molenheide met acties - by SAS Peelland

Mierlo – cultuurhistorische projecten
Cultuurhistorisch project 2
Myerle 2003/2/HS
De Molenheide
H. Simons
Mei 2003
Mierlo - Cultuurhistorisch projecten. Project nr. 2 : De Molenheide

Samenvatting.
Als alternatief voor de traditionele manier van waarderen en selecteren van cultuurhistorisch
belangrijke gebieden werd de z.g. landschapsbiografie ontwikkeld. In de ‘Biografie van
Peelland’, welke binnenkort gereed is, vormt de levensgeschiedenis van het landschap een van de
belangrijkste uitgangspunten. Een gebied in Mierlo dat zo een levensgeschiedenis verteld is
gelegen nabij de Molenheide.
In het kader van de Reconstructie en Revitalisering van het Landelijk Gebied bestaat de
mogelijkheid om projectplannen op het gebied van cultuurhistorie in te dienen. Daarom dient de
Heemkundekring Myerle het cultuurhistorische projectvoorstel in dat is getiteld: ‘De
Molenheide’.
Behalve een beknopte beschrijving van de historie van de ruimtelijke ordening worden er ook
voorbeelden gegeven van cultuurhistorisch belangrijke gebieden. Een gebied in Mierlo dat zo een
levensgeschiedenis verteld, is gelegen rondom de Molenheide. Totslot worden er enkele
ontwikkelingsrichtingen voor het bewuste gebied gegeven.
Mierlo, mei 2003.
H. Simons,
Heemkundekring Myerle
Klankbordgroep Reconstructie
2

1. Inleiding.
In de loop van de tijd hebben veranderende inzichten m.b.t. cultuurhistorie er toe geleid, dat men
meer oog heeft gekregen voor de levensgeschiedenis van het landschap. Zo een landschap waarvan de
levensgeschiedenis kan worden afgelezen, is gelegen ten westen van Mierlo.
In het kader van de Reconstructie en Revitalisering van het Landelijk Gebied bestaat er de
mogelijkheid tot het doen van z.g. projectvoorstellen. Op het gebied van cultuurhistorie wil de
Heemkundekring Myerle het projectvoorstel de Molenheide opvoeren. Dit projectvoorstel
beschrijft de gebruiksgeschiedenis van een aaneengesloten cultuurlandschap door de eeuwen
heen in Mierlo.
Een eerder voorstel werd gedaan onder de serie Mierlo - Cultuurhistorisch projecten. Dit is
Project nr.1 : Kasteelseloop bewoningsgeschiedenis [1].
Achtereenvolgens zal kort de historie van de ruimtelijke ordening aan de orde komen gevolgd door
een aantal voorbeelden van cultuurhistorisch belangrijke gebieden rondom de Molenheide. Tot slot
worden enkele ontwikkelingsrichtigen voor het bewuste gebied gegeven.
2. Ruimtelijke ordening, landschapszorg en historische geografie vanaf de
jaren zeventig.
In de jaren zestig onderging het agrarisch landschap een grote verandering als gevolg van de
toenemende mechanisatie en de daarmee gepaard gaande schaalvergroting in de landbouw.
Tijdens ruilverkavelingen, die daarvan het gevolg waren, werden grote aantallen heggen,
houtwallen, kleine hoogteverschillen en andere kleine landschapselementen in enkele decennia
opgeruimd, waardoor het oude landschap volledig verdween. Grote delen van Mierlo zijn
hieraan ten offer gevallen.
Tot begin jaren zeventig van de vorige eeuw kreeg bescherming van het landschap weinig
aandacht. De Monumentenwet van 1961 bood de mogelijkheid van beschermde stads- en
dorpsgezichten. Deze belangstelling voor de monumentenzorg kwam zowel binnen de
monumentenzorg als binnen de archeologie maar langzaam op gang en het zou nog tot de jaren
zeventig duren voor het cultuurlandschap in brede kringen als een historische erfenis
beschermingswaardig werd geacht. Op deze wijze werden honderden kernen tot beschermd
dorpsgezicht verklaard, soms met een strook omliggend land om het vrije uitzicht op de oude
kern te beschermen.[2] Het beschermde dorpsgezicht Het Broek in Mierlo is hier een voorbeeld
van. Helaas had men toen echter weinig oog voor het omliggende cultuurlandschap.
In de jaren negentig verschenen de Cultuurhistorische Waardenkaarten (CHW) van de provincie.
Door verschillende disciplines, zoals archeologie, historische geografie, architectuurgeschiedenis
en (historische) ecologie, werden eigen keuzes gemaakt met betrekking tot de waardering en de
selectie van cultuurhistorische waarden. In laatste instantie werden deze keuzes over elkaar heen
gelegd en ‘gestapeld’. De optelsom van waarden bepaalde dan doorgaans welke terreinen of
objecten in cultuurhistorisch opzicht het meest waardevol zijn. Een nadeel van deze aanpak is dat
de historische en ruimtelijk functionele samenhangen tussen verschillende cultuurhistorische
waarden onvoldoende tot hun recht komen. Ook van Mierlo is zo een Cultuurhistorische
Waardenkaart vervaardigd.[3]
3

Als alternatief voor deze traditionele manier van waarderen en selecteren van cultuurhistorisch
belangrijke gebieden werd de z.g. landschapsbiografie ontwikkeld. Bij een landschapsbiografie
wordt het uitgangspunt niet zo zeer gevormd door de beschrijving van de verschillende
disciplines van afzonderlijke cultuurhistorische relicten, maar juist door hun historische context
en het historisch verhaal ‘achter’ de relicten. Het uitgangspunt is kortom, de levensgeschiedenis
van het landschap. Een biografische studie van een regio levert een inzicht op in de
verscheidenheid en eigenheid van de daarin aanwezige cultuurlandschappen. Een belangrijk
begrip is in dit verband de gelaagdheid van het landschap. Dit begrip staat voor de mate waarin
het landschap vandaag de dag nog zijn ontwikkelingsgeschiedenis laat zien. Bij het opstellen van
de Cultuurhistorische Hoofdstructuur (CHS) van Peelland is hiervan gebruik gemaakt en ook
Mierlo is op deze manier beschreven.[4]
De vraag is nu: zijn er in Mierlo cultuurhistorisch belangrijke gebieden aan te wijzen die zo een
ontwikkelingsgeschiedenis laten zien en zo ja, wanneer zijn ze ontstaan en waar liggen ze.
3. Voorbeelden van cultuurhistorisch belangrijke gebieden en de tijd waarin
zij zijn ontstaan.
Heide: 3000 vC.
De heide is in bijna alle gevallen te beschouwen als een oud cultuurlandschap, dat reeds in de
prehistorie is ontstaan als gevolg van het rooien van bos en het weiden van schapen.
Voorbeelden van heidegebieden in Mierlo zijn: de Strabrechtseheide, de Molenheide en de
Luchenseheide. De laatste twee zijn in de afgelopen eeuwen van karakter veranderd en
cultuurbossen geworden.
Stuifduinen: 1500 nC.
De ontwikkeling van stuifduinen is een gevolg van overbeweiding en roofbouw van strooisel van
de heide t.b.v. de potstalbemesting. Het stuifzand vormde echter een bedreiging voor de
cultuurgronden (akkers en weiden) en de gehuchten. Door regelgeving trachtte de overheid in het
verleden de uitbreiding van deze stuifzandgebieden tegen te gaan. De toponiem ‘bergen’
herinnert nog aan deze tijd [5]. Stuifduinen treffen we vooral aan op relatief hoge gronden dicht
bij de bewoonde gebieden. Hoge duinen zijn in Mierlo nog aanwezig nabij Aardborstweg. Aan
het begin van de 20 e eeuw werden deze stuifduinen door herbebossing vastgelegd.
Herbebossing: 1900 nC.
Aan het begin van de 20 e eeuw werden in het kader van de werkverschaffing veel heidevelden en
stuifzandgebieden herbebost. Een bijkomend voordeel was dat het hout uit deze
(productie)bossen gebruikt kon worden in de mijnbouw als stuthout. Een monotoon en
dichtbegroeid dennenbos met een recht wegenpatroon was het gevolg.
‘Natuurlijk’ bos: 2000 nC.
Aan het einde 20 e eeuw vond er een kentering plaats. De mijnen waren verdwenen en er was geen
behoefte meer aan mijnhout. Er ontstond een trend om minder onderhoud te plegen in het bos en
het meer aan z’n lot over te laten. Bovendien kregen de mensen meer waardering voor de
4

ontwikkeling van een ‘natuurlijk’ bos, d.w.z. een meer open bos waarin zich de oorspronkelijke
vegetatie weer zou kunnen ontwikkelen en waar naast naaldhout ook plaats was voor loofhout.
Hierdoor kon een veel gevarieerdere plantengroei ontstaan. Eerst op de (voormalige)
Luchenseheide achter het Wolfsven later op ook de Molenheide werden deze verandering
doorgevoerd.
Het projectgebied de Molen(heide): 1640.
Binnen het beschreven gebied ligt de Molenheide. Dit gebied vormt een voortzetting van de
Strabrechtseheide en is gelegen op de waterscheiding van Aa en (Kleine) Dommel. Hier werd in
de Late Middeleeuwen door de toenmalige Heren van Mierlo, de familie van Scherpenzeel, een
molen gebouwd.. Een molen werd geplaatst op een hoog punt in een open vlakte. De molen heeft
er gestaan van 16.. tot 18.. en is toen verplaatst naar de huidige positie in het centrum van Mierlo.
De voormalige molenberg is nog als archeologisch relict aanwezig op de Molenheide.
Het beschermde dorpsgezicht Het Broek is in feite een verzameling van boerderijen uit een
17/18 e eeuw. Het is een momentopname, die vrij statisch is en waarvan de cultuurhistorische
waarden van het omliggende terrein helaas niet zijn meegenomen. Het projectvoorstel ‘De
Kasteelseloop’ van de Heemkundekring Myerle is een voorbeeld van een landschap waarvan de
bewoningsgeschiedenis af te lezen is.
Het projectvoorstel ‘De Molenheide’ daarentegen is een voorbeeld van een landschap waarvan de
gebruiksgeschiedenis van het landschap af te lezen is. Van zuid naar noord vinden we hier in
chronologische volgorde een voorbeeld van een heidelandschap (de Strabrechtseheide), een relict
van een stuifzandgebied (nabij de Aardborstweg), de Molenheide (bij de Geldropseweg) en een
’natuurlijk’ bosgebied (achter het Wolfsven). Voorbeelden van de productiebossen, die een
gevolg zijn van de herbebossing, vinden we in al deze gebieden terug.
4. Ontwikkelingsrichtingen.
Reconstructie en behoud:
1. Reconstructie van het stuifzandgebied nabij de Aardborstweg. Hier liggen nog hoge
stuifduinen. Dit gebied kan aansluiten aan de ‘bergen’ welke in het projectvoorstel ‘de
Kasteelseloop’ reeds aan de orde zijn gekomen.
2. Behoud van en/of heraanleg van kleine percelen monotoon productiebos. Op deze manier
kan de herbebossing uit het begin van de 20 e eeuw weer zichtbaar worden gemaakt.
3. Gedeeltelijk herstel van het rechte wegenpatroon: hierdoor wordt de varieteit in de bossen
vergroot.
4. De molenberg is nagenoeg nog intact en heeft derhalve een archeologische en
cultuurhistorische waarde. Deze waarde zou echter aanmerkelijk vergroot kunnen worden
door de molen, indien zich de mogelijkheid hiertoe zou voordoen, weer terug te plaatsen
op de historische plaats op de Molenheide. Om de windvang van de molen dan te
garanderen zou kunnen worden volstaan met het kappen van een beperkt perceel bos.
5. Plaatsen van cultuurhistorische informatieborden. Het gebied wordt doorsneden door
wegen en paden welke dateren uit een tijdsperiode, die zich uitstrekt van de prehistorie tot
de huidige tijd.
5

Bedreigingen:
- De aanleg van paddenpoelen; de aanleg kan een verstoring betekenen van het
bodemarchief.
- Het plaggen van heide; archeologische relicten, welke zich nabij het oppervlak bevinden,
kunnen verdwijnen.
- Het versmallen en minder recht maken van bospaden.
- Het dempen van oude waterlopen.
5. Bronnen:
1. Projectvoorstel van de Heemkundekring Myerle, 2002: De Kasteelseloop
2. J. Renes, 1999: Landschappen van Maas en Peel.
3. Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de Provincie Noord-Brabant.
4. J. Kolen, 2003: Biografie van Peelland, de cultuurhistorische hoofdstructuur (CHS) van
Peelland.
5. H. Simons in d’n Myerlese Koerier 2001: Bergen in Mierlo.
6

Cultuurhistorisch project “De Molenheide” te Mierlo
De Molenheide is gelegen tussen de dorpskernen van de toekomstige gemeente Geldrop-Mierlo.
De Molenheide vormt de waterscheiding tussen het stroomgebied van de Dommel en de Aa.
Reeds in de Steentijd was dit gebied een jachtgebied, gezien de vele vondsten van artefacten van
vuursteen, zoals pijlpunten, stenen bijlen, kernafslagen uit Rijkholt en Noord-Frankrijk en resten
van kampementen. De “heide” heeft een millennia lange geschiedenis waarvan nog veel relicten
bewaard zijn gebleven, zoals urnenvelden, andere grafmonumenten en een boerderij met spiekers
uit de IJzertijd. Uit de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd zijn ook relicten bekend waarvan
sommige hersteld dienen te worden om de cultuurhistorie van het gebied te bewaren en
aanschouwelijk te maken voor een breder publiek. Het doel van dit project is om een eerste
aanzet te geven om deze relicten te bewaren en waarnodig te herstellen en ze in de plannen van
de gemeente op te nemen.
A. Cultuurhistorische wegen en paden.
1. Oudste wegen: De oudste wegen zijn die wegen, welke een waterscheiding volgden. Een van
deze oude wegen loopt van de kerk van Mierlo via de Damenstraat naar de Molenheide en via
de Aardborstweg naar de dorpskern van Geldrop. Een andere weg loopt van de kerk in Mierlo
langs het voormalige kasteel over de heide naar Heeze: de Heezerweg in Mierlo, de Mierlose
dijk in Heeze.
2. Prehistorische wegen: de Aardborstweg en de Geldropseweg (zie gegevens van Jan Koolen,
VU Amsterdam) zijn doorgaande wegen, welke reeds in de IJzertijd in gebruik waren.
De Geldropseweg is ook in de Nieuwe Tijd een belangrijke weg gebleven en is bestraat in
de 19 e eeuw. De stoomtram van Asten naar Eindhoven liep langs deze weg vanaf het eind
van de 19 e eeuw tot in de 30 jaren in de 20 e eeuw.
De Aardborstweg vormde o.a. een onderdeel van de zgn. turfweg, om de turf uit de Peel
bij Griendtsveen via Asten, Lierop en Geldrop naar Eindhoven te transporteren met paard
en wagen, wat tot ongeveer 1960 nog geschiedde.
3. Andere doorgaande wegen: restanten van deze wegen zijn nog aan te wijzen op de
Molenheide, o.a.:
De weg van Asten naar Eindhoven.
De weg van Asten naar Nuenen.
4. Het Katoenpad: dit pad herinnert aan de opkomst van de katoenindustrie in Geldrop.
5. Rechte wegen: tijdens de herbebossing van de Molenheide is een stelsel van rechte wegen
(paden) aangelegd.
6. Nieuwe Tijd: in de tegenwoordige tijd worden de rechte wegen weer kronkelig gemaakt.
7

B. Andere ingrepen van de mens:
1. Heide: de Strabrechtseheide kan blijven bestaan als heide gebied door het weiden van
schapen en ander vee. Het Staatsbosbeheer heeft hier een management plan voor. (geen actie)
2. Zandverstuiving: reconstructie van een zandverstuivingsgebied parallel aan de noordzijde
van de Aardborstweg en ten oosten van de Rederijklaan.
3. Productiebossen: reconstructie van een aantal bospercelen en bijbehorende (rechte) wegen in
overleg met de Gemeente Mierlo en Staatsbosbeheer.
4. Bos dat aan zijn lot wordt overgelaten: achter het Wolfsven op de Luchenseheide liggen
bospercelen waaraan geen onderhoud plaats vindt (geen actie).
5. Open bos: in de tegenwoordige tijd verandert het saaie productie bos in een open en meer
gevarieerd loof- en dennenbos (geen actie).
6. Molen:
Gedeeltelijke reconstructie van de Molenheide door het kappen van bos rondom de
Molenberg . Dit gebied kan aansluiten op de reeds open percelen van o.a. het Lisven en
het Molenven.
Terugplaatsen van de molen op de voormalige molenberg.
Acties:
1. plaatsen van cultuurhistorische informatieborden nabij de Aardborstweg.
2. plaatsen van het straatnaambordje “het Katoenpad” nabij de Zandheuvel.
3. reconstructie van een zandverstuiving nabij de Aardborstweg.
4. reconstructie van enkele productie bossen en bijbehorende rechte wegen (paden).
5. subsidie aanvraag bij de Gemeente Mierlo voor een studie door Poederoyen.
6. combineren van de projectvoorstellen “de Kasteelseloop” en “de Molenheide”.
Heemkunde kring Myerle
Henk Simons en Kees van Baaren
Mierlo 19 augustus 2003
8