(part I) - UITERST BELANGRIJKE VEILING VAN ... - Jean Elsen S.A.

Jean ELSEN & ses Fils s.a.
Avenue de Tervueren 65, B-1040 Bruxelles
Tel. (32-2) 734 63 56 / 736 07 12 Fax (32-2) 735 77 78
E-mail : numismatique@elsen.be Website : www.elsen.be
DE VERZAMELING J.R. LASSER, NEW YORK
UITERST BELANGRIJKE VEILING VAN MUNTEN
DER NOORDELIJKE EN ZUIDELIJKE NEDERLANDEN.
VEILING 89 - 9 SEPTEMBER 2006
De verzameling die geveild wordt op 9 september 2006 is de belangrijkste verzameling munten van de
Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in de Verenigde Staten. Ze werd bijeen gebracht door de heer J.R.
Lasser, New York, in de jaren 80-90 van voorbije eeuw. De grootouders langs vaders kant van deze
verzamelaar waren van Nederlandse afkomst wat zijn belangstelling verklaart voor de geschiedenis en de
numismatiek van de Lage Landen. Zijn grote interesse voor de coloniale periode van Amerika bracht hem
spoedig op het idee een verzameling aan te leggen van munten geslagen in de coloniale mogendheden en die
in de Nieuwe Wereld zouden kunnen gecirculeerd hebben. Uiteraard namen de munten van de Nederlanden
in de 16 de en 17 de eeuw hier een belangrijke plaats in. Over een periode van ruim twintig jaar groeide de
verzameling uit tot de omvangrijkste in de Verenigde Staten en omvatte ver over de duizend munten. Een
paar jaar geleden werden verscheidene honderden munten geschonken aan een Amerikaans museum, The
Colonial Williamsburg Foundation in Virginia. Het ging om de gewone types die normalerwijze in Noord-
Amerika zouden in omloop geweest zijn. De zeldzame of zeer zeldzame types, soms gedurende een zeer
korte tijd geslagen en slechts lokaal in omloop gebracht hoorden volgens de heer Lasser niet thuis in een
Amerikaans Museum. Hij besloot deze paar honderd uitschieters bij Jean Elsen & ses Fils s.a., experten in
munten en penningen in Brussel, te laten veilen. Wat een geluk voor de verzamelaars en de musea van
Nederland en België ! Het overgrote deel van de verzameling werd inderdaad aangekocht in belangrijke
Europese veilinghuizen en komt nu terug naar het Oude Kontinent.
In de 16 de eeuw speelde het Zuiden met Antwerpen een belangrijke economische rol maar aan deze
predominantie van de Zuidelijke Nederlanden kwam een einde gedurende de Tachtigjarige Oorlog (1568-
1648). Tijdens de eerste revolte (1565-1609) werden deze gewesten zwaar geteisterd door militaire campagnes,
armoede, onrust en onveiligheid. Na de herovering maakten de Zuidelijke Nederlanden deel uit van het sterk
verzwakt Spaans imperium waarvan het nu een marginaal gebied vormde. De economische achteruitgang van
het Zuiden verergerde na sluiting van de Schelde in 1585. In het Noorden gaven de revolte en de oorlog
aanleiding tot politieke emancipatie en de oprichting van een nieuwe vorm van regering in de 17 de eeuw, de
Republiek der Verenigde Provinciën. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog groeide de economische expansie van
de 16 de eeuw uit tot een commerciële wereldhegemonie gebaseerd op een maritieme overmacht. De
Noordelijke Nederlanden kenden hun ‘Gouden Eeuw’. De alliantie tussen schippers en kooplieden
ontwikkelde zich in de loop van de 17 de eeuw tot de economische overheersing van het Noorden. Door de
oprichting van de West Indische Compagnie in 1623 hoopte Holland een leidende rol te spelen in de
colonisatie van Amerika maar, opgesloten in het rigiede systeem van het commercieel capitalisme, was het
niet bekwaam het nodige industriële capitalisme in de Nieuwe Wereld te ontwikkelen en faalde om die reden.
In het Verre Oosten richtte het een coloniaal imperium op dat commercieel kon uitgebuit worden. In het
Oosten kenden de Verenigde Provinciën een langdurig succes omdat daar de activiteit goed paste in het
Hollands systeem van commercieel capitalisme.
1

2
© lombardmaps.com
© lexilogos.com

Deze belangrijke periode voor Noord en Zuid wordt op een prachtige wijze geillustreerd door de
muntslag. De Zuidelijke Nederlanden die deel uitmaakten van het Spaans imperium bleven munten uitgeven
met portret en titulatuur van de wettelijke vorst, de Spaanse koning. Slechts een beperkt aantal munten
werden door de Staten-Generaal of de Staten der gewesten uitgegeven. Toen Alexander Farnese, prins van
Parma, gouverneur-generaal der Nederlanden (31 december 1581-3 december 1592) in 1582 zijn
heroveringscampagne verder zette en zich meester maakte van Oudenaarde (1582), Ieper (1583) en Brugge en
Gent tot capitulatie dwong (17 september 1584) was Vlaanderen praktisch volledig heroverd. De Spaanse
troepen belegerden daarna Brussel dat uiteindelijk ingenomen werd (1584). Mansfelt nam Diest en het slot
Westerlo. Montigny en La Motte belegerden Duinkerken waar Parma hen te hulp kwam. Met de capitulatie
van Antwerpen (17 augustus 1585) was gans het Zuiden door de Spanjaarden heroverd. In deze woelige
periode werden daalders uitgegeven door de Zelfstandige Staten van Brabant tijdens het langdurige beleg van
Brussel dat zich uiteindelijk overgaf aan Parma (10 maart 1585). Het gaat om een in 1584 geslagen
herdenkingsdaalder op dubbele zwaarte (Delmonte 228) van de allerhoogste zeldzaamheid en afkomstig uit
de beroemde Amerikaanse verzameling Virgil Brand, in Amsterdam door Sotheby’s geveild op 18 mei 1984.
Daarna werd de munt aangeboden in de Jean Elsenlijst 116 (Brussel) in mei 1989 en aangekocht door J.R.
Lasser. Deze daalder is geschat op 15.000 euros.
Delm. 228
In het belegerde Antwerpen werd eveneens in 1584 een Robustusdaalder door de Staten van Brabant
uitgegeven (Delmonte 229). Deze munt werd aangekocht in de Jean Elsenveiling 62 te Brussel gehouden op
24 mei 2000 (lot 983). De schatting bedraagt 10.000 euros.
Delm. 229
In de eerste helft van de 16 de eeuw hadden verscheidene muntplaatsen van de Noordelijke
Nederlanden de Duitse zilveren taler als model genomen. Uiteraard gebeurde dit eerst in de rijkssteden. Zo
werden te Deventer in 1538 prachtige Sint Lebuinusdaalders geslagen met de verbonden drie
rijksstedenwapens van Deventer, Kampen en Zwolle op de keerzijde (Delmonte 665). Het hier aangeboden
exemplaar is bijna prachtig en uiterst zeldzaam en wordt geschat op 12.500 euros.
3

Delm. 665
Een merkwaardige dubbele daalder werd door de stad Utrecht geslagen volgens een besluit van 1
december 1578 (Delmonte 664a). Op de voorzijde prijkt het gekroond stadswapen met twee leeuwen als
schildhouders. Deze hoogst zeldzame daalder op dubbele zwaarte geslagen is het enige gekende exemplaar in
de handel. Slechts één ander exemplaar is gekend. Het bevindt zich in de verzameling van het Koninklijk
Penningkabinet. Het hier aangeboden exemplaar komt uit de verzameling J. Völker geveild door J. Schulman
en Frederik Müller in Amsterdam op 6 april 1888, lot 223. Het werd gekocht door Dr. A Vrolik, oud minister
van Financiën en president van het muntcollege. De verzameling Vrolik werd door Schulman geveild op 8
november 1897. In 1899 kwam de munt terecht in de verzameling van de beroemde Amerikaanse
verzamelaar Virgil Brand, in Amsterdam geveild in 1984 (lot 384). Schatting : 15.000 euros.
Delm. 664a
In het Gelderse Zaltbommel werd een prachtige daalder van 30 stuiver geslagen omstreeks 1580 met
op de voorzijde de stadswallen en op de keerzijde het stadswapen tussen twee staande leeuwen (Delmonte
561). De stuiver was sedert geruime tijd de rekenmunt die de vroegere groot had verdrongen. De gulden had
eveneens de plaats van het oude rekenpond ingenomen als rekeneenheid en de gulden of florijn was gelijk aan
20 stuiver. Het aangeboden exemplaar is in een buitengewone staat van bewaring (Prachtig) wat bijna nooit
voorkomt voor daalders van deze periode. Omwille van deze bijzondere kwaliteit en de hoge zeldzaamheid
wordt dit exemplaar op 15.000 euros geschat.
Delm. 561
Eveneens in Gelderland liet de heer van ’s Heerenberg, Willem IV (1546-1586), een prachtige Sint
Pancratiusdaalder slagen met de staande heilige in wapenuitrustig naar rechts en een klimmende leeuw naar
4

links op de keerzijde. De helm is echter niet omringd door de gebruikelijke nimbus (niet in Delmonte en niet
in de Voogt). De munt is van de allerhoogste zeldzaamheid. Er zijn slechts drie exemplaren bekend : één
bevindt zich in het Teylers museum, één in de verzameling van de Nederlandse Bank. Het aangeboden
exemplaar is het enige in de handel (schatting 7.500 euros).
Delm. –
Als gouverneur van Gelderland (1581-1583) gaf Willem IV van ’s Heerenberg in 1582 te Dieren zeer
mooie rijdersdaalders uit met op de voorzijde een ruiter met banier en gesloten vizier boven het
gevierendeeld wapenschild van ’s Heerenberg en op de keerzijde de wapens van Gelderland en ’s Heerenberg
onder en grote toernooihelm (Delmonte 599). Deze daalder is eveneens van de allerhoogste zeldzaamheid.
De schatting bedraagt 10.000 euros.
Delm. 599
In 1582 werden in Gelderland ook prachtige rijderdaalders geslagen met het wapen van Gelderland op
de voorzijde onder de ruiter en, op de keerzijde onder de toernooihelm, de wapens van Gelderland en
Zutphen (Delmonte 788). Deze uiterst zeldzame munt is eveneens getaxeerd op 10.000 euros.
Delm. 788
De troepen van Parma rukten op naar het Noorden waar Nijmegen ingenomen werd (1585).
Eindhoven dat sedert februari belegerd was door Parma werd op 23 april ingenomen. Parma bezette de
vestingen de ene na de andere maar verder dan de grote rivieren en de IJssel raakte de Spaanse opmars niet.
5

De muntslag was definitief onder de kontrole van de Provincies. Zo werden er in West-Friesland
bijvoorbeeld naaste de gewone munten eveneens een klein aantal ‘Westfriese rijksdaalders’ geslagen op
dubbele zwaarte van 1586 tot 1588 (Delmonte 925a). Deze munten zijn van de hoogste zeldzaamheid. Een
exemplaar van 1586 bevindt zich in de verzameling van de Nederlandse Bank, een ander van 1588 in het
museum te Leeuwarden. Het hier aangeboden exemplaar is bijna Prachtig en geslagen in 1587. Schatting
2.000 euros.
Delm. 925a
Door de stad Groningen werden Sint Jansrijksdaalders geslagen in 1598 (Delmonte 731). Ook deze
munten zijn van de allerhoogste zeldzaamheid : slechts twee exemplaren zijn bekend. Het aangeboden
exemplaar is bijna prachtig met een mooie patina. Het komt uit de verzameling Virgil Brand en de Sotheby
veiling in Amsterdam (18 mei 1984, lot 489). De schattingsprijs bedraagt 4.000 euros.
Delm. 731
Het muntatelier van de stad Groningen gaf ook Sint Jansrijksdaalders uit geslagen op vierkante
muntplaatjes en op 1 ½ - voudig gewicht (Delmonte 731d). Het uiterst zeldzaam aangeboden exemplaar
weegt 41,78 g en is getaxeerd op 4.000 euros.
Delm. 731d
6

Van de gezamelijke muntslag van de Drie Rijkssteden telt de J.R. Lasserverzameling een exemplaar
van de halve gehelmde rijksdaalder van 1567 (Delmonte 677). Hoogst waarschijnlijk zijn er slechts vier
exemplaren bekend waarvan twee in de musea : één in het Koninklijk Penningkabinet, één in het museum De
Waag. Dit bijna ongecirculeerd exemplaar vertoont een prachtige licht bruin-blauwe patina en werd door
Laurens Schulman geveild op 6 april 1992 (lot 738). Schatting : 5.000 euros.
Delm. 677
Een bijna prachtig exemplaar van de arendrijksdaalder van Kampen geslagen in 1634 op een vierkant
plaatje (Delmonte 704a variante) is geschat op 6.000 euros.
Delm. 704a var.
Als laatste munt voor de Noordelijke Nederlanden volgt de Nederlandse rijksdaalder met de halve
man op dubbel gewicht geslagen in 1674 (Delmonte 939a). Dit stuk is van de allerhoogste zeldzaamheid.
Delmonte kende slechts het exemplaar van het Koninklijk Penningkabinet. Het exemplaar uit de J.R.
Lassercollectie werd aangekocht bij van der Dussen in 1985 (veiling 3, lot 127). De taxatie is 2.000 euros.
Delm. 939a
7

Ten slotte vermelden we nog twee munten van de Zuidelijke Nederlanden waar Philips IV (1621-
1665) een zilveren gulden van driedubbel gewicht (32,13 g) liet uitgeven in Antwerpen. Dit exemplaar van de
allerhoogste zeldzaamheid draagt sporen van circulatie wat er op wijst dat het in omloop was voor 60 stuiver
(sols). Het werd door J.R. Lasser aangekocht in de uiterst belangrijke veiling door Jean Vinchon gehouden te
Parijs en in het Hiltonhotel te Brussel (duplexveiling) op 6 november 1991 (lot 417). Het gaat hier bijna zeker
om het enig gekend exemplaar (Delmonte 316a). De schatting bedraagt 5.000 euros.
Delm. 316a
In Kamerijk liet bisschop Maximilien de Berghes (1556-1570) daalders slagen met de rechtop staande
en gekroonde Sint Maximilaan (Delmonte 404). Het aangeboden exemplaar komt uit de veiling Spink in
Londen op 11 oktober 1994 (lot 1074) en is geschat op 8.000 euros.
Delm. 404
De verzameling bevat nog een paar honderd exemplaren, alle zeldzaam, uiterst zeldzaam of slechts op
een paar exemplaren gekend of uitzonderlijk door de goede staat van bewaring. De catalogus kan gratis
bekomen worden bij Jean Elsen & ses Fils s.a., 65, Avenue de Tervueren, 1040 Brussel, België
(numismatique@elsen.be) of is te bezichtigen op de website : www.elsen.be vanaf 5 augustus 2006.
8
Jean Elsen