Geloof nooit een reisjournalist - Iris Hannema Productions

Mike Newell geeft instructies op de
set van Great Expectations aan hoofdrolspeler
Jeremy Irvine (rechts)
foto iris hannema
cultuur
/Media
Geloof nooit een
reisjournalist
Zaterdagbijvoegsels
en reisglossy’s staan
vol verhalen over
paradijselijke oorden,
die regelrecht uit
de koker van een
pr-bureau afkomstig
lijken. Vaak zíjn
ze dat ook. Hoe
omkoopbaar is de
reisjournalist?
door Iris Hannema
59 87

eisjournalistiek
Het plenst, de lucht ziet haast zwart
door de regenwolken. Het is begin
december en Schiphol ligt er
troosteloos bij. Over anderhalf uur
vertrekt onze Air France-vlucht met
bestemming Mauritius. Wuivende
palmbomen, een azuurblauwe oceaan, zonovergoten witte
stranden, de lekkerste strandbedden met knisperend frisse
badlakens, koele champagnecocktails met parapluutjes.
een uitgelezen locatie voor een idyllische huwelijksreis,
maar voor de journalisten op deze reis is het ‘werk’. Ze zijn
uitgenodigd door een organisator van luxueuze reizen,
die zijn net geopende vijfsterrenresort La plantation wil
promoten. drie dagen lang wordt het journaille op het
Afrikaanse eiland in de watten gelegd. en het allermooiste:
de portemonnee mag thuis blijven, want alles is betaald.
Welke journalist zal na afloop schrijven dat dit vakantieoord
geen aanrader is? precies.
de reisjournalistiek valt grofweg in te delen in twee vor-
men: de gesponsorde en de onafhankelijke. Bij die eerste,
die verreweg het meest voorkomt, worden journalisten
door een reisorganisatie, een pr-firma of een buitenlands
verkeersbureau uitgenodigd voor een geheel verzorgde
persreis naar een bestemming die onder de aandacht van
het publiek moet worden gebracht. Bij de tweede vorm
gaan reisjournalisten op eigen initiatief en dito kosten
op pad, naar boeiende, onbekende plekken, en verkopen
ze hun verhalen aan bladen, kranten en websites. dat
journalisten die zo werken sterk in de minderheid zijn, is
logisch: reizen is duur, de tarieven voor verhalen zijn laag,
en onkosten worden zelden vergoed.
je kunt je afvragen of verhalen die voortkomen uit luxueuze
verwenreizen nog wel journalistiek genoemd kunnen
worden. een journalist hoort immers onafhankelijk
en objectief te zijn en zich dus nooit of te nimmer door
externe partijen te laten beïnvloeden. toch halen maar
weinig Nederlandse media hun neus op voor gesponsorde
reisverhalen. Zo meldt het AD desgevraagd dat slechts een
kwart van de verhalen in zijn wekelijkse reisbijlage door
onafhankelijk reizende journalisten wordt aangeleverd.
driekwart van de reizen die in AD Reiswereld beschreven
staan, is dus gesponsord. De Telegraaf doet geen uitspraken
over zijn beleid op dit gebied, maar een oplettende lezer
kan zien dat vrijwel alle reisverhalen in deze krant marketing-gerelateerd
zijn. Trouw zegt ‘sporadisch gebruik
te maken van betaalde reizen’. de journalisten van NRC
Handelsblad gaan nooit mee op betaalde reizen, maar in
de zaterdagbijlage Lux staan wel stukken die het resultaat
zijn van gesponsorde trips. Ook de Volkskrant maakt voor
zijn reisartikelen ‘soms gebruik van persreizen’.
Bij het gemiddelde reistijdschrift bestaan nog minder remmingen,
net als bij de glossy’s die reisverhalen plaatsen.
Valt er een gratis reisje te maken? doen! door de dalende
advertentie-inkomsten is er in het redactiebudget simpelweg
geen geld meer voor dure trips naar verre oorden.
60 Hp/de tIjd 2013 NR. 07
bounty-eiland mauritius
Zelf hoor ik tot de vrij reizende freelance reisjournalisten.
Ik werk bijna altijd onafhankelijk – bovengenoemd
uitstapje naar Mauritius was een hoge uitzondering – en
verkoop al reizend mijn reportage-ideeën aan diverse
Nederlandse media. dat betekent dat ik zelf mijn vlieg-
tickets en andere onkosten betaal, en zelf bepaal waar ik
heen ga, hoe lang ik ergens blijf – dat is vaak maandenlang
in plaats van een dag of drie. Ik leef ‘low budget’,
zoals dat in reisjargon heet. dus niks vijfsterrenresorts met
frisgesteven lakens, maar slapen in goedkope hostels of bij
mensen thuis – en geen vaste woon- en verblijfplaats als
uitvalsbasis.
Om een idee te geven: een krant als Trouw betaalt voor
een reisverhaal vierhonderd euro, of het nu over een
weekendje Brussel gaat of over een trektocht door Amazone.
Zónder onkostenvergoeding. daar verdien je dus
helemaal niets aan – sterker nog: grote kans dat je erop
moet toeleggen. de eerlijkheid gebied te zeggen dat ook
ik weleens een vliegticket gesponsord probeer te krijgen
om de kosten binnen de perken te houden. en ook zeg ik
weleens ja tegen een persreis naar een land dat al jaren op
mijn verlanglijst staat, maar waar ik om budgettechnische
redenen nog nooit ben geweest ben.
Na zo’n gratis persreis is het niet per definitie onmogelijk
om een goed reisverhaal te schrijven. Niet elke journalist
laat zich omkopen tot het leveren van een hoeraverhaal.
Maar je begeeft je wel op een hellend vlak: wil je graag een
volgende keer weer mee, dan kan dat je objectieve blik
vertroebelen. Of je bent juist extra kritisch om je onafhankelijkheid
te bewijzen, dat kan natuurlijk ook.
Hoe anders was het vroeger. Het Amerikaanse tijdschrift
Holiday, opgericht in 1946, is nog altijd legendarisch. Zo
toonaangevend als Vogue was op het gebied van de mode,
zo inspirerend was Holiday voor reislustige Amerikanen.
de naoorlogse jaren waren perfect voor een reismagazine.
Voordien waren trans-Atlantische vliegreizen voor de gewone
consument ondenkbaar, maar aangemoedigd door
Holiday begonnen de Amerikanen voor hun plezier over
de aardbol uit te zwermen. Zelfs het exotische Vietnam
werd een vakantiebestemming na een artikel uit 1957 onder
de kop ‘The Strange Beauty of Vietnam’. Vaak werden
de verhalen met tekeningen geïllustreerd en niet met
foto’s, terwijl die tegenwoordig vaak belangrijker worden
gevonden dan het verhaal. Voor Holiday gingen de beste
schrijvers op pad – ernest Hemingway, Arthur Miller,
james thurber en john Steinbeck – die astronomische
honoraria betaald kregen, wel drieduizend dollar per verhaal,
schreef het blad Vanity Fair onlangs in een groot stuk
over Holiday. ter vergelijking: de huur van een driekamerflat
in Manhattan bedroeg in die tijd zo’n tweehonderd
dollar. james Bond-schepper Ian Fleming schreef over
eten in Londen, truman Capote over de New Yorkse buurt
waar hij woonde, en On the Road-auteur jack Kerouac
over een winterse zomer in de bergen van Seattle. “Lever
mij tien pagina’s over alle groezelige plekjes van Hamburg!
No expense spared,” kon de hoofdredacteur uitroepen.
Auteurs kregen carte blanche om zich zo lang als ze nodig
achtten onder te dompelen in duitsland, Canada of waar
ook ter wereld – alles voor een goed verhaal. In 1962 was
de oplage van Holiday bijna een miljoen. Helaas, in 1963
overleed ted patrick, geestelijk vader en hoofdredacteur
van Holiday, waarna het blad aan slecht management
ten onder ging. Zo’n gezaghebbend reisblad als Holiday,
dat op geen koffietafel mocht ontbreken en dat reizen
beschreef die iedereen gemaakt moest hebben, zou nooit
meer op de markt komen. Al kan de lezer die van ongesponsorde
reisjournalistiek houdt tegenwoordig terecht bij
Traveler, een uitgave van National Geographic die ook een
Nederlandse versie heeft.
Maar is zo’n reisorakel nog wel nodig om de moderne
mens die er eens uit wil de weg te wijzen? toch wel. Reisbestemmingen
zijn immers aan trends onderhevig, net
als de mode. Is Ibiza uit of in? en dan is er het veiligheidsaspect:
kun je op dit moment met een gerust hart naar
Voor Holiday schreven
auteurs als Hemingway en
Steinbeck, no expense spared.
egypte of turkije? Is Marokko go or no-go?
Opvallend veel mensen gaan op vakantie naar Hongkong
en jordanië. Niet zo vreemd als je ziet dat opvallend veel
media aandacht aan die plekken besteden. een land als
thailand wordt al jaren overspoeld door toeristen, maar
journalisten schrijven nog steeds enthousiaste verhalen
over het ‘onontdekte stukje paradijs’. Hoe dat komt? Genoemde
bestemmingen worden volop gepromoot. Onder
meer door middel van persreizen.
pr-bureaus en hun opdrachtgevers, de buitenlandse verkeersbureaus
of ministeries van toerisme, weten immers
maar al te goed dat journalistieke publiciteit een sterke
communicatievorm is: als de journalist het zegt, zal het
wel waar zijn. een mooi reisverhaal over India in een krant
is betere reclame dan een poster van de taj Mahal in een
bushokje.
de pr-bureaus die de persreizen organiseren, stippelen het
reisprogramma uit. Zo krijgen de journalisten alleen van
een stad of land te zien wat de sponsor wil dat ze zien. Ook
bepalen de bureaus welke blad er mee mag, afhankelijk
van factoren als oplage en doelgroep. NRC of Telegraaf?
ANWB Reizen of Esquire? Freelance journalisten mogen
soms alleen mee als ze voor meerdere opdrachtgevers
verhalen schrijven. en natuurlijk speelt bij de keuze ook
mee bij welke media de kans op een positief verhaal het
grootst is. Sommige pr-bureaus houden in de uitnodiging
aan de journalist allerlei slagen om de arm: we kunnen
niet garanderen dat je meegaat, deze persreis is erg gewild
en het aantal plaatsen is beperkt. die bureaus willen dus
eerst zien welke journalisten zich aanmelden om dan pas
met de aantrekkelijkste in zee te gaan.
61

eisjournalistiek
Veel bestemmingen waarover we in kranten en tijdschrif-
ten lezen, zijn dus niet onafhankelijk door een redactie
geselecteerd, maar aangedragen door reisorganisaties en
pr-bureaus. Zijn de communicatiemedewerkers en voorlichters
daarmee niet machtiger dan de reisjournalist?
de vraag of een gesponsord reisverhaal nog wel journalistiek
genoemd kan worden, zou beslist met ‘nee’ worden
beantwoord door de Britse journalist Nick davies, auteur
van het spraakmakende boek Flat Earth News uit 2008
over de verhouding tussen de media en de communicatiewereld.
Zijn conclusie was dat redacties uit geldgebrek
steeds afhankelijker worden van informatie die door
communicatiemedewerkers en pr-bureaus wordt aangeleverd.
een viertal onderzoekers van de Universiteit van
Amsterdam kwam in 2011 in de studie Gevaarlijk spel – De
verhouding tussen pr & voorlichting en journalistiek tot
een vergelijkbare conclusie. Schrikbarend voorbeeld: uit
recent onderzoek in Groot-Brittannië, Australië en Israël
blijkt dat ruim de helft van het nieuwsaanbod rechtstreeks
voortkomt of is beïnvloed door pr en voorlichting, en dat
een vijfde tot een kwart van het nieuwsaanbod bestaat uit
overgenomen persberichten.
deze onderzoeken gaan over journalistiek in het algemeen,
maar we kunnen er gevoeglijk van uitgaan dat het
in de reisjournalistiek, die doorgaans duurder en commerciëler
is dan nieuwsverslaggeving, nog slechter is gesteld.
dat vermoeden wordt bevestigd door een recente peiling
die tineke Wink hield voor haar afstudeerscriptie aan de
Hogeschool Windesheim in Zwolle. Zij enquêteerde 52
Nederlandse reisjournalisten, waaronder mij, over hun
(on)afhankelijkheid.
In haar vragenlijst stonden kritische vragen: “Als er sprake
is geweest van financiering door een sponsor, in hoeverre
houdt u daar dan rekening mee in de berichtgeving?” “Hoe
vaak vraagt een sponsor u om inzage nadat u een artikel
heeft afgerond?” “Heeft u weleens wijzigingen moeten
aanbrengen in uw artikel op aandringen van de sponsor?”
de enquête mocht anoniem worden ingevuld vanwege de
gevoeligheid van het onderwerp; geen enkele journalist
wil immers als onethisch te boek staan.
de conclusie van haar onderzoek is misschien niet verrassend,
maar wel veelzeggend: de meeste reisjournalisten
vinden dat reisjournalistiek niet onafhankelijk is, voornamelijk
als gevolg van onvoldoende budget. Bijna een kwart
maakt van tevoren afspraken met de sponsor over de
opzet van het reisartikel. twee procent geeft toe afspraken
te maken over de tone of voice en belooft sowieso een
positief stuk te zullen schrijven. Ruim een op de vijf geeft
aan ‘andere afspraken’ te maken over sponsoring, bijvoorbeeld
het geven van gratis advertentieruimte. Noot: een
gesponsord reisverhaal is vaak herkenbaar doordat het
gevolgd wordt door een lezersaanbieding voor een reis
met dezelfde bestemming.
de meeste respondenten zijn freelance reisjournalisten
die voor wisselende opdrachtgevers werken. “Het zou
allemaal best wat kritischer mogen,” schrijft een reisjour-
62 Hp/de tIjd 2013 NR. 07
Reizen gaat niet altijd
vlekkeloos, soms is het
zwaar afzien. Daar schrijf
ik óók over.
nalist. een ander: “Ik denk dat lezers niet zitten te wachten
op uitgesproken negatieve artikelen. Welke lezer zit te
wachten op een reisverhaal waar je depressief van wordt?
daar ga je niet heen op vakantie, dus wil de krant of het
magazine zo’n verhaal niet hebben.” een derde reactie: “de
honoraria zijn laag, en professionals hebben vaak last van
schrijvende vakantiegangers en bijklussende correspondenten,
die reisreportages als een betaalde vakantie zien
en bereid zijn om voor een habbekrats een (flut)verhaaltje
te leveren. Om als fulltime reisjournalist rond te komen
van je werk, ontkom je daardoor niet aan sponsoring.”
Negentien van de 52 deelnemers geven desondanks aan
niet (meer) mee te gaan op persreizen. de anderen zeggen
één tot tien keer per jaar mee te gaan op een persreis. Zelf
vermoed ik dat de enquête niet door iedereen naar eer en
geweten is ingevuld. Als er bij de media nauwelijks budget
is voor onafhankelijke reisjournalistiek, hoe kunnen
zoveel reisjournalisten dan aangeven niet of nauwelijks
gebruik te maken van persreizen? Ik ken een heleboel reisjournalisten,
maar geen een die net als ik zonder huis en
met alleen een backpack de wereld rond reist.
Ook was ik verbaasd over de opmerking van een reisjournalist
dat ‘de lezer alleen positieve reisverhalen wil lezen’.
Het lijkt hoog tijd om de reisjournalistiek op te delen in
twee categorieën, die niet toevallig samenvallen met de
indeling in gesponsorde en vrije journalistiek: de vrolijke
vakantieverhalen, waarin alles even fantastisch is en er
geen wanklank valt te bespeuren, tegenover de realistische
reisverslagen, waarin er af en toe zwaar wordt afgezien.
Want zo gáát dat, als je in een bloedhete bus tussen kippen
en huisraad over hobbelige zandwegen boldert. Reizen
gaat nu eenmaal niet altijd vlekkeloos, en dus schrijf ik
óók over de rauwe, avontuurlijke kanten van het leven
onderweg.
een nieuwe hype in de reiswereld zijn de reisbloggers.
Aanvankelijk waren dat alleen enthousiaste mensen die
op internet een reisdagboek bijhielden, maar inmiddels
zijn sommige bloggers uitgegroeid tot grote namen met
duizenden volgers. Vaak hebben ze een specialisatie:
budgetreizen, surfspots, soloreizen, nachtleven, eten, luxe,
duurzaamheid, Azië enzovoorts.
een van de redenen voor de snelle opmars van de reisbloggers
is dat wat ze op internet publiceren voor altijd
vindbaar blijft (terwijl de krant van vandaag morgen in
de kattenbak ligt). Bovendien schrijven bloggers, net als
traditionele reisjournalisten, uit eigen ervaring en zijn
ze voor het publiek daardoor geloofwaardig. In mei van
dit jaar kwamen op uitnodiging van het netwerk travel
Bloggers Unite honderdvijftig reisbloggers vanuit de hele
wereld naar Nederland. de Rotterdamse middenstand was
zo blij dat ze vijftienduizend euro ter beschikking stelde
om de bloggers de stad te laten zien, en ook Amsterdam
organiseerde een rondleiding. de bloggers logeerden niet
in de vijfsterrenhotels die gebruikelijk zijn bij traditionele
persreizen, maar in budgethotels. Maar ook de internetreisschrijvers
vissen steeds meer naar sponsoring. er zijn
nog geen cijfers over hoeveel van hen er van hun blog
kunnen leven, maar veel zullen het er nog niet zijn. Al zijn
de advertenties op reisblogs in opkomst.
Steeds vaker worden belangrijke reisbloggers uitgenodigd
voor gesponsorde trips. Vijftien topbloggers mochten
onlangs op uitnodiging van Cape town tourism
zes dagen door Zuid-Afrika reizen, berichtte de NRC. Zij
kregen bovendien ook nog een zakcentje mee, van twee
tot drieduizend euro per persoon, ‘voor online marketing’.
en – een zeldzaamheid bij persreizen – ze kregen allemaal
een op maat gesneden programma. de luxe-bloggers
logeerden in vijfsterrenhotels, de budget-types in hostels,
de avonturiers mochten zwemmen met krokodillen en de
coole types sushi eten.
Want de kracht van de reisblogger ligt in de specialisatie:
de lezer kent iemands smaak en interesses en vertrouwt
diens tips dus blindelings. dat is hetzelfde principe dat
wordt gehanteerd bij de Correspondent of de Nieuwe
pers: de lezer betaalt om bepaalde schrijvers en journalisten
te kunnen lezen, wier mening belangrijker wordt
gevonden dan de nieuwswaarde of invalshoek van het
verhaal. de moderne lezer leest dus ménsen, geen
verhalen.
In de papieren wereld gaat dat vaak precies andersom: artikelen
voor AD Reiswereld mogen niet in de ik-vorm worden
geschreven. Waarom zou je je als journalist belangrijk
maken als het juist gaat om het verhaal, is de redenering.
Fout, leert het succes van de bloggers. de lezer wil júist
kennis nemen van persoonlijke ervaringen. Steeds vaker
zie ik op Facebook posts als: “Ik ga naar Bali, iemand tips?”
Het liefst horen we van bekenden waar we heen moeten,
want die vertrouwen we.
Zelf verlaat ik me graag op het oordeel van de Californische
reisblogger Kent Foster. Hij reist al tientallen jaren
de wereld over, en begon vijf jaar geleden met thedromomaniac.com.
Heb ik zelf een reistip nodig, dan kijk ik
altijd even op zijn blog. Schrijft Kent over dat ene goede
restaurant in Sevilla, dan is het gegarandeerd goedkoop,
origineel en niet duur. Maar Kent kan (nog) niet leven van
zijn blog. “Ik werk als gids en verkoop bijzondere spullen
op eBay.com, want de blog levert te weinig op,” laat hij
desgevraagd weten. “Ik wil best betaald naar een bestemming
reizen, maar ik schrijf zoals ik dat wil, altijd kritisch,
beschrijf je als reisjournalist alleen
de zonsondergang boven de mekong? of
ook de horde toeristen die zich er, net
als jij, aan vergaapt?
en als ik iets niet goed vind, schrijf ik dat. Ook als mijn reis
betaald wordt, zal dat niet veranderen.”
Volgens Kent Foster laat de lezer zich niet bedriegen door
marketingleugentjes. “dat is het mooie van internet: op
sommige reiswebsites zijn de reacties van bezoekers net
zo waardevol als het artikel. Klopte de beschreven bootverbinding
wel? een boot waar ik een jaar geleden over heb
geschreven, is misschien allang gezonken.” de ‘dat lezen
we wel op internet’-generatie weet precies waar alles te
vinden is.
Willen we lezen over het wonderschone India met zijn
prachtige kleuren of over de stinktreinen en de diarree?
Op internet vind je het allebei. Met een bijna oneindige
hoeveelheid aan informatiebronnen word je als lezer en
als reiziger steeds meer gedwongen om keuzes te maken,
om voor jezelf denken en niet lukraak alles voor waar aan
te nemen.
de reisjournalistiek is voor een groot deel afhankelijk
van sponsors, ook op internet. Maar we leven in een tijd
waarin we niet meer door één blad of blog aan het handje
hoeven worden meegenomen. en klopt een artikel totaal
niet met je eigen ervaring? Begin een blog en schrijf je
eigen reisverhaal./
Reisjournalist Iris Hannema (1985) reist sinds 2008 schrij-
vend en fotograferend in haar eentje de wereld over. Als u
wilt weten waar ze nu is, kunt u haar volgen op Twitter (@
IrisHannema).
63
foto’s cecilia tabak