Gewrichten

415Z3.FM
Hoofdstuk3
Het bewegingsapparaat
Het bewegingsapparaat
Het bewegingsapparaat is het orgaansysteem dat het bewegen mogelijk
maakt. Bij zoogdieren bestaat het bewegingsapparaat uit het geraamte
(oftewel skelet) en de skeletspieren. Ze vormen samen een ingenieus
systeem, waarbij de vele botten en botjes in het lichaam zo met elkaar
verbonden zijn dat ze precies goed kunnen bewegen.
Zo kunt u uw elleboog alleen strekken en buigen, terwijl u uw schouder
helemaal rond kunt draaien. De rol van de spieren in dit geheel is dat ze de
botten in beweging zetten.
Behalve dat het bewegingsapparaat bewegingen mogelijk maakt, zorgt het er
natuurlijk ook voor dat het dier zijn stevigheid heeft. Want zonder botten en
spieren zou een kat slechts een hoopje vel met ingewanden zijn.
Taken van het bewegingsapparaat
1 De taken van het bewegingsapparaat zijn: het mogelijk maken van bewegingen,
het beschermen van onderliggende structuren, het maken van bloedcellen en
het geven van vorm, stevigheid en houding aan het lichaam. Dit laatste wil
zeggen dat het geraamte dient als kapstok van het lichaam. Alle weefsels en
organen zijn direct of indirect aan het skelet vastgemaakt. Zonder het skelet en
de spieren zou een zoogdier even weinig stevig zijn als een kwal. De
skeletspieren zijn ervoor om de botten van het skelet te laten bewegen. We
noemen de skeletspieren dan ook het actieve deel van het bewegingsapparaat.
Het skelet wordt bewogen en heet daarom het passieve deel van het bewegingsapparaat.
Het skelet
Het skelet bestaat uit een aantal botten en kraakbeenstukken dat onderling
bewegelijk en onbewegelijk is verbonden.
2 Qua vorm kunnen we de beenderen in vier groepen onderscheiden:
pijpbeenderen
platte beenderen
korte beenderen
onregelmatige beenderen.
Pijpbeenderen
Pijpbeenderen komen vooral voor in de ledematen, dus bijvoorbeeld het
dijbeen. Ze dienen voornamelijk voor de voortbeweging.
3 Een pijpbeen bestaat uit een schacht (= diafyse) die hol is en een mergholte
bevat.
De wand van de diafyse is grotendeels opgebouwd uit kompact, massief bot.
Het is daardoor erg stevig en vormt de buitenkant van de beenderen.
3.1

Het bewegingsapparaat
3.2
Aan de uiteinden van de schacht is een pijpbeen meestal wat dikker en breder.
We noemen deze uiteinden: de epifyse. Het bestaat uit spongieus bot bedekt
met een dunne laag compact bot. Spongieus bot bestaat uit een netwerk van
beenbalkjes met daartussen beenmerg. Het lijkt op een (versteende) spons. We
vinden spongieus bot in het inwendige van de beenderen.
1. gewrichtsvlak
2. epyfisairschijf (groeischijf)
3. beenvlies (periost)
4. diafyse
5. epifyse
6. mergholte.
Afb. 1. Doorsnede dijbeen.
Het gewrichtsvlak van de epifyse is bedekt met een laag gewrichtskraakbeen.
Dit dient als stootkussen tussen de pijpbeenderen onderling en als glijvlak voor
de gewrichten. Kraakbeen bevat geen bloedvaten en zenuwen en is voor zijn
voeding aangewezen op diffusie uit omringende weefsels.

415Z3.FM
Het bewegingsapparaat
4 Tussen de epifyse en de diafyse bevindt zich bij jonge dieren de groeischijf
(= epifysairschijf) Vanuit de groeischijf vindt de lengtegroei van de diaphyse
plaats. Op die manier groeit het bot dus. Wanneer het pijpbeen zijn volwassen
lengte heeft bereikt, verbeent de groeischijf en stopt de lengtegroei. We zeggen
dan dat de groeischijf is gesloten. Dit vindt voor elk bot en elke diersoort op een
zeer specifieke leeftijd plaats. Sluiten ze te laat dan volgt reuzengroei, sluiten ze
te vroeg dan leidt dit tot dwerggroei.
Pijpbeenderen zijn net als alle andere beenderen omgeven door beenvlies, het
periost. Het periost bestaat uit zenuwen, bloedvaten en beenvormende cellen.
Deze cellen zorgen bij jonge dieren voor de diktegroei van het bot. Bij
volwassen dieren eindigt dit proces, behalve als er reden is voor botnieuwvorming
zoals bij het herstel van een fractuur. De dikke laag nieuw bot die
afgezet wordt om de fractuur wordt door het periost gevormd.
Pijpbeenderen als geheel zijn niet massief. Over de lengte ligt een holte: de
mergholte.
Bij het volwassen dier vinden we in de mergholte geel beenmerg. Bij jonge
dieren vinden we rood beenmerg. Rood beenmerg is de bloedvormende
substantie, het gele beenmerg dient als vetopslag. Het rode beenmerg vinden
we gedurende het hele leven wel in het spongieus bot, o.a. in het borstbeen.
Platte beenderen
Platte beenderen zijn breed en lang, maar niet dik. Ze bieden daardoor veel
plaats voor spieraanhechtingen, zoals het geval is bij het schouderblad (zie
afbeelding 10). Een andere belangrijke functie is het beschermen van onderliggende
kwetsbare organen. Platte beenderen treffen we dan ook aan in de
schedel.
De ribben rekenen we eveneens tot de platte beenderen.
Platte beenderen bestaan uit twee lagen compact bot met daartussen een laag
spongieus bot.
Een derde en belangrijke taak van de platte beenderen is de aanmaak van
bloedcellen. Tussen de botbalkjes van het spongieus bot ligt namelijk het rode
beenmerg.
Korte beenderen
Korte beenderen hebben in alle richtingen ongeveer dezelfde lengte. Hieronder
vallen de hand- en voetwortelbeentjes. Ook de sesambeentjes behoren tot deze
groep. Sesambeentjes zijn eigenlijk verdichtingen in de pezen van grote
spieren, op plaatsen waar deze over gewrichten lopen. Sesambeentjes dienen als
katrol. Het meest bekende sesambeen is de knieschijf.
Onregelmatige beenderen
Deze groep omvat beenderen met een onregelmatige vorm zoals de wervels.
Botverbindingen
Botten zijn met elkaar verbonden. We kunnen ze verdelen op grond van de
mate van beweeglijkheid.
We onderscheiden:
onbeweeglijke verbindingen
weinig beweeglijke verbindingen
beweeglijke verbindingen
gewrichten.
3.3

Het bewegingsapparaat
3.4
Onbeweeglijke verbindingen
De eerste soort botverbindingen is volledig onbeweeglijk. Ze zijn te vinden bij
de platte beenderen van de schedel en het bekken. De randen van de botten zijn
heel fijn gekarteld. De botten grijpen in elkaar als de stukjes van een legpuzzel.
De botten bestonden bij de ongeboren vrucht nog als aparte beenderen, maar
zijn in de loop van de ontwikkeling in de baarmoeder vergroeid tot één geheel.
Het enige wat men nog ziet, is een lichtbruine kartellijn op hun (vroegere)
grenzen. Men noemt deze botverbinding synostose.
Alleen enkele botten van de schedel zijn bij de geboorte aan de bovenkant nog
niet vergroeid. De opening tussen die botten heet fontanel. De beenderen rond
de fontanel horen snel na de geboorte te vergroeien. Bij sommige dwergrassen
blijft de fontanel te lang open.
Weinig beweeglijke verbindingen
Iets beweeglijker is de tweede groep. De botten zijn dan door kraakbeen of door
spieren aan elkaar bevestigd. Een voorbeeld daarvan is de manier waarop de
ribben verbonden zijn met het borstbeen (= sternum). Een rib bestaat van
boven (d.w.z. van de kant van de wervelkolom (= dorsaal)) uit botweefsel dat
met een stevig stuk kraakbeen aan het borstbeen verbonden is. Ook de wervellichamen
zijn verbonden door een stevige kraakbeenschijf. Deze is niet massief,
maar heeft een zachte kern, die als stootkussen dient. Verbindingen met
kraakbeen laten maar weinig beweging toe.
Beweeglijke verbindingen
Heel wat beweeglijker dan de verbinding met kraakbeen is de verbinding met
gewrichten en spieren. Dit zien we bij hond en kat bij de voorpoot. Deze is als
geheel aan de romp vastgemaakt met dikke bundels spieren. Bij de mens is er
ook nog een sleutelbeen, dat de arm aan de romp vastmaakt. Hond en kat
hebben geen sleutelbeen. De romp hangt als het ware in een hangmat van
spieren tussen de voorpoten en de schouderbladen in. Deze verbinding
noemen we synsarcose.
Gewrichten
Gewrichten komen ook voor tussen andere botten, maar de meeste gewrichten
zien we toch tussen twee pijpbeenderen. Een gewricht is een plaats waar twee
botten bij elkaar komen.
Het holle uiteinde van een bot noemen we de gewrichtskom en het bolle
uiteinde van het andere bot noemen we de gewrichtskop. De vorm van de kop
en de kom is zo dat ze precies in elkaar passen.
5 De zeer smalle spleet tussen de kop en de kom noemen we de gewrichtsholte.
Deze is gevuld met gewrichtsvloeistof (= synovia). Synovia is geel van kleur en
wat stroperiger. De taak van de synovia is te zorgen dat de gewrichtsvlakken
vrijwel zonder wrijving over elkaar heen glijden.
Zoals al eerder gezegd, bestaan de uiteinden van de botten uit kraakbeen, wat
bijdraagt aan het soepel bewegen van het gewricht. Een andere taak van de
synovia is het voeden van het kraakbeen van de gewrichtsvlakken (omdat
kraakbeen zelf geen bloedvaten en zenuwen bevat).
Het gewricht wordt omgeven door een gewrichtskapsel, dat de kop in de kom
houdt. Het geeft stevigheid aan het gewricht. Tevens is het gewrichtskapsel
degene die de synovia aanmaakt.

415Z3.FM
1. gewrichtskolom
2. gewrichtskop
3. gewrichtsspleet
4. kraakbeen
5. gewrichtskapsel
6. ligament
Afb. 2. Een schematische weergave van een gewricht.
Het bewegingsapparaat
De stevigheid van een gewricht wordt verhoogd door gewrichtsbanden, de
ligamenten. Het zijn smalle, in doorsnede ovale, strengen straf bindweefsel. Ze
steken van het ene bot, door de gewrichtsholte, over naar het andere bot. Ze
geven stevigheid aan het gewricht en helpen bewegingen in ongewenste
richtingen voorkomen. Een voorbeeld is de kruisband in het kniegewricht en
het ligamentum teres in het heupgewricht (dat de heupkop met de heupkom
verbindt).
De derde factor die een gewricht stabiel houdt, is de kracht van de spieren. De
skeletspieren zijn verbonden aan het ene bot, steken net als de banden het
gewricht over en zijn vastgemaakt aan het andere bot.
Indeling gewrichten
De gewrichten worden ingedeeld naar gelang de vorm van de gewrichtsvlakken.
Scharniergewricht
Een van de botten heeft een cylindrische kop en de ander een bijpassende kom.
De beweging is beperkt tot het buigen en strekken. Een voorbeeld is de
elleboog.
3.5

Het bewegingsapparaat
3.6
Kogelgewrichten of bolgewrichten
Een van de gewrichtsvlakken is bolvormig, het andere vormt een kom. Het zijn
gewrichten die, behalve buigen en strekken, beweging toelaten in zijwaartse
richting. Een voorbeeld is de heup. Een reu kan bv. zijn achterpoot in een op-
en zijwaartse beweging bewegen als hij tegen een boom plast.
Condylgewricht
Een van de botten heeft twee van elkaar gescheiden gewrichtsknobbels
(condylen) en rust op de vlakke kant van het andere bot. Een voorbeeld is het
kniegewricht. De beweging omvat draai- en glijbewegingen.
Zadelgewricht
Dit gewricht heeft oppervlakken die in een richtig hol zijn en in de andere
richting bol. Beide opppervlakken zijn elkaars spiegelbeeld. Een voorbeeld is
het gewricht tussen twee teenkootjes. Het gewricht kan alleen buigen en
strekken.
Afb. 3. Soorten gewrichten.
Algemene bouw van het skelet
Het skelet is dus opgebouwd uit een aantal beenderen dat op een bepaalde
manier is verbonden. We zullen nu bespreken welke beenderen we kunnen
benoemen aan het skelet.
Aan het skelet onderscheiden we:
de schedel
de wervelkolom
de borstkas
de schoudergordel
de voorpoten

415Z3.FM
het bekken
de achterpoten.
Het bewegingsapparaat
De schedel
De schedel bestaat uit twee groepen botten. Dit zijn ten eerste de beenderen die
de hersenholte omhullen: de hersenschedelbeenderen oftewel hersenpan. En
ten tweede de beenderen die het gezicht vormen: de aangezichtsbeenderen, die
de mond- en neusholte omhullen.
1. bovenste kaak (os maxillare)
2. neusbeen (os nasalis)
3. jukbeen (os zygmaticus)
4. voorhoofdsbeen (os frontalis)
5. wandbeen
6. achterhoofdsbeen
7. slaapbeen
8. onderkaak (os mandubulare)
9. achterhoofdsknobbel.
Afb. 4. Hondenschedel van opzij gezien.
Schedelbeenderen
De schedelbeenderen (zie afb. 4, nummers 4, 5, 6, 7 en 9) hebben de taak de
hersenen te beschermen. Het zijn dus zeer sterke platte botten die met elkaar
vergroeid zijn. Bovendien huisvesten ze de ogen, oren en het reukzintuig.
In het achterhoofdsbeen is een grote opening aanwezig: het foramen occipitale
magnum.
Het verlengde merg gaat via deze opening over in het ruggenmerg.
Er zijn drie schedelvormen:
De metacefale (middenschedelig), die we zien bij de Duitse herder. Dit is de
meest natuurlijke vorm.
De dolichocefale (langschedelig), die we zien bij de windhond.
De brachycefale (kortschedelig), die we zien bij de pekinees of de Perzische
kat.
3.7

Het bewegingsapparaat
3.8
Aangezichtsbeenderen
De aangezichtsbeenderen (zie afbeelding 4, nummers 1, 2, 3 en 8) vormen de
snuit van de hond en de kat. Ze bevatten de neusholte en de mondholte met het
gebit.
Wanneer u de tekening van de schedel bestudeert, ziet u dat alle beenderen van
de kop stevig aan elkaar zijn bevestigd, behalve de onderkaak. Deze is met een
gewricht met de bovenkaak verbonden, zodat de onderkaak ten opzichte van
de bovenkaak kan bewegen.
De wervelkolom
6 De wervelkolom bestaat uit een aantal wervels dat we in vijf groepen onderverdelen.
Bij de hond en de kat zijn dat:
7 halswervels (vertebrae cervicales)
13 borstwervels (vertebrae thoracales)
7 lendenwervels (vertebrae lumbales)
3 heiligbeenwervels (vertebrae sacralis)
10-23 staartwervels (vertebrae caudales).
1. schedel 6. borstwervels
2. atlas 7. lendenwervels
3. axis 8. sacrum
4. nekband 9. staartwervels.
5. halswervels
Afb. 5. Skelet hond.

415Z3.FM
1. schedel
2. wervelkolom
3. schoudergordel
4. voorpoot
5. bekkengordel
6. achterpoot
7. borstkas.
Afb. 6. Skelet kat.
Het bewegingsapparaat
Cervicale wervels
Het aantal cervicale wervels is bij alle zoogdieren gelijk: zeven stuks. Het is
wonderlijk, maar een giraffe heeft net zo veel halswervels als een muis.
7 De eerste halswervel heet de atlas hij is verbonden aan de schedel. De schedel
kan buigen en strekken t.o.v. de atlas (”ja-knikken”).
De tweede halswervel heet de axis. De atlas kan draaiingen maken t.o.v. de axis
(”nee-schudden”).
De meeste dieren lopen op vier poten. Dat wil zeggen dat ze voortdurend hun
kop in de nek moeten strekken. (Als u even op handen en knieën zit, weet u hoe
vermoeiend dat is: de spieren in uw nek gaan al snel pijn doen.) Daarom is er
de nekband (= ligamentum nuchae). De nekband is een dikke streng
bindweefsel die begint bij de axis en loopt naar de doornuitsteeksels van de
eerste thoracale wervels. De nekband ontlast op die manier de nekspieren.
De kat heeft geen nekband.
Borstwervels
Elke borstwervel staat in verbinding met een paar ribben.
Heiligbeenwervels
De heiligbeenwervels zijn met elkaar vergroeid tot het heiligbeen (= os sacrum)
waaraan het bekken is bevestigd.
3.9

Het bewegingsapparaat
3.10
Staartwervels
Het aantal staartwervels varieert. Sommige rassen (de manx cat) worden
zonder staartwervels geboren. Bij andere rassen werd vroeger de staart gecoupeerd,
zodat ze maar twee of vier staartwervels hadden. Sinds 2001 is dit in
Nederland verboden, sinds 2006 mag het ook niet meer in België. De meeste
rassen hebben 20 tot 23 staartwervels.
Taken van de wervelkom
De wervelkolom is de basis van het skelet. Alle andere botten (en dus ook de
skeletspieren) zijn er direct of indirect aan opgehangen. Het hele lichaam
(inclusief de kop) wordt dus door de wervelkolom gedragen. Iedere wervel is
stevig verankerd aan zijn buren en kan maar een klein beetje bewegen ten
opzichte van de twee aangrenzende wervels. Maar omdat er zoveel wervels zijn,
is de wervelkolom als geheel toch redelijk goed beweegbaar in horizontale en
verticale richting. Het is een soepel geheel, dat het lichaam een elastische, maar
stevige basis geeft.
Doordat de wervels stevig aan elkaar zijn verankerd, kan de wervelkolom in de
lengterichting nauwelijks worden samengedrukt. Dat blijkt uit het volgende.
Het bovenlichaam van een volwassen mens weegt circa 40 kilogram. Dit
gewicht moet de hele dag door gedragen worden (zeker bij de mens als rechtop
lopend wezen) door de wervelkolom. Toch zakt de wervelkolom niet in elkaar
door dat gewicht. Een mens die de hele dag in touw is geweest, wordt alleen een
beetje korter – ongeveer een halve centimeter – en dat komt doordat de tussenwervelschijven
wat platter worden. Doordat de wervelkolom in de lengte niet
samendrukbaar is, kan hij krachten overbrengen. Stel u bv. een kat voor die op
een kast wil springen. Hij strekt dan met kracht zijn achterpoten, zet zich tegen
de grond af en schiet met een sierlijke boog omhoog. De kracht van de achterpoten
wordt via de wervelkolom op het hele lichaam overgebracht.
Ten slotte beschermt de wervelkolom het ruggenmerg dat in de ruimte van de
wervelbogen ligt.
De wervels zijn onderling verbonden door tussenwervelschijven, behalve de
atlas en de axis, die aan elkaar zijn bevestigd door een synoviaalgewricht.
Tussenwervelschijf (= discus intervertebralis)
8 Tussen twee wervellichamen ligt dus een tussenwervelschijf. Deze bestaat uit
een zeer stevige kraakbeenring (annulus fibrosus) met daarin een zachte kern
(nucleus pulposus). De tussenwervelschijf fungeert als stootkussen tussen twee
wervels waardoor schokken tijdens het lopen kunnen worden opgevangen.
Bouw van de wervels
Alle wervels hebben dezelfde basisbouw, zoals in afbeelding 7 is weergegeven.
De wervel bestaat in principe uit het wervellichaam met daarover de
wervelboog. Er ontstaat hierdoor een opening. Als we nu een aantal van deze
wervels achter elkaar leggen dan ontstaat een lange tunnel, het wervelkanaal.
Hier loopt het ruggemerg doorheen, goed beschermd door het wervellichaam
en de wervelboog.

415Z3.FM
1. tussenwervelschijf
2. wervellichaam
3. doornuitsteeksel
4. dwarsuitsteeksel
5. ruggenmerg.
Afb. 7. Zijaanzicht van een gedeelte van de wervelkolom.
1. voorste gewrichtsvlak
2. wervelboog
3. wervelkanaal
4. doornuitsteeksel
5. achterste gewrichtsvlak
6. dwarsuitsteeksel
7. wervellichaam.
Afb. 8. Bouwschema van een wervel.
Het bewegingsapparaat
3.11

Het bewegingsapparaat
3.12
De borstkas (thorax)
De thorax dient om de organen die erin liggen te beschermen, om de schouderbladen
te dragen en hij heeft een belangrijke functie bij de ademhaling.
De thorax van de hond en de kat wordt gevormd door 13 paar ribben (in totaal
dus 26 ribben)
en het borstbeen (zie afbeelding 9). Ieder paar ribben zit dorsaal vast aan één
borstwervel en ventraal direct of indirect aan het borstbeen (= sternum). De
ribben zijn onderling verbonden door middel van tussenribspieren. Deze
hebben ook een belangrijke functie bij de ademhaling.
1. borstbeen
2. 3de sternale rib
3. asternale rib
4. zwevende rib
5. massief bot
6. kraakbeen
7. middenrif.
Afb. 9. De borstkas van een hond.
Sternale/asternale ribben
De eerste negen paar ribben heten sternale ribben. Ze zijn ieder afzonderlijk,
door middel van hun ribkraakbeen, rechtstreeks verbonden met het borstbeen.
De laatste ribben noemen we asternale ribben. Zij zijn door het ribkraakbeen
aan de voorgaande rib bevestigd en dus indirect aan het borstbeen. De asternale
ribben zijn beweeglijker dan de sternale ribben en kunnen daarom meer
bijdragen aan de ademhaling.

415Z3.FM
Het bewegingsapparaat
Zwevende rib
9 De laatste rib bij de hond heeft geen verbinding met de andere ribben en
eindigt tussen de spieren. Deze rib wordt de zwevende rib genoemd.
Borstbeen (= sternum)
Het borstbeen bestaat uit een aantal stukken bot verbonden door kraakbeen.
Het borstbeen heeft behalve het vasthouden van de ribben ook als taak de
inhoud van de borstkas van onderen te beschermen. Het dient ook als
aanhechtingsplaats voor spieren die het schouderblad en de poot vasthouden.
De schouder
De schoudergordel bestaat bij de hond en de kat voornamelijk uit het schouderblad
(= scapula).
Het sleutelbeen (clavicula) is bij de hond niet ontwikkeld; het is slechts een
stripje bindweefsel in een spier bij het schouderblad. Bij de kat is het iets beter
ontwikkeld. Het gevolg hiervan is dat de hond zijn voorpoot niet naar opzij kan
bewegen. De kat kan dat maar in geringe mate.
De schoudergordel dient ervoor om de voorpoot aan de romp te verbinden en
om de krachten van de voorpoot op de wervelkolom over te brengen. Het
voorbeen is alleen door middel van spieren aan de romp bevestigd. We noemen
dit een synsarcose.
1. kam
2. schoudergewricht.
Afb. 10. Het schouderblad van een hond.
De voorpoten
De voorpoten van de hond en kat dienen om de romp te steunen (60% van het
gewicht rust op de voorpoten) en hebben een functie bij de voortbeweging.
0 Bij het bestuderen van de desbetreffende figuren in afbeelding 11 en 12 ziet u
dat de voorpoot van de hond en de kat bestaat uit:
opperarmbeen (= humerus)
spaakbeen en ellepijp (= radius en ulna)
pols (= carpus)
middenvoetsbeentjes (= ossa metacarpalia)
tenen (= digiti).
3.13

Het bewegingsapparaat
3.14
1. humurus 8. knieschijf
2. radius 9. tibia
3. ulna 10. fibula
4. carpus 11. tarsus
5. metacarpalia 12. metatarsalia
6. digiti 13. digiti.
7. femur
Afb. 11. Botten in de voor- en achterpoot van een hond.
1. humurus 8. knieschijf
2. radius 9. tibia
3. ulna 10. fibula
4. carpus 11. tarsus
5. metacarpalia 12. metatarsalia
6. digiti 13. digiti.
7. femur
Afb. 12. Botten in de voor- en achterpoot van een kat.

415Z3.FM
Het bewegingsapparaat
Opperarmbeen (= humerus)
De ”bovenarm” wordt gevormd door de humerus. Deze vormt samen met het
schouderblad het schoudergewricht. Dit noemen we ook wel boeggewricht of
boeg, omdat het net als de boeg van een schip wat voor de poot uitsteekt.
Spaakbeen (= radius) en ellepijp (= ulna)
De ”onderarm” wordt gevormd door de radius en de ulna. Samen met de
humerus vormen ze het ellebooggewricht.
Afb. 13. Het ellebooggewricht van de hond.
De humerus vormt de gewrichtskop. De radius en de ulna vormen samen de
gewrichtskom.
De condyl van de humerus past precies in de kom die de radius en de ulna
samen vormen waardoor de elleboog een stevig verankerd gewricht is. Behalve
door middel van gewrichten is de elleboog verstevigd door een aantal sterke
ligamenten. Deze zorgen er samen voor dat de hond en de kat de elleboog maar
in beperkte mate kunnen bewegen.
Pols (= carpus)
Op de onderarm volgt de ”pols” oftewel de carpus. Deze bestaat uit een
zevental afzonderlijke botjes (=ossa carpi), zie afbeelding 14.
Deze botjes liggen in twee horizontale rijen. Het polsgewricht is een gecompliceerd
gewricht dat niet erg beweeglijk is. Het bestaat uit drie deelgewrichten:
1ste tussen radius en de bovenste rij ossa carpi, 2de tussen de bovenste en de
onderste rij ossa carpi, 3de tussen de onderste rij ossa carpi en de vijf metacarpalia.
3.15

Het bewegingsapparaat
3.16
1. os corpi
2. os mate carpolia
3. digiti
4. duim.
Afb. 14. De beenderen in de voorpoot van de hond.
Het in afbeelding 14 aangegeven meest rechtse os carpi hoort bij de duim en is
bij de meeste honden niet aanwezig. Hoewel dit niet tot uiting komt in de
afbeelding, zijn de ossa carpi zodanig gevormd dat ze als stukjes van een
legpuzzel in elkaar passen. Dit en de aanwezigheid van banden tussen alle
botstukken van de pols, zorgen ervoor dat het polsgewricht stabiel is.

415Z3.FM
Het bewegingsapparaat
Middenvoetsbeentjes (= ossa metacarpalia)
De ondervoet van de voorpoot van de hond en de kat (we spreken bij deze
dieren niet van handen) bestaat uit de middenvoetsbeenderen en de tenen. Er
zijn vijf middenvoetsbeentjes. Hiervan zijn er vier goed ontwikkeld en hebben
een draagfunctie. De meest mediale metacarpalia heeft geen draagfunctie en is
onderontwikkeld.
De metacarpalia worden van mediaal naar lateraal genummerd: os metacarpale
1 ligt aan de kant van de ”duim”, os metacarpale 5 aan de kant van de ”pink”.
Tenen (= digiti)
Er zijn in de voorpoot vijf tenen aanwezig. Ze worden net als de metacarpalia
genummerd van mediaal naar lateraal. Iedere teen bestaat uit drie kootjes
(= falanges) behalve de 1ste, meest mediale, teen die uit twee kootjes bestaat.
De phalanges worden genummerd en wel van de metacarpalia af naar beneden
(= van proximaal naar distaal). De eerste falanx vormt een gewrichtje met de
corresponderende metacarpalia, de derde falanx draagt de nagel.
Het bekken (pelvis)
q Het bekken vormt een stevige structuur die dient om de achterpoot aan de
romp te bevestigen. Bovendien brengt het bekken de stuwende kracht van de
achterpoten over op de ruggengraat en beschermt het de organen die erin
liggen. Het bekken bestaat uit drie paar (= zes) botten. Drie in de linker
bekkenhelft en drie in de rechterhelft. Het zijn respectievelijk het darmbeen
(= Os ilium), het zitbeen (= Os ischium) en het schaambeen (= Os pubis) (zie
afbeelding 15). Het Os ilium, Os pubis en Os ischium zijn geheel met elkaar
vergroeid, net als de schedelbeenderen.
w De linker- en rechterbekkenhelften zijn stevig aan elkaar bevestigd door middel
van de symfysis pelvis. Bij de geboorte kan de symfysis wat uit elkaar wijken
waardoor het geboortekanaal wat ruimer wordt.
Het Os ilium is aan het heiligbeen (= sacrum) verbonden door middel van
ligamenten waardoor het bekken stevig bevestigd is aan de wervelkolom.
De bekkenbanden van de moeder worden bij de geboorte slapper en langer.
Ook hierdoor wordt het geboortekanaal ruimer zodat het jong makkelijker
geboren kan worden.
In het bekken zit links en rechts de kom van het heupgewricht, het acetabulum.
Heupgewricht
Het bekken is via het heupgewricht verbonden met het dijbeen. Dit gewricht
kent bewegingen in voor- en achterwaartse richting, in zijdelingse richtingen
en een draaiende beweging.
In het heupgewricht vinden we als extra versteviging een ligament (= lig. teres)
dat de heupkom verbindt met de kop van het dijbeen. Dit ligamentum
verhindert dat de kop uit de kom schiet.
3.17

Het bewegingsapparaat
3.18
Afb. 15. Het heupgewricht van de hond.
De achterpoten
e In afbeelding 11 en 12 ziet u dat de achterpoot van hond en kat bestaat uit:
dijbeen (= femur)
scheenbeen (= tibia)
kuitbeen (= fibula)
enkel (= ossa tarsi)
middenvoetsbeentjes (= ossa metatarsalia)
tenen (= digiti)
Dijbeen (= femur)
r Het ”bovenbeen” wordt gevormd door het femur. Deze vormt samen met het
bekken het heupgewricht. De kop van het femur past precies in het acetabulum
en vormt een kogelgewricht.
Het distale uiteinde van het femur vormt samen met het onderbeen het kniegewricht.
De knie
t De knie is een zeer complex condylgewricht. Het heeft eigenlijk twee gewrichtsvlakken.
Het femur heeft aan het distale eind twee condylen die niet precies in
de kommen passen die het scheenbeen en kuitbeen vormen. Om een goede
passing te krijgen en de druk goed te verdelen, bevinden zich twee stukken
kraakbeen in het gewricht, de menisci (enkelvoud: meniscus). Zij bevinden
zich precies tussen de condylen en de gewrichtsvlakken van de tibia.
Als extra versteviging lopen er tussen het femur en scheenbeen/kuitbeen twee
banden in het gewricht. Omdat ze elkaar kruisen, noemen we ze de kruisbanden.
Deze banden zorgen ervoor dat het onderbeen ten opzichte van het
bovenbeen niet naar voren kan. Aan de zijkanten van het kniegewricht zorgen
meerdere gewrichtsbanden (= laterale kniebanden) ervoor dat ook de
beweging naar opzij beperkt wordt.

415Z3.FM
1. knieschijf
2. tibia
3. fibula
4. femur
5. kruisbanden
6. sesambeentjes.
Afb. 16. Het kniegewricht van de hond.
Het bewegingsapparaat
Aan de voorkant van het kniegewricht ligt de knieschijf (= patella). Dit is een
verbening in de pees (= een sesambeentje) van de spier die van het bovenbeen
naar het onderbeen lopen. Deze spieren zijn erg sterk. De knieschijf past precies
in de groeve (= trochlea), die tussen de beide condylen van het femur loopt.
Door de kruisbanden, knieschijf en de laterale kniebanden laat het kniegewricht
alleen maar een buig- en strekbeweging toe.
Scheenbeen (= tibia) en kuitbeen (= fibula)
Het ”onderbeen” wordt gevormd door tibia en fibula. De tibia is een veel groter
en steviger bot dan de fibula. Aan de proximale zijde vormen ze samen met het
femur, het kniegewricht. Aan de distale zijde staan ze in verbinding met de
enkel.
Enkel (= tarsus)
Het onderbeen is verbonden met de tarsus. Deze bestaat uit een zevental afzonderlijke
botjes (= ossa tarsi).
Deze botjes liggen in drie horizontale rijen. De tarsus is een gecompliceerd
gewricht dat niet erg beweeglijk is. Het bestaat uit vier deelgewrichten: 1ste
tussen tibia en de bovenste rij ossa tarsi, 2de tussen de eerste en de tweede rij
ossa tarsi, 3de tussen de tweede en de onderste rij ossa tarsi en 4de tussen de
onderste tij ossa tarsi en de vier metatarsalia.
Hoewel dit niet tot uiting komt in de afbeelding, zijn de ossa tarsi zodanig
gevormd dat ze als stukjes van een legpuzzel in elkaar passen. Dit en de aanwezigheid
van banden tussen alle botstukken van de enkel zorgt ervoor dat het een
stabiel gewricht is.
Aan de achterzijde van de tarsus steekt een groot os tarsi uit, dit is de calcaneus.
Dit is een belangrijk bot omdat hieraan de achillespees is bevestigd.
3.19

Het bewegingsapparaat
3.20
1. os tarsi
2. os metatarsalia
3. digiti.
Afb. 17. De beenderen van de ondervoet van de achterpoot.
Middenvoetsbeentjes (= ossa metatarsalia)
De ondervoet van de achterpoot van de hond en de kat bestaat uit de middenvoetsbeenderen
en de tenen. Een verschil met de voorpoot is dat er achter maar
vier middenvoetsbeentjes en dus vier tenen aanwezig zijn. De metatarsalia
worden op dezelfde manier genummerd als de metacarpalia, maar er is een
verschil. De nummering begint bij 2 en eindigt bij 5 (dit komt omdat
nummer 1 als een klein rudimentair botje aanwezig is maar niet tot de metatarsalia
gerekend wordt).
Tenen (= digiti)
De tenen van de achterpoot heten net als bij de voorpoot digiti en falangen. Al
deze botten worden op dezelfde manier genummerd als bij de voorpoot.
y Zoals gezegd, heeft de achterpoot maar vier tenen. Sommige honden hebben
echter een rudimentaire vijfde teen. Deze zit aan de mediale zijde van de
metatarsalia (daar waar in de voorpoot de duim zit). Deze teen wordt wel een
hubertusklauw of wolfsklauw genoemd. Hoe deze teen eruitziet, kan

415Z3.FM
Het bewegingsapparaat
verschillen per hond. Soms is er 1 falanx aanwezig en soms zijn er meerdere
falangen.
De spieren
Tot nu toe hebben we het skelet besproken als deel van het bewegingsapparaat.
Het skelet kan echter niet uit zichzelf bewegen. Het is passief. Om beweging
mogelijk te maken, zijn ook spieren nodig. Zij vormen het actieve deel van het
bewegingsapparaat.
Spieren hebben het vermogen tot samentrekken. Een spier kan met kracht
korter worden. De spieren die aan het skelet verbonden zijn, bestaan uit dwarsgestreept
spierweefsel. Deze skeletspieren kan een dier naar believen laten
samentrekken.
Dit noemt men willekeurige spieren; als men zijn biceps wil samenspannen,
gebeurt dat ook. (Dit in tegenstelling tot glad spierweefsel waar men geen
controle over heeft, bijvoorbeeld in de darmen.)
De opbouw van een skeletspier
Een skeletspier is opgebouwd uit spiervezels en bindweefselscheden. De
hoeveelheid bindweefsel verschilt van spier tot spier en is afhankelijk van de
diersoort, leeftijd, ras en conditie.
u De kleinst functionele eenheid van een skeletspier is de spiervezel. We spreken
hier niet van spiercel maar van spiervezel omdat het een samensmelting van
meerdere cellen betreft. Een spiervezel heeft dan ook meerdere kernen.
In het cytoplasma van de dwarsgestreepte spievezel liggen myofibrillen. Myofibrillen
zijn bundels lange draden, die de mogelijkheid hebben te contraheren
(samentrekken). Ze bestaan uit de eiwitten actine en myosine die in elkaar
kunnen schuiven. Iedere spiercel is omgeven door een dunne laag bindweefsel.
De spiervezels liggen in groepjes die ook omgeven zijn door een bindweefsellaag.
De spierbundeltjes die dan ontstaan, zijn op hun beurt ook weer
omgeven door een bindweefsellaag.
Zo ontstaat een dichte structuur van spierbundels omgeven door bindweefselscheden.
In het bindweefsel, tussen de spiercellen, lopen de bloedvaten en
zenuwen.
Ook de totale spier is in zijn geheel ingepakt in een bindweefselkapsel. Dit
kapsel heet de fascie. De fascie kan vastzitten aan het bot; dit is het geval bij de
kaakspieren.
De bindweefselscheden gaan aan de uiteinden van de spier over in de vezels van
de pees die aanhecht op het bot. Op deze manier zijn de spieren verankerd aan
het skelet en kunnen ze hun trekkracht overbrengen op het skelet. Een
voorbeeld is de kniepees.
Na de geboorte worden geen nieuwe spiervezels meer gevormd. Toename van
de spieromvang ontstaat door volumetoename van de spiercellen. Na een
verwonding worden dus geen nieuwe spiervezels gemaakt maar wordt het
ontbrekende stuk aangevuld met bindweefsel; dit is littekenweefsel.
Spierwerking
Als de spier samentrekt, wordt er via de fascies (of via de fascie en de pees)
kracht uitgeoefend op twee botten. Ze worden naar elkaar getrokken. Het
3.21

Het bewegingsapparaat
3.22
gewricht dat ertussen ligt, wordt hierdoor gebogen of gestrekt. De verschillende
bundels spiercellen kunnen afzonderlijk samentrekken, naargelang de kracht
die vereist wordt. Onder normale omstandigheden zullen nooit alle bundels
spiercellen tegelijk samentrekken. De verschillende bundels lossen elkaar af,
zodat een dwarsgestreepte spier als geheel toch vrij lang kan werken, zonder al
te vermoeid te worden.
Spierweefsel kan zich echter niet zelfstandig uitrekken. Daarvoor is een tegenwerkende
kracht nodig. De ene spier rekt de andere spier weer uit. Men noemt
zulke spieren antagonisten.
i Iedere spier heeft een antagonist. De triceps is de antagonist van de biceps.
Pees
o Een pees bestaat uit taai, nauwelijks rekbaar bindweefsel waarvan de bundels
evenwijdig lopen. Ze hebben meestal een ronde of ovale vorm. De pees kan een
grote trekkracht weerstaan. Pezen zijn echter slecht bestand tegen druk en
worden beschermd op plaatsen waar ze over het bot lopen. Dit kan zijn door
middel van een slijmbeurs (= bursa), wat een met synovia gevulde holte is
tussen de pees en het bot. Wanneer de bescherming over een groter stuk nodig
is, wordt de pees in zijn geheel omgeven door een vlies. Dit vlies heet de
peesschede (= tendovagina). De ruimte tussen de pees en peesschede is
opgevuld met synovia, waardoor de pees makkelijk in de peesschede kan
glijden.
1. pees
2. bursa.
Afb. 18. Pees met bursa.
1. pees
3. peesschede
4. bot.
Afb. 19. Pees in peesschede.
Het bindweefsel van de pezen wordt gevoed vanuit de peesschede. Dat is niet
erg efficiënt. Peesweefsel geneest daardoor zeer langzaam.

415Z3.FM
Het bewegingsapparaat
Sesambeentjes
Een sesambeentje is een stukje kraakbeen in een pees. Deze stukjes werken als
het ware als een katrol die de krachten die op de pees worden uitgeoefend, in
de juiste richting leidt. Een voorbeeld is de patella.
Enkele belangrijke spiergroepen
De spieren van de kop
De grootste kauwspier is de M. (= musculus) temporalis. Boven op de schedel
van de hond en de kat loopt een kam. De musculus temporalis is daar met zijn
fascie aan bevestigd en loopt van daaruit naar de onderkaak (uiteraard zijn er
twee musculi temporales: één links en één rechts). De kaakspieren zijn bij de
hond en kat sterk ontwikkeld omdat ze hun prooi moeten vangen. Vooral de
temporaalspieren zijn zo dik dat er boven op de kop (waar ze bij elkaar komen)
een gleuf loopt. Bij een gezonde hond is die gleuf goed te voelen. Een vermagerende
hond zal minder gespierd worden; dan verdwijnt de gleuf en voelt men
de kam boven op de schedel.
Spieren van de nek en rug
Rugstrekkers en rugbuigers
Deze groep vormt mede de nek en hals. De hele wervelkolom wordt omhuld
door dikke spieren. We kunnen ze indelen in rugstrekkers die de rug hol maken
en in rugbuigers die de rug bol trekken. De strekkers (= extensoren) lopen aan
de bovenkant van de dwarsuitsteeksels en de buigers (= flexoren) aan de
onderkant. Ze zijn vooral in het lendegebied erg sterk. Ze zijn bij een grote
hond in doorsnede meer dan 5 cm dik! Als men achter een slanke hond gaat
staan, kan men in het lendegebied goed zien hoe breed de rugstrekkers wel zijn.
De spieren van de borstkas
Afb. 20. De spieren die verantwoordelijk zijn voor de ”ophanging” van de voorpoot
aan de romp.
3.23

Het bewegingsapparaat
3.24
De ademhalingsspieren
p De tussenribspieren (= intercostaalspieren) behoren tot de ademhalingsspieren.
Ze lopen van de ene rib naar de andere.
Ook het middenrif, een stevige dunne plaat van spieren en pezen die de borstholte
van de buikholte scheidt (zie afb. 9), hoort bij de ademhalingsspieren.
De spieren die de voorpoot ophangen
Er is een aantal spieren dat het schouderblad en de romp bevestigt aan de
romp. Afbeelding 20 geeft een indruk van de ligging van de spieren die de
voorpoot ”ophangen” aan de romp. Het gaat in deze module te ver om al deze
spieren bij naam te leren.
Spieren van de voorpoten
De spieren van de voorpoot worden verdeeld in strekkers en buigers (extensoren
en flexoren). De strekkers van de voorpoot liggen bijvoorbeeld aan de
achterkant van de humerus en zijn bevestigd aan de elleboog.
a De grootste en meest krachtige extensor is de M. triceps.
De buigers van de voorpoot liggen aan de voorkant van het humerus en zijn
verbonden met de radius en de ulna. De bekendste flexor is de M. biceps.
De biceps bevindt zich aan de voor-binnenzijde van de voorpoot op dezelfde
hoogte als de triceps.

415Z3.FM
Afb. 21 en 22. Spieren en pezen in de voorpoot van de hond.
Het bewegingsapparaat
De buikspieren
s Er zijn vier buikspieren die in een aantal lagen over elkaar heen liggen en op die
manier de buikholte beschermen.
De grootste spier ligt aan de buitenkant en heet de M. obliquus externus, ook
wel de buitenste schuine buikspier genoemd.
Daaronder ligt de M. obliquus internus, ook wel de binnenste schuine
buikspier genoemd.
De M. transversus loopt van de wervelkolom naar het midden van de buik en
wordt ook wel de dwarse buikspier genoemd.
d De M. rectus abdominis loopt van het borstbeen naar het os pubis, ook wel de
rechte buikspier genoemd. De fasciën van de linker en rechter m. rectus
abdominis zijn vergroeid tot een peesplaat. Deze heet de linea alba en loopt van
het puntje van het borstbeen naar het begin van de symfysis pelvis. Op de linea
alba komen ook de fasciën van de schuine en dwarse buikspieren uit. De linea
alba is bij de hond meestal een dun streepje peesweefsel van soms nog geen
millimeter breed. Bij de kat kan hij soms wel een halve centimeter breed zijn.
U zult de linea alba vaak te zien krijgen in de praktijk. Men opent bij operaties
bij voorkeur de buik op de linea alba. Peesweefsel is sterk en is niet doorbloed
en dus wordt het overzicht op het operatiegebied niet door bloedingen
verstoord. Bovendien beschadigt men nu alleen maar een dun peesplaatje,
waardoor de genezing minder pijnlijk zal zijn.
Als men in de buikholte in de flank moet openen, moet men dwars door het
spierweefsel van de twee schuine en de dwarse buikspieren heen snijden.
Spieren bloeden hevig als ze niet goed doorgesneden worden. Men moet met
de spiervezels mee snijden. (Net zoals u een taaie biefstuk liefst met de vezel
mee doorsnijdt.) Aangezien de vezels van de twee schuine buikspieren haaks op
elkaar staan en de vezels van de dwarse buikspier weer een andere richting
hebben, moet u verschillende sneerichtingen maken. Dit noemt men een
3.25

Het bewegingsapparaat
3.26
wisselsnede. De opening door middel van een wisselsnede is niet zo overzichtelijk
als een opening door een simpele snede door de linea alba.
De spieren van het bekken en de achterpoten
De spieren van de achterhand hebben dezelfde functie als de spieren van de
schouder en rug. Het verschil is dat het bekken nauwelijks kan bewegen en de
schoudergordel wat meer.
Er is een aantal grote spiergroepen in de achterpoten waaronder de M. gluteus
medius, die een extensor van de heup is.
De spieren van de achterpoot verdelen we ook in strekkers en buigers. De
strekkers lopen aan de voorkant van het femur naar de voorkant van de tibia.
f De grootste strekker van de knie is de M. quadriceps femoris. In de pees van
deze spier ligt de patella.
De buigers liggen aan de achterkant, de zogenaamde hamstrings. De
hamstrings bestaan uit de M. biceps femoris, de M. semimembranosus en de
M. semitendinosus.

415Z3.FM
Afb. 23 en 24. Spieren in de achterpoot van de hond.
Het bewegingsapparaat
Staartspieren
De staartspieren lopen vanaf het bekken naar de eerste staartwervels.
Bovendien lopen er (net als bij de rest van de wervelkolom) spieren van wervel
naar wervel. De staartwortel bestaat vooral uit relatief dikke spieren. De staart
wordt niet alleen gebruikt om te communiceren, maar dient ook voor het
bewaren van het evenwicht. Dit is duidelijk te zien wanneer u een hond of een
kat, die een snelle wending maakt, goed observeert.
De staartpunt bestaat uit (kraakbenige) wervels met slechts wat bindweefsel en
huid eromheen. De staartpunt is daardoor erg kwetsbaar. Vooral rassen met
een dunne lange staart, zoals whippets, slaan de punt vaak kapot als ze
kwispelen.
Parate-kennisvragen
1 Wat zijn de taken van het bewegingsapparaat?
2 Noem de vier groepen beenderen en een voorbeeld van iedere groep.
3 Teken een pijpbeen en benoem de onderdelen.
4 Wat betekent ”de groeischijf is gesloten”? Wat is het gevolg?
5 Wat is de taak van synovia?
6 De wervelkolom bestaat uit verschillende wervels. Hoeveel heeft de kat van elk?
7 Hoe heten de eerste twee halswervels?
8 Beschrijf hoe een tussenwervelschijf eruitziet.
9 Hoe noemen we de laatste rib bij de hond? En waarom heet hij zo?
3.27

Het bewegingsapparaat
3.28
0 Teken schematisch een voorpoot van schouderblad tot de tenen en benoem de
verschillende botten met de latijnse naam.
q Benoem de drie botdelen van het bekken.
w Wat is de symfysis pelvis?
e Teken schematisch een achterpoot van bekken tot de tenen en benoem de
verschillende botten met de Latijnse naam.
r Wat voor soort gewricht is het heupgewricht?
t Wat is het nut van de menisci?
y Wat is de hubertusklauw?
u Waarom heet de kleinste eenheid van een skeletspier geen spiercel maar een
spiervezel?
i Iedere spier heeft een antagonist. Wat is een antagonist?
o Welke twee structuren kunnen een pees beschermen waar deze over bot loopt?
p Welke twee ademhalingsspieren kennen we?
a Noem een extensor en een flexor van de elleboog.
s Benoem de vier buikspieren.
d Waar opent men bij voorkeur de buikholte en waarom?
f Hoe heet de grootste strekker van de knie en hoe heet het sesambeentje in deze
spier?