wetenschap'. Wat duidelijk in het bovenstaande naar voren is gekomen is dat naast de c.v. recht-
vaardigen ook de c.v. ontdekken wetenschapsfilosofisch (dat wil zeggen logisch èn epistemologisch) van
belang geacht moet worden. In het onderstaande wil ik het contextonderscheid en de rol van metafoor be-
spreken in de nuancering, die Withaar aanbrengt in zijn artikel 'De Context of Persuasion, een voorstel tot
ruilverkaveling'. Het onderscheiden van een derde context, namelijk die van het overtuigen, moet naar zijn
mening leiden tot het formuleren van hanteerbaarder probleemgebieden bij de wetenschapsfilosofische
reconstructie van het wetenschappelijk handelen (41, p.46). Schematisch stelt Withaar de relatie tussen
wetenschapstheorie (door mij geïnterpreteerd als wetenschapsfilosofie) en wetenschap voor op basis van
het onderscheid dat Kaplan aanbrengt tussen 'reconstructed logic' en 'logic in use' (41, p.44):
Het onderscheid tussen de contexten onderling berust voornamelijk op de verschillende intenties die aan
het wetenschappelijk handelen ten grondslag kunnen liggen:
1. de c.v. ontdekken: innovatie van theorieën;
2. de c.v. overtuigen: aannemelijk maken dat een theorie of idee de moeite van een
researchprogramma waard is;
3. de c.v. rechtvaardigen: toetsing van theorieën.
Dit schema suggereert dat wetenschap een rechtlijnig proces is van innovatie, selectie en toetsing van
theorie‘n en dat hiertussen scherpe scheidingen bestaan. Withaar wijst er echter op dat het wetenschap-
pelijk handelen zich afwisselend in de verschillende contexten afspeelt en dat het onderscheid ertussen
gradueel van aard is. In de nu volgende subparagrafen zal ik per context aangeven welke rol metafoor in
31

het desbetreffende wetenschappelijk denken en handelen kan spelen. Bij de c.v overtuigen komt dan te-
vens aan de orde de onderbouwing van Withaar voor het onderscheiden van deze derde context.
2.3.1 De context van ontdekken: metafoor als heuristisch instrument
In de c.v ontdekken gaat het om het vinden van nieuwe hypothesen (nieuwe probleemstellingen) ter ont-
wikkeling van wetenschappelijke kennis. Centraal staat hier de heuristiek: de kunst van het vinden. De rol
nu, die voor metafoor in deze context is weggelegd is de rol van heuristisch instrument. In het vorige
hoofdstuk werd metafoor getypeerd als model in termen waarvan wij denken (en navenant ook handelen),
als denkmodel. Bertels en Nauta karakteriseren de functie van denkmodellen in wetenschap als 'het stu-
ren van het intuïtief wetenschappelijk denken' (2, p. 119). Sommige wetenschapsfilosofen bestuderen het
proces van het ontwikkelen van hypothesen slechts als het plegen van inductie op, als een logische en
gedetermineerde generering van (te toetsen) beweringen uit een verzameling reeds voorhanden feitenma-
teriaal. Van Peursen wijst er echter op dat dat feitenmateriaal niet uit de lucht is komen vallen, maar dat
het een resultaat is van een denkstrategie ingebed in het beleid dat een wetenschap belichaamt t.o.v. de
werkelijkheid (32, p.232). Het proces van hypothesevorming kent natuurlijk een inductief aspect maar het
reeds veel eerder begonnen.
Wanneer nu in de c.v. ontdekken de innovatie van theorieën centraal staat, dan betekent dat dat weten-
schappers hun denkstrategie moeten veranderen om die vernieuwing te vinden. "De inzet van een nieuwe
denkstrategie vindt plaats als de drempelwaarde van bepaalde variabelen wordt overschreden" (32,
p.233). Dit wil zeggen dat het begrippenkader (de formele en abstracte voorstellingen) in termen waarvan
onderzoekers denken en handelen, dus de taal van een wetenschap, niet meer toereikend is om de empi-
rische gegevens te bevatten. Zoals reeds is betoogd heeft metafoor de kracht om een begrippenkader
(een conceptueel systeem) te herdefiniëren. Het veranderen van denkstrategie is het veranderen van
denkmodel of, het veranderen van "the way of making sense of a disturbing situation" (Van Peursen haalt
hier Kaplan aan, 32, p.232). Een nieuw denkmodel, een nieuwe metafoor stelt de problematische werke-
lijkheid in een nieuw daglicht en kan zo de vindpogingen tot een nieuw begrip van werkelijkheid richtingge-
ven (de creatieve wending in aandacht) en concenteren (belichten en ver- donkeremanen). Als men in-
stemt met de opvatting dat deze 'way of making sense' meer is dan slechts een statistische exercitie op
het terrein der gegeven feiten, dan erkent men impliciet ook de mogelijkheid dat metafoor het intuïtief we-
tenschappelijk denken en handelen kan sturen en concenteren. Dat metafoor ook daadwerkelijk bij het
ontdekken van nieuwe kennismogelijkheden een rol speelt komt in de paragrafen 2.4 en 2.5 en in hoofd-
stuk 3 nader aan de orde.
De heuristische functie van metafoor in de c.v. ontdekken heeft in feite een tweeledig karakter. Aan de ene
kant kan zij het intuïtief wetenschappelijk denken sturen en concentreren. Dit is hierboven uiteengezet.
Daarnaast kan metafoor mijns inziens ook de wetenschapsfilosoof helpen bij het reconstrueren van regels
volgens welke het doen van ontdekkingen verloopt. Withaar meldt dat het vinden van regels voor het doen
van ontdekkingen nogal achter gebleven is bij het vinden van de regels voor het rechtvaardigen of het
32

overtuigen. Dit berust op de moeilijkheid dat creativiteit verondersteld wordt een ongeregeld karakter te
hebben. Maar de vraag naar de regels van het ontdekkingsspel blijven actueel, omdat ontdekken geen
passief gebeuren is, dat de onderzoeker overkomt, maar iets waaraan hij actief werkt. Ontdekken is han-
delen. De regels voor het doen van ontdekkingen kunnen opgevat worden als procedures of strategieën,
die een wetenschapper hanteert om de kans op een ontdekking maximaal te laten zijn. Een van de moge-
lijke procedures lijkt mij het bewust gebruiken van metaforen. De essentie van de heuristiek is mijns in-
ziens het ontdekken van een nieuwe realiteit, die een transformatie bete- kent van de bestaande realiteit.
Binnen de c.v. ontdekken kan juist metafoor het vinden van nieuwe realiteiten bevorderen omdat zij de
kracht heeft een begrippenkader te transformeren. Het ontdekken krijgt dan iets van een beeldenstorm.
Men projecteert in gedachten achtereenvolgens allerlei beelden (voorstellingen) op de 'disturbing situation'
om te zien welk beeld (verbeelding en rationaliteit) 'aanslaat'. Het blijft natuurlijk nog de vraag in hoeverre
een creatief moment bewust te organiseren is. Echter het bewust hanteren van metaforen kan mijns in-
ziens een methode zijn om ontdekkingen te bevorderen. En de regels die hierin te vinden zijn zullen ge-
deeltelijk te maken hebben met de interne rationaliteit van een metafoor, met de gebruikslogica van het
denkmodel. Bijvoorbeeld, wanneer men gaat beseffen dat de rationaliteit binnen een bepaald denkmodel
niet meer voldoet voor het begrijpen van een bepaalde realiteit dan kan men zich bewust richten op het
vinden van een nieuw denkmodel (d.m.v. zo'n beeldenstorm) waarvan de rationaliteit dit gebrek overwint.
Metafoor als heuristisch instrument kan dus enerzijds de wetenschapper helpen bij het vinden van moge-
lijke nieuwe kennis en anderzijds de wetenschapsfilosoof bij het vinden van regels volgens welke weten-
schappers tot nieuwe kennis proberen te komen.
2.3.2 De context van overtuigen: metafoor als retorisch instrument
De relevantie van het onderscheiden van de c.v. overtuigen is volgens Withaar drieledig (41, p.46 e.v.).
Ten eerste maakt deze derde context het mogelijk om begripsmatige verwarring en schijndiscussies tus-
sen ontdekken en rechtvaardigen te verhelpen. Zowel onder de noemer van ontdekken als van rechtvaar-
digen maken wetenschapsfilosofen zich druk over aangelegenheden die te maken hebben met overtuigen.
Zo hoort volgens hem Lakatos' opvatting over rivaliserende researchprogramma's thuis onder de noemer
van overtuigen en niet van rechtvaardigen. Withaar laat Achinstein zeggen, dat er geen reden is om zo'n
rigoreus verschil te maken tussen 'reasons for accepting a hypothesis' (c.v. rechtvaardigen) en 'reasons
for suggesting a hypothesis in the first place' (c.v. ontdekken). Impliciet betekent dit dat er (in mijn woor-
den) ook nog zijn 'reasons for trying to accept a hypothesis'.
Ten tweede stelt het maken van het onderscheid tussen overtuigen en rechtvaardigen de wetenschapsfi-
losoof beter in staat om inzicht te krijgen in de rol van intern- en extern-wetenschappelijke factoren die van
invloed zijn op het wetenschappelijk handelen. Namelijk in de c.v. overtuigen is de cognitieve situatie van
(een groep) wetenschappers veel zwakker dan die in de c.v. rechtvaardigen. Dit wil zeggen, de situatie
waarin men een keus moet maken uit alternatieve researchprogramma's wordt gekenmerkt door twijfel en
onzekerheid, omdat men logischerwijs nog niet beschikt over voldoende theoretische en empirische argu-
33

menten voor of tegen (want het eigenlijke onderzoek moet nog gedaan worden). Withaar veronderstelt hier
dat men zich bij de selectie van programma's in meerdere mate zal beroepen op buitenwetenschappelijke
argumenten (van politieke, economische of maatschappelijke aard) dan het geval is bij toetsing van theo-
rieën. Dit is temeer waarschijnlijk omdat bij het beoordelen van onderzoeksvoorstellen veelal niet-
wetenschappelijke partijen ook iets te zeggen hebben, zoals programmeringscommissies, researchinstitu-
ten en kapitaalverschaffers.
Ten derde spelen bij het aanvaardbaar maken van een hypothese (c.v. overtuigen) regels van een geheel
andere orde een rol dan bij het suggereren ervan (c.v. ontdekken). Bij het overtuigen gaat het om een so-
ciaal interactie proces tussen wetenschappers (en niet-wetenschappers), bij het ontdekken gaat het om
een interactie tussen onderzoeker en zijn object van onderzoek.
De rol van metafoor in deze context van wetenschappelijk denken en handelen is mijns inziens de rol van
retorisch instrument. In deze context komt het voor een wetenschapper aan op het overtuigend redeneren
zonder dat hij reeds een exact inzicht heeft in de onderhavige materie. Zowel de verbeelding als de ratio-
naliteit ervan kunnen bijdragen aan het overtuigen van betrokkenen van de zin van een onderzoeksalter-
natief. Een voorbeeld hiervan heb ik aangetroffen in de proceedings van congressen die in 1985 gehouden
werden over 'Management voor een nieuwe Tijd' (Stufkens). Op deze congressen stond het belang cen-
traal van het ontwikkelen van een geheel nieuwe organisatietheorie geschoeid op de leest van het trans-
formatiedenken (deze manier van denken en zijn gevolgen voor organisatietheorie komt in hoofdstuk 3
aan de orde). Voor uitverkochte zalen managers en andere leidinggevende personen uit de dagelijkse
praktijk van organisaties werd door wetenschappers deze nieuwe (dat wil zeggen actuele) manier van
denken over organisaties en hun management ontvouwd. Een van de sprekers (40, p.29) bracht de ontwij-
felbare noodzaak om transformatiedenken als alternatief serieus te nemen in de beeldspraak van een op-
komende vloed, die stukje bij beetje de zandforten van de gevestigde opvattingen (de instituties van het
sociale leven) zal omspoelen en neerhalen. Het zou dan ook geen zin meer hebben om te proberen het tij
te keren en met opgestroopte broekspijpen de verzakkende forten nog te herstellen. In dit staaltje van re-
toriek wordt de onafwendbaarheid van de loop van de sociale geschiedenis gebruikt om het belang van
een onderzoeksalternatief te onderstrepen. Men zou tegen dit voorbeeld in kunnen brengen dat het niet
thuishoort in de c.v. overtuigen maar in de c.v. toepassen, die ook wel onderscheiden wordt. Hier zou ik
tegenin willen brengen dat het werken aan de toepassingsmogelijkheden van een theorie-alternatief gelijk
op kan gaan met het pleiten voor de ontwikkeling ervan omdat de selectiebeslissing mede kan afhangen
(met name in een toegepaste wetenschap als organisatiekunde) voor de animo die bestaat in de 'toepas-
singsmarkt' voor het bewuste alternatief. Bovendien betreft het in dit voorbeeld een onderzoeksalternatief
dat zeer pril is en grotendeels nog gestalte moet krijgen. Op deze gronden acht ik dit voorbeeld van meta-
foor in de context van overtuigen gepast.
34

2.3.3 De context van rechtvaardigen en metafoor
Een van de alternatieve geluiden die ik in deze scriptie wil laten horen t.o.v. het standaardbeeld van we-
tenschap is de suggestie dat ook de c.v. rechtvaardigen te maken heeft met de werkingssfeer van meta-
foor. In paragraaf 1.2.4 werd metafoor als denkmodel gekenschetst als de vereniging van verbeelding
(semantiek) en rationaliteit (syntax). Wat ik hier wil suggereren is dat die verbeeldende rationaliteit in alle-
drie de contexten van wetenschappelijk handelen werkzaam is, zij het in verschillende 'mengverhoudin-
gen'. In de c.v. ontdekken is het handelen van een onderzoeker met name gericht op het vinden van een
nieuwe verbeelding van de waargenomen werkelijkheid. Men zou kunnen zeggen dat in metafoor als heu-
ristisch instrument de verbeelding de overhand heeft over de rationaliteit vanwege het creatieve karakter
van deze context. In de c.v. overtuigen probeert de onderzoeker een bepaalde gecreëerde verbeelding
van zijn onderzoeksobject aan de man te brengen. Hier zou men kunnen zeggen dat in metafoor als reto-
risch instrument de verbeelding en de rationaliteit aan elkaar gewaagd zijn. Het gaat hier immers om het
overbrengen van de verbeelding d.m.v. argumenteren. In de c.v. rechtvaardigen, waar theorie‘n op hun
logische consistentie worden getoetst, wordt de rol van de verbeelding teruggedrongen tot het leveren van
formele modellen (ook voorstellingen omtrent de werkelijkheid) om daarmee zo steriel mogelijke operaties
te kunnen uitvoeren aan het lichaam van kennisaanspraken om het zo te toetsen op zijn formele levens-
vatbaarheid. Anders gezegd, in deze context overheerst de rationaliteit (de gebruikslogica) van het denk-
model waarmee kennisaanspraken zijn gegenereerd. De doorwerking van metafoor tot in de c.v recht-
vaardigen komt nader aan de orde in paragraaf 2.5 (modellen).
Het aangeven van het metaforische karakter van wetenschap heb ik tot nu toe gedaan aan de hand van
contexten die een wetenschapsfilosoof kan hanteren om het wetenschappelijk handelen op zijn regelgeleid
karakter te onderzoeken. Hierbij heb ik gesuggereerd dat metafoor in zowel de context van ontdekken als
overtuigen en rechtvaardigen een rol zou kunnen spelen. Hieronder zal ik aan de hand van een andere
dwarsdoorsnede door het verschijnsel wetenschap nader onderbouwen dat metafoor ook werkelijk in de
diverse contexten van wetenschap werkzaam is. Namelijk, de essentiële eigenschappen van metafoor (zie
1.2.4), zoals die ons dagelijks begrip van werkelijkheid structureert, blijken alle hun equivalenten te hebben
in de wereld van de wetenschap. En zoals reeds in paragraaf 2.2 is opgemerkt staan die twee werelden
niet ver van elkaar af.
2.4 Analogie en Abstractie
2.4.1 Analogiegebruik in wetenschap
Zowel metaforen als modellen (ook op te vatten als een soort metafoor) werken op basis van analogie (21,
h1, passim). Het begrip 'analogie' herbergt een aantal nuances in zich die van elkaar moeten worden on-
derscheiden. Ten eerste betekent analogie zowel de relatie als de begrippen die er door aan elkaar gerela-
35

teerd worden. Men zou kunnen zeggen: 'bureaucratie' heeft een analogie met 'machine' (denk maar aan
'ambtenarenapparaat' of 'papiermolen') en 'bureaucratie is een analogie van 'machine'. In het eerste geval
gaat het om de relatie en spreekt men van analogie (analogy). In het tweede geval gaat het om de begrip-
pen die aan elkaar gerelateerd worden en spreekt men in het Engels van 'analogues'. In het Nederlands
zou ik dit 'analogen' willen noemen. 'Bureaucratie' en 'machine' zijn analogen van elkaar (het tweede ge-
val) of zij hebben een analogie met elkaar (het eerste geval).
Ten tweede is het gebruikelijk om analogie niet op te vatten als overeenkomstigheid tussen 'dingen' maar
tussen relaties van 'dingen'. Zowel 'bureaucratie' als 'machine' zijn complexen van aan elkaar gerelateerde
eigenschappen, het zijn relata. Analogie wijst bijvoorbeeld op de overeenkomstigheid tussen het complex
van aan elkaar gerelateerde eigenschappen dat iets tot 'bureaucratie' maakt en het complex eigenschap-
pen dat iets tot 'machine' maakt.
Leatherdale brengt een verdere nuancering aan in het analogiebegrip. Hij onderscheidt nog manifeste
analogie (manifest analogy) en (van elders) aangevoerde analogie (imported analogy). Hij brengt naar vo-
ren dat de voortgang van wetenschappelijke kennisvorming in essentie afhankelijk is van de werking van
analogie maar dat daarbij het accent vaak is komen te liggen op de overeenkomstigheid tussen com-
plexen van eigenschappen gegeven in onmiddelijke zintuigelijke ervaring (sense experience). Daarente-
gen bestempelt hij de aangevoerde analogie tot waarlijk instrument voor wetenschappelijke ontdekkingen
(vergelijk hiermee de creatieve metafoor). Bij aangevoerde analogie gaat het om het zien (niet zintuigelijk
maar met het geestesoog) van overeenkomsten tussen complexen die afkomstig zijn uit zeer verschillen-
de ervaringsgebieden. De manifeste analogie betreft bijvoorbeeld de overeenkomsten tussen de com-
plexen van eigenschappen van een appel en een peer. De aangevoerde analogie betreft bijvoorbeeld de
overeenkomst tussen de val van een appel en de verhouding tussen de aarde en de maan. Deze koppe-
ling tussen twee totaal andersoortige ervaringscomplexen bracht Isaac Newton tot het formuleren van zijn
gravitatiewet. Leatherdale noemt zo'n koppeling tussen twee (andersoortige) ervaringsgebieden een 'ana-
logical act' en stelt deze als volgt voor (21, p.15). Een wetenschapper beheerst een massa aan gegevens,
theorie‘n en veronderstellingen. Niet al deze materie kan echter tegelijkertijd door zijn geestesoog worden
overzien. De lichtbundel van zijn aandacht beweegt over de materie en belicht altijd slechts een gedeelte
ervan. Het overige gedeelte blijft een voortdurend bereikbaar achterland, van waaruit spontaan complexen
van vroegere gewaarwordingen aangevoerd kunnen worden naar het actuele aandachtsgebied. "An ana-
logical act may bring together under one formulation previously discrete areas of thought" (21, p.17). In
een 'analogical act' wordt dus het onderwerp van aandacht (de 'topic analogue', vergelijk hier Black's
'frame') plotseling geconfronteerd met een ervaringscomplex van een heel andere soort (de 'imported ana-
logue', Black's 'focus'). Andere verwoordingen van zo'n analogical act' heb ik reeds in paragraaf 1.1 op een
rijtje gezet ('displacement of concepts', 'calculated category mistake', 'sort-crossing' e.d.)
Naast het plotselinge karakter van het doen van wetenschappelijke ontdekkingen ('flash of insight') wijst
Leatherdale ook op de betrokkenheid hierbij van verbeeldingskracht en intuïtie. Dit impliceert dat analo-
gisch denken niet lineair en gedetermineerd verloopt maar allerlei wendingen kan nemen. Dit lijkt enigszins
in tegenspraak met de opvatting van Lakoff en Johnson dat aan de werking van metafoor (lees: analogie)
36

wèl een zekere mate van rationaliteit of systematiek toe te kennen is. Echter, Leatherdale bedoelt dat de
creatie van nieuwe zienswijzen niet valt te organiseren in een streng methodische ontdekkingsroutine. En
wat Lakoff en Johnson met het rationele karakter van de werking van metafoor bedoelen is dat het crea-
tieve moment systematisch doorwerkt in het gefocuste begrip en andere betrokken begrippen. Beiden
evenwel beschouwen de creatieve kracht van analogie als een zeer prominente factor in de vorming en
voortgang van ons begrip van werkelijkheid. De reden waarom Leatherdale de betrokkenheid van verbeel-
ding en intuïtie bij wetenschappelijke ontdekkingen benadrukt is om de opvatting te bestrijden dat het con-
strueren van hypothesen (waarom het in de c.v. ontdekken uiteindelijk gaat) slechts een methodisch, om
niet te zeggen mechanisch inductief proces zou zijn. Hij citeert Poincaré met de woorden (21, p.21):
"Logic, which can give only certainty, is the instrument of demonstration. Intuition is the instrument
of invention."
Leatherdale vervolgt (21, p.22):
"What imported analogy and analogical act lead to is not a limited inference to such-and-such a
property or properties (d, e, f, etc., in a logical paradigm) but a multi-dimensional gestalt-like in-
sight into new ways of looking at phenomena."
De noodzaak van het gebruik van analogie voor het begrijpen van de werkelijkheid en daarmee impliciet
de rol van metafoor, onderstreept Leatherdale met een citaat van Höffding (21, p.26):
"As there are important differences between the domains of experience, the facts not being
homogeneous but constituting many groups, everyone with its peculiarities, our thinking must
enlighten one group or domain by means of another, especially so, that the experiences which ar-
range themselves for thought in the simplest and most fertile way, are made use of by understand-
ing of the other. This would not be necessary, if experience did not manifest qualitative difference.
But the parts of experience as they are known through experience are not homogeneous, and
analogy is therefore a necessary way to understanding."
Samenvattend is de werking van analogie noodzakelijk voor het begrijpen van de werkelijkheid. Manifeste
analogie is dan de koppeling tussen concepten (georganiseerde verzamelingen gewaarwordingen) uit ge-
lijksoortige ervaringsdomeinen. Dit noemen Lakoff en Johnson subcategorisatie. Aangevoerde analogie is
het principe bij uitstek voor het doen van wetenschappelijke ontdekkingen vanwege haar verrassende en
creatieve karakter. Een concept houdt in een door andere concepten (gelijksoortige of andersoortige) ge-
organiseerde dimensies van ervaringen, het is een gestalt..
37

2.4.2 Het samenspel van analogie en abstractie
“….the analogical act may be said to be a necessary prelude to abstraction" (21, p.27). Deze typering van
de relatie tussen analogie en abstractie behoeft nadere uitleg. In de eerste plaats is abstraheren een gene-
ralisatieproces waarbij men (in toenemende mate) afziet van de enorm geschakeerde concreetheid der
dingen (2, p.151). Maar om een concept stapsgewijs te ontdoen van zijn concrete inhoud moet het eerst
inhoud gekregen hebben. En dit gebeurt met 'analogical acts'. Dus in deze zin preludeert analogie op ab-
stractie. In de tweede plaats, àlle bestaande concepten binnen een conceptueel systeem verschillen van
elkaar, hoewel sommige concepten wel gelijksoortig kunnen zijn. Elk concept belichaamt een (voor ieder)
unieke betekenisvolle organisatie van ervaringen. Concepten die betrokken zijn bij een 'analogical act'
kunnen derhalve nooit volkomen elkaars analoog zijn. Zij zijn altijd maar gedeeltelijk op elkaar van toepas-
sing. Het zien van de analogie tussen 'bureaucratie' en 'machine' betekent in principe het afzien van de
andere in deze concepten belichaamde eigenschappen. Dit is volgens mij wat bedoeld wordt met "argu-
ment by analogy is the fundamental technique in the process of abstraction" (Leatherdale citeert hier Bu-
chanan, 21, p.27).
Abstraheren vervult in het proces van wetenschappelijke kennisvorming een vitale rol. Voor een zinvolle
beschrijving van de werkelijkheid, zowel in alledaagse als in wetenschappelijke zin, is abstraheren nood-
zakelijk. Bertels en Nauta illustreren dit met de zogenaamde bibliotheekparadox (hetgeen niet een paradox
in de eigenlijke zin van het woord is maar eerder een parabel zoals ze er zelf bij zeggen, 2, p.153). Wan-
neer men bijvoorbeeld een zo volledig mogelijke beschrijving van de inhoud van een bibliotheek wil geven
dan resulteert dat logischerwijs in een duplicaat van de bibliotheekinhoud. Zo'n beschrijving is niet informa-
tief, omdat ze volledig samenvalt met het origineel. Juist in de abstractie, in het bewust afzien van het con-
crete is de zeggingskracht van beschrijvingen gelegen. En dat afzien / verdonkeremanen gebeurt door
bewust de aandacht te richten op/het belichten van een specifieke relatie van analogie, bijvoorbeeld het
genre waarin een boek te plaatsen is. Enerzijds is de werkelijkheid (de bibliotheek) zonder analogie (bij-
voorbeeld het genre) onbeschrijfelijk en onbegrijpelijk. Anderzijds is een beschrijving die volledig samen-
valt met de werkelijkheid niet informatief. Het belichten (de analogie) en het verdonkeremanen (de ab-
38

stractie) blijken noodzakelijk voor een wetenschappelijk kennen van de werkelijkheid. Met 'genre' focust de
beschrijver (noodzakelijkerwijs) op het verschijnsel 'bibliotheek', maar tevens modelleert hij hiermee zijn
waarneming van het verschijnsel. De verschillende genres die hij onderkent fungeren als model, waarmee
voor ogen hij de bibliotheek onderzoekt. Het samenspel van analogie en abstractie blijkt alles te maken te
hebben met de functie van modellen in de wetenschapsbeoefening. "Iedere beschrijving van de werkelijk-
heid veronderstelt het gebruik van modellen; het veronderstelt, dat in bepaalde dingen (bibliotheekboeken,
tvdg) een zelfde patroon, eenzelfde structuur te herkennen valt" (2, p.153). Dit valt nog eens te illustreren
met de bovenstaande afbeelding (36, p.3). In dit plaatje is de werkelijkheid even zwart/wit voorgesteld.
Wanneer men hier 'wit' als focus hanteert en daarmee 'zwart' naar de achtergrond drukt dan neemt men
een kelk waar. Andersom, wanneer men 'zwart' benadrukt en 'wit' onderdrukt dan ziet men twee naar el-
kaar toegewende gezichten. Het complementaire karakter van analogie en abstractie wordt hiermee mijns
inziens duidelijk onderstreept.
2.5 Modelgebruik in wetenschap
2.5.1 De essentie van een model
Ter introductie van het modelbegrip zal ik eerst enkele citaten geven uit 'Inleiding tot het modelbegrip' van
Bertels en Nauta. "De cultureel geworden dieren, de mensen, onderscheiden zich bij hun menswording
van andere met een centraal zenuwstelsel uitgeruste dieren door een vermogen tot symbolische recon-
structie van de wereld" (2, p.11). "Het model is een bepaalde soort symboolvorming" (2, p.13). "We ge-
bruiken modellen - dingen die we al kennen, structuren die we zelf construeren, eenvoudige systemen die
wij beheersen - om de onuitputtelijke steeds weer informatieve werkelijkheid coherent te beschrijven" (2,
p.5). "Een model is een poging tot vergelijking: kunnen we met behulp van het meer bekende het minder
bekende te weten komen?" (2, p.5). Hieruit komt naar voren dat een model te maken heeft met 'het begrij-
pen van het één in termen van het andere' (analogie) en dat een model abstractie impliceert. Bertels en
Nauta hanteren het modelbegrip in ruimere en in striktere zin. In ruimere zin kan men zeggen dat alle
woorden, begrippen en symbolische aanduidingen vanwege de abstractie die zij met zich meebrengen een
modelkarakter hebben, zoals een landkaart de abstracte en symbolische voorstelling is van een enorm
geschakeerde en concrete werkelijkheid (een land). In ruimere zin staat het model (noodzakelijkerwijs) in
tussen de beschrijvende mens en de hem verschijnende wereld. Hiernaast stellen zij een specifieker mo-
delbegrip: het model als noodzakelijk instrument in wetenschap ter overbrugging van de kloof tussen theo-
rie en empirie. Deze rol van modellen, die al als probleem in het standaardbeeld aan de orde is geweest
(zie 2.1.3), is noodzakelijk omdat theoretische begrippen vaak niet direct in waarnemingstermen te be-
schrijven zijn. Bijvoorbeeld een 'organisatiestructuur' valt niet als zodanig in de werkelijkheid waar te ne-
men. Om deze kloof te overbruggen ontwerpen organisatietheoretici op basis van de gehanteerde theorie
39

(definities, axioma's en wetmatigheden) structuurmodellen in zodanige termen, dat het fenomeen ook
waarneembaar wordt (men hanteert dan bijvoorbeeld de termen 'productindeling', 'functionele indeling',
'geografische indeling', 'marktindeling'). De essentie van het model brengt Van Peursen als volgt onder
woorden: "het model maakt het mogelijk om een meer formele theorie op een bepaald punt uit te leggen in
termen die een meer beschrijvend, meer inhoudelijk karakter hebben: de syntactische structuur ( ...een
abstracte theorie) wordt semantisch geduid (van een meer inhoudelijke betekenis voorzien, tvdg)" (32,
p.33). Ook Bertels en Nauta wijzen erop dat de functie van het model in wezen een semantische functie is
(2, p.156).
Theorie is op te vatten als de grammatica (de syntax) van modellen in de vorm van axioma's, wetten en
definities. "Een model nu, is de uitbeelding, het voorstelbaar maken van deze abstractere gegevens" (32,
p.33). Een model kan men derhalve beschouwen als een voorstelling van zaken, waarmee een weten-
schapper de werkelijkheid al organiserend waarneemt. We hebben reeds gezien dat met name in de con-
structivistische wetenschapsfilosofie dit organiserende karakter van de waarneming naar voren komt.
2.5.2 Een uitwerking van een klassiek debat
Niemand zal waarschijnlijk betwisten dat modellen in wetenschap worden gebruikt en, dat analogie en ab-
stractie hun wezenskenmerken zijn. Problematischer echter ligt de opvatting dat theoretische kennis van
de waargenomen werkelijkheid slechts mogelijk is dóór de bemiddelende rol van modellen. Deze opvatting
was de inzet van een klassiek geworden debat (in de natuurwetenschappen, maar mijns inziens net zo
goed van toepassing op de sociale wetenschappen) over de status van modellen in het proces van weten-
schappelijke kennisvorming. In 'Models and Analogies in Science' doet Mary Hesse dit debat, dat aan het
einde van de jaren '10 begon, herleven in een dialoog tussen wetenschappers. Aan de ene kant staat de
protagonist van de visie dat modellen fundamenteel onontbeerlijk zijn voor het ontstaan en bestaan van
wetenschappelijke kennis: "they are an utterly essential part of theories, without wich theories would be
completely valueless and unworthy
of the name" (12, p.5). Aan de andere kant staat de protagonist van de visie dat modellen zinvolle hulp-
middelen zijn in de pre-theoretische fase (de c.v. ontdekken) voor het vinden van hypothesen, maar dat zij
(die modellen) kunnen worden 'geloosd' wanneer een hypothese de c.v. rechtvaardigen betreedt: "models
are mere aids to theory-construction, wich can be thrown away when the theory has been developed, (...)
models are useful guides in suggesting theories, but they are not essential (...) and they are certainly not
logically essential in order for a theory to be accepted as scientific" (12, p.4 en 8). De kern van dit debat is
de wetenschapsfilosofische vraag: zijn 'arguments from analogy' slechts suggestief van aard of hebben zij
ook logische betekenis? Anders gezegd, is analogie (dus ook modellen) veroordeeld tot de c.v ontdekken
of vervult zij ook een functie in de c.v. rechtvaardigen? Aan de hand van het volgende voorbeeld zal ik
proberen duidelijk te maken dat een denkmodel niet alleen van betekenis is in de c.v ontdekken maar te-
vens in de c.v. rechtvaardigen.
40

Stel, een wetenschappelijk onderzoeker wil de besluitvorming bestuderen binnen de gemeentelijke sociale
diensten (GSD's) in de grote steden van Nederland. Deze formulering van het onderzoeksobject is het re-
sultaat van het (veelal impliciete) reducerende samenspel tussen analogie en abstractie. Om zinvolle
waarnemingen en uitspraken te doen over de werkelijkheid moet de onderzoeker zich er vooraf een be-
perkte voorstelling van maken. Die beperking komt tot stand door telkens een relatie van analogie te be-
nadrukken, bijvoorbeeld 'organisaties', in de werkelijkheid, waarmee hij bereikt dat alleen nog de concrete
manifestaties van werkelijkheid relevant zijn, die in het aspect 'organisatie' overeenstemmen. Voorts zal de
onderzoeker doorreduceren door te benadrukken dat alleen die organisaties relevant zijn die overeen-
stemmen in de eigenschap 'niet op geldelijke winst gericht zijn', vervolgens 'onder zeggenschap van de
overheid staand' vervolgens 'gemeentelijke sociale dienst' vervolgens 'gevestigd in de grote steden van
Nederland' en vervolgens 'besluitvorming'. Al deze reducties van werkelijkheid door toedoen van het duo
analogie en abstractie zijn even zovele modelleringen vooraf van het waarnemingskader, waarmee de on-
derzoeker straks op pad gaat. De 'feiten' die hij zal constateren in zijn onderzoek zijn in wezen afhankelijk
van zijn definities van (theorieën over) 'werkelijkheid', 'organisatie', 'not-for-profit', etcetera. En voor de vol-
ledigheid, deze definities staan ook nog onder invloed van de cultuurbepaalde context, waarin de onder-
zoeker zich bevindt.
Na deze aanvankelijke inperkingen van de dagelijkse ervaringswereld staat de onderzoeker nu voor de
taak om kennis te genereren over (de topic analogue) 'besluitvorming': welke eigenschappen zijn er te
ontdekken aan de besluitvorming binnen de GSD's in de grote steden? Echter, hoe concreet deze pro-
bleemstelling ook mag lijken, zonder verdere reductie van werkelijkheid kan de onderzoeker nòg geen zin-
volle waarnemingen en uitspraken doen. Want allereerst zal hij zich (bewust dan wel minder bewust) een
idee gevormd moeten hebben over wèlke eigenschappen van 'besluitvorming' denkbaar zijn en welke hij
daarvan in zijn onderzoek zal opnemen. Wederom moet hij d.m.v. het samenspel van analogie en abstrac-
tie reducties aanbrengen op de mogelijke werkelijkheden. Teneinde 'besluitvorming' (de topic analogue) te
kunnen begrijpen zal hij een of ander denkmodel (de imported analogue) moeten hanteren waarin een
bepaalde relatie van analogie wordt benadrukt. Zo kan hij 'besluitvorming' intuïtief begrijpen in termen van
'mechanisme' of 'proces' of 'belangenstrijd' of 'sociale gebeurtenis' of 'crisisbezwering' of een combinatie
van deze begrippen (denkmodellen). Dus zich bezinnend op een complex begrip als 'besluitvorming' zal de
onderzoeker intuïtief een of een combinatie van denkmodellen hanteren, waarmee zijn onderzoeksaan-
dacht verder richting krijgt en geconcentreerd wordt. Dit alles vindt plaats in de c.v. ontdekken.
Laten wij nu voor de eenvoud van dit voorbeeld aannemen dat hij 'mechanisme' als denkmodel hanteert
voor het nader (doch gedeeltelijk) begrijpen van het fenomeen 'besluitvorming' (binnen GSD's etc.). In
termen van 'mechanisme' denkt hij over 'besluitvorming'. De natuurlijke eigenschappen van een mecha-
nisme zijn onder andere, dat het door een externe oorzaak in werking gesteld moet worden en zo ook
weer moet worden gestopt, het is van zichzelf niet intelligent; dat de werking ervan gedetermineerd ver-
loopt (actie = reactie); dat onderdelen een vaste functie vervullen; en dat onderdelen probleemloos ver-
vangen kunnen worden. Schematisch voorgesteld:
41

fenomeen 'besluitvorming' denkmodel 'mechanisme'
eigenschappen: eigenschappen:
? - externe initiëring en beheersing
? - gedetermineerdheid
? - functionaliteit
? - vervangbaarheid
. - .....
(etc.) (etc.)
Het metaforische karakter van dit modelgebruik in de c.v. ontdekken is niet moeilijk meer in te zien: de
termen (eigenschappen) van het begrip 'mechanisme' structureren het begrijpen van het geheel ander-
soortige begrip 'besluitvorming'. En ook bij al de hieraan voorafgegane modelleringen (door analogie en
abstractie) structureerde het ene meer bekende concept het andere minder bekende. Daar is overigens
niet overal sprake van metaforische structurering, maar van subcategorisatie, namelijk in de gevallen waar
het ene concept een gelijksoortig ander concept structureert (bijvoorbeeld 'overheid' t.o.v 'not-for-profit or-
ganisatie' en 'gemeente' t.o.v. 'overheid'). Aan de hand van dit denkmodel kan de onderzoeker hypothesen
gaan formuleren.
De vraag waar het in deze uitwerking van het klassieke debat om gaat is of het model alleen goed ge-
weest is voor het suggereren van hypothesen en nu weer kan worden afgevoerd, of dat men op basis van
de relatie van analogie tussen 'mechanisme' en 'besluitvorming' ook logisch kan redeneren, zodat deze
analogie ook een rol speelt in de c.v. rechtvaardigen (het toetsen van deze hypothesen)? Suggereert de
relatie van analogie slechts overeenkomsten tussen eigenschappen van inhoudelijke (dat wil zeggen ma-
teriële, semantische) aard of ook overeenkomsten tussen eigenschappen onderling van logische (dat wil
zeggen formele, syntactische) aard? De beantwoording van deze vragen zou ik willen geven met behulp
van de volgende propositie (als-dan-bewering): als een model niet alleen het inhoudelijke maar ook het
logische gehalte bepaalt van een hypothese (A), dan is het model ook van betekenis bij de rechtvaardiging
van die hypothese (B). In het licht van het voorgaande ligt het voor de hand om de aandacht nu te richten
op de bevestiging van de antecedent (A), omdat hiermee de rol van metafoor in de c.v. rechtvaardigen
aannemelijk wordt.
In paragraaf 2.4.1 werd gesteld (Leatherdale) dat wanneer twee concepten een relatie van analogie heb-
ben, dat dat dan betekent dat er overeenkomsten bestaan tussen relaties van eigenschap pen en niet tus-
sen een individuele eigenschap van concept 'X' en een van concept 'Y'. De analogie tussen 'mechanisme'
en 'besluitvorming' bestaat uit de overeenkomstigheid (similarity) tussen enerzijds relaties van eigen-
schappen in het concept 'mechanisme' en anderzijds relaties van eigenschappen in het concept 'besluit-
vorming'. Dit impliceert reeds dat een model meer doet dan het suggereren van een materiële (inhoudelij-
42

ke) analogie want ook de relatie tùssen de inhoudelijke termen wordt mede overgedragen op het te begrij-
pen verschijnsel. Aan de hand van de volgende schematische voorstelling zal ik dit duidelijk maken:
verschijnsel 'X' model 'Y'
a' (a
b' positief (b
? (c
? neutraal (d causale relatie
? (e
- (f
- negatief (g
relatie van overeenkomstigheid
Hesse noemt de (verticale) relatie tussen de eigenschappen van het model onderling de causale relatie
(12, p.66). Bijvoorbeeld, omdat een mechanisme alleen van buitenaf in en buiten werking gesteld kan wor-
den moet het intern volledig gedetermineerd zijn anders kan men er niet van op aan dat de gegeven op-
dracht ook wordt volbracht. Stel nu dat de onderzoeker reeds mag aannemen dat de eerste twee eigen-
schappen (a en b, respectievelijk externe initiëring en beheersing) gerechtvaardigd overeenstemmen met
de eigenschappen a' en b'. Dit noemt Hesse het positieve gedeelte van de analogie (of: model 1). De on-
derzoeker zal nu proberen de positieve analogie verder uit te breiden door te toetsen of de eigenschappen
in het neutrale gedeelte van de analogie soms ook tot de positieve overeenkomstigheid te rekenen zijn.
Tevens kan hij van te voren al weten dat er ook eigenschappen van 'mechanisme' zijn (f en g) die niet van
toepassing zullen zijn op het verschijnsel. Dit is de negatieve analogie, bijvoorbeeld een mechanisme is
van harde materialen gemaakt en besluitvorming niet. Deze positieve, neutrale en negatieve analogie bij
elkaar noemt Hesse 'model 2'. Wat nu gebeurt is, dat de interne logica van 'model 2' de onderzoeker op
het spoor zet van nieuwe hypothesen en dat daarmee de logica die binnen het model bestaat meegaat in
die hypothesen. En 'model 1' is dan het gedeelte van 'model 2' waarvoor de relatie van analogie reeds ge-
rechtvaardigd is. Hij formuleert nu bijvoorbeeld de hypothese: omdat de besluitvorming binnen GSD's ex-
tern wordt geinitiëerd en beheerst (reeds gerechtvaardigd) is de besluitvorming geheel gedetermineerd.
Juist de interne logica van het hypothesen genererend model geeft die hypothesen hun voorspellende
kracht, net zoals in een metafoor de interne logica van de 'B'-term aan de verbeelding van de 'A'-term (=
'B') haar verbeeldingskracht geeft. Het toetsen van een hypothese komt dus in feite neer op het toetsen
van het logische gehalte van het model waaraan die hypothese is ontsprongen. De werking van een model
(een metafoor) strekt zich aldus via zijn (haar) formele gedaante (interne logica) uit tot in de c.v. rechtvaar-
digen. Het model (in zijn materiële èn formele gedaante) zoals dat in de c.v. ontdekken functioneert wordt
43

in de c.v. rechtvaardigen teruggebracht tot zijn formele gedaante. In paragraaf 2.5.1 werd de essentie
(Bertels en Nauta, Van Peursen) van het model aangeduid met zijn semantische functie. Na het boven-
staande wil ik hieraan toevoegen dat de essentie van het model ook een syntactische (logische) functie is,
namelijk een model is niet slechts een voorstelling van iets anders maar het structureert ook het begrijpen
van dat andere.
2.6 Samenvatting
Vertrekkend vanuit de theorie dat metafoor een wezenlijke rol speelt in ons alledaags begrijpen van werke-
lijkheid (hoofdstuk 1) heb ik onderzocht of dat ook zou kunnen gelden voor ons wetenschappelijk begrip
van werkelijkheid. In de logisch-positivistische opvatting van wetenschap is hier geen sprake van. In dit
standaardbeeld is wetenschap een logisch gesloten taalsysteem waarin empirische gegevens o.b.v. hun
objectief gegeven waarheidsgehalte een plaats kunnen krijgen. Feiten zijn theorieonafhankelijk. Alle ge-
rechtvaardigde kennis moet in letterlijke en evident ware uitspraken geformuleerd zijn. Metafoor, als vorm
van figuratieve taal heeft daarom geen enkele cognitieve significantie. Eventueel speelt metafoor een rol in
de c.v. ontdekken. Echter, in deze context 'mag alles' en heeft deze context geen methodologische (d.w.z
logische en epistemologische) betekenis. Zij wordt eenvoudig niet tot de wetenschap gerekend.
In de constructivistische opvatting van wetenschap wordt dit standaardbeeld opengebroken (NB: de
krtisch-rationalistische kritiek op het standaardbeeld heb ik hier buiten beschouwing gelaten omdat deze
kritische wetenschapsfilosofie geen nieuwe implicatie heeft gehad voor het vraagstuk van metafoor en we-
tenschap). Wetenschap is nog steeds een taalsysteem, maar wel een systeem dat in interactie verkeert
met de context waarin het functioneert. Wetenschap is hier een dynamisch en open systeem. Wetenschap
en empirische werkelijkheid dringen in elkaar door. Wetenschap wordt ook wel gekarakteriseerd als een
strategie, een beleid dat de mens voert t.o.v. de werkelijkheid. In deze opvatting wordt erkend dat feiten
theorieafhankelijk zijn. Het begrijpen van werkelijkheid betekent daarom een ingrijpen in die werkelijkheid.
Hierdoor wordt het begrip wetenschap verbreed naar de c.v. ontdekken. Omdat in het constructivisme de
c.v. ontdekken een cognitieve significantie krijgt maakt deze wetenschapsfilosofie het in principe mogelijk
om wetenschap te onderzoeken op de cognitieve rol die metafoor erin kan spelen en ook speelt. In para-
graaf 2.3 heb ik betoogd dat voor metafoor in alle drie de contexten van wetenschappelijk handelen (ont-
dekken, overtuigen en rechtvaardigen) een rol is weggelegd. Deze bewering heb ik in de paragrafen 2.4 en
2.5 nader onderbouwd. Hiervoor heb ik 'metafoor' als een denkmodel gebruikt om het verschijnsel 'weten-
schap' (gedeeltelijk) te begrijpen. Voor elk van de vier essentiële eigenschappen van 'metafoor' heb ik de
wetenschappelijke equivalent gevonden:
44

verschijnsel 'wetenschap' denkmodel 'metafoor'
- de functie van analogie en model - het begrijpen van het ene in termen van het andere
- samenspel van analogie en abstractie - het belichten en verdonkeremanen
- 'analogical act' en 'imported analogy' - het creëren van nieuwe betekenissen
- materiële èn formele gedaante van model - verbeelding èn rationaliteit
Voor deze intellectuele exercitie geldt evengoed, dat het belichten van het metaforische karakter van we-
tenschap complementair is aan het verdonkeremanen van andere eigenschappen op basis waarvan men
het verschijnsel wetenschap zou kunnen bestuderen. Het is maar welke relatie van analogie er wordt be-
nadrukt. Wel is het mijns inziens het vrij ongebruikelijk om juist wetenschap te onderzoeken op haar meta-
forische eigenschappen.
In het volgende hoofdstuk wil ik illustreren hoe metaforen als denkmodellen werkzaam zijn in het begrijpen
van het verschijnsel 'organisatie'. Hiervoor zal ik twee sterk verschillende manieren van denken over orga-
nisaties naar voren brengen, namelijk het beheersdenken en het transformatiedenken. In beide denkwij-
zen spelen, zoals zal blijken, metaforen een fundamentele rol in het begrijpen van, het greep krijgen op het
verschijnsel 'organisatie'.
45

3. Metaforen in het denken over organisaties
Metafoor als denkmodel geeft richting aan het intuïtief wetenschappelijk denken en werkt ook door de in-
houdelijke en zelfs meer formele kanten van de theorievorming. Dit was de boodschap van het vorige
hoofdstuk. Ter illustratie van de doordringendheid van metafoor in wetenschap komen nu twee specifieke
denkwijzen over organisaties aan de orde, waarbij uit de taal van een theoreticus concreet zal blijken door
welke metaforen (denkmodellen) hij zich laat leiden bij het begrijpen van 'het functioneren van een organi-
satie'. Dat deze metaforen talrijk zijn blijkt uit het in 1986 verschenen 'Images of Organisation' van de hand
van G. Morgan. In een omvangrijke verzameling organisatieliteratuur heeft hij een achttal ,naar zijn zeg-
gen, metaforen geïdentificeerd als 'way of thinking and seeing' (24, p.12). In het licht van het voorgaande
is hierover wel het nodige te zeggen. Ik zou hier willen volstaan met op te merken dat sommige metaforen
volgens mij bij nader inzien een geval zijn van subcategorisatie, zoals 'organisaties zijn culturen' of organi-
saties zijn politieke systemen'. Morgan heeft zich voorts beperkt tot de zogenaamde structurele metaforen,
hetgeen ik in mijn eigen onderzoek ook zal doen.
In het vervolg van dit hoofdstuk richt ik mij op twee zeer van elkaar verschillende organisatiedenkwerelden,
het beheersdenken en het transformatiedenken. Daarbij zal ik mij beperken tot de meest fundamentele
metafoor en haar naaste secondant, die in elk van de twee denkwerelden naar mijn bevinding werkzaam
zijn. Hierbij kan ik stellen dat de metaforen die ik geïdentificeerd heb overeenkomen met de beeldenrijk-
dom die Morgan heeft onderkend, hoewel Morgan mijns inziens geen duidelijkheid verschaft over de me-
thode waarmee hij 'zijn' metaforen identificeert (mijn methode: taalanalyse).
De keus voor juist deze twee werelden van organisatiedenken berust op twee overwegingen. Ten eerste
verschillen zij diametraal van elkaar v.w.b. werkelijkheidsopvatting. Dit impliceert mijns inziens dat in beide
denkwijzen ook zeer verschillende voorstellingen van zaken omtrent de organisatiewerkelijkheid werkzaam
zullen zijn. Ten tweede is de controverse beheersdenken / transformatiedenken in de organisatieweten-
schap actueel, omdat de normale en overheersende mentaliteit van 'het moeten beheersen van de werke-
lijkheid om te overleven' sinds enige jaren serieuze oppositie krijgt van organisatiedenkers, die van mening
zijn dat het juist nièt zinvol is om beheersing van de werkelijkheid na te streven omdat deze voortdurend
en onomkeerbaar in verandering is, transformeert. De huidige organisatieproblematiek zou volgens dit
denken juist het gevolg zijn van het willen beheersen van 'het onbeheersbare' i.p.v. de rechtvaardiging
voor die beheersdrang. Misschien ten overvloede zij hier nog vermeld dat beheersdenken en transforma-
tiedenken slechts twee accentueringen zijn van een bonte wereld van organisatiedenken. Systeemdenken,
procesdenken of actiedenken zouden bijvoorbeeld even legitieme insteekpunten zijn om die bonte kluwen
op de vork te nemen. Daarnaast zal men in een stuk theorietaal nooit de neerslag van slechts één denk-
wijze aan treffen. Er spelen altijd meerdere denkwijzen tegelijk een rol.
Nu zal ik allereerst in paragraaf 3.1 uiteenzetten met welke begripsinstrumenten ik de grote termen zoals
'beheersing' en 'transformatie' van de werkelijkheid zal proberen te begrijpen. Vervolgens zullen in de pa-
ragrafen 2.2 en 2.3 de beelden worden geïdentificeerd waardoor de twee denkwijzen worden gedragen.
46

3.1 Mythe, mentaliteit en metafoor
Aan de hand van deze drie begrippen wil ik het 'beheersdenken' en het 'transformatiedenken' ter sprake
brengen.
"Het kennen van de mens wordt geleid door de zingeving van de mythe. (...) Zij zijn eigen aan primitieve
en geciviliseerde volkeren. Ook de nooit consequent beleden gedachte dat alles onzin is, is een mythe. De
mythe is de zingeving aan het totaal der werkelijkheid. (...) Komt zij in het licht der wetenschap, dan ver-
dwijnt daarmee de mythe niet", aldus de filosoof B. Delfgaauw in 'Geschiedenis en Vooruitgang' (5, p.24).
Een mythe kan men zien als een verklarend verhaal over het waaròm van de werkelijkheid. Deze beteke-
nis van het mythebegrip (die men ook aantreft bij de Franse antropoloog M. Eliade en de Poolse filosoof L.
Kolakowski) maakt duidelijk dat het hier niet gaat om sprookjes of fabeltjes die een mens alleen maar van
de werkelijkheid wegvoeren. In tegendeel, mythen maken een existentiëel bestanddeel uit van de mense-
lijke werkelijkheidsbeleving. Het is een illusie om de werkelijkheid te willen ontmythologiseren terwille van
wetenschappelijke en maatschappelijke vooruitgang, aldus Kolakowski (18, p.4-7). Daarentegen is het wel
zinvol om te onderzoeken welke mythen er in verschillende belevingswerelden een rol spelen.
'Mythe' en 'paradigma' hebben mijns inziens veel met elkaar te maken maar zijn niet synoniem. Waar een
mythe vooral uitleg geeft over het waarom van de werkelijkheid (zingeving) daar vertelt een paradigma
eerder wat de werkelijkheid is. Echter het onderscheid dat ik hier maak is relatief, want men kan stellen dat
elke beschouwing van een fundamenteler niveau (bijvoorbeeld een axioma) zingevend is t.o.v. een be-
schouwing van minder fundamenteel niveau (bijvoorbeeld een definitie). De reden dat ik hier de voorkeur
geef aan 'mythe' als een onderzoeksterm boven 'paradigma' (die Morgan wel gebruikt) is, dat het waar˜m
van een mythe naar mijn mening een veel gerichter onderzoek mogelijk maakt naar fun- damentele voor-
stellingen dan het veel wijdere en problematischere begrip van paradigma. In zijn artikel 'Paradigms, Me-
taphors and Puzzle Solving' haalt Morgan een studie van Margaret Masterman aan om erop te wijzen, dat
Kuhn zèlf het paradigmabegrip in liefst 21 verschillende betekenissen gebruikte (25, p.606).
Het tweede instrumentele begrip dat ik wil hanteren is 'mentaliteit' in de zin van denkhouding of denkge-
richtheid. Beheersdenken en transformatiedenken zijn twee mentaliteiten waarmee iemand (een onder-
zoeker in dit geval) de werkelijkheid tegemoet kan treden en deze aldus op een specifieke wijze zal begrij-
pen. Het mentaliteitsbegrip in dit verband komt uit eigen koker. De reden om het in mijn metafooronder-
zoek te activeren is dat het naar mijn mening de juiste benaming is voor het verschijnsel dat metaforen
iemands denken een inhoudelijke gerichtheid geeft, nog afgezien van zijn handelen.
Met het metafoorbegrip, waarvan de aard en werking reeds uitgebreid aan de orde zijn geweest, bedoel ik
hier de grondmetaforen waardoor de bijbehorende mythe en mentaliteit worden gedragen. Naast de beide
grondmetaforen zijn tevens, wat ik noem, secondantmetaforen te onderscheiden. Dat zijn de metaforen
die zeer nauw betrokken zijn op de grondmetaforen.
47

3.2 De strijdmetafoor in het beheersdenken
Het bestuderen van het verschijnsel 'organisatie' vindt merendeels plaats vanuit de mentaliteit van het wil-
len beheersen van de werkelijkheid. Deze mentaliteit berust mijns inziens op de mythe dat de mens gericht
dient te zijn op zelfhandhaving in een onzekere en daarom bedreigende omgeving. Onzekerheid wordt hier
als iets bedreigends ervaren. Het proberen beheersen van de omringende buitenwereld betekent het pro-
beren reduceren van onzekerheid omtrent partijen en situaties die daar een rol spelen. Het blootleggen
van mechanismen achter de gebeurtenissen in en rond organisaties zou het mogelijk moeten maken de
organisatiewerkelijkheid te beheersen, te voorspellen en zelfs vóór te schrijven. Binnen het beheersden-
ken heeft het verschijnsel 'organisatie' is in de loop van bijna honderd jaar theorievorming een vrij genuan-
ceerd gestalte gekregen gezien de talrijke scholen die zich binnen dit denken hebben gevormd t.a.v de
complexiteit en de beheersbaarheid van het organisatieverschijnsel (zie voor diverse overzichten: Keuning
en Eppink, March en Simon, Dunning, Morgan, en Hodgkinson). Successievelijk zijn steeds meer aspec-
ten aan organisaties en hun management ontdekt, erkend en betheoretiseerd.
Zich organiseren is van oudsher een middel geweest voor mensen (en trouwens niet alleen voor mensen)
om zich te kunnen handhaven, bijvoorbeeld in stammen, families, stadstaten, landen, standen en be-
roepsgroepen. In het beheersdenken is een organisatie een middel tot zelfhandhaving. Het woord 'organi-
satie' komt van het Griekse woord 'organon' hetgeen werktuig betekent. Dit duidt reeds op het middelka-
rakter van organisaties. Nu blijkt uit de taal van organisatietheorieën, waarin zich een neerslag gevormd
heeft van beheersdenken, dat dat middel tot zelfhandhaving (organisatie) een sterk strijdkarakter vertoont:
het functioneren van een organisatie is het leveren van strijd. Een rijk martiaal idioom wijst hier op. Aller-
eerst zal ik aan de hand van het boek 'Designing Complex Organizations' van J.R. Galbraith de strijdmeta-
foor illustreren met de daarin gebezigde taal (paginavindplaatsen tussen haakjes):
intervention (2)
pursuing a strategy, task execution (3)
a new situation is encountered(10)
planning targets, targets being missed (12)
control based on supervision and surveillance (13)
uniform situations (12)
violation of planned targets (14)
budgets and schedules are overrun (19)
problems are tackled (23)
decision making is overwhelmed (25)
problems are eliminated (27)
divisions, corporate headquarters (27)
manpower, carreer paths (28)
48

keep machine centers loaded with data (37)
power structure is threatened, taskforce (42)
a statement is violated (56)
violator, confrontation, conflict (57)
status barriers (58)
aim at cultural change (58)
undermining of decisions (59)
loose contact (60)
remove barriers (61)
search for solutions is triggered (62)
problem solving is backed up (62)
being drawed into new problems (71)
crossing attitudinal barriers (98)
exercising power (98)
Dit strijdhaftig taalgebruik duidt erop dat, wanneer men een com-plexe organisatie wil laten functioneren,
men nogal wat vijanden (binnen en buiten de organisatie) moet zien uit te schakelen. Een andere illustratie
van het begrijpen van organisaties als strijdorgaan (een legereenheid in actie) is te vinden in 'Management
en Organisatie' van D. Keuning en D.J. Eppink:
een organisatie bakent grenzen af en staat in een veld van veelsoortige omgevingskrachten (3)
een werknemer accepteert binnen een bepaalde zône een gezagsrelatie (5)
een manager moet terreinkennis hebben (10)
een manager is onder andere een trouble-shooter (11)
een manager is ook een strateeg (13)
bedreigende factoren moeten in kaart gebracht worden (16)
het voortbestaan van de organisatie moet worden veiliggesteld (21)
financiële reserves zijn veiligheidsmarges (21)
slagvaardigheid is een criterium van effectiviteit (26)
belangengroeperingen buiten de organisatie zijn countervailing powers (24)
een organisatie streeft naar zelfhandhaving om haar voortbestaan te waarborgen (27)
vluchtgedrag van functionarissen is een gevaar voor de organisatie als geheel (46)
gespecialiseerde kennis wordt bijeengebracht in staffuncties (88)
met de lijnrelatie wordt bedoeld de bevelsverhouding tussen leider en ondergeschikte (118)
het beginsel van 'eenheid van bevel' (134) personeel kan naar een ander organisatieonderdeel
gedetacheerd worden (133)
het in goede verstandhouding samenwerken van zelfstandige onderdelen heet ententestructuur
(136)
49

ter bereiking van het gestelde doel worden instructies opgesteld (159)
een van de mogelijke coördinatievoorzieningen is een task force (160)
een organisatie kan bestaan uit divisies (224)
het creëren van een gemeenschappelijke tegenstander is een manier om intern de eenheid te be-
waren of te herstellen (308)
interne tegenstellingen zijn tot op zekere hoogte vruchtbaar maar bij escalatie moeten de strijden-
de partijen tot de orde geroepen worden (310)
een organisatie dient in een strategie haar doeleinden te formuleren en de wegen daartoe duidelijk
te maken (319)
een organisatie moet zichzelf op haar zwakke en sterke kanten beoordelen (325)
met een environmental surveillance system dient de organisatie voortdurend haar omgeving in het
oog te houden om ontwikkelingen daarin tijdig als kans of bedreiging te identificeren (325/327)
een groeistrategie voor een organisatie is bijvoorbeeld haar activiteiten naar andere gebieden uit
te breiden (351)
een andere groeistrategie is het dieper penetreren in het huidige activiteitengebied (351)
een organisatie kan worden geliquideerd (353)
bestraffing van ondergeschikten is een bron van invloed voor de leidinggevende functionaris (394)
verticale relaties tussen functionarissen zijn traditioneel bevelsrelaties (399)
functies kunnen worden ondergebracht in een rangschikking (408)
afwijkingen van de gestelde normen tijdens de uitoefening van taakopdrachten kunnen een tole-
rantie- grens overschrijden (417)
de grote lijnen van een lange-termijn planning worden uitgewerkt in een tactische planning (419)
de snelste route door een probleemgebied (bijvoorbeeld een project) heet het kritieke pad (430).
De gangbare organisatietaal, die ik in de twee hierboven aangehaalde werken heb aangetroffen, laten de
strijdmetafoor aan het werk zien bij het begrijpen van allerlei eigenschappen van organisaties. Zoals ge-
zegd in hoofdstuk 1, wordt het begrijpen van een frame (hier: organisatie) doorgaans door een verzame-
ling focussen metaforisch gestructureerd. 'Strijd' is er een van, maar naar mijn mening wel een zeer we-
zenlijke omdat dit concept het mythische karakter van de beheersmentaliteit tot uitdrukking brengt.
Het strijdkarakter van het organisatiebestaan komt nog veel geweldadiger naar voren in het marketingper-
spectief op organisatievraagstukken, hetgeen ik hier niet ongenoemd wil laten. Een or- ganisatie (in casu
een onderneming), die de marktleider (de grootste of belangrijkste producent van een bepaald produkt op
een bepaalde markt) wil uitdagen tot de concurrentiestrijd, kan zich bedienen van diverse aanvalsstrate-
gieën. Zij kan een frontale aanval openen of een aanval in de flank; zij kan de marktleider omsingelen om
hem te 'wurgen'; ook een guerrilla-oorlog bestaande uit kleine aanvallen op meerdere marktgebieden tege-
lijk behoort tot het arsenaal van mogelijkheden. De marktleider, die niet lijdzaam zal toezien, kan zich be-
perken tot het verdedigen van zijn huidige positie, of een tegenaanval inzetten, of zelf een offensief ope-
nen voordat eventuele belagers dat doen. Ook kan de marktleider alvast nieuwe marktgebieden veroveren
50

voor het geval, dat het aan het eerste front fout loopt en hij zich 'strategisch' moet terugtrekken (19, hoofd-
stuk 12). Voorts is het bekend dat 'Vom Kriege', het hoofdwerk van de Pruisische generaal en strateeg K.
von Clausewitz (1780-1831) prijkt op de literatuurlijsten van M.B.A (Master of Business Administration)
opleidingen. Dit alles heb ik aangevoerd ter illustratie van de rol die het begrip 'strijd' (en soms zelfs de
subcategorie 'oorlog') vervult bij het begrijpen van het ver- schijnsel 'organisatie'. Het zou echter een mis-
vatting zijn hiermee te suggereren dat de hier geraadpleegde auteurs 'organisatie' geheel en al in het licht
van deze metafoor begrijpen al doet zo'n geconcentreerde opsomming misschien anders vermoeden. Dit
is weer het bekende effect van belichten en verdonkeremanen.
In zijn strijd om het bestaan (want in deze termen spreek ik hier nog steeds) heeft de mens zich voortdu-
rend bediend van techniek, hulpmiddelen, om de natuur te ontginnen en te bewerken. Door nu met tech-
niek in te grijpen op de natuur, cre‘ert de mens zich een cultuur (32, p.60 e.v.). Techniek is daarmee een
vitale dimensie in de strijd om het menselijk bestaan. Het ligt dan eigenlijk voor de hand dat een organisa-
tie (zelf immers een instrument) ook gedeeltelijk begrepen wordt als een stuk techniek, met name als 'ma-
chine'. De machinemetafoor secondeert de strijdmetafoor. Naast het begrijpen van een organisatie in ter-
men van 'strijd' ontstond, volgens Morgan, de machinevoorstelling van een organisatie pas in de loop van
de Industriële Revolutie in Noord-Amerika en West-Europa. De mechanisering van produktie-activiteit
deed ondernemers zoeken naar manieren van organiseren die pasten bij machines. Klassieke organisatie-
theoretici, zoals H. Fayol en F. Taylor, ontwierpen organisaties als˜f het machines waren (24, p.27). De
beheersmentaliteit uit zich hier in het toekennen van allerlei mechanische eigenschappen aan het feno-
meen 'organisatie. Zo wordt het functioneren van een organisatie in al zijn onderdelen uiteengelegd (diffe-
rentiatie) en in het licht van de doelstelling weer in elkaar gezet (integratie). Hierbij wordt gestreefd naar
standaardisatie, arbeidsverdeling in functies (een functie is een verzameling gelijksoortige werkzaamhe-
den). Deze fragmentering van een geheel in allerlei functionele onderdelen vergt dan het inbouwen van
cošrdinatiemechanismen om de eenheid weer te herstellen. In managementtecknieken zoals 'manage-
ment by objectives' (MBO) en 'planning, programming, budgetting system' (PPBS) worden ter bereiking
van de organisatiedoelstellingen het gewenste gedrag van de samenstellende onderdelen gedetermineerd
en ingevoerd. Met name in de structurering van een organisatie komt dit machinekarakter tot uiting (16,
deel 2).
Binnen het beheersdenken gaan de strijd- en machinemetafoor hand in hand. Echter, de strijdmetafoor
lijkt mij fundamenteler van aard. Want juist omdat de mens zich strijdend voor zelfhandhaving moet opstel-
len in de buitenwereld (de mythe) ontstaat de behoefte aan vormen van techniek om die buitenwereld te
beheersen. Resumerend:
de mythe: de mens is gericht op zelfhandhaving in een onzekere en daarom bedreigende
omgeving; een organisatie is een doelgerichte afstemming tussen mensen en
middelen
de mentaliteit: beheersdenken, dat wil zeggen het proberen te reduceren van onzekerheid
51

de metafoor: strijd, (secondant: machine)
3.3 De stroommetafoor in het transformatiedenken
Sinds enige jaren manifesteert zich een manier van organisatiedenken, die ontspringt aan een geheel an-
dere mythe, waarin een geheel andere grondmetafoor werkzaam is. Dit is het transfor- matiedenken. Ten
aanzien van organisatievraagstukken levert het transformatiedenken een geheel nieuwe zienswijze op.
Echter als zodanig is dit denken bepaald niet nieuw te noemen, alleen actueel. Het berust namelijk op
eeuwenoude oosterse filosofische inzichten uit met name de boeddhistische en taoïstische traditie. Trans-
formatiedenkers zetten zich fundamenteel af tegen een op strijd en tegenstellingen gebaseerde geestes-
houding, zoals die in de westerse beschaving prominent aanwezig is. De tegenstellingen subject/object,
lichaam/geest en binnenwereld/buitenwereld worden in dit denken als kunstmatig en onvruchtbaar be-
schouwd. De onderstaande typering van het transformatiedenken heb ik grotendeels ontleend aan de au-
teurs Adams, Capra, Ferguson en Stufkens.
Het transformatiedenken berust op de mythe, dat de werkelijkheid voortdurend en onomkeerbaar in ver-
andering is en, dat deze een samenhangend geheel is, waarin geen scheidingen en fragmentaties kunnen
worden aangebracht zonder de essentie van de werkelijkheid (nl. de heelheid en veranderlijkheid ervan)
geweld aan te doen. Volgens dit denken is de werkelijkheid een kosmische 'dans' van voortdurende
schepping en vernietiging. Er bestaat een hogere, spirituele zijnsorde, die zich onophoudelijk wil uitdruk-
ken. De mentaliteit die hieruit voortvloeit is, dat de mens (ook in organisatieverband) moet opgaan in die
voortdurend veranderende werkelijkheid om zo mee te transformeren in de stroom der gebeurtenissen.
Niet het beheersen van een onzekere en bedreigende omgeving, maar het leren verstaan van het kosmi-
sche principe van transformatie en het intelligent meedrijven op deze stroom van veranderingen is de ei-
genlijke roeping van de mens. Met 'intelligent' wordt hier bedoeld, dat men tijdig de essenties van verande-
ringen moet proberen te begrijpen. De grondmetafoor, die in deze mythe en mentaliteit werkzaam is, is die
van de stroom (de rivier). Ook hier zijn taaluitingen te verzamelen in de desbetreffende organisatielitera-
tuur, die erop duiden, dat het functioneren van een organisatie (gedeeltelijk doch) wezenlijk wordt begre-
pen in termen van een stroom. Hiertoe heb ik twee werken geraadpleegd, te weten 'Management voor een
nieuwe tijd' onder redactie van H. Stufkens en 'Transformatie' onder redactie van J. Adams. Allereerst
komt het taalgebruik in Stufkens aan de orde:
52

(algemeen niveau)
het leven is een onomkeerbare stroom (19)
een paradigma is een vloeiende geestelijke werkelijkheid (21)
de werkelijkheid is als een stroom, een stroom van geest, we moeten de stroom volgen (22)
wij bevinden ons in een onomkeerbare stroom-in-de-tijd van beelden (23)
de sociale instituties zullen vroeg of laat weggespoeld worden (30)
de oorsprong van paradigma's (31)
techniek verkeert in de maalstroom van groei en vooruitgang (55)
de mens leeft ingebed in het natuurlijke milieu (61)
het ontsluiten van natuurlijke hulpbronnen (62)
het leven staat als een rivier geen moment stil; we kunnen hooguit de rivier kalmer laten stromen
door obstakels er uit weg te nemen (113)
(organisatieniveau)
bedrijven en organisaties worden op de stroom van de nieuwe tijd meegenomen (10)
de mens in de organisatie is een vloeiende totaliteit (13)
het organisatieconcept is vloeiend (14)
een leider moet doorlaatbaar worden om een bepaald toekomstbeeld, dat zich wil verwezenlijken,
zichtbaar te maken voor de mensen (32)
de moraliteit van het leiderschap is aan erosie onderhevig (34)
organisaties hebben een bepaalde unieke levensloop (37)
managers moeten wakker in de stroom der gebeurtenissen staan (40)
de informatiehoeveelheid kan de mensen overspoelen (58)
de dagelijkse organisatiepraktijk verhult onderliggende stroomlagen (74)
leiderschap heeft een immense erosie ondergaan (77).
Dit taalgebruik (hoe vaag inhoudelijk soms ook) laat duidelijk zien welke natuurlijke eigenschappen (pro-
perties) van het concept 'stroom' het begrijpen van de (organisatie)werkelijkheid metaforisch structureren.
Bij J. Adams valt nog een aantal van deze metaforische implicaties aan te treffen:
vertragingen en oponthoud kunnen de energiestroom in een organisatie tot stilstand brengen (104)
tradities kunnen op den duur het stromen van energie belemmeren (108)
managen is een stroomtoestand (109)
de nieuwe managementstijl komt voort uit het idee dat we 'met de stroom mee moeten varen'
(113)
wie vertrouwen heeft in het transformatieproces, gelooft ook dat proces zelf zal aangeven hoe de
vaart er in te houden, zoals water ook voortdurend naar nieuwe openingen zoekt om te kunnen
stromen (117)
53

structuren zijn onvermijdelijk, echter zij zijn slechts middelen om de stroom te helpen (118)
alle krachten binnen de stroom hebben een cyclisch karakter (120)
het openen van kanalen (124)
Wat opvalt, in vergelijking met de strijdmetafoor, is dat de stroommetafoor kennelijk nog niet zo rijk is aan
implicaties en ook nogal openlijk en nadrukkelijk werkzaam is. Tenslotte is deze denkwijze over organisa-
ties pas iets van de laatste jaren en heeft nog niet diep kunnen doorwerken in allerlei aspecten van de or-
ganisatiewerkelijkheid. Het strijd- en machinekarakter van organisaties zijn al veel eerder tot stand geko-
men. Daarnaast moet het transformatiedenken zich zo krachtig profileren om het stevig in het zadel zitten-
de beheersdenken uit te dagen en de aandacht op zich te vestigen.
Ook in het transformatiedenken wordt de werkzame grondmetafoor (stroom) gesecondeerd door een
tweede belangrijke voorstelling van zaken: de energiemetafoor. Mensen èn dingen in organisaties vormen
tezamen een stuwmeer van spirituele energie (40, p.37 e.v). Dat wil zeggen, in die mensen en dingen wil
zich een hogere zijnsorde uitdrukken. Organisaties zijn noch verzamelingen systeemelementen noch ver-
zamelingen menselijke elementen. Organisaties zijn spirituele entiteiten. Een van de belangrijkste taken
van leiders en managers is de bronnen van spirituele energie aan te boren en tot stromen, of liever, tot
samenstromen te brengen. Hierbij zijn weliswaar structuren (kanalen) onvermijdelijk om die samenstro-
ming van energie te begeleiden. In het transformatiedenken ontkomt men blijkbaar niet gehéél aan be-
heersing van de werkelijkheid. Echter, beheersing is hier geen grondhouding maar een begeleidend ver-
schijnsel. Resumerend:
de mythe: de mens is gericht op eenwording met de voortdurend onomkeerbaar
veranderende kosmos
een organisatie is een spirituele entiteit
de mentaliteit: transformatiedenken, dat wil zeggen intelligent meedrijven op de stroom
van de werkelijkheid
de metafoor: stroom (secondant: energie).
Hier zij nog opgemerkt dat de tot nu toe besproken mythen, mentaliteiten en metaforen niet de enig denk-
bare zijn noch dat zij ieder in hun zuivere vorm voorkomen. Naast de hier besproken denkwijzen is er bij-
voorbeeld nog de actiementaliteit gekoppeld aan de spelmetafoor te onderscheiden (38, p.210/212). Ik heb
mij hier beperkt tot twee zeer verschillende mentaliteiten.
54

3.4 Perspectivisme: dreigend relativisme of vruchtbaar pluralisme?
Uit de vorige twee paragrafen komt nog eens naar voren dat verschillende metaforen een wezenlijk ver-
schillend perspectief (focus) op de (organisatie)werkelijkheid kunnen geven. Dit 'perspectivisme der leef-
werelden', zoals Strasser dat noemt (39, p.110 /111), is in feite de thematiek van deze gehele scriptie. Elke
metafoor die krachtig genoeg is creëert (op den duur) haar eigen werkelijkheid. In die zin is elke voorstel-
ling van zaken omtrent de werkelijkheid in principe 'waar' te noemen, 'waar' binnen de werkelijkheid die zij
defini‘ert. De relativering van het waarheidsbegrip kwam in paragraaf 1.6.3 aan de orde. De metaforisti-
sche werkelijkheidsopvatting van Lakoff en Johnson betekent een relativering van onze kennis omtrent de
werkelijkheid. Kennis zowel in alledaagse als in wetenschappelijke zin. Kennen is altijd een gedeeltelijk
kennen. Voor de metafoortheorie van Lakoff en Johnson valt naar mijn mening veel te zeggen.
De vraag rijst nu waarom men dit perspectivisme serieus zou moeten nemen. Men kan het namelijk opvat-
ten als een visie die ons weten alleen maar onnodig in een legitimatiecrisis brengt. Het ontkennen van de
absolute waarheid en d werkelijkheid kan een bedreigende vorm van relativisme zijn. Maar dit wil nog
niet zeggen dat er niets anders rest dan een radicaal en anarchistisch relativisme, zoals Feyerabend dat
ten aanzien van wetenschapsbeoefening suggereert. Lakoff en Johnson beschouwen als merite van hun
visie onder andere dat de consequentie van ons denken (in metaforen) voor ons handelen belicht wordt
(zie ¤ 1.2.3). In ons handelen creëren wij ons een cultuur, een leefwereld. Zij spreken de wens uit dat het
ons bewust zijn van de modellen waarin wij denken een meer verantwoord handelen moge opleveren, met
name in politiek en wetenschap. Zij benadrukken hier vooral de ethische of morele verantwoordelijkheid
van de mens voor zijn eigen cultuur. Morgan brengt (in 'Beyond Method') naar voren dat men in de vele
verschillende onderzoeksstrategieën ten aanzien van (perspectieven op) sociale verschijnselen, w.o. or-
ganisaties, in feite bezig is ieder voor zich een dimensie van bijvoorbeeld de organisatiegestalt te be- grij-
pen. Het is dan ook niet zinvol om de diverse benaderingsmogelijkheden als elkaar uitsluitend te be-
schouwen. Men kan logisch gesproken niet met de interne rationaliteit van de ene strategie een wezenlijk
andere strategie beoordelen, laat staan veroordelen. Ten tweede zou men nog veel van elkaar kunnen
leren over het verschijnsel 'organisatie' en het benaderen ervan. In deze zin kan het perspectivisme een
vruchtbaar pluralisme zijn en wellicht leiden tot syntheses van perspectieven in meervermogende per-
spectieven. De vraagstelling in de paragraaf is misschien enigszins gechargeerd. Echter, in het extreme
vinden de dingen hun waarde, in het gemiddelde hun behoud.
Waarschijnlijk niet iedere organisatietheoreticus zal de constatering toejuichen dat de taal van organisatie-
theorie (voor zover onderzocht weliswaar) doordrenkt is van metaforen. Met dit inzicht heb ik op zijn minst
mijn doelstelling bereikt om een stukje beeldvorming bloot te leggen, die onbewust met het organisatie-
kundig studiemateriaal wordt overgedragen op studenten bedrijfseconomie. Echter, deze scriptie leent zich
mijns inziens voor een veel verderstrekkend gezichtspunt: een bevestiging van de hypothese dat metafoor
een fundamentele rol speelt bij het ontdekken en rechtvaardigen van kennis omtrent de werkelijkheid; een
bevestiging van de cognitieve relevantie van metafoor. Metafoor verdient derhalve een belangrijke plaats
in een op constructivistische leest geschoeide methodologie van de bedrijfseconomie.
55

Voorts zie ik een goede toepassingsmogelijkheid van een dergelijk metaforisch besef in de organisatie-
adviespraktijk. Een adviseur kan in de taal, die belanghebbenden in een probleemsituatie bezigen, werk-
zame metaforen identificeren. Op deze manier kan hij inzicht verkrijgen in de verschillende begrippen van
organisatiewerkelijkheid die de belanghebbenden erop nahouden en waarnaar zij handelen.
56

Literatuurlijst
1. Adams, R, Transformatie, Lemniscaat Rotterdam, 1986
2. Bertels, K. en Nauta, D, Inleiding tot het Modelbegrip , De. Haan Bussum, 1969
3. Black, M. Models and Metaphors. Studies in Language and Philosophy, Cornell University Press,
Ithaca New York, 1962
4. Burrel, G. en Morgan, G, Sociological Paradigms and Organizational Analysis, Gower England,
1979
5. Delfgaauw, B, Geschiedenis en Vooruitgang, Het Wereldvenster Baarn, 1961-1964
6. Dunning, R.W, Organisatietheorie vanuit Bedrijfskundig Perspectief, Eburon Delft, 1984
7. Edelman, M, Political Language. Words that succeed and Policies that fail., Academic Press Ne~
York, 1977
8. Eliade, M, Myths and Symbol s, The University of Chicago Press Chicago/London, 1969
9. Ferguson, M, De Aquariussamenzwering , Ankh-Hermes Deventer, 1982
10. Galbraith, J.R, Designing Complex Organizations, Adison-Westley Reading, 1973
11. Harré, R, The Principles of Scientific Thinking, MacMillan London, 1970
12. Hesse, M, Models and Analogies in Science, Sheed and Woodward London, 1963
13. Hodgkinson, Chr, Towards a Philosophy of Administration, Basil Blackwell Oxford, 1978
14. Honeck, R.P. en Hoffmann R.R, Cognition and Figurative Language, Lawrence Erlbaum Associ-
ates, Publishers, Hillsdale New Jersey, 1980
15. Huussen, G.M, De Keerzijde van de Munt, Vrije Universiteit, 1986
16. Keuning, D. en Eppink, D.J, Management en Organisatie, Stenfert Kroese Leiden, 1986
17. Koestler, A, The Act of Creation, Hutchison London, 1964
18. KolakowsKi, L, De Illusie van de Ontmytholigisering, in: wat gebeur t er met ons religieuze erfgoed
.. , Tweede Van der Leeuw lezing, gehouden op 2 november; 1984 door L. Kolakowsk i en J.
Sperna Weiland, uitgeverij .De Volkskrant
19. Kotler, Ph, Marketing Management. Analysis, Planning and Control , Englewood Cliffs, N.J. Pren-
tice-Hall, 1967
20. Lakoff, G. en Johnson, M, Metaphors We Live By, University of Chicago Press, 1980
21. Leatherdale, I, J.H, The Role of Analogy, models and metaphors in Science, North-Holland Pub-
lishing Company, 1974
22. Lessnoff, t1, The Structure of the Social Science, George Allen and Unwin, 1974
23. Morgan, G, Beyond Method. Strategies for Social Research, Sage Publications California, 1983
24. idem, Images of Organization , Sage Publications California, 1986
57

25. idem, Paradigms, Metaphors and Puzzle Solving in Organization Theory, Administrative Science
Quarterly', December 1980
26. idem, More on Metaphor, Administrative Science Quarterly, December 1983
27. March, J.G. en Simon, H.A, Organizations, New York, 1958
28. Muysken, ,J. en Schreuder, H, Economische Wetenschappen: eenheid en verscheidenheid? , Van
Gorcum Assen, 1985
29. Nietzsche, Fr, Über Wahrheit und Lüge
30. Ortony, A, Metaphor and Thought, Cambridge University Press, Carnbridge England,1979
31. Van Peursen , C.A, Cultuur in Stroomverrsnelling , Elsevier Amsterdam, 1976
32. idem, Wetenschappen en Werkelijkheid, Kok Kampen, 1969
33. idem, De Opbouw van de Wetenschap, Boom Meppel, 1984
34. Pratt, V, The Philosophy of the Social Sciences, Methuen London, 1978
35. Schopenhauer, A, Die Welt als Wille Und Vorstellung, Diogenes Zürich, 1977
36. Schulte, B. P .M, Het Bezien van de Menselijke Hersenen, Studium Generale Vrije Universiteit,
1987
37. Schumacher, E. F, Hou het klein, Ambo Baarn, 1973
38. Silverman, D, The Theory of Organizations, Heinemann London, 1972
39. Strasser, S, Fenomenologie en Empirische Menskunde, Van Loghum Slaterus Deventer, 1970
40. Stufkens, H, Management voor een Nieuwe Tijd, Lemniscaat Rotterdam, 1986
41. Withaar, H, De Context of Persuasion. Een Voorstel tot ruilverkaveling, Kennis en methode 1979/1
42. Zuidema, J.R, Het Vraagstuk van de Economische Orde of de Série à l'americain, Maandschrift
Economie Jaargang 46, 1982
43. Koningsveld, H, Het verschijnsel Wetenschap, Boom Meppel Amsterdam, 1976
44. Capra, Fr, De Tao van Fysica, een onderzoek naar de parallellen tussen de moderne fysica en
oosterse mystiek , Uitgeverij Contact Amsterdam, 1982
45. McLuhan, H.M., Understanding Media, the extensions of man, New York, 1964
46. Wittgenstein, L, Philosofische Untersuchungen, editie door G.E.M. Anscombe en R. Rhees, Basil
Blackwell Oxford, 1953
47. Lyotard, J-F, Het Postmoderne Weten, Kok Agora Kampen, 1987
48. Kuhn, Th.S, The Structure of Scientific Revolutions, second enlarged edition, University of Chi-
cago Press Chicago, 1970
49. Meer, F.B. van der, Organisatie als Spel
58