Ruimteschip Aarde - Borgmanschool

lesideeën en achtergrondinformatie groep 1-4
ESERO onderwijsconferentie primair onderwijs
21 september 2011
Ruimteschip Aarde

onderwijsconferentie ruimteschip aarde 2

Inhoud
Ruimteschip ISS ------------------------------------------------------------------------------------------- 4
Doeblad Proefje Zwaartekracht & Proefje Magnetisme -------------------------------------------- 8
Doeblad Proefje Zwaartekracht ------------------------------------------------------------------------ 9
Doeblad Proefje Magnetisme -------------------------------------------------------------------------- 10
Doeblad Ruimteschip ISS ------------------------------------------------------------------------------- 11
Tekening binnenzijde ISS ------------------------------------------------------------------------------- 12
Ruimteschip Aarde --------------------------------------------------------------------------------------- 13
Doeblad Dag en Nacht ---------------------------------------------------------------------------------- 17
Astronaut op Aarde, astronaut in het ISS ------------------------------------------------------------ 18
Uitvoering astronautentraining ------------------------------------------------------------------------ 22
Werkblad Gymles zwaartekracht ---------------------------------------------------------------------- 24
Doeblad Plakstrook -------------------------------------------------------------------------------------- 26
Fotobijlage ISS binnenzijde ----------------------------------------------------------------------------- 27
Fotobijlage ISS buitenzijde ----------------------------------------------------------------------------- 28
Bijlage achtergrondinformatie ------------------------------------------------------------------------- 29
Bronvermeldingen --------------------------------------------------------------------------------------- 30
colofon:
auteur: Karin Heesakkers, Kleinkracht, Zeist
redactie: Hans Tuinenburg, ESERO the Netherlands, Amsterdam
correspondentieadres:
ESERO NL
Postbus 421
1000 AK Amsterdam
020-53 13 571
esero@e-nemo.nl
www.esero.nl
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 3

Ruimteschip ISS
Kerndoelen:
42, 44, 45
Doel:
Met de leerlingen een deel van het ISS station maken waarin een astronaut kan ‘zweven’;
De leerlingen weten dat een astronaut in het ISS gewichtloos is;
De leerlingen kunnen enkele gevolgen van gewichtloosheid benoemen;
De leerlingen weten dat een magneet ijzer wel en papier niet aantrekt.
Tijdsduur:
Inleiding zwaartekracht en magnetisme: 30 minuten
ISS 2D: 40 minuten
ISS 3D: 60 minuten
Nodig per leerling – ruimteschip ISS 2D:
een vel karton
een wit A4 papier
bijgevoegde astronaut gekopieerd op karton
een grote paperclip
een magneet
plakband
eventueel: plakplaatjes, stiften of verf e.d. om het ruimteschip ISS te versieren
Nodig per leerling – ruimteschip ISS 3D:
een koker, formaat Pringles (met plastic dekseltje)
twee vel A4 papier
bijgevoegde astronaut gekopieerd op karton
een grote paperclip
een magneet
twee strijkkralen
een touwtje van 50 cm
plakband en lijm
schaar
eventueel: plakplaatjes, stiften of verf e.d. om het ruimteschip ISS te versieren
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 4

Nodig in de klas – ruimteschip ISS 3D:
Hamer en staalspijker
Naald
Nodig voor de instructie:
Plaat buitenzijde ISS
Plaat binnenzijde ISS
Voor proefje zwaartekracht/magnetisme materialen van doeblad:
kurk – haarelastiekje – legoblokje – metalen puntenslijper
haarspeldje – elastiekje – bindclip – knikker
wasknijper – pingpongbal – veer – ballon
paperclip – piepschuim – schroef – sleutel
Voorbereiding:
Materialen klaarleggen, voorbeeld maken, moeilijke werkjes eventueel voorbereiden.
Afhankelijk van de handigheid/leeftijd van de leerlingen kan het knippen van de koker en
het vel (3D variant)bijvoorbeeld voorbereid worden door de leerkracht.
Gewichtloosheid, wat is dat?
Voer een kringgesprek over de betekenis van zwaartekracht
en gewichtloosheid. Dit kan bijvoorbeeld door het doen van
het plof/stuiter/dwarrel experiment en door het samen
bekijken van een filmpje zoals:
http://esamultimedia.esa.int/docs/issedukit/nl/activiti
es/flash/start_toolbar.html#flvplayer.swf?xmlfile=c4
_p45_01.xml waar een Italiaanse astronaut een
rondleiding door het ISS geeft
http://www.youtube.com/watch?v=POMhSZLXR4I waar je een Ierse astronaute fluit
ziet spelen in de Cupola van het ruimtestation
http://www.youtube.com/watch?v=wSIRlAXR52w Nederlands talig filmpje waar
Frank de Winne (de Belgische astronaut) spreekt over het leven als astronaut. Let op:
de verschillen tussen aarde en ISS worden goed zichtbaar. Frank geeft een deel van
het interview in een replica van het ISS op aarde. Attendeer de leerlingen erop welke
momenten hij op aarde is en welke in de ruimte.
Zie ook de website van Ruimteschip Aarde: er is een dvd met uitleg over het ISS door
André Kuijpers beschikbaar.
Magnetisme, wat is dat?
Weten de leerlingen wat een magneet is?
Kijk samen wat een magneet doet. Test maar eens
in het lokaal wat er allemaal aan blijft hangen en wat
niet. Voer eventueel het experiment uit.
Leg uit dat we magnetisme gaan gebruiken om in
ons knutselwerk de astronaut door het
ruimtestation te laten zweven.
TIP:
Achtergrondinformatie
voor de leerkracht vindt u
in de bijlage.
TIP:
Leerlingen denken vaak dat de
zwaartekracht van de aarde ook een
vorm van magnetisme is. Dat is NIET
waar. Laat ze zien dat een magneet
niet aan ons lijf blijft hangen.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 5

Ruimteschip ISS – 2D
Teken een ISS interieur op een stevig A4 vel papier, of kleur het voorbeeld.
Kopieer de astronaut op karton, kleur en knip uit.
Plak met een plakbandje een grote paperclip op de achterkant van de astronaut.
Nu kan de astronaut door het ISS heen zweven door met een magneet achter het karton te
bewegen.
Ruimteschip ISS – 3D
Knip een gedeelte uit de koker zodat je in deze ISS module kunt kijken.
Schuif je vel papier in de opening en knip het op maat.
Haal het vel er weer uit en teken/kleur er een ISS interieur op.
Plak het vel nu vast in de koker.
Beplak de buitenzijde van de koker met wit papier en versier eventueel.
Kleur de astronaut van je keuze, knip hem uit en plak op de achterkant een grote paperclip.
Plak hem zo dat er een stukje uitsteekt waar de astronaut aan het touwtje kan hangen.
TIP: het prikken door de
plastic deksel moet
voorzichtig gebeuren,
anders scheurt het
Tik een gaatje in de bodem van de koker, een cm van de
rand, met een staalspijkertje.
Bindt een kraaltje aan het einde van het touw.
Steek nu het touw, met behulp van de naald, van buiten
naar binnen door het gaatje. Het touw blijft hangen op
het kraaltje.
Hang de astronaut aan de paperclip aan het touwtje.
Prik vervolgens met de naald van binnen naar buiten door
de plastic deksel.
Trek het touwtje strak en zet het vast met een plakbandje. Een kraaltje aan deze kant
voorkomt dat het touwtje door het gat kan schieten mocht het plakband loslaten.
Nu kan de astronaut zweven door het ruimtestation door met de magneet langs de koker te
bewegen op de plek waar het touwtje hangt.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 6

© ESA / NASA
TIP:
Het werkje kan indien nodig op verschillende manieren
vereenvoudigd worden. De binnenkant van pringles-kokers is
mooi zilverkleurig. Het interieur van het ISS kan dus
eventueel weggelaten worden. Teken een vloeiende lijn vlak
om de astronauten vóór het kopieren, dat knipt makkelijker.
Knoop de bodemkraal van te voren aan de touwtjes en laat de
dekselkraal zitten, dat scheelt moeilijke knoopwerkjes.
© ESA / NASA
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 7

Doeblad Proefje Zwaartekracht & Proefje Magnetisme
Knip uit:
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 8

Doeblad Proefje Zwaartekracht
Test:
Plak op:
plof
dwarrel
stuiter
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 9

Doeblad Proefje Magnetisme
Plak op:
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 10

Doeblad Ruimteschip ISS
Kies en knip uit:
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 11

Tekening binnenzijde ISS
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 12

Ruimteschip Aarde
Kerndoelen:
42, 46 en 50
Doel:
Met de leerlingen een aardbol maken met een dag en een nachtzijde.
De leerlingen weten dat de aarde een bol is.
De leerlingen weten dat de aarde elke dag om haar as draait.
De leerlingen weten dat de zon licht geeft en dat het dag is waar het licht van de zon schijnt.
De leerlingen weten dat het ISS ruimtestation om de aarde draait.
Tijdsduur:
Afhankelijk van keuze van knutselwerkjes 60-120 minuten, tijd kan eenvoudig over
meerdere dagen verdeeld worden.
Nodig per aardbol:
Een tempex bol in een grote maat (bijvoorbeeld 30 cm verkrijgbaar bij Opitec)
Alternatief: een oude skippybal met papiermaché.
Verf in de kleuren groen en blauw en wit
Restjes papier en afvalmaterialen, zie de ideeënlijst verderop
Lijm, plakband
Schaar, prikpen
Knopspelden voor de bevestiging van de werkjes op de aarde
Een Nederlands vlaggetje
Een lange speld voor het ISS (uit bloemstukken)
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 13

Nodig voor de instructie:
Lampje met schakelaar
Keukenwekker
Een tol
Voorbereiding:
Het maken van een aardbol is wel eventjes werk, 60-120 minuten afhankelijk van de mate
van detail , handigheid en de keuze tempexbol of skippybal met papiermaché.
De aarde een ruimteschip?
Praat in een inleidend kringgesprek met de leerlingen over de aarde. Weten zij dat de aarde
een bolletje is? En dat de aarde, net als een ruimteschip, door het heelal rondjes om de zon
vliegt? Net als in een ruimteschip hebben wij alles wat we nodig hebben ‘aan boord’:
voldoende water, zuurstof, eten, kleding en leefruimte.
De aarde vliegt op een hele speciale manier door de ruimte. Zij tolt ook nog om haar as, net
als een speelgoedtol. Laat met behulp van een tol zien dat die rondjes om zijn as draait en
zich tegelijkertijd kan verplaatsen door het klaslokaal.
Leg uit, eventueel met een lamp, dat wij door het tollen dag en nacht hebben. Een goed
eenvoudig filmpje hierbij is:
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20031204_dagenweekanimatie01.
Voor de oudere leerlingen kan dit eventueel aangevuld worden met dit filmpje:
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060208_dagennacht01 waarin nog uitgelegd
wordt waarom wij in de winter kortere dagen hebben dan in de zomer.
Leg uit dat we het ruimteschip aarde gaan maken. We gaan een dag-kant en een nacht-kant
van de aarde maken. Wat hoort er allemaal bij de dag? En wat bij de nacht?
Maken van ruimteschip aarde
We gaan de dag en nachtkant van de aarde volprikken met werkstukjes die met de dag of
de nacht te maken hebben. Kleine leerlingen kunnen eenvoudig op stevig papier werken,
uitknippen en met een knopspeld op de juiste plek prikken. Grote of handige leerlingen
kunnen in 3D werken. Hier volgen wat voorbeelden om u op ideeën te brengen.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 14

Gebruikte materialen Toelichting
Een voegkruisje
Twee verbindingsbuisjes
van glow-in-the-dark
staafjes
Stukjes blauw
ribbelkarton
Foamvormpjes (Hema)
Bolletjes (Hema)
Een bloemenkrans
(Xenos)
Bolletjes (Hema)
Naald en draad (prik door
elk bloemblaadje, trek
aan en knoop vast)
Kleine vouwblaadjes
Plakvormpjes voor ramen
en deuren
Foamvormpjes (Hema)
Plaatjes doeblad
Pijperragers of sluitstrips
Bolletjes
Foamvormpjes
Restjes stof en wol
Wit stukje stof
Twee zwarte kraaltjes
Stukje draad
Plastic pijpje
Zilverpapier
Stukje ijzerdraad
Het ISS kan op een lange speld
telkens op de plek geprikt worden
waar het nu boven de aarde is.
Bloemetjes open op de dagzijde
Bloemetjes dicht op de nachtzijde:
een uit elkaar geknipte
bloemenkrans levert bloemetjes die
eenvoudig dicht te buigen zijn. Tip:
prik eerst de speld erdoor voordat je
de bloem dichtknoopt.
Huisjes in kleur op de dagkant en
zwart met licht (geel) achter de
ramen op de nachtkant.
Boten in kleur op dagkant en zwart
op de nachtkant.
Dag en nachtdieren in een
combinatie van kleuren en vormpjes
plakken.
Maak actieve popjes voor de
dagkant en slapende popjes voor de
nachtkant.
Een spookje hoort ook een beetje bij
de nacht. Laat hem boven zee
zweven, dan is hij wat verder weg!
Ook een telescoop hoort bij de
nacht.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 15

Ruimteschip aarde en ruimteschip ISS
Het ruimteschip ISS draait elke anderhalf uur een rondje om
de aarde. Dat betekent dat het ruimteschip 45 minuten aan
de dagkant van de aarde is, en 45 minuten aan de nachtkant.
Zet gedurende een schooldag het lampje naast de aardbol.
Zet de keukenwekker telkens op 45 minuten en doe het
lampje aan of uit als de wekker weer gaat. Zo worden de
leerlingen zich bewust of het nu licht of donker is in het ISS.
Op http://esa.heavens-above.com/ kun je, zoals hiernaast,
zien waar het ISS op dit moment is. Leuk om een grote speld
op de goede plek in de aardbol te prikken. Misschien kunnen
de leerlingen de plek zelf terugvinden op de aardbol?
Leuk om te weten: het ISS draait op een hoogte van 400 km om de aarde. Bij onze aardbol
van 30 cm betekent dat, dat het ISS op 1 cm boven de bol vliegt!Extra werkjes
De leerlingen kunnen met behulp van het doeblad ‘Dag en Nacht’ ook hun eigen aarde met
dag- en nachtkant vol tekenen of de plaatjes uitknippen en op de juiste helft plakken.
Eventueel kunnen ook kleine piepschuimbollen per kind gemaakt worden waar zij hun eigen
werkjes op prikken.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 16

Doeblad Dag en Nacht
Knip uit en plak op
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 17

Astronaut op Aarde, astronaut in het ISS
Kerndoelen:
42, 58
Doel:
De leerlingen verdiepen hun begrip van zwaartekracht met een aantal oefeningen in de
gymzaal.
De leerlingen ervaren enkele aspecten van het astronautenleven.
De leerlingen weten dat de zwaartekracht aan alles trekt.
De leerlingen weten dat de zwaartekracht ook effecten heeft op je lijf.
Tijdsduur:
Gymles zwaartekracht 90 minuten (15 inleiding, 60 gymles, 15 nabespreking)
Astronautentraining 30-60 minuten
Plakstrook 15-30 minuten
Nodig voor de gymles zwaartekracht:
2 springtouwen
3 klokken met secondewijzer bij onderdeel 1, 3 en 6
wandrek
rekstok tussen de ringen
stopwatch
4 hoelahoeps
kort (50 cm) en lang (150 cm) touw met voorwerp eraan
reuze schommel en analoge personenweegschaal of schommel en analoge
keukenweegschaal
2 ballen (zware en lichte)
potloden
werkbladen
Voorbereiding gymles zwaartekracht:
Bespreek de les met de gymleraar.
Stem met de gymleraar af welke materialen aanwezig zijn of door u meegenomen moeten
worden.
Regel één hulpouder per groepje leerlingen om te helpen met de oefeningen en het invullen
van de meetgegevens.
Kopieer de werkbladen en neem ze mee naar de gymles.
Nodig voor de astronautentraining:
spekjes of iets anders eetbaars dat niet knoeit
klimrek
motorhelm en motorhandschoenen (lekker groot en onhandig)
een plankje met grote vleugelmoeren erin
een rugzak met zware vulling
velletjes papier
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 18

plankjes of kartonnetjes om het papier op vast te zetten
pennen èn potloden
Introductie gymles zwaartekracht in de klas:
Tijdens de gymles ligt de nadruk op een korte uitleg van het circuit en daarna vooral in
beweging zijn. De koppeling met zwaartekracht moet dus vooral in een voor en
nabespreking in de klas plaatsvinden. Leg vooraf uit waarom we alle oefeningen doen en
wat dat met zon, aarde en het ISS te maken heeft. Bespreek na afloop aan de hand van het
invulformulier wat de leerlingen ervaren hebben.
Toelichting per gymoefening
TIP:
1. Weegschaal op schommel:
Extra achtergrondinformatie De leerlingen wegen zichzelf op de grond.
over de zwaartekracht voor de Vervolgens kijken ze op een reuze schommel hoe
leerkracht vindt u in de bijlage.
zwaar ze zijn. Tijdens het naar beneden gaan
(versnelling) wordt je lichter, maar als je ‘remt’
bijna bovenaan dan wordt je even zwaarder. Een
schommelmat of trapeziumschommel maakt mooie trage schommelbewegingen
zodat de leerlingen veel tijd hebben om naar de wijzers van de weegschaal te kijken,
ze kunnen om de beurt als schommelend even op de weegschaal gaan zitten en
kijken wat ze wegen.
2. Diep springen:
Door de zwaartekracht wordt je naar de aarde getrokken. Je valt steeds sneller. Dat
voel je als je jezelf op moet vangen: van hoe hoger je springt hoe meer je het in je
knieën en enkels voelt.
3. Rondjes rennen:
Leerlingen kunnen zelf ervaren dat dingen die bewegen rechtdoor willen, en alleen
de zwaartekracht ze in een ronde baan houdt. We laten ze zo hard als ze kunnen
kleine rondjes rennen om een ander kind dat stilstaat. Het is heel moeilijk om hard te
rennen, want je hebt de neiging uit de bocht te vliegen. Met een hoge snelheid wil je
liefst rechtdoor rennen. Wanneer ze nu een hand krijgen van het kind waarom ze
heen draaien (symboliseert de zwaartekracht die aan het rennende kind trekt) dan
blijf je vanzelf in een cirkel rennen en is het makkelijker om snel te gaan. Trekt het
stilstaande kind aan de hand (symboliseert grotere zwaartekracht) dan wint de
zwaartekracht het van de beweging en wordt het rennende kind uit zijn
‘omloopbaan’ getrokken en ‘stort neer’. Laat het kind los, dan wint de snelle
beweging en rent het kind rechtdoor, uit zijn omloopbaan weg. Dat laatste testen
we niet uit veiligheidsoverwegingen!
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 19

4. Op zijn kop:
Om te laten voelen dat zwaartekracht aan alles trekt, ook aan de vloeistoffen in je
lichaam, laten we de leerlingen een tijdje op zijn kop in een klimrek hangen, of in een
handstand tegen de muur staan of iets dergelijks. Nu kunnen de leerlingen snappen
waarom astronauten in het ISS ruimtestation dikkere hoofden krijgen. Er is daar
geen zwaartekracht. Ons lijf is gewend aan de zwaartekracht, waardoor het bloed en
alle andere vloeistoffen altijd een beetje naar beneden getrokken worden, richting
onze benen. In het ISS ruimtestation verdeelt het bloed zich helemaal gelijkmatig,
waardoor er meer bloed in het bovenste deel van ons lijf terecht komt dan we
gewend zijn op aarde.
5. Hoelahoepen:
Met hoepels kan mooi bekeken worden hoe beweging iets in de lucht kan houden.
We laten de leerlingen hoelahoepen. Wanneer je de hoepel snel genoeg kunt
bewegen blijft hij om je middel. Dit komt door de centrifugaalkracht van de
draaiende beweging. Draait hij te langzaam dan wint de zwaartekracht en valt hij.
Draai je heel snel dan kun je de hoelahoep omhoog laten klimmen!
6. Touwtje springen:
Dit is een oefening die astronauten vaak doen als conditietraining. Ook hier vliegt je
touw weg als je het al draaiend loslaat.
7. Ballen gooien:
Laat een bal vallen: hij gaat recht richting aarde door de zwaartekracht. Gooi de bal
omhoog: hij beweegt eerst omhoog (van de aarde weg, tegen de zwaartekracht in).
De zwaartekracht is echter sterker en wint het van de beweging: de bal vertraagt en
valt weer naar beneden. Hoe harder je gooit, hoe hoger de bal komt voordat de
zwaartekracht weer wint. Om een raket van de aarde te laten vertrekken moet je
een snelheid van ruim 28.000 km per uur halen, anders wint de zwaartekracht weer
en stort je neer… Gooi je een bal recht vooruit dan ligt het aan de snelheid hoe lang
het duurt voor hij naar de aarde valt. Hoe meer bewegingsenergie, hoe langer de bal
het ‘volhoudt’ om de zwaartekracht te weerstaan.
8. Slinger boven je hoofd:
Een andere manier om te voelen dat beweging iets in
de lucht kan houden is door iets zwaars aan een touw te
binden en dat boven je hoofd rond te cirkelen. Draai je
te langzaam dan valt het voorwerp naar beneden.
Probeer de snelheid te vinden waarbij het voorwerp nog
net niet valt. Probeer nu eens een korter of langer touw.
Je zult ontdekken dat hoe korter het touw is, hoe sneller
je moet draaien om het voorwerp boven te houden. Tel
bijvoorbeeld het aantal omwentelingen in één minuut
met een kort touw (50 cm) en een lang touw (1,50 m)
met behulp van een stopwatch. Dat is de reden dat
TIP:
Op de klokhuiswebsite
staan filmpjes over
zwaartekracht die goed
als voorbereiding bekeken
kunnen worden. Heel
geschikt is het filmpje met
titel ‘Zwaartekracht’ van
23 juni 2004.
planeten die dicht bij de zon staan een hogere omloopsnelheid hebben dan planeten
die ver van de zon staan.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 20

Uitvoering gymles zwaartekracht
De leerlingen worden verdeeld in 8 groepen. Elk ronde van het circuit duurt ongeveer 5
minuten. Vraag de hulpouders om na elke ronde het werkblad samen met de leerlingen in te
vullen.
Circuitstations:
1. Weegschaal op schommel
Eerst wegen alle leerlingen zichzelf op de grond, dan gaan ze met de weegschaal op
de schommel en om beurten op hun knieën al schommelend kijken hoe hun gewicht
varieert. Sommige gymzalen beschikken over een schommelmat of kunnen een
schommel maken van een trapezium in de touwen. Wanneer dit niet mogelijk is kan
de oefening ook op een gewone schommel gedaan worden met een
keukenweegschaal op schoot. Leg een voorwerp op de keukenweegschaal waardoor
de weegschaal ongeveer de helft van zijn weegvermogen aangeeft. Zo kan de
uitslag van de wijzer zowel een lager als een hoger gewicht aangeven.
2. Diep springen
Om de beurt klimmen de leerlingen in het wandrek, gaan aan een sport hangen en
springen eraf. Ze tellen wat de hoogste sport is vanaf waar ze zich nog goed kunnen
opvangen.
3. Rondjes rennen
Eén kind in het midden, ander kind rent er omheen, derde kind meet 30 seconden
met stopwatch en telt aantal rondjes. Eerst zonder hand, dan met hand.
4. Op zijn kop
De leerlingen maken een handstand tegen de muur of gaan aan een rekstok tussen
de ringen hangen met hun knieën. Ze blijven maximaal 2 minuten voelen wat er
gebeurt. Daarna even rustig zitten.
5. Hoelahoepen
Alle leerlingen kunnen tegelijk oefenen en tellen hoelang ze de hoepel in de lucht
kunnen houden.
6. Touwtje springen
Twee leerlingen springen, de andere twee tellen. Er wordt één minuut geteld. De
minuut wordt afgemeten door naar een secondewijzer op een klok te kijken.
7. Ballen gooien
Alle leerlingen proberen hoe hoog ze de lichte bal kunnen gooien terwijl ze hem nog
kunnen vangen, en hoe ver ze de zware bal kunnen gooien.
8. Slinger boven hoofd
Eén kind draait het touw met voorwerp boven zijn hoofd, ander kind telt hoeveel
rondjes, ander kind houdt 30 seconden in de gaten op de klok. Dit doen ze 2x,
éénmaal met lang en éénmaal met kort touw.
Bespreek na afloop in de klas de werkbladen. Wat hebben de leerlingen ervaren en geleerd
en wat begrijpen ze nog niet helemaal.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 21

Uitvoering astronautentraining
Denkexperiment
Start de les met een denk experiment. Wat zou er gebeuren als er in het klaslokaal geen
zwaartekracht meer was? Denk aan: alles en iedereen gaat zweven, zelfs de koffie zweeft
uw kopje uit, de planten verliezen hun aarde, het wordt een enorme rommel, u zou kastjes
aan het plafond kunnen bevestigen, de vloer kan ook vol kastjes want daar hoef je toch niet
meer te lopen, alles moet vastgezet worden met bijvoorbeeld klitteband of magneetjes, zijn
de verfpotten eigenlijk wel goed dichtgemaakt?
Zwevend schrijven
Nu doen we een eerste experiment. Geef de leerlingen een los velletje papier en een pen.
TIP:
Het is de bedoeling dat de leerlingen een aantal zaken gaan ontdekken: dat het
lastig schrijft op een los blaadje en je je papier dus ergens op vast moet
klemmen of plakken, dat een pen er op zijn kop mee ophoudt en een potlood
dus handiger is, dat je je potlood niet los kunt laten (dan valt/zweeft het buiten
bereik.
Stel je voor dat jij in het ISS ruimtestation werkt en op moet schrijven (of tekenen voor
kleuters) wat je vandaag allemaal gedaan hebt. We gaan dat zwevend schrijven zo goed
mogelijk imiteren.
Het eerste stuk schrijf/teken je al wandelend door de klas.
Ga ook eens op je buik op een tafel liggen en schrijf dan een stukje.
Hoe gaat het als je met je rug op de tafel ligt?
Kun je ook nog schrijven terwijl iemand anders je zachtjes om laat rollen?
En hoe gaat het als je buiten aan een klimrek hangt te zwaaien?
Let op: astronauten in de ruimte willen geen ongelukken krijgen, er is immers geen
ziekenhuis in de buurt. Je zorgt dus dat je goed op elkaar past en niet gaat botsen!
Die astronauten hebben het maar zwaar! En dat kun je op nog meer manieren ervaren. Hier
nog enkele ideeën voor een astronauten training:
Eten in het ISS
Als er geen zwaartekracht is gaat ook het eten heel anders. Ga maar eens op zijn kop aan
een klimrek hangen en eet dan een spekje. Je speeksel doet andere dingen dan normaal!
Lastig werken tijdens een ruimtewandeling
Wanneer een astronaut een ruimtewandeling maakt heeft hij een heel zwaar beschermend
pak aan. Dat werkt een stuk onhandiger. Trek maar eens motorhandschoenen aan en zet
een grote helm op. Probeer nu de moer op het plankje vast te schroeven. Merk je dat dat
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 22

moeilijk is met die handschoenen, en dat je door de helm ook alles minder goed ziet dan
normaal?
Zware training
Om goed fit te zijn voor hun ruimtereis trainen astronauten van tevoren al op aarde. Leg
maar eens een parcour af met een zware rugzak op je rug. Doe onderweg een paar
kniebuigingen, klim over een klimrek heen en ren een stukje. Wat valt je op als je de rugzak
af doet?
G-krachten tijdens de lancering
Tijdens de lancering in een raket worden de astronauten heel erg hard in hun stoel geduwd.
Dat komt door de enorme versnelling die de raket moet maken om los te komen uit de
zwaartekracht van de aarde. Durf jij een stapel leerlingen op schoot te nemen als je op een
zacht kussen zit? Zo voelt het minstens wel!
Plakstrook Ruimteschip aarde / Ruimteschip ISS
Ter afsluiting kunnen de leerlingen een plakstrook maken waarbij ze de juiste plaatjes bij
elkaar moeten zoeken. Juiste oplossing:
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 23

Werkblad Gymles zwaartekracht
Naam: ___________________________________________________________
1. Weegschaal op schommel
Op de grond weeg ik _______ kilo.
In de lucht ben ik heel even lichter: ______ kilo.
En heel even zwaarder: _______ kilo.
2. Diep springen
De hoogste sport waar ik vanaf spring is nummer _______.
3. Rondjes rennen
Zonder hand ren ik in 30 seconden _______ rondjes.
Met hand ren ik in 30 seconden _______ rondjes.
4. Op zijn kop
Als ik een tijdje op zijn kop hang voel ik:
1. _____________________________________________________
2. _____________________________________________________
3. _____________________________________________________
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 24

5. Hoelahoepen
Kruis aan en vul in:
Hoelahoepen lukt niet.
of
Het lukt en ik houd de hoepel ________ tellen in de lucht.
6. Touwtje springen
Ik spring in 1 minuut _____ keer.
7. Ballen gooien
Hoe hoog gooi je zo dat je de bal nog op kunt vangen?
Ik gooi: _______ . Ik haal wel/niet het plafond.
Hoe ver gooi je?
Ik gooi: ______ .
8. Slinger boven je hoofd
Met een kort touw slinger ik in 30 seconden ______ rondjes.
Met een lang touw slinger ik in 30 seconden _______ rondjes.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 25

Doeblad Plakstrook
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 26

Fotobijlage ISS binnenzijde
http://my.opera.com/eduardt/albums/showpic.dml?album=394560&picture=5597907
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 27

Fotobijlage ISS buitenzijde
ISS
http://3.bp.blogspot.com/-N1oIo0IOCHc/TaxX6Rhq9pI/AAAAAAAAGF0/IsrS-51sA-
U/s1600/International+Space+Station+Wallpaper+by+free+wallpapers+%25286%2529.jpg
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 28

Bijlage achtergrondinformatie
Bij de beweging van het ISS om de aarde en de aarde om de zon spelen twee krachten een
grote rol: zwaartekracht en centrifugaalkracht.
Zwaartekracht is de aantrekkingskracht van materie. Elk stukje materie trekt aan andere
stukjes materie. Elk kind trekt bijvoorbeeld ook een beetje aan zijn klasgenoten. Maar dat
voel je niet, daarvoor is de aantrekkingskracht te klein. Hoe meer materie iets heeft, hoe
harder het aan andere dingen trekt. De aarde onder onze voeten is veel groter dan wij,
daarom voelen we vooral dat de aarde aan ons trekt. Zou je echter met zijn tweetjes ergens
in de ruimte zweven, dan zou je naar elkaar toe getrokken worden.
Centrifugaalkracht ofwel middelpuntzoekende kracht is de kracht die je ervaart als je in
beweging bent en gedwongen wordt af te buigen. Een voorwerp in beweging wil van nature
rechtdoor gaan. Als je door een oorzaak wordt afgebogen voel je een kracht die je ‘uit de
bocht wil laten vliegen’.
Deze illustratie laat zien waarom
hemellichamen in een baan om een
ander hemellichaam blijven. Astonaut 1
springt zonder aanloop van het hele hoge
gebouw. Hij heeft een lage snelheid. De
zwaartekracht van de aarde is sterker
dan zijn bewegingssnelheid en de
astronaut wordt naar de aarde
toegetrokken. Astonaut 2 neemt een
aanloop. Door zijn beginsnelheid komt
hij wel een eindje vooruit, maar
(c) ESA
uiteindelijk wint nog steeds de
zwaartekracht en valt hij ook naar de
aarde. Astronaut 4 heeft een hele hoge snelheid. Hij weet aan de aantrekkingskracht van de
aarde te ontsnappen en vliegt de ruimte in. Het ISS en de aarde blijven in een stabiele
omloopbaan, wanneer zij een snelheid hebben die precies in balans is met de
aantrekkingskracht van het hemellichaam waar zij omheen draaien, zoals astronaut 3 in het
plaatje.
Gewichtloosheid.
Er is één moment waarop je het effect van de zwaartekracht even niet voelt en gewichtloos
bent: als je in vrije val bent. Het ruimtestation ISS is als het ware voortdurend in vrije val
rondom de aarde, vandaar dat je daar gewichtloos bent.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 29

Bronvermeldingen
Foto’s werkstukjes Kleinkracht.
Tekeningen astronauten overgenomen uit ISS Education Kit van ESA
Tekeningen werkbladen deels overgenomen uit ESERO bronnenboek "Reis door de ruimte
in 80 lessen" , en deels Kleinkracht.
ESA Columbus afbeelding: http://en.wikipedia.org/wiki/Columbus_(ISS_module)
Tekening binnenzijde ISS:Kleinkracht
Bronvermeldingen Ruimteschip Aarde
Plaatje locatie ISS: http://esa.heavens-above.com/
Doeblad Dag en nacht: herkomst onbekend
Foto’s: Kleinkracht
Bronvermeldingen Astronaut op aarde, astronaut in ISS
Foto’s schommel: KLeinkracht
Plaatjes knipstrook:
ISS: http://www.fundraw.com/clipart/clip-art/3412/International-Space-Station-(ISS)/
Aarde: http://www.betavzw.be/nl/zwart-wit-prenten/43-zwart-wit-prent?imageID=10304
Staan-aarde: http://www.2acrobats.com/index.htm?taal=nl,cat=home
Zweven-ISS: nagetekend uit ISS education kit van ESA
Boom:http://www.kleurplatenenzo.nl/kleurplaten/ToonKleurPlaat.aspx?imageurl=bomen%
20en%20blaadjes/boom_09.gif&Text=Bomen%20&kleurplaten=157
Metalen omgeving ISS:
http://www.depolderster.be/forum/fotoverslag_nederland_6_februari_11
Water uit kraan: http://www.topnews.in/12-drinking-water-contaminated-says-mcd-
2319502
Water uit zakje: ESA multimedia – shot uit filmpje Frank de Winne
Dieren-aarde: http://www.knutselidee.nl/kleuren/dierenwereld.htm
Geen dieren ISS: http://allesvoordeaannemer.nl/index.php/meenemen-van-dierenverboden-sticker-315-mm.html
Eten aarde: http://www.perron61.nl/kinderkookclub.htm
Eten ISS: http://www.papawow.com/blog/space-food.html
disclaimer:
De inhoud van deze lesideeën mogen binnen onderwijsinstellingen vrij gebruikt worden
voor educatieve doeleinden. Commercieel gebruik van dit katern is niet toegestaan, mits er
schriftelijke toestemming is aangevraagd en verleend door ESERO NL.
onderwijsconferentie ruimteschip aarde 30