BEKNOPTE GESCHIEDENIS VAN HERK-DE- STAD - N-VA NIEUW ...

e s c h i e d e n i s
BEKNOPTE GESCHIEDENIS VAN HERK-DE-
STAD
Verklaring van de naam.
Tot aan de Franse Revolutie was de naam
van onze gemeente WuestHerk of
Wustherck.
Het staat vast dat de gemeente haar
naam ontleend heeft aan de rivier, die er
langs vloeit en niet andersom.
Rond de betekenis van Herk is er vroeger
veel fantasie geweven. Sommigen
brachten haar in verband met een
Romeins kamp. In de levensbeschrijving
van de H. Landewald door Notger heet
onze gemeente Archa, hetgeen een
vervorming zou zijn van Arcx, meervoud
Arca, de Latijnse benaming van een
versterkt legerkamp.
door: Apotheker R Enckels
Onze grote geleerde Wendelen, die zich, benevens wis- en sterrenkunde, ook met
geschiedenis beziggehouden heeft, schrijft dat Wuestherk doelt op Wisogast, een van de
vier opstellers der Salische Wet, die volgens hem in onze gewesten het licht zag. Zo ook
zou Zelem herinneren aan Salogast, een van de andere opstellers. Dat alles is natuurlijk
uit de lucht gegrepen. Wendelen zal zich hebben laten leiden door de liefde tot zijn
geboortestad, die hij groots en roemvol wenste.
Maar die liefde heeft hem parten gespeeld en de wetenschap geweld aangedaan.
De geschiedschrijver Franquinet leidt Herk af van het oud-germaanse woord harc, dat
woud betekende.
De Hasseltse geschiedschrijver Mantelius brengt Herk in verband met de Romeinse
halfgod Hercules en het voorvoegsel Wuest met het woord verwoesten als herinnering
aan de rampen, die onze stad in de loop der tijden geteisterd hebben. Die verklaring
houdt geen steek omdat de naam Wuustherk al lang in zwang was voordat Herk door
grote branden verwoest werd.
In het licht van de huidige wetenschap levert de verklaring van de naam geen
moeilijkheden meer op.
Wijlen de heer professor Carnoy van de Leuvense Universiteit, die in de verklaring der
plaatsnamen zeer bevoegd was, zegt dat Herk afgeleid is van Arika, het verkleinwoord
van Ara, dat in het Keltisch water of rivier betekende. Herk was dus een kleine rivier,
vergeleken met de Demer, die dicht in de nabijheid ervan vloeide en in het Keltisch
Tamara heette, dat wil zeggen zwart water.

Het voorvoegsel wuust, dat we o.a. in Wuustwezel terugvinden, betekent woeste of
ontgonnen grond.
Hoe zijn we van Wuustherk tot de huidige
naam Herk-de-Stad gekomen ? De
oorsprong van die naamsverandering ligt
bij de Franse bezetting, die geduurd heeft
van 1795 tot 1815. Het voorvoegsel
wuust was voor de Fransen
onbegrijpelijk. Zij hebben het
weggelaten, maar achter Herck er "la
ville" bijgevoegd om het te
onderscheiden van Sint-Lambrechts-
Herck, dat maar een dorp was,
vergeleken met onze gemeente. Na de
Belgische onafhankelijkheid hebben de
bewindvoerders het Franse Herck-la-Ville
eenvoudig vertaald en zo is het Herk-de-
Stad geworden..
Omstreeks het jaar 1910 heeft een overheidsdienst - welke weet ik niet - teruggegrepen
naar de oude naam Wuustherk. Hoe dan ook, de poststempel droeg weer de benaming
Wuustherk. Dat heeft, jammerlijk, niet lang geduurd. De toenmalige burgemeester,
notaris Lambrechts, meende er een schimpnaam in te ontdekken. Het voorvoegsel wuust
(woest) zou herinnerd hebben aan de verscheidene brandrampen, die Herk geteisterd
hadden. Ten gevolge van zijn protest verdween de naam Wuustherk voor goed van het
toneel.
Nu we toch bezig zijn met de verklaring van plaatsnamen, zullen we er die bijvoegen van
een drietal wijken van onze gemeente.
• ~Oppem~ was oorspronkelijk op-heim. Heim in het Frankisch betekent woning.
Opheim : woning op de hoogte.
• ~Dalemveld~ was eerst Daal-heim-veld, bijgevolg veld van een woning in de
laagte.
• "Schakkebroek" is ook van Frankische oorsprong. Het betekende beweegbaar
moeras. In "schakke" vinden we dezelfde stam terug als in schokken, dat ook
bewegen betekende.
De plaatsnamen Grote tom en Kleine tom aan het Groot Monnikenhof zijn van Romeinse
oorsprong. Tom betekende begraafplaats. Denk aan tumulus. Ten tijde van de inval der
Franken in onze gewesten hielden de Romeinen het gebied ten zuiden van de Demer
bezet; de Franken het gebied ten noorden van die rivier. De Demer was de voornaamste
verdedigingslinie van de Romeinen de Herk, in geval van nood, een tweede
verdedigingslinie. De Romeinen begroeven hun gesneuvelden ongeveer 1 km achter hun
verdedigingslinie. Dat klopt met de ligging van de Grote en van de Kleine tom.
De plaatsnamen van Herk herinneren bijgevolg aan de verschillende volksstammen, die
onze streken bewoond hebben Herk aan de oerbewoners, de Kelten, die hier woonden
vóór de inval der Romeinen in het jaar 57 vóór Christus de Grote en de kleine tom aan
de Romeinen zelf het voorvoegsel Wuust van Herk, de plaatsnamen Oppem, Dalemveld
en Schakkebroek aan onze rechtstreekse voorouders, de Franken, die in de derde eeuw
van onze jaartelling de Romeinen verdreven hebben.
Geschiedenis van de parochie en van de
gemeente.
Voor zover het ons bekend is, wordt Herk
voor de eerste maal vermeld in een brief
van Adrianus IV, gedagtekend 3 januari
1157, waarin de Paus bevestigt dat het

kapittel van O.L. Vrouw van Maastricht recht heeft op de tienden van de kerk van Herk.
Hetgeen men "tienden" noemde was het tiende gedeelte van de opbrengst der
veldvruchten, dieren, enz., die men geregeld aan de heer van de streek of aan de kerk
moest afstaan. In 't begin werden die tienden in natura geleverd. Ze werden ingebeurd
door de “rijproosten”. Dat waren kanunniken te paard, in dit geval de kanunniken van
het kapittel van Maastricht. De graangewassen werden opgeborgen in de
~tiendenschuur~. Waarschijnlijk diende ~Het Hof in de eerste tijden als tiendenschuur.
Want het droeg vooreerst de naam “korenhuis”. Het staat echter vast dat de
tiendenschuur later in de wijk Oppem stond op een stuk land aan de rechterzijde van de
steenweg naar Schulen.
De inning van de tienden schijnt niet altijd van een leien dakje gelopen te hebben. Want
op 18 april 1274 wordt de pastoor van Herk, in uitvoering van een beslissing van het
Concilie van Sint-Truiden, aangemaand zijn parochianen te verwittigen, dat zij verplicht
zijn de tienden te betalen op straf van kerkelijke ban.
Als tiendenheffer was het kapittel van O.L. Vrouw van Maastricht ertoe gehouden de
misgewaden en de andere voorwerpen van de eredienst te leveren o.a. de tiendenklok.
Het kapittel moest ook zorgen voor het onderhoud van de middenbeuk der kerk.
Die verplichtingen werden niet altijd goedschiks nagekomen. Toen omstreeks het jaar
1336 de kerk door brand verwoest werd, moest er een proces ingesteld worden om het
kapittel te verplichten zijn verbintenissen na te komen. Het zij terloops gezegd dat er
over die brand van 1336 geen nadere bijzonderheden bekend zijn.
Op 23 september 1380 werd er een overeenkomst gesloten, waarbij de verplichtingen
van het kapittel enerzijds en van de parochie anderzijds werden vastgelegd. Die
overeenkomst zou later dienen om alle betwistingen te vermijden.
Door een akte van paus Sixtus IV, in dato 14 december 1476, werd de
kerk van Herk ingelijfd bij het kapittel van Maastricht. De uitvoering
van dat besluit werd in de maand augustus 1477 gedaan door de deken
van Sint-Servatiuskerk van Maastricht en het jaar daarop goedgekeurd
door de prins-bisschop van Luik, Lodewijk van Bourbon. Die inlijving
bracht niet veel verandering teweeg. Het kapittel werd voortaan
aangezien als zijnde de pastoor. Het stelde natuurlijk een bedienaar
aan, die voor het leven benoemd werd. Die benoeming moest evenwel
door de bisschop van Luik bevestigd worden.
Een kapelaan, die betaald werd door de parochianen en een vroegmisheer, stonden de
pastoor bij om de goddelijke diensten te celebreren.
Aan ieder altaar waren er stichtingen verbonden, waarvan de opbrengst moest dienen
om de priester te betalen, die aan het altaar mis las.
Daarenboven waren er in die tijd veel stichtingen, die genoeg opbrachten om dagelijks
drie missen te lezen: de vroegmis, de namis en de derde mis.
De kapel van Schulen en die van Wijer waren afhankelijk van de kerk van Herk. De kapel
van Schulen werd in 1514 bij het kapittel van O.L. Vrouw van Maastricht ingelijfd. De
kapel van Wijer werd in 1550 min of meer zelfstandig. De bedienaar ervan verkreeg het
recht het doopsel en de berechting toe te dienen. De andere sacramenten moesten in de
moederkerk van Herk toegediend worden.
Ik acht het nuttig hier de aandacht te vestigen op het feit, dat Herk, benevens het
stadsgedeelte, 5 gehuchten of, zoals ze toen genoemd werden wagens telde: Oppem,
Diepenpoel, Schakkebroek met Terbermen, Wijer en Donk. Dat laatste gehucht besloeg
slechts een gedeelte van het grondgebied van de huidige gemeente Donk, te weten het
gedeelte dat ten zuiden van de weg van Herk naar Halen ligt en korpt heette. Vandaar
nog de naam van de voornaamste straat van Donk: Korptsestraat. Het gedeelte ten
noorden van de weg hing rechtstreeks af van de abdij van Sint-Truiden, die er een kerk

en de erbij behorende gebouwen bezat, gelegen in het broek. In tijd van nood zochten de
kloosterlingen der abdij daar een toevlucht. De kerk en de gebouwen waren goed
verdedigbaar, omdat ze te midden van een moerassige streek gelegen waren. De naam
Donk betekent immers een verhevenheid te midden van lager gelegen gronden. Voordat
Schulen een kapel bezat, moesten de inwoners van die gemeente te Donk naar de kerk
gaan.
Herk en bijna het gehele grondgebied van de provincie Limburg stonden eerst onder het
gezag van de graven van Loon en toen de onafhankelijkheid van het graafschap Loon
teloor ging, onder het gezag van de prins-bisschoppen van Luik. Het prinsbisdom Luik
was op zijn beurt een leen van het Heilige Roomse Rijk; d.i. het Duitse rijk in de
middeleeuwen. De keizers van het Heilige Roomse Rijk werden in Rome gekroond.
De hoogste gezagvoerder in de gemeente was de Schout. Hij vertegenwoordigde de
prins-bisschop, zoals nu de burgemeester de koning vertegenwoordigt. De schout was
tegelijk ook schepen. Samen met 6 andere schepenen vormde hij de plaatselijke
rechtbank, die bevoegd was om kleine misdrijven te beoordelen. De vonnissen werden
ingeschreven in de zogenoemde “rolregisters”, waarvan er nog veel bewaard worden op
het Rijksarchief te Hasselt. De schepenen moesten ook de notariële akten, de
testamenten, de verkopingen' en andere overeenkomsten inschrijven. Zonder die
inschrijving waren de akten waardeloos. De inschrijvingen gebeurden in de zogenaamde
“gichtboeken”. Op het rijksarchief te Hasselt berusten er 37 uit Herk. Het oudste
dagtekent van 1497. Het laatste loopt tot 1750. De gichtboeken bevatten belangrijke
gegevens, niet alleen over de geschiedenis van de stad, maar ook over de families.
De schout en de schepenen werden rechtstreeks benoemd door de prins-bisschop.
De burgemeesters integendeel - 2 voor de stad en 2 voor ieder gehucht - werden
verkozen door de bevolking. De verkiezing had plaats op Sint-Jansdag (24 juni) en de
burgemeesters legden dezelfde dag hun eed af. Ze waren het daaropvolgende jaar niet
herkiesbaar, maar wel een jaar later.
De taak van de burgemeesters bestond erin de belasting, welke ieder burger moest
betalen, vast te stellen en te innen.
Herk was in de middeleeuwen een versterkte stad. Ze was omringd door wallen en
vestinggrachten. Er waren drie versterkte poorten:
De Diesterpoort, de Hasseltse poort en de Oppemse of De Sint-Truiderpoort. Die laatste
kwam uit op de huidige weg naar Stevoort. De Sint-Truidersteenweg werd eerst in 1845
aangelegd. Aan het huidige postgebouw was er dus geen poort, maar wel een houten
brug over de vestinggracht. Die brug heette Zoutbrug en kon in tijd van belegering
weggenomen worden.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------
Om ons een denkbeeld te vormen van het leven, dat onze voorouders toen leidden,
kunnen we alleen steunen op de reglementen, die door de stadsoverheid uitgevaardigd
werden.
Er is een afschrift bewaard van een verorden4ng uit het jaar 1436. Uit het eerste artikel
blijkt dat de burgers verplicht waren het “geding”, d.i. de jaarlijkse bijeenkomst bij te
wonen.
Er waren straffen bepaald voor de burgers, die schade toebrachten aan de stadspoorten,
de vestingen, de dijken, aan het lakenhuis of de vleesbank, aan de afsluitingen of de
vruchten in het veld. Ook de burgers, die niet opdaagden, wanneer er diende gewaakt te
worden op de wallen, werden gestraft.

De burger; die iemand een vuistslag toebracht, het mes of het zwaard trok, iemand
belasterde of verweet, werd beboet. Er werd nochtans onderscheid gemaakt naar gelang
de dader een Herkenaar of een vreemdeling was. Die laatste werd zwaarder beboet.
Het is opvallend dat zware straffen, o.a. een bedevaart naar Sint-jacob in Gallicië of naar
O.L. Vrouw in Rocamadour, voorzien waren voor ambachtslieden, die een verdrag sloten
zonder de toestemming van de schout en de schepenen; ook voor de burgers, die de
overheidspersonen smaadden in de uitoefening van hun ambt.
Brood, dat te koop aangeboden werd, moest een bepaald gewicht hebben, het vlees
moest van goede hoedanigheid zijn. De maten, waarmee bier of wijn verkocht werden,
moesten geijkt zijn.
De inwoners van Herk waren verplicht hun graan te laten malen in de Herkermolen, die
eigendom was van de prins-bisschop. Slechts wanneer ze daar in het gewicht bedrogen
werden, mochten ze in de molen van Oppem laten malen. Volgens een oude kaart was de
molen van Oppem gelegen op de Herk, ongeveer tegenover de winning “De Worp”.
Indien ze ook in de molen van Oppem bedrogen werden, mochten ze buiten Herk laten
malen.
Een valse eed, een belastering van O.L. - Heer of van O.L. Vrouw werden insgelijks zwaar
gestraft.
Iemand, die de stadsvrede verstoorde en geen borgsom kon storten, werd voor eeuwig
verbannen. Indien hij zonder toelating terug de stad betrad, werd hem een voet
afgehouwen.
Dat zijn slechts enkele grepen uit het reglement, dat zomaar 105 artikels telde. Aan de
hand hiervan kunnen we echter, enkele besluiten trekken.
Het ambtswezen was goed georganiseerd. De lakennijverheid kende een hoge bloei,
vermits Herk een lakenhuis bezat. Het vlees moest op een bepaalde plaats, de vleesbank;
verkocht worden. In de drankgelegenheden werd er niet alleen bier, maar ook wijn
verkocht. De overheid hield er streng de hand aan dat de stadsvrede bewaard bleef.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------
Een van de merkwaardigste feiten uit de geschiedenis van Herk is het bezoek, in minder
dan 11 jaar tijd, van een koning en van twee keizers.
In 1338 zat Eduard III, koning van Engeland, na zijn aanstelling als vicaris van het
Heilige Roomse Rijk, in het Hof een vergadering voor waarop veel vooraanstaande
edellieden aanwezig waren. Jan III, hertog van Brabant, stak zijn degen uit boven het
hoofd van de koning, tot teken dat hij diens gezag erkende.
In 1344 tekende keizer Jan de Blinde hier in 't Hof 2 keuren en in 1349 schonk zijn zoon
Karel IV, keizer van het Heilige Roomse Rijk, hier aan de Brabanders "de Gouden Bul"
waardoor zij bepaalde voorrechten verkregen.
Ik heb U reeds gezegd dat Herk eerst behoorde tot het graafschap Loon. Toen op 17
januari 1361 Dirk van Heinsberg, graaf van Loon overleed, ontbrandde er een hevige
strijd om het bezit van het graafschap. De prins-bisschop van Luik, die beweerde
leenheer van het graafschap te zijn, wilde het eenvoudig inlijven. Doch Arnold van
Rummen, die verwant was met de grafelijke familie, deed ook zijn rechten gelden. Na
moeilijke onderhandelingen, die niets opleverden, greep Arnold van Rummen naar de
wapens op een ogenblik dat de prinsbisschoppelijke zetel onbezet was ten gevolge van
het overlijden van de prins-bisschop. Aan het hoofd van een leger nam hij op 13 mei
1364 de stad Herk in.

Het kapittel van Luik liet er geen gras over groeien. Het zond een leger onder het bevel
van de drossaard, Jan van Rochefort, om Herk te belegeren. Het beleg was van korte
duur. Arnold van Rummen had op tijd de stad verlaten. Het garnizoen gaf zich weldra
over. Twee oversten werden onthoofd en 80 krijgslieden gevangen genomen. Op 14
oktober 1365 werd het kasteel van Arnold te Rummen ingenomen en tot op de grond
verwoest. Daarmee was meteen het lot van het graafschap Loon bezegeld. Het had
opgehouden zelfstandig te bestaan en maakte van toen af deel uit van het prinsbisdom
Luik.
In 1456 werd Herk opnieuw bedreigd. Karel de Stoute, hertog van Bourgondië en tevens
hertog van Brabant, plaatste in Halen, dat tot aan de Franse Revolutie tot het hertogdom
Brabant behoorde, Jan van den Hove, onderschout van Leuven, als garnizoenoverste om
het tegen de aanvallen van Herk te verdedigen. Met zo'n opperhoofd durfden de
Halenaren ook een aanval tegen Herk wagen.
De overste van het garnizoen van Herk was Jan Vilters, heer van Lobos onder Zelem (dat
goed bestaat nog en is gelegen ten Noorden van de spoorweg Hasselt-Diest). Jan Vilters
was geen van de moedigste. Hij trok zich binnen de wallen terug en liet de Halenaren tot
onder de muren komen plunderen en branden. Op de eis van Karel de Stoute om de stad
over te geven, ging Vilters echter niet in. Als vergelding voor die weerstand werd een
gedeelte van het Bourgondische leger, onder het bevel van de hertog van Kleef, naar
Zelem gezonden om het slot Lobos te verwoesten.
Terloops wil ik hier vermelden, dat ten gevolge van die middeleeuwse toestand, de
goede verstandhouding tussen Herk en Halen in mijn jeugdjaren nog altijd zoek was.
In 1654 had Herk opnieuw te lijden van het oorlogsgeweld. Karel, hertog van
Lotharingen, stond aan 't hoofd van een huurlingenleger, waarmee hij de koning van
Spanje en de keizer van het Heilige Roomse Rijk diende tegen Frankrijk, dat het op de
Zuidelijke Nederlanden gemunt had. De hertog van Lotharingen bracht zijn leger ook in
het prinsbisdom Luik, dat eigenlijk onzijdig was. De prins-bisschop verzette zich
hardhandig. Vandaar een strijd om verschillende versterkte steden. Op 26 januari 1654
verscheen een Lotharingse legerafdeling onder het bevel van graaf de Bouteville voor de
Oppemse poort. Ze beschikte over 60 kanonnen. 90 tot 100 schoten werden op de stad
gelost. Er zat niets anders op dan de stad over te geven. Later kwam er een
overeenkomst tot stand tussen de prins-bisschop en aartshertog Leopold, landvoogd der
Nederlanden. Herk en de andere veroverde steden werden in mei en juni ontruimd.
Nog andere rampen hebben Herk getroffen, vooral brandrampen. Op 30 september 1669
- dat was 's maandags van Herk-kermis - te 9 uur voormiddag brak er brand uit in de
woning van Gijsen Vandenbosch in de Ridderstraat. In twee uur tijd gingen 50 huizen, 20
schuren en stallingen in de vlammen op. De Oppemse poort en de Hasseltse poort
brandden insgelijks af. Van al de huizen tussen de vermelde poorten bleven er maar
twee gespaard : dat van Gilis Boeien en dat van Willem Lemmens. Uit een onderzoek, dat
ingesteld werd door de schout en de schepenen bleek dat het vuur ontstaan was op de
zolder, waar vlas opgestapeld lag. Volgens het oordeel van de schout en de schepenen
was de brand te wijten aan de onvoorzichtigheid van een lid van het gezin of aan dat van
een van de twee knechten. Het vonnis luidde : Gijsen Vandenbosch zal met vrouw en
kinderen de stad moeten verlaten en niemand mag hen, onder welk voorwendsel het ook
zij, een onderkomen verschaffen.
Nauwelijks tien jaar later, op 13 maart 1679, te weten 's maandags van de jaarmarkt of
kermis van halfvasten (de tweede kermisdag schijnt voor Herk een ongeluksdag te zijn)
brak er brand uit in het huis van Maria Creten. Deze woonde in een bijgebouw van de
woning van Petrus Hermans, gewezen secretaris en schepen van Herk. Volgens de E.H.
Silveryser was de woning van Petrus Hermans het huis waar veearts Strauven in de
Hasseltsestraat gewoond heeft. Een vrouw uit Berbroek heeft op haar sterfbed bekend
dat zij de brand onvrijwillig gesticht had. Toen ze jong was diende ze als meid bij Maria
Creten. Ze was met een pot vol gloeiende houtskool naar de zolder gegaan om hooi te
halen voor de koeien. De pot was omgevallen en had het hooi doen ontvlammen. Ze had
nog getracht het vuur met haar klompen te doven, maar het was onbegonnen werk.

De toenmalige secretaris van de justitie, Sebastiaan Colen, heeft het verloop van die
brand nauwkeurig beschreven.
Het vuur, dat ontstaan was in het huis van Petrus Hermans, werd aangewakkerd door
een sterke oostenwind. Weldra stonden al de huizen van de Hasseltsestraat in brand van
aan het huis van Petrus
Hermans tot aan 't begin van de Hasseltsestraat (waarschijnlijk het huis van veearts
Ectors) aan de overzijde van de straat van aan het huis bewoond door Arnold Wilsens,
gelegen nevens De Keizer~ (dit laatste huis stond op de plaats, waar nu het huis van
Louis Respes staat) tot aan ~De Arend (tegenwoordig de bakkerij Brems). De Arend is
door groot geluk gespaard gebleven. Van daar af zijn al de huizen afgebrand tot aan de
Halense poort Voorts zijn nog afgebrand al de huizen gelegen in een kring tussen het
begin van de Hasseltsestraat, het kerkhof en de Zwarte poel (de Zwarte poel of
stadspoel lag op de plaats, waar nu het koelhuis van schepen Van Wing staat). En ook de
huizen ten zuiden van het kerkhof, de huizen van de Hofstraat en al de huizen van de
Grote markt tot aan de Halense poort. Door een brandende strobundel is het vuur van
het huis~De Pelikaan~ overgeslagen op de toren van de kerk; hetzelfde gebeurde van
het huis van- Vakers (thans huis Schmitz) op het koor van de kerk. Colens vernoemt als
onderdelen van de kerk : de middenbeuk met het hoog-koor en de kapellen van O.L.
Vrouw, van Sint Anna, van Sint Katarina, van Sint Niklaas en van het Heilig Kruis, de
twee kruisbeuken, de zijbeuken, de grote toren en de kleine toren (die op de kapel van
O.L. Vrouw stond) ; vijf klokken en het uurwerk, dat het uur, het halfuur en het kwartier
sloeg ; het orgel, al de altaren en lessenaars. Uit die beschrijving blijkt dat alleen de
muren van de kerk zijn blijven staan. Ze zullen gediend hebben bij de heropbouw van de
kerk, want het achterste gedeelte van het hoogkoor, de noorderdwarsbeuk en de eraan
grenzende kapellen dagtekenen van v“6r de l7de eeuw. Volgens deskundigen werden ze
gebouwd in de l6de eeuw. Een bewijs daarvan is het laatgotische venster in de
noorderdwarsbeuk.
Ook het stadhuis werd door de brand vernield. Het stond midden op de Grote markt,
enkele meters ten noorden van het huidige gemeentehuis. Bij de aanleg van de riolering
heeft men de grondvesten blootgelegd, o.a. het ingestort gewelf van de kelder. De
benedenverdieping van het stadhuis had 3 kamers, t.w. de vierschaar waar de
stadsweegschaal hing aan de oostzijde de kamer waar de schepenen vergaderden en
aan de westzijde de kamer waar de rechtbank zetelde. Op de eerste verdieping waren er
insgelijks drie even grote kamers, waar de gilden hun vergaderingen en feesten hielden.
De middelste kamer was bestemd voor de kruisboogschutters, de kamer naar het westen
voor de handboogschutters en die naar het oosten voor de kloveniers of
geweerschutters.
Boven die kamers was er nog een zolder waar het graan van de armentafel bewaard
werd. Ook het gasthuis, waar nu het huis Vandermeeren staat, met zijn pachthoeve,
alsook de pastorie, waar nu het gemeentehuis staat, gingen in de vlammen op. In 't
geheel werden meer dan 100 huizen door de brand verwoest. Dat was zogoed als de
gehele stad, uitgezonderd de Ridderstraat, die wellicht nog niet heropgebouwd was, en
Het Hof~. Onder de afgebrande huizen vernoemt S. Colen 4 brouwerijen.
Sebastiaan Colen verhaalt voorts dat hij uit zijn huis alle registers en losse stukken van
de justitie gered heeft, met achterlating van zijn persoonlijke eigendom. Daarna is S.
Colen naar de kerk gelopen, waar hij met de hulp van andere inwoners, de archieven en
de komp gered heeft, alsook de registers van de kerk, van de broederschappen en van de
anniversariën ; ook nog twee lessenaars met de rolregisters en de processtukken. De
komp was een grote houten kist, met minstens twee sloten, waarin de voornaamste
stukken bewaard werden. Op het gemeentehuis staat er nog zo'n komp. Op de
binnenkant van het deksel staat gebeiteld : Arnold Lemmens, als burgemeester van
Oppem, heeft deze koept doen maken in 't jaar 1738.
Na de brand van 1679 werd de kerk heropgebouwd, zoals we het reeds gezegd hebben,
met behoud van de oude muren. In de jaren 1769 - 1770 werden de zijbeuken
afgebroken en heropgebouwd. Na die verandering kreeg de kerk het uitzicht zoals we

het op de hieronder geplaatste tekening zien, die gemaakt werd omstreeks het jaar
1840.
In de jaren 1846 - 1852 werden er belangrijke verbouwingen uitgevoerd. De
middenbeuk, die nog overgebleven was van de eerste Romaanse kerk, en de zijbeuken
werden afgebroken en heropgebouwd. De kapel van O.L. Vrouw verdwijnt. De torenspits
wordt afgebroken en heropgebouwd.
Er wordt, als tegenhanger van de noorderdwarsbeuk, een zuiderdwarsbeuk bijgebouwd
en daarnevens een sacristie en een kapel voor het missiekruis.
De laatste aangehaalde verbouwingen hebben het uitzicht gegeven aan de kerk, zoals ze
er thans nog staat.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------
Over de laatste grote brand, die Herk teisterde, zijn weinig bijzonderheden bekend. Er is
alleen geweten dat hij op 13 februari 1781 ontstond in de schuur van Thomas Macours
aan de Halense poort, en dat hij door kwaaddoeners gesticht werd. Aangewakkerd door
een sterke westenwind, nam het vuur snel uitbreiding. Zevenenveertig huizen werden
verwoest, zonder de schuren en stallingen mee te rekenen. Het ergste was, dat die brand
vier mensenlevens kostte. Franciscus Liefsoons werd in zijn kelder verstikt gevonden.
Hetzelfde lot ondergingen de weduwe Leblanc en haar dochter. Het negenjarige
dochtertje van Andreas Vanmunster haalde men verkoold onder de puinen uit.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------
Een andere plaag, waaronder Herk in de l6de en l7de eeuw te lijden had, was de pest.
Die ziekte werd ook de haastige ziekte, of de zwarte dood geheten. De eerste
pestgevallen deden zich voor in 1559. Later worden er vermeld in 1579 en 1599. In de
l7de eeuw woedde de plaag van 1623 tot 1636 en ten slotte in 1668 en 1669. In dat
laatste jaar stierven er te Herk 20 pestlijders, waaronder de E.H. Palmarius Lensen,
pastoor van Herk. De mensen waren zo bang voor besmetting, dat de lijken van de
slachtoffers, niet in volle dag mochten begraven worden. Zo lezen we in de parochiale
registers dat Laurentius van Arnem, zoon van de schout van Herk, op 25 mei 1645 te
Donk op het kasteel Landwijk overleed in de leeftijd van 26 jaar en dat ~volgens
mensengeheugen hij de eerste was, die 's avonds te Herk begraven werd bij het licht van
toortsen en kandelaars." De verspreiding van de pest was vooral te wijten aan
de onzindelijkheid van de woningen en van de straten. De huisdieren liepen los op straat,
De uitwerpselen en de mest bleven er liggen.
De gemeentelijke overheid oordeelde terecht dat de verspreiding van de pest een
oorzaak vond in het feit dat de pestlijders zich mengden tussen de gezonde
medeburgers. Daarom besloot zij op 10 maart 1626 dat een afgezonderd huis zou
bestemd worden tot het herbergen en verzorgen van de pestlijders. Het oud-melaatshuis
werd daartoe uitgekozen. Het was gelegen in de Poelputstraat temidden van een weide,
die nu nog door diepe grachten omringd is en “de pestweide” geheten werd.
Tot slot van deze lezing wil ik nog een overzicht geven van het aantal huizen en het
aantal inwoners van Herk op het einde van de l8de en het begin van de l9de eeuw.
We beschikken daartoe over 4 volkstellingen.
• De eerste daarvan werd in 1762 opgelegd door de prins-bisschop van Luik om een
belasting te heffen op de schoorstenen. De telling wordt bewaard op het
bisschoppelijk archief te Luik. Ze geeft voor heel Herk 195 huizen en 1.033
inwoners. Maar we hebben de indruk dat ze onvolledig is. Misschien waren er
huizen, die geen schoorsteen hadden.

• Een tweede telling werd opgelegd door de Franse bezetter in 1796. Ze wordt
bewaard op het Rijksarchief te Maastricht. Het aantal huizen in de stad bedroeg
132 met 480 inwoners. Het aantal inwoners in Schakkebroek 175, in Oppem 190,
in Diepenpoel 68 en in Terbermen 66.
• De derde telling werd in 1821 opgelegd door het bestuur van de Verenigde
Nederlanden. Ze geeft voor de stad 133 huizen, voor Oppem 64, voor Diepenpoel
28, voor Terbermen 38 en voor Schakkebroek 59.
• De laatste telling werd insgelijks opgelegd door het bestuur van de Verenigde
Nederlanden in het jaar 1830. Ze is de volledigste. Het aantal huizen voor heel
Herk bedroeg toen 305, het aantal gezinnen 336 het totaal aantal inwoners 1729,
waarvan 819 van het mannelijk en 880 van het vrouwelijk geslacht.
Die twee laatste tellingen worden bewaard op het Rijksarchief te Hasselt.