InterConnect 4 - Imec

IMEC Nieuwsbrief
InterConnect
Nr. 4, halfjaarlijks / november 1998
Dossier DSP
Drastische veranderingen in de halfgeleiderwereld
Eerste actie KMO-IT Centrum groot succes
Micro-elektronica in metaalnijverheid
Agenda & Opleidingen

Voor meer informatie over
IMEC's trainingen:
http://www.imec.be/training
2 InterConnect november 1998
Een recente enquête uitgevoerd bij grote multinationale micro-elektronicabedrijven
heeft uitgewezen dat financiële steun van de lokale overheid alleen -
hoewel essentieel - niet de enige doorslaggevende factor is bij nieuwe investeringen,
maar de aanwezigheid van een uitstekende opleidingsinfrastructuur.
Op dat vlak scoren we zeker niet slecht. We zijn daar terecht trots op. Vlaanderen
heeft universiteiten en hogescholen met wereldfaam. Vlamingen in het
woord vooraf
buitenland worden alom geprezen om hun gedegen opleiding. Ingenieurs en
wetenschappers die in Vlaanderen hun opleiding kregen, kunnen wedijveren
met de besten in de wereld.
Maar we moeten dit blijven volhouden en onze inspanningen zelfs opvoeren.
Dat hieraan gewerkt wordt, getuigen de talrijke nieuwe initiatieven.
Ook bij IMEC. Zo organiseerde IMEC vorige maand een cursus chiptechnologie
voor Proton World International. Dit najaar ging het tweede deel van het
postgraduaat programma in de telecommunicatie van start. Het voorbije jaar
kende het programma, dat via videoconferentie over gans Europa te volgen
was, bijna 500 cursisten. Een gelijkaardig programma in de informatietechnologie
wordt eveneens via videoconferentie uitgezonden.
Goed opgeleide chipontwerpers zijn steeds moeilijker te vinden. Ook dit jaar
biedt IMEC weer heel wat praktijk gerichte cursussen aan op het gebied van
het ontwerp van geïntegreerde schakelingen.
Voor IMEC is de weg duidelijk: opleiding van ingenieurs, wetenschappers en
technici is cruciaal in de uitbouw van Vlaanderen’s nieuwe industrieel weefsel
naar de 21ste eeuw. De inspanningen daarvoor gaan onverminderd door.
woord vooraf
Jan Wauters

Ieper, 3 september 1998 --
FLV Foundation heeft er een deelnemer
bij: IMEC opent een ontwikkelingscel
binnen de spraaken
taaltechnologieomgeving van
FLV. FLV-bedrijven zullen binnenkort
een beroep kunnen doen op
IMEC's expertise in DSP.
Bij de ontwikkeling van spraaken
taaltechnologie is digitale
signaalverwerking of "DSP" van
onmisbaar belang, meer nog,
het is een basistechnologie.
Vlaanderen kenmerkt zich door
een opmerkelijk grote concen-
tratie van hoog-technologische
bedrijven met een zeer dynamisch
karakter. In het Ieperse
rijst het Flanders Language Valley,
een cluster rond spraaktechnologie
snel uit de grond,
een gevolg van het grote succes
van het ondertussen wereldberoemde
Lernout & Hauspie.
Momenteel zijn er 15 FLV-bedrijven
die een vestiging in de
Multimedia op z'n best
Het interessante van de nieuwe
samenwerking is de complementariteit
van de medespelers
tot een veel ruimere technologie.Waar
FLV een expertise van
spraaktechnologie op wereldvlak
uitbouwt, heeft IMEC haar
sporen reeds verdiend in telecommunicatie
en multimedia.
Een van de nieuwe ideëen die
op tafel liggen is die van gezichtsanimatie.
Er bestaat nu
technologie
valley hebben en/of waarin het
FLV durfkapitaalfonds in participeert.
En nu IMEC.
"De DSP-expertise van IMEC
kan aangewend worden door
deze bedrijven om spraak- en
taaltechnologie te kunnen implementeren
in diverse DSP-gebaseerde
toepassingen," aldus
Bart Verhaeghe, president van
FLV Business Development.
reeds binnen het kader van
IMEC's werk op MPEG-4 een
techniek die gezichtsanimatie
weergeeft (zie InterConnect 3,
mei '98). Kort gezegd worden
de (spier-)bewegingen van het
gezicht aan de hand van enkele
parameters weergegeven, wat
aanzienlijk minder data vergt
dan het ganse gezicht volledig
weer te geven. "Zo zou het
mogelijk zijn om deze techno-
In dit dossier vindt u achtereenvolgens
- DSP in een notedop
- de evolutie van de DSP-markt
- DSP Valley breidt uit
Voor meer informatie over
- DSP Valley,
http://www.dspvalley.com
- Flanders Language Valley,
http://www.flv.be
IMEC brengt DSP-expertise in
Flanders Language Valley
Om dat te verwezenlijken zal
IMEC een permanente basis in
de vallei uitbouwen en midden
tussen de FLV-bedrijven opereren.
"Bovendien zal de aanwezigheid
van IMEC op FLV de samenwerking
met lokale KMO's
in de regio zeker bevorderen, "
zegt professor Roger Van Overstraeten,
algemeen directeur
van IMEC.
logie te combineren met
spraaktechnologie, zodat beelden
van gezichtsanimatie met
bewegende lippen synchroon
samengaan met spraak", aldus
Marc Engels, hoofd telecomgroep
van IMEC.
november 1998 InterConnect
3

miljard USD
120
100
80
60
40
20
4
Vijftien jaar geleden bestond
DSP amper. Maar met de opkomst
van geminiaturiseerde
geïntegreerde schakelingen
werden de mogelijkheden van
DSP geleidelijk oneindig veel
DSP in een notedop
0
4,44
16,69
10,3
6,79
InterConnect november 1998
23,87
35,9
groter. Vandaag vinden we het
dan ook praktisch overal terug.
Nieuwe toepassingen zijn
onder meer digitale camera's,
medische beeldverwerking,
communicatie, sensoren, motorcontrole,huishoudapparaten,
enz.
41
50
62,5
1992 1995 1998 2001
79
97
Evolutie van de DSP-markt
voor de periode 1993-2001
(Bron : Dataquest)
Wie iets of wat vertrouwd is
met elektronica, heeft zeker al
de term DSP horen vallen. DSP
staat voor "digital signal processing"
ofwel digitale signaalverwerking.
Elektronisch verwerken
van digitale signalen dus.
Die signalen kunnen slaan op
geluid, radio, microgolven,
beeldverwerking, enz.
Waarom digitaal? De wereld is
immers analoog. Zij gedraagt
zich niet volgens series binaire
getallen, ("nullen" en "enen").
We zullen in wat volgt trachten
een aantal argumenten op een
rijtje te zetten van het wat en
waarom van digitale signaalverwerking.
De stap van analoog
naar digitaal
Digitale signalen bestaan dus uit
slechts 2 spanningstoestanden
corresponderend met "0" en
"1". Dit laat exactheid en controle
van signalen toe. Het laat
ook - en dat is de werkelijke
kracht van digitale signaalverwerking
- bewerkingen toe op
het signaal. De eerste stap is
dus conversie van analoog naar
digitaal. De analoog naar digitaal
converter (ADC) werkt als een
snapshot camera. In feite neemt
een ADC een serie van spanningsmetingen
die het stijgen en
technologie
dalen van het analoog signaal op
de voet volgen zodat een nauwkeurige
reproductie van het signaal
bekomen wordt. Dit signaal
wordt dan naar een DSP gestuurd
voor de feitelijke bewerkingen.
Eventueel wordt het signaal
terug omgezet naar een
analoog signaal. Een voorbeeld
is de studie van de akoestiek in
een zaal waarin een microfoon
de geluiden opvangt, doorgeeft
aan een ADC waarna een digitale
analyse en synthese plaatsvinden.
Daarna wordt het signaal
via een digitaal naar analoog
converter doorgestuurd
naar een luidspreker.
Indien de frequentie van het nemen
van spanningsmetingen (de
"bemonstering" of "sampling")
te klein is t.o.v. de signaalfrequentie,
ontstaat vervorming.
Dit wordt uitgedrukt in het Nyquist
theorema dat stelt dat de
sampling frequentie minstens 2
maal de signaalfrequentie dient
te bedragen. Zo zal de uitzending
van een voetbalwedstrijd
met opnamen aan 1 beeld per
minuut niet echt goed te volgen
zijn.
Snelle verwerking
Ook de DSP-processor moet
de stroom van gegevens kunnen
volgen. Vandaag dienen de
meeste toepassingen in "reële
tijd" signalen te ontvangen, te
verwerken en door te sturen
(bvb. GSM), te vergelijken met
snel bandwerk in een assemblagefabriek.
Het "reële tijd" volgen
en bewerken van signalen
op het moment zelf is dus heel
dikwijls een belangrijke vereiste.

Bij convolutie wordt een som
genomen van de ingangssignalen
ingelezen op verschillende tijdstippen
en vermenigvuldigd met
een bepaalde coëfficient. Men
verkrijgt zo een filter. Filters selecteren
bepaalde frequenties
van een ingangssignaal om bvb.
ruis te onderdrukken.
Twee signalen kunnen in zekere
mate gecorreleerd zijn met elkaar,
van volledig identiek tot
volledig ongecorreleerd. De
piek in een seismograaf kan in
verband staan tot een flits gedetecteerd
door een satelliet aan
de andere kant van de aarde,
maar kan ook veroorzaakt zijn
door vibraties van een voorbijrijdende
vrachtwagen. Correlatie
is dus de zoektocht naar statistisch
significante overeenkomsten
tussen gebeurtenissen.
Transformatie tenslotte is even
vitaal in DSP. Transformatie van
het tijdsdomein naar het frequentiedomein
(het signaal in
functie van de frequentie via de
"Fouriertransformatie") geeft
extra info. Zo is de aankomst
van een radarsignaal een maat
voor de afstand van het voorwerp.
Maar de frequentiever-
ADC
"Het is pas door de toegenomen integratie
dat goedkope en snelle DSP-systemen
mogelijk gemaakt werden."
schuiving geeft de snelheid van
het voorwerp weer. Spectra
geven dus een soort vingerafdruk
voor een bepaald systeem.
Flexibiliteit
Door de opbouw van DSP
schakelingen in basisbouwblokken
kunnen dezelfde systeemcomponenten
ingezet worden
voor een brede waaier van toepassingen.
Vele DSP bouwblokken
komen namelijk terug in allerlei
complexe DSP schakelingen.
Vandaag bestaan er dan
ook hele bibliotheken voor digitaal
ontwerp, dit in tegenstelling
tot analoog ontwerp. Dit
maakt dat de ontwerpingenieur
sneller en efficiënter nieuwe architecturen
kan ontwerpen,
voor o.m. op maat gemaakte of
gestandaardiseerde schakelingen.
Analoog is trouwens heel
moeilijk te programmeren en
dus ook moeilijk te individualiseren.
Er zijn daarenboven weinig
ervaren analoge ontwerpers.
De nieuwe spin-off van
IMEC en de Katholieke Universiteit
Leuven, AnSem (zie Inter-
Connect 3, mei '98) besefte dit
al gauw en is nu een van de
weinige spelers op de markt in
België.
De brug naar VLSI
Door de enorme opgang van
CMOS-technologie werd ont-
TRANSMITTER
KANAAL
werp van complexe architecturen
op één kleine chip meer en
meer realiteit. Dit bracht DSP
in allerlei toepassingen: meetapparatuur
(bvb. spectrumanalysers),
communicatie (bvb.
spraak, data, encryptie), digitale
audio (bvb. spraakherkenning),
CAD, medische beeldvorming,
navigatie (bvb. radar, sonar), robotica,
seismografie, computers,
enz. Bij het ontwerp van dergelijke
systemen dient een evenwicht
gevonden te worden tussen
de performantie, de nauwkeurigheid
en de kostprijs. Het
is pas door de toegenomen integratie
dat goedkope en snelle
DSP-systemen mogelijk gemaakt
werden.
Analoog of digitaal.
Waar ligt de grens?
De integratie van schakelingen
gaat steeds verder. Er zijn daarbij
een aantal argumenten, zowel
technisch als economisch,
om het analoge en digitale gedeelte
samen in één chip te integreren:
verhoogde betrouwbaarheid
van het systeem door
het kleiner aantal componenten
en verbindingen op de PCB
(printed circuit board, het elektronisch
bord), grotere performantie
en vermindering van
stroomverbruik, grootte en gewicht.
De laatste zijn van cruciaal
belang voor mobiele systemen.
ONTVANGER
DAC
technologie november 1998 InterConnect 5

Standaard
50%
6
1995
De clou bij het ontwerp hierbij
is: wat is analoog, en wat is digitaal,
m.a.w. waar ligt de scheidingslijn?
De problematiek die
hier optreedt is niet te verwaarlozen
en de ontwerper
dient hier terdege aandacht aan
te schenken. We houden dit
echter voor een ander keertje.
Kabelmodem voor bidirectioneel
verkeer
In samenwerking met Siemens
Atea en de K.U.Leuven ontwikkelde
IMEC een geïntegreerde
ontvanger voor opwaartse
breedbandcommunicatie in kabel-TV
netwerken ("opwaarts"
staat voor communicatie naar
de kabelmaatschappij toe). Kabel-TV
netwerken werden oorspronkelijk
ontworpen voor
Custom
15%
ASSP
35%
Standaard
26%
Custom
27%
distributie van breedband signalen
- vele tientallen TV kanalen.
Mits reserveren van een hoeveelheid
bandbreedte voor opwaartse
communicatie is het
ook mogelijk het kabel-TV netwerk
voor communicatiedoeleinden
te gebruiken. Mogelijke
toepassingen zijn hoge-snelheid
Internet toegang of telefonie.
Langs de ene kant vereist dit
een fysische aanpassing van distributie
netwerk naar bidirectioneel
communicatienetwerk.
Langs de andere kant is hiervoor
innovatieve communicatie
hardware nodig. In deze context
werd op IMEC een ontvangerchip
ontwikkeld. Deze
chip bevindt zich aan de zijde
van de kabelmaatschappij, en
decodeert signalen die de gebruikers
doorheen het "opwaarste"
pad zenden. De chip
bereikt een datasnelheid van 10
Mbit/s in een bandbreedte van
nauwelijks 3 MHz; een efficiëntie
(3 bit/s per Hz bandbreedte)
van wereldformaat die geavanceerde
digitale signaalverwerking
vereist. De signaalverwerking
moet door de hoge
datasnelheden tevens in een
2000
technologie
ASSP
47%
Stijgend aandeel van programmeerbare DSP's gericht naar bepaalde toepassingen, voor 1995
en 2000 (ASSP=Application Specific Standard Product) (Bron: Forward Concepts)
InterConnect november 1998
performante hardware architectuur
plaatsvinden. Door het
universele ontwerp is de chip
echter inzetbaar in allerlei netwerken
over de hele wereld.
Eén van de snelste
groeiers
De markt van digitale signaalprocessoren
(DSP) is vandaag
één van de gezondste en meest
actieve in de elektronicasector.
In de voorbije 10 jaar groeide
de DSP-markt met gemiddeld
39% per jaar. Bekijken we dit
voor enkel de periode 1992-97,
dan is de jaarlijkse groei maar
liefst 52%!
Belangrijke toepassingen die de
groei van de DSP-markt drijven
zijn draadloze communicatie,
datamodems en harde schijven
in computers. Vooral de razendsnelle
groei van het gebruik
van draadloze telefoons
was (is) een enorme stimulans
voor DSP.
DSP-producten zullen in alle
toepassingen terug te vinden
zijn waarin grote hoeveelheden
data dienen verwerkt te worden.
Door de toenemende
nood aan multifunctionaliteit
dienen DSP-systemen meerdere
functies te kunnen verwerken,
denken we maar aan stemherkenning,
paging, e-mail, websurfing…
Tegelijkertijd moeten
ze klein zijn en weinig vermogen
vergen. Deze diversificatie
zal in DSP de komende jaren
troef zijn, met zowel hoog-performante
DSP-producten als
volledig geïntegreerde DSP-systemen
en goedkope DSP-chips.

De cluster voor digitale signaalverwerking,
DSP Valley,
breidt uit met 2 nieuwe leden,
Philips Specs en Philips Hasselt,
wat het totale aantal op
13 brengt. Bovendien werd
onlangs een nieuwe manager
aangetrokken.
DSP Valley
Philips Specs is actief in video-
DSP en ingebedde toepassingen.
Het is een softwarehuis
dat zich bezig houdt met de integratie
van DSP codecs in totaaltoepassingen.
Philips Hasselt
ontwikkelt multimediatoepassingen
zoals de opneembare CD
(CD-Recordable), set-top boxes
en DVD (Digital Versatile
Disk).
“Deelname aan DSP Valley
opent voor ons de deur naar
heel interessante DSP-initiatieven
die door de cluster genomen
worden, “ aldus Philip Van
Houtte, general manager van
Philips Specs.
Dit is precies wat Jos Raets,
voorzitter van DSP Valley en
general manager van Philips
ITCL (Haasrode) ook beklemtoont.
We gingen bij hem te
rade voor het waarom van lid
zijn van DSP Valley.
breidt uit
Waarom clusteren?
"Kijk, DSP biedt oneindige mogelijkheden,
te groot om überhaupt
iets te betekenen in deze
wereld, tenzij je een kritische
massa hebt. Het is algemeen
geweten dat opdat men het
hardware deel, de micro-elektronica,
vandaag de dag nog
goed zou kunnen ontwikkelen,
men vele automatismen en
technieken moet leren, iets
waar vooral IMEC, maar ook
bvb. Frontier Design sterk mee
bezig zijn. Een ander aspect is
de software, parallel aan hardware,
die mekaar ergens tegen
komen. Zo zie je daar ook een
ander profiel opduiken van een
spin-off bedrijf, CoWare, dat
zich juist met de raakvlakken
bezig houdt.
Voorbeelden van bedrijven die
actief zijn in hardware zijn Alca-
technologie
VALLEY
tel Microelectronics, Philips
ITCL en Easics. Softwarebedrijven
zijn o.m. Frontier Design,
Eonic Systems, Philips Specs en
Easics. Daarnaast zijn er de
technologieproviders die ingenieurs
trainen en afleveren: universiteiten
en IMEC, die bovendien
verder onderzoek verrichten
naar nieuwe ontwerpmethodologieën
en ontwerptools.
De grote doelstelling is namelijk
mee te kunnen doen in
de veeleisende applicaties van
de klanten waar de wereld op
zit te wachten. Daarin speelt
kritische massa een belangrijke
rol.
Bovendien breid je met een
cluster je netwerk uit. Bedrijven
die willen participeren
kunnen gebruik maken van dezelfde
middelen, om beter op
de hoogte te zijn van trends in
technologie en in toepassingen.
november 1998 InterConnect
7

En dit op wereldschaal. Zo bvb.
CoWare, met een sterke aanwezigheid
in Amerika, en daardoor
ook een duidelijke netwerklink.
Eonic Systems is een
"Het is verkeerd te denken dat je onderzoekscentra
zoals IMEC enkel nodig hebt als een
technologie nog prematuur is, en overbodig
wordt van zodra de technologie marktrijp is.
Technologieontwikkeling is een continu proces."
8 InterConnect november 1998
ander voorbeeld met branches
in Europa,Amerika en Zuidoost
Azië. En natuurlijk ook Alcatel
en Philips, beide multinationals.
Het resultaat is een gigantisch
netwerk. En dergelijk netwerk
stelt je in staat om aan de juiste
programma’s in DSP te werken.
Trouwens, de overheid financiert
in opleiding en technologieonderzoek.
De resultaten
die hieruit voortvloeien dienen
op termijn natuurlijk economische
opbrengsten te genereren.
En dat is precies wat het DSP
Valley netwerk ook beoogt."
Is het een vereiste dat
er een mix is van universiteiten,
O&O centra,
en bedrijven?
“Zeker voor de continuiteit.
Het is verkeerd te denken als
bedrijf dat je onderzoekscentra
technologie
zoals IMEC enkel nodig hebt als
een technologie nog prematuur
is, en overbodig wordt van zodra
de technologie marktrijp is.
Technologieontwikkeling is een
continu proces. De korf moet
daarom ook bestaan uit minder
en meer mature technologieën.
De aanwezigheid van academische
instellingen en centra zoals
IMEC in DSP Valley of andere
gelijkaardige initiatieven is
dus een enorme plus om technologie
op continue basis te
kunnen sturen, richten, impulsen
geven en leiden. Dit is een
van DSP Valley’s grote troeven
in de wereld.
Belangrijk te vermelden is ook
de naambekendheid voor kleine
bedrijven via het netwerk,
zodat ze volwaardige gesprekspartners
worden aan tafels
waar je anders niet aan geraakt,
dankzij DSP Valley. Dat is het
grote marketingvoordeel van
DSP Valley.
We hebben trouwens zo pas
een nieuwe manager aangetrokken,
Peter Simkens (ex-Trasys),
en in de nabije toekomst
zullen we het accent heel sterk
leggen op de troeven van netwerking.
We hebben ons reeds
heel goed georganiseerd. Er zijn
nu een aantal bi- en multilaterale
samenwerkingen die het gevolg
zijn van onze netwerking.
Zo weten we snel wat er nodig
is in de wereld en zoeken dan
naar mekaars competenties om
het te verwezenlijken."

Een voorbeeld?
"Vanuit Philips ben ik trots om
het hele USB (Universal Serial
Bus) gebeuren te vermelden,
waar Easics heel actief aan
meegewerkt heeft (zie kader).
Een tweede voorbeeld dat nu
op stapel staat is een groots
DSP-project, waar we samenwerken
met het ESAT laboratorium
van de K.U.Leuven en
Eonic Systems, op real-time
DSP processors met multitasking
operating systems aan
boord van DSP processoren,
iets waar Eonic Systems toonaangevend
is in de wereld."
USB (Universal Serial Bus) is
de nieuwe standaard interface
voor PC's die binnen korte
tijd de alombekende RS232
(serieel) en parallelle poortinterfaces
zal verdrongen hebben.
Meer dan 450 fabrikanten
wereldwijd van PC's,
randapparatuur en software
hebben bekend gemaakt USBcompatibele
randapparaten te
ontwikkelen.
De nieuwe standaardinterface
geldt voor alle randapparatuur,
met één soort aansluiting.
Het zal de consument
een stuk gemakkelijker maken.
Zijn er geen bedrijven
die met mekaar concurreren?
"Voor een stuk wel. Er is altijd
wel een competitief element.
Maar daar maak je op voorhand
afspraken rond. Het is
ook iets dat we gaandeweg leren."
Ik vermoed dat opleidingen
in DSP een centrale
rol innemen?
(enthousiast) "Ook daar vinden
de leden mekaars complementariteit
enorm terug. De academici
zijn, i.t.t. de bedrijven,
De belangrijkste spelers uit de
PC en multimediawereld hebben
de USB Device Working
Group opgericht om tot een
eensluitende standaard te komen.Van
6 tot 8 mei vond voor
het eerst een conferentie van
deze werkgroep plaats in Europa,
volledig geïnitieerd en gecoördineerd
door DSP Valley,
een primeur.
Een groot aantal DSP Valley bedrijven
zijn namelijk actief in
USB (Philips ITCL, Easics) en in
PC applicaties rond DSP en
multimedia (IMEC, Frontier
Design,VUB, RUG, KUL).
meer afhankelijk van overheidssubsidies
en hebben daarom de
wens uitgedrukt om vooral op
een andere te participeren dan
via financiële bijdragen. Zij zijn
des te sterker in het opstellen
van cursussen, leveren van experten,
e.d.
Dergelijke samenwerking is niet
alleen fantastisch op zich, het is
ook uniek. Er is trouwens een
enorme nood aan goed opgeleide
mensen, dat is algemeen
bekend ondertussen."
Bedankt voor dit gesprek.
Leuven pioniert in nieuwe uniforme PC interface
De leden van DSP Valley:
Alcatel Microelectronics
CoWare
Easics
Eonic Systems
Frontier Design
IMEC
Katholieke Universiteit Leuven
Philips ITCL
Philips Hasselt
Philips Specs
Sirius Communications
Universiteit Gent
Vrije Universiteit Brussel
In volgend nummer
gaan we dieper in op de
werking van DSP Valley
en gaan we een kijkje
nemen bij het nieuwe
management. Wij houden
u op de hoogte.
technologie november 1998 InterConnect 9

14
12
10
(%)
8
6
4
2
0
De halfgeleiderwereld gaat
door een aantal drastische
veranderingen
BBP OESO elektronicaindustrie halfgeleiderindustrie
10 InterConnect november 1998
De halfgeleidersector kent een
uiterst snelle evolutie, gekenmerkt
door een aantal, elkaar
beïnvloedende, factoren. Door
de steeds grotere vraag naar
performantie, functionaliteit,
draagbaarheid, gebruiksvriendelijkheid
en lage prijs wordt
bijzonder veel aandacht gegeven
aan de mogelijkheid om
complexe systemen op een enkele
chip te krijgen ("singlechip
systems"). Dit stelt dan
ook enorme uitdagingen aan
academici en industriële onderzoekers.
"Vandaag doet een groot aantal toestellenbouwers
hun ontwikkelingen binnen de infrastructuur van
IMEC en in nauwe samenwerking met IMEC."
Delen van de kosten
De kosten van het onderzoek
worden snel groter. Deze kostenstijging
wordt veroorzaakt
door de steeds kleinere afmetingen
en de grotere mate van
zuiverheid die geëist worden
door de toekomstige generaties
van IC’s. Vandaag kost een
0,25 micron CMOS-fab al snel
1,5 miljard dollar voor een productie
van 300.000 acht inch
wafers/jaar. De hoge drempel
qua kapitaal, de snelle veroudering
van de technologie en de
Verwachte gemiddelde
jaarlijkse groei van het
bruto binnenlands product
van de OESO, van
de elektronicaindustrie
en halfgeleiderindustrie
in de periode 1998-
2001 (bron: ICE'98).
halfgeleiderwereld
toenemende complexiteit van
de processen en de hiervoor
nodige toestellen - die al snel
75 tot 80% van de totale investeringskosten
uitmaken - nopen
dus tot creativiteit.
Vroeger stond een IC-fab exploitant
in voor alles: selecteren
van een geschikte site, aanleggen
van de infrastructuren inclusief
gebouwen en stofvrije
ruimtes, aanvragen van een exploitatie-vergunning,
aankopen
van toestellen en processen...
Nu wordt de eerste fase (van
selectie van de site tot het bouwen)
gedaan door een ervaren
engineering partner die hiervoor
in eigen naam en voor eigen
rekening werkt en deze infrastructuur
in financiële leasing
aanbiedt aan een IC-producent
of exploitant.
Het aantal leveranciers van toestellen
zal in de toekomst sterk
verminderd worden. In de toekomst
zullen IC-fabs van hun
toeleveranciers eisen dat zij
niet enkel toestellen leveren

maar ook de daarop draaiende
processen (een rug om op terug
te vallen als er iets verkeerd
loopt). Dit zal de toeleveranciers
van toestellen ertoe
nopen om ‘package deals’ aan
te bieden (toestellen en processen)
en dit niet langer voor
een beperkte processtap maar
voor gehele macromodules.
Hiertoe zullen ze een strategische
alliantie dienen aan te gaan
met erkende ‘centra of excellence’
in CMOS procestechnologie
zoals ondermeer IMEC.
Reeds op vandaag zijn er een
aantal toestellenbouwers die
hun ontwikkelingen doen binnen
de infrastructuur van IMEC
en in nauwe samenwerking met
IMEC, zoals bijvoorbeeld ASM-I,
ASML, STEAG-Pokorny, LAM
en SEMITOOL.
Op het juiste moment
Eens het meest geschikte moment
van marktintroductie
voorbij is, zijn de kansen tot
een redelijke of grotere winstmarge
snel voorbij en loopt
een marktspeler een groot risico
zijn kosten niet langer (volledig)
te kunnen recupereren.
De micro-elektronicaindustrie
in 2000
De halfgeleiderindustrie doet
het momenteel tijdelijk even
niet zo goed. Na een jaarlijkse
groei van gemiddeld meer dan
15% in de voorbije jaren,
scoorde 1997 betrekkelijk
zwak, met zo'n 4% groei (nog
steeds een stuk meer dan het
gemiddeld bruto binnenlands
product). Begin 1998 werd het
er niet beter op. Maar er is
goede hoop. De laatste cijfers
van augustus geven reeds een
positieve groei ten opzichte van
juli.
Boosdoener nummer één is de
financiële crisis in Zuidoost-
Azië die bij uitstek de high-tech
sectoren schijnt te treffen.Toch
zullen de vermindering van PCmarktgedreven
IC's en de prijsineenstorting
van DRAM's (Dynamic
Random Access Memory)
op termijn - 1 a 2 jaar - volledig
gecompenseerd worden
door de sterke evolutie van de
telecommarkt.
Wat met Europa?
Het laatste half jaar presteerde
de Europese micro-elektronicaindustrie
duidelijk beter dan
de Amerikaanse, Japanse of
Zuidoost-Aziatische regio's.
Voor 1998 voorspelt Dataquest
voor Europa de beste groeicij-
Groei van de halfgeleiderindustrie
in 1998 per regio
(bron:Dataquest).
fers van alle regio's: +1.4% (zie
figuur). Dit heeft alles te maken
met de structuur van de Europese
industrie die vooral ge-
"Het laatste half jaar presteerde de
Europese micro-elektronicaindustrie
duidelijk beter dan de Amerikaanse,
Japanse of Zuidoost-Aziatische regio's."
richt is naar telecommunicatie
en autoindustrie. Bovendien
heeft Europa in geringere mate
last van de financiële perikelen
in Zuidoost-Azië. Alle ogen zijn
dan ook op Europa gericht.
%
Johan Van Helleputte,
directeur research
valorisatie IMEC
Europa +1.4%
Amerika -4.7%
Japan -15.8%
Europa Amerika Japan Azië
halfgeleiderwereld november 1998 InterConnect 11
Azië -3.5%

12 InterConnect november 1998
Leuven, 7 oktober 1998 -
Vandaag organiseerde
het kersverse KMO-IT
Eerste actie KMO-IT Centrum
een onverdeeld succes
Centrum vzw haar eerste seminarie,“Sensoren,
een meerwaarde
in de machinebouw”.
De opkomst was niet gering:
zo'n 65 bezoekers en standhouders
vonden elkaar terug
op de verschillende voordrachten
en standen.
De spits werd afgebeten door
Herman Derache, manager van
het centrum, die een korte toelichting
gaf over de oprichting,
doelstellingen en acties van het
gloednieuwe KMO-IT Centrum.
Hij gaf meteen ook aan
welke Vlaamse KMO's de doel-
"Meestal weet een klant nog niet welke
sensor kan geïmplementeerd worden
voor zijn of haar productieproces."
Voor meer informatie:
Katrien Pollefeyt, KMO-IT Centrum
Kapeldreef 75, 3001 Leuven
Tel. 016-297231 • Fax 016-297233
e-mail katrien.pollefeyt@kmo-it.be
http://www.kmo-it.be
groep van het centrum vormen:
bedrijven die IT op de
voet volgen en eventueel
marktleiders zijn, die een eigen
product ontwikkelen en/of produceren
en waar een actie van
het centrum een voldoende
grote impact kan hebben. Vervolgens
was het de beurt aan
Raf Moons, IT-adviseur gedetacheerd
vanuit IMEC, om een
overzicht te geven van de verschillende
types sensoren.
Een duidelijke
boodschap
Zaak is de juiste sensor te gebruiken
voor de juiste toepassing.
Of met de woorden van
Paul Busschaert van Soenen
Controls:
"Er zijn geen slechte sensoren,
maar ze worden vaak verkeerd
aangewend." Dat Soenen Controls
het nut van sensoren inziet
werd wel duidelijk: "We
hebben onze leiderspositie verkregen
door continu te innoveren
en door te zorgen dat ons
rendement minstens 2 maal zo
hoog ligt dan onze concurrenten",
aldus Busschaert. Bovendien
kunnen sensoren, gecombineerd
met de nodige software,
fouten sneller opsporen
en verhelpen waardoor het
productieproces veel minder
lang stil ligt. "Negentig procent
van de tijd die verloren gaat bij
machinefouten is zoeken naar
de fout en slechts 10% is oplossen
van het probleem," aldus
nog Peter Busschaert.
Vijftig procent
rendement
Dat een verhoging van het rendement
echt wel significant kan
zijn, verduidelijkte Henk Blanc-
Vlaamse interactie
kaert van VIBO Belgium (Haasrode).
"Door een juiste implementatie
van onze infraroodsensoren
kan een winst in productiesnelheid
bereikt worden
van 50%, " aldus Blanckaert. Indrukwekkende
cijfers alleszins.
Een succes
De grote aanwezigheid van bedrijven,
bezoekers en infostands,
de goede kwaliteit van
de voordrachten en de uitmuntende
organisatie hebben alvast
van dit eerste KMO-IT seminarie
een groot succes gemaakt.
Eerstdaags komt er ook een
KMO-IT nieuwsbrief uit.
Het volgende seminarie is
reeds gepland en gaat over het
jaar 2000 probleem in ingebedde
systemen. Dit keer heeft
het seminarie 3 maal plaats : op
3 december (Kasteel van Arenberg,
Leuven), 15 december
(Holiday Inn, Gent centrum) en
12 januari (Holiday Inn, Hasselt

De ontwikkelde microcontroller
verbreedt het gamma verwarmingskachels
met een gesofisticeerde
versie. De regeling
geschiedt via een gebruiksvriendelijk
wandpaneel
en kan uitgebreid worden met
afstandsbediening.
In 1996 richtte de Europese
Comissie FUSE op, First User
Action Program, om bedrijven
te stimuleren meer elektronische
componenten te gebruiken
in hun producten. De nadruk
ligt hierbij op een actie
voor de eerste gebruikers van
een - voor hen - nieuwe technologie
(zie InterConnect 1).
Uit de greep van afgewerkte
projecten stellen we hier kort
eentje voor waarin IMEC de rol
van Technology Transfer Node
vervulde.
Het bedrijf in kwestie,VFM NV
uit Sint-Truiden, is een KMO
met 39 werknemers. Het is
producent van geavanceerde
gietijzeren verwarmingselementen,
zonder enige voorafgaandelijke
ervaring in micro-elektronica.
De firma is marktleider
in "FLAM" verwarmingskachels
en open-haarden in België, en
breidt momenteel haar activiteiten
uit naar Noord-Frankrijk
en Duitsland.
Micro-elektronica in
metaalnijverheid via FUSE
Snelheidsregelaar voor ventilatoren
in verwarmingskachels
De FLAM's kunnen uitgerust
worden met een luchtcirculatiesysteem
zodat hun warmtecapaciteit
vergroot wordt. Om
het product een grotere mate
van gebruiksvriendelijkheid en
comfort mee te geven, koos
VFM voor de implementatie
van nieuwe technologie. Deze
technologie is microcontroller
gebaseerd, met een infrarood
afstandsbediening. Via deze afstandsbediening
en een temperatuursafhankelijkesnelheidsregelaar
kan men nu automatisch,
en vanop afstand het luchtcirculatiesysteem
sturen.
Voor de expertise in elektronische
circuits deed VFM beroep
op de firma DVC, gespecialiseerd
in op maat gemaakte
elektronica van ontwikkeling
tot productie. Zij zorgde in dit
project naast de gezamenlijke
ontwikkeling van de snelheidsregelaar
en afstandsbediening
tevens voor de nodige overdracht
van kennis via onder
meer training van mensen van
VFM op verschillende vlakken,
zoals ontwerp en productiemethodes
van printkaarten, EMCstandaarden,
microcontrollers,
motorsturing en infrarooddetectie.
De productontwikkeling kostte
iets meer dan 3 miljoen BEF, inclusief
setup voor productie en
tests. De ontwikkeling van de
elektronica kostte bijna 1,2 miljoen
BEF. Enkel dit deel werd
bekostigd door FUSE. Zonder
de steun van FUSE had het management
niet het risico genomen
een nieuwe technologie te
implementeren die onbekend
was bij de firma en tegelijkertijd
een te groot financieel risico
inhield. "Dankzij het FUSE
project kregen we de mogelijkheid
zelf een product te ontwikkelen
en know-how op te
bouwen voor toekomstige projecten,"
aldus José Stiers, hoofd
technische dienst van VFM.
Het totale project duurde 11
maanden. Vanaf september is
het product op de markt. Men
verwacht payback van de volledige
ontwikkeling en pre-productie
binnen de zes maanden.
wandpaneel voor ventilatieregeling
afstandsbediening
Vlaamse interactie november 1998 InterConnect 13

De agenda kan u steeds terug
vinden op onze internet-site,
www.imec.be, evenals de
ganse nieuwsbrief en onze
Engelstalige Newsletter.
14 InterConnect november 1998
Agenda
Seminaries
De volgende seminaries gaan door in het auditorium in IMEC, Kapeldreef 75, 3001 Heverlee (Leuven),
duren ongeveer 1 uur en worden in het Engels gegeven. U kan zich via het antwoordkaartje laten inschrijven
op de e-mail circulaire waardoor u steeds op de hoogte gehouden wordt van nieuwe seminaries.
De lijst is ook terug te vinden op onze Internet site www.imec.be/seminars/. De titels tussen vierkante
haakjes geven het onderwerp weer waar de preciese titel niet bekend was bij het ter perse gaan.
Mogelijkerwijze kan een seminarie onderhevig zijn aan late wijzingen.
datum uur spreker titel
16 november 11u Trudo Clarysse Spreading resistance depth profiling: how good is it really?
20 november 14u Guido Arnout CoWare: from world class IMEC technology to a global
(CoWare) startup in a global market
27 november 14u Tanja Vanachteren Data transfer and storage exploration for a 3D recon-
(KULeuven) struction algorithm
4 december 14u Johannes Kneipp The MPEG-4 video decoding standard - a VLSI point of
(Bosch) view
7 december 11u Roger Loo Epitaxial growth of Si and Si1-xGex by RP-CVD for
device applications
18 december 14u Bill Lin (University Research topics at ECE department of University of
of California) California
22 februari 11u Guido Huyberechts Development of an acid burden sensor
IMEC op Flanders Technology International
agenda
Volgende IMEC Vlaamse Bedrijvendag '99 op FTI
Ook bij de nieuwe editie van Flanders Technology International, FTI '99, zal IMEC een corporate stand
hebben in de wereld van Onderzoek & Onderwijs.
Naast technologische demonstraties van recente ontwikkelingen, zal aandacht besteed worden aan de
maatschappelijke en economische relevantie van IMEC’s O&O.
Daarnaast zal de IMEC Vlaamse Bedrijvendag in
1999 (IVB'99) doorgaan tijdens FTI op 22 april
1999.
De IVB wordt voor de 3de maal georganiseerd,
telkens op een andere locatie in Vlaanderen. In
1997 ging zij van start in Leuven, vorig jaar vond
ze plaats in Oostende en in 1999 zal ze dus in
Gent georganiseerd worden. Dat de IVB99 samenvalt met FTI99 is niet toevallig. Heel wat technologie
die op de IVB99 aangeboden wordt aan bezoekers past perfect in de opzet van IMEC's stand op FTI. En
omgekeerd kan de FTI-bezoeker een goed idee krijgen van welke IMEC technologie ingezet kan worden
in onze Vlaamse bedrijven.

Opleidingen
Chiptechnologie cursus voor
Proton World International
Vorige maand organiseerde
IMEC een cursus chiptechnologie
voor Proton World International
om haar medewerkers
meer vertrouwd te maken met
de verschillende aspecten van
het tot stand komen van geïntegreerde
schakelingen.
Proton World International,
een spin-off van Banksys, ontwikkelde
de welbekende proton
chipkaart technologie die je
overal in België terugvindt voor
betaling van kleine bedragen in
Interuniversitair posgraduaat
in telecommunicatie
Op 14 september ging het
tweede academiejaar van start
voor het Interuniversitair Postgraduaat
in Telecommunicatie,
een pilootproject georganiseerd
door IMEC. Momenteel
zijn 540 studenten ingeschreven
van IMEC, universiteiten,
hogescholen en industrie. De
lessen kunnen via videoconferencing
gevolgd worden op
maar liefst 7 verschillende
plaatsen in Vlaanderen.
Inschrijven per module kan nog
tot 2 weken voor de start van
de module.
winkels, automaten, parkings,
telefoons, Internetbetalingen,
enz. Vandaag zijn er meer dan
30 miljoen protonkaarten in
gebruik, verspreid over 15 landen
en 250 banken.
Het initiatief tot cursus ging uit
van Proton World International
om haar mensen een korte opleiding
te geven over de verschillende
stadia van het tot
stand komen van moderne
geïntegreerde schakelingen. De
cursus besloeg 4 halve dagen,
Meer informatie vindt u terug
op de website:
http://www.imec.be/seminars/itc
of contacteer
T. Gouverneur
Telecommunications
Program Coordinator
IMEC vzw,
Kapeldreef 75,
B-3001 Leuven
tel. 016-281370
fax 016-281510
e-mail gouverne@imec.be
werd gegeven door
IMEC experts en was
opgedeeld in 4 modules:
- wafer processing
- verpakkingen, betrouwbaarheid
en
analyse
- componenten en
ontwerp
- VLSI ontwerp
opleidingen november 1998 InterConnect 15

Colofon
Verantwoordelijk uitgever:
Prof. Roger Van Overstraeten
Redactie:
Jan Wauters
Public Relations:
Marianne Van den Broeck
Voor meer informatie:
Jan Wauters, IMEC
Kapeldreef 75
B-3001 Leuven
tel. 016 - 28.14.90
fax 016 - 28.15.76
e-mail wautersj@imec.be
http://www.imec.be
InterConnect