Verhalen uit het archief van de familie Donner ... - bureaudonner.nl

Verhalen uit het archief van de
familie Donner
Deel 4 :
Opgroeien in Pruisen
1

Opgroeien in Pruisen, 1756-1776
Waarin Gottfried Otto Donner, en zijn (half) broer Johan Christiaan Donner
opgroeien in het dorp Carmzow en werk zoeken in de regio
Op 29 augustus 1756 valt Fredrik de Grote van Pruisen
Saxen binnen. Het is het begin van een van de bloedigste
oorlogen die Europa tot dan toe heeft gezien: De zeven
jarige oorlog.
Iets meer dan een maand later, op 12 oktober 1756, in
het kleine kerkje van Carmzow, in het noorden van
Duitsland, vlakbij de huidige grens met Polen, staat een
groepje dorpelingen bij het doopfont. De trotse ouders,
Andreas Mathias Donner, Maria Louisa Schmidt en de
doopgetuigen landvoogd Viviens Otto von Eickstats,
dominee Georg Carl Christiani, molenaarsvrouw Sabina
Hedwig Schwartzen en Freulein Tramp. In de naam van
de Vader, de Zoon en de Heilige geest wordt Gottfried
Otto Donner gedoopt. De herfstzon schijnt door de hoge
ramen die zich achter de kansel bevinden. In het kerkje
zitten ongeveer vijftig bezoekers, vooral boerengezinnen.
2

Andreas Mathias, dan 22 jaar oud, is de Kȕster van de
Lutherse gemeente in Carmzow. Hij beheert het
kerkgebouw maar doet meer werk want van het
kerkonderhoud alleen kun je geen gezin onderhouden.
Andreas is naast koster, kleermaker ook nog onderwijzer.
Een oppassende man die zich verantwoordelijk voelt
voor zijn werk en waarvan geen ondeugden bekend zijn,
zo blijkt uit het archief in Prenzlau. Van Maria Louisa
Amalia Schmidt weten we alleen dat ze het kraambed
(voorlopig) overleefd heeft en bij de doop aanwezig kan
zijn.
In het licht glooiende landschap van de Uckermark kun je
wandelend langs kaarsrechte wegen de 30 meter hoge
toren van de kerk in Carmzow al van ver zien. Het kerkje
is tussen 2003 en 2007 grondig gerestaureerd. Nog altijd
kun je de klok horen luiden die ook de familie Donner op
zon en feestdagen, bij brand en calamiteiten gehoord
moet hebben. Waarschijnlijk geluid door Andreas
Mathias zelf, mogelijk met hulp van zijn kinderen.
3

Ondertussen was het Pruisische leger al een maand lang
bezig met de belegering van Pirna, iets ten zuiden van
Dresden en ongeveer 350 km ten zuiden van Carmzow.
Op 14 oktober wordt de plaats ingenomen. Het
strijdtoneel bevindt zich in 1756 voornamelijk ten zuiden
van Berlijn. In de zomer van 1757 en 1759 valt Rusland
Oost Pruisen binnen en verovert al het gebied ten oosten
van de Oder. Carmzow lag daar minder dan 30 km
vandaan op de route van Stettin naar Prenzlau. Tot aan
1763 blijft het voortdurend oorlog en zullen steeds jonge
mannen zijn opgeroepen voor de strijd. En oorlog
betekent voor het gewone volk honger, armoede,
ziektes, hoge belastingen en voortdurende dreiging van
geweld en plundering. Er gaan verhalen dat op een dag,
na een slag, de gevangen genomen soldaten met
uitgestoken ogen, uitgerukte tong en afgehakte handen
en voeten werden ‘vrijgelaten’. Uiteindelijk kwamen in
de zevenjarige oorlog 180.000 Pruisische soldaten om en
werd met name in de Saksische oorlogsgebieden de
bevolking sterk uitgedund.
4

In 1757 wordt in Prenzlau Johan Christiaan Donner
geboren. Zijn vader heet Andreas net als die van
Gottfried Otto,. Zijn moeder is echter Maria Mulder.
Wellicht is Maria Louise in 1756 net na de doop van
Gottfried Otto overleden en is Andreas Mathias meteen
hertrouwd. Omdat Johan Christiaan in
Prenzlau(Pretzlow) is ingeschreven is het ook goed
mogelijk dat hij de zoon is van een familielid van Andreas
Mathias, mogelijk een broer, die ook als een van de
doopnamen Andreas had. In oorlogstijd kan Johan
Christiaan wees zijn geworden en zijn opgenomen in het
gezin Donner in Carmzow. In latere brieven en
geschriften worden de broers van beide kanten als oom
aangeduid. Ze zijn dus als broers opgegroeid en
uiteindelijk gestorven.
Gotlfried en Christiaan zullen als kind heel wat
vluchtelingen en soldaten voorbij hebben zien trekken en
oorlogsverhalen hebben gehoord. Prenzlau is in die tijd
een garnizoensstad van waaruit de soldaten naar het
front in het oosten of het zuiden trokken. De oostwaarts
marcherende soldaten kwamen waarschijnlijk door
5

Carmzow. Gotfried is 7, Christiaan 4, als de oorlog
eindigt. Ze zullen in die onzekere periode het dorp niet
veel verlaten hebben. Zelfs hun huis niet omdat hun
vader naast koster en kleermaker ook onderwijzer was.
Pruisen was een zich emanciperende staat en de keizer
wilde dat zijn onderdanen konden schrijven, lezen en
werden opgevoed tot goede christenen. De kwaliteit van
het onderwijs was erg afhankelijk van de,
ongediplomeerde, leerkrachten. Andreas Mathias was
kleermaker van beroep en was niet tot onderwijzer
opgeleid. Wat hij de kinderen moest bijbrengen was
vooral discipline, geloof en wat lezen en rekenen. Veel
kinderen kwamen alleen in de winter omdat ze ’s zomers
op het land moesten werken.
Gottfried en Christaan hoefden niet te werken op de
boerderij maar zullen allicht zijn ingezet bij het
onderhoud van de moestuin, de verzorging van de geit
en het varken. Verder kun je je een soort ‘kameleon
jeugd’ voorstellen met veel buiten spelen en kattekwaad.
6

De jongens hebben de 7 jarige oorlog overleefd en zijn
ook de pokken epidemie van 1766 doorgekomen. Rond
zijn 12 e zal Gottfried Otto als leerling zijn begonnen bij
een hoeden- en pettenmaker, mogelijk in Prenzlau. Van
Christiaan is geen beroep bekend maar zijn latere
(klein)dochter Carolina Justina Charlotte Donner, die
later weer met een kleinzoon van Gotfried Otto trouwt,
is ook hoedenmaakster. Het is dus heel goed mogelijk dat
Johan Christiaan hoedenmaker is geworden en later in
Zutphen een hoedenmakerij is gestart, terwijl Gottfried
Otto zich in 1788 in Arnhem vestigde.
Waarschijnlijk maakten de broers vooral
driehoekshoeden die tot tegen het einde van de 18de
eeuw in Pruisen veel gedragen werden. Hoeden maken
was smerig, stoffig en ongezond werk. De belangrijkste
taak van de hoedenmaker was het vormen van een hoed
zonder bindmiddel of naden te gebruiken. Dat deed men
door het vilten van wol en haar van bevers, otters of
bisamratten tot een solide en dichte vorm. Pruisen
bestond voor een groot deel uit moerassen waar die
dieren veelvuldig aanwezig zullen zijn geweest. Ook
7

werden haren gebruikt van zeehonden, apen, kamelen,
wasberen, otters, hazen, konijnen en geiten.
De gevilte lap werd vervolgens met, kwik en
arseenhoudend, salpeterzuur bewerkt en overtollig haar
werd weggesneden met een snijplaat. Vervolgens werd
het gesorteerd, gewassen en gedroogd. De chemische
samenstelling van het salpeterzuur werd door het
hoedenmakersgilde lang geheim gehouden. Het gevolg
van het werken met de chemische stoffen was de
typische Hoedemakers ziekte. Zij hadden vaak last van
trillingen en pijn in de ledematen en verlamming. Soms
was zelfs sprake van psychische stoornissen. De term “as
mad as a hatter”, gek als een hoedenmaker verwijst
mogelijk naar deze ziekte. Bij ons zou je zeggen, "gek als
een deur".
De bewerkte lappen werden met behulp van vouwboog,
bespannen met een darm, door de lucht geslingerd om
het haar los te maken. Daar mocht geen stof bijkomen
dus er werd gewerkt in een afgesloten ruimte. Zo
ontstond een pluizige driehoekige lap die vervolgens
8

werd bevochtigd en getransformeerd door drukken,
wrijven, duwen en verder kneden in linnen doeken, of
dik papier in vilt. Daarna volgde het walken: het door
een stotende en duwende beweging in het rond, het vilt
vast in elkaar werken.
De hoed werd gevormd door twee zijkanten hard over
elkaar te wrijven en zo aan elkaar te klitten. Zo ontstond
een kegelvorm. Die vorm werd vervolgens door continu
kneden en wrijven met de handen en een houten roller
tot de vorm van een hoed gevormd en in een kokende
beits ondergedompeld. In dit hele proces werd de rand
omgebogen en in een ring geslagen waarmee de
hoedenrand werd gevormd.
Het drogen gebeurde op een mal van kalk of elzenhout.
Na het verven in ijzersulfaat, kopergroen of lakmoes, en
uitwrijven over de mal werd de hoed gewassen en
behandeld met zachte borstels: het glanzen. Uiteindelijk
werd de hoed met behulp van lijm gesteven, bijgesneden
en gestreken met een ijzeren staaf waardoor hij nog
meer ging glanzen.
9

De hoed werd tenslotte versierd door bevestiging van de
voering, veren of een leren rand. Het hoeden maken was
in Pruisen een typisch ambacht van de Hugenoten.
Alweer een aanwijzing dat Gottfried Otto afstamt van
Franse Hugenoten die in de 17 e eeuw naar Duitsland zijn
gevlucht.
Hoeden maken was zwaar mannenwerk. De vrouwen
mochten versierselen aanbrengen en de, veelal bij de
makerij aanwezige, winkel runnen.
Of Gotftried Otto en zijn broer in hun latere leven last
hebben ondervonden van de gezondheidsrisico’s van hun
vak is niet bekend.
Het hoeden maken heeft tot 1777 geduurd. Dan
besluiten de broers mogelijk aangetrokken door het
avontuur, gedwongen door de economische
omstandigheden of gerekruteerd door ronselaars uit
Oostenrijk, te gaan dienen in de, in 1775 door Oostenrijk
verkregen regio De Boekowina, Een gebied waar oost en
10

west samen kwamen en waar ze hun horizon letterlijk en
figuurlijk verbreed moeten hebben.
Verhalen uit het archief van de familie Donner is een serie in
ontwikkeling op basis van het vele genealogische werk van
mijn vader Jer Donner. Met behulp van zijn grondige studies
van de familiegeschiedenis zijn deze verhalen opgetekend,
verder onderzocht en door mij opgeschreven.
Jerphaas Donner, Amersfoort November 2012
Van Gottfried Otto Donner naar Jerphaas Donner jr.
0 Andreas Mathias Donner 1700 Carmzov 1791 Carmzov
1 Gotlieb Otto Donner 1756 Carmzov 1836 Renkum
2 Johan Christiaan Donner 1793 Arnhem 18 39 Arnhem
3 Johannes Hendrikus Donner 1824 Arnhem 1903 Leiden
4 Jerphaas Donner 1854 Leiden 1929 Goes
5 Johannes Hendrikus Donner 1900 Goes 1985 Apeldoorn
6 Jer Donner 1924 Molenaarsgraaf 2010 Zwolle
7 Jerphaas Donner 1961 Apeldoorn
11