De 24-uurs-mens

44
Maar juist voor dat roken zit er een vervelend addertje onder
het gras. Wat is hier oorzaak en wat is gevolg? Kan het
niet zo zijn dat mensen misschien juist gaan roken vanwege
het werken in ploegendienst? Zo’n statistische correctie is
namelijk alleen juist als het werken in ploegendienst niet tot
gevolg heeft dat mensen meer gaan roken. Want als dat wel
zo is, krijg je verkeerde conclusies. Nu heeft recent onderzoek
inderdaad laten zien dat het werken in ploegendienst samenhangt
met roken. Zo beginnen mensen die in ploegendienst
werken vaker met roken dan mensen in dagdienst. Bovendien
roken de rokers in nachtdienst ook meer sigaretten dan rokers
in dagdienst. Naar een verklaring hiervoor moet nog weer
verder worden gezocht, maar dat je je van nicotine minder
slaperig gaat voelen, kan heel goed een belangrijke rol spelen.
In dit licht gezien zouden de gezondheidseff ecten van
ploegendienst wel eens fl ink onderschat kunnen worden. Alle
onderzoek daarnaar wordt immers bijna standaard gecorrigeerd
voor roken. Het is dus zaak voorzichtig te zijn met de
interpretatie van resultaten uit observationeel onderzoek onder
mensen. Tegelijk blijft dat de enige manier om te schatten hoe
nadelig het werken in ploegendienst voor de gezondheid is.
Ludovic van Amelsvoort
Dr. Ir. L.G.P.M. van Amelsvoort (‘Roken in de nachtdienst’)
is als universitair docent verbonden aan het onderzoeksprogramma
epidemiologie van arbeid en gezondheid, van de Universiteit
Maastricht. Hij richt zich vooral de invloed van arbeidsomstandigheden
als werkstress en ploegendienst op ziekteverzuim,
mentale gezondheid, hart- en vaatziekten en kanker. Daarnaast
houdt hij zich bezig met de ontwikkeling en evaluatie van methoden
voor epidemiologisch onderzoek.
nische (slaap-)klachten ontwikkelen. Maar dat wordt momenteel
nog onderzocht. Men is hard op zoek naar individuele kenmerken
die verschillen in ploegendienst-tolerantie kunnen voorspellen. Zo
blijken ‘slaap-fl exibele’ personen, mensen die heel gemakkelijk ook
op gekke tijden in slaap vallen, tijdens een periode nachtdienst nauwelijks
verkorte slaap te tonen.
kunstlicht
Dan zijn er nog de eff ecten van helder kunstlicht. Dat blijkt
een direct, stimulerend eff ect te hebben op de alertheid en
het prestatievermogen: als je in zulk licht zit, word je ’s nachts niet
zo moe en slaperig als anders, en blijft je prestatieniveau op peil.
Het tweede eff ect van lichtblootstelling is een versnelde verschuiving
van de 24-uurs ritmiek: in de avond en de eerste helft van de
nacht bevordert helder licht de vertraging van die ritmiek, terwijl
lichtblootstelling in de vroege ochtend, de ritmiek juist vervroegt.
Het eerste werkt de aanpassing aan de nachtdienst in de hand, het
tweede werkt hem juist tegen. Alles bij elkaar gaat het dus om het
optimaliseren van het licht-donkerrooster, om een goede timing
van blootstelling aan én de afscherming voor helder licht.
Tijdens de Astro I missie van Space Shuttle Columbia en ook
bij tien daaropvolgende missies heeft NASA gebruik gemaakt van
het fase-verschuivend eff ect van helder kunstlicht. Dat was een
groot succes. Na één week aanpassing was het melatonine-ritme
van de astronauten verschoven en viel de melatoninepiek die normaal
gesproken middenin de nacht valt samen met hun dagslaap.
Ook subjectief voelde de bemanning zich goed aangepast aan het
nachtdienstrooster. Het is een permanent onderdeel geworden van
het Space Shuttle programma.
Zeer spraakmakend is de bevinding dat het ‘slaaphormoon’
melatonine als je het in een pilletje inneemt daadwerkelijk meteen
het verloop van je eigen melatonineproductie beïnvloedt. Slik je het
in de late namiddag dan wordt de stijging van de lichaamseigen
melatonine vervroegd – afhankelijk van de dosis wel tot anderhalf
uur. Bovendien verlaagt melatoninetoediening acuut de lichaamstemperatuur,
en vermindert het de subjectieve alertheid. Je wordt
op de gewone manier slaperig dus, dat is de ‘hypnotische’ werking
die aan melatonine wordt toegeschreven.
Overigens: ook al worden alle denkbare maatregelen perfect
toegepast, tóch levert ploegendienst een betekenisvolle hoeveelheid
stress op. Daarom is het zaak bij ploegendiensten niet te veel andere
stress te hebben.