Woord vooraf - Noord-Hollands Archief

n
a
h
1
Woord vooraf
Lang verwacht... niet gekomen! Maar nu is
hij er dan eindelijk wel: een nieuwe aflevering
van NHA nieuws. Mede namens de redactie
van NHA nieuws wil ik u als trouwe lezer
en volger van het Noord-Hollands Archief
mijn welgemeende excuses aanbieden voor
het zo lang uitblijven van deze nieuwe aflevering.
Door uiteenlopende omstandigheden,
waaronder de doorgevoerde bezuinigingen
en grote tegenslag bij de redactionele
werkzaamheden, heeft deze aflevering, die
eigenlijk bedoeld was om in het najaar van
2012 te verschijnen, tot dit voorjaar van 2013
op zich laten wachten. Maar nu is hij er dan
ook!
Het bestuur van het Noord-Hollands Archief
heeft in het kader van de bezuinigingen
besloten om NHA nieuws ook in de toekomst
te blijven uitgeven, maar de frequentie terug
te brengen tot twee afleveringen per jaar: een
voorjaarsnummer en een najaarsnummer.
Dit voorliggende nummer geldt nog als het
najaarsnummer van 2012, waarmee u dus
voor 2013 nog een tweetal nummers tegemoet
kunt zien. Uiteraard ontvangen alle
leden van onze bloeiende Stichting Vrienden
van het Noord-Hollands Archief automatisch
een exemplaar van NHA nieuws per post
thuis.
Het gaat weer goed met het Noord-Hollands
Archief. Na een lange tijd van onzekerheid
heeft het bestuur van het Noord-Hollands
Burgemeester van Haarlem Bernt Schneiders, Commissaris van de Koningin in Noord-Holland Joan Remkes en directeur van het
Noord-Hollands Archief Lieuwe Zoodsma (v.l.n.r.) bij de officiële opening van de locatie Kleine Houtweg. Foto: Marisa Beretta.
Archief in de loop van 2012 met de partners
in de gemeenschappelijke regeling overeenstemming
kunnen bereiken over de door te
voeren bezuinigingen. Deze bezuinigingen
zijn met veel kunst en vliegwerk inmiddels
ook verwerkt in de begroting voor 2013.
Een aantal pijnlijke maatregelen waren
het gevolg, waaronder de beperking van de
openingstijden op onze spiksplinternieuwe
locatie Kleine Houtweg met de helft en een
ingrijpende beperking van de openstelling
van ons publiekscentrum aan de Jansstraat
op zaterdag. Daarnaast worden de komende
tijd de tarieven voor dienstverlening en verhuur
verhoogd en wordt er formatie ingeleverd
op diverse onderdelen.
Na deze, in vele ogen negatieve, operatie
hebben wij ons met medewerkers, directie
en bestuur geworpen op de toekomst. Met
vereende krachten hebben wij een nieuw
meerjarenbeleidsplan en meerjarenbegroting
voor de periode 2013-2016 gemaakt.
Kernbegrippen in dit plan zijn de virtuele
(digitale) studiezaal en het e-depot, voor de
duurzame bewaring van digitale archieven.
Na de vaststelling van deze stukken in onze
bestuursvergadering van april komen deze
voor een ieder digitaal (via onze website) en
analoog (in een fraai geïllustreerde uitgave)
beschikbaar.
Ik wens u veel leesplezier met deze nieuwe
aflevering van NHA nieuws.
Lieuwe Zoodsma

n
a
h
2
door Alexander de Bruin
Noord-Hollands Archief koopt tekening
Heyboer
Het Noord-Hollands Archief heeft onlangs een bijzondere tekening aangekocht van Anton Heyboer (1928-2005) uit 1954: gezicht op
de Haringhaven van IJmuiden (zie de voorzijde van NHA nieuws). Deze tekening kan als een sleutelstuk worden beschouwd tussen
Heyboers vroege werk en zijn latere werken.
Wie Anton Heyboer zegt, denkt al snel aan de
excentrieke kunstenaar van outsiderkunst,
zogenaamde ‘systeemwerken’ (merkwaardige
abstracte werken met lappen tekst, geometrische
figuren al dan niet gecombineerd
met geabstraheerde mens- en dierfiguren).
En aan de man die zich liet opnemen in
het Provinciaal Ziekenhuis in Santpoort,
afdeling psychiatrie, en die vanaf 1961 tot
aan zijn dood in 2005 als een kluizenaar
samenwoonde met zijn vijf bruiden in Den
Ilp (Noord-Holland). Minder bekend is dat
Heyboer na de oorlog lange tijd in Haarlem
heeft gewoond. Eerst met zijn eerste vrouw
Elsa Wijnands (roepnaam Puck), met wie hij
een zoon had, Andries (inmiddels overleden).
En later met Erna Kramer, met wie hij een
dochter had, Marcelle.
De vroege werken
In de publicaties over Heyboer en zijn werk
ligt het accent altijd op de systeemwerken.
Sterker nog: de meeste publicaties wekken
de indruk dat er geen Heyboer bestond voor
de systeemwerken en dat hij als een wel heel
vreemde vogel, na zijn vrijwillige verblijf
in het Provinciaal Ziekenhuis in Santpoort,
was teruggekeerd op aarde. Bijna geen van de
publicaties gaat in op het werk dat hij maakte
voor de jaren vijftig, zijn vroege werk, en
op de ontwikkeling die zijn werk heeft doorgemaakt
naar de systeemwerken. Voordat ik
de nieuwe aankoop van het Noord-Hollands
Archief bespreek, zal ik voor een beter begrip
eerst een aantal van de vroege werken behandelen
die zich ook in de beeldcollectie van het
Noord-Hollands Archief bevinden.
Heyboer zelf omschreef zijn vroege werk als
‘vrij naturalistisch’. Het allervroegste werk
van Heyboer zijn cartoons, karikaturen en
spotprenten uit de jaren 1947-1949. Van dit
werk heeft het Noord-Hollands Archief geen
exemplaren in zijn collectie. De vroege werken
die het Noord-Hollands Archief bezit
zijn allemaal gesigneerde etsen, het metier
waarin Heyboer altijd heeft uitgeblonken,
met ietwat wollige Haarlemse stadsgezichten
uit de jaren 1948-1950; in kleur soms of
zwart-wit.
Mooie voorbeelden hiervan zijn de etsen
‘Gezicht op de Grote Markt’ en ‘Gezicht op de
Waag’. Geen van deze werken laat ook maar
iets zien van de ontwikkeling die zijn werk in
de loop van de jaren vijftig zou gaan doormaken.
Het zijn technisch keurig uitgevoerde
voorstellingen met oog voor detail.
Tekenen van omslag 1952-
1954
In het najaar van 1952 ontmoette Heyboer
zijn toekomstige tweede vrouw Erna Kramer.
Hij woonde toen samen met zijn eerste
vrouw Puck in de Witte Herenstraat en was
bezig te verhuizen naar het huis ‘De Jonge
Wolf’ aan het Klein Heiligland.
Hij zou hier niet lang blijven wonen.
Heyboer voelde zich in 1953 geestelijk niet
goed en wilde terug naar Santpoort, waar hij
zich in 1951 korte tijd had laten opnemen.

Anton Heyboer, Gezicht op de Grote Markt, gekleurde ets/aquatint, 1948-1950, 41,1 x 49,5 cm (NHA 53-016028).
Erna wist hem ertoe te bewegen dat niet te
doen. In plaats daarvan bood zij hem onderdak
in haar ouderlijk huis, tevens hotel, aan
de Wilhelminastraat. Eenmaal weer beter,
vroeg hij aan de schilder Henri Boot of hij
bij hem mocht komen wonen. Boot vond dat
goed. Inmiddels was zijn huwelijk met Puck
op de klippen gelopen en was hij een relatie
met Erna aangegaan.
Het was in het huis van Boot dat Heyboer een
nieuwe ontwikkeling doormaakte waarin de
eerste tekenen zichtbaar zijn die hij verder
zou exploreren in zijn systeemwerken.
In 1954 kocht Heyboer samen met Erna een
zeilsloep die hij ‘La Mar Santa Kruz Piscadore’
doopte. Met deze boot vertrokken zij in het
voorjaar naar IJmuiden en voegden zich
daar bij de Haarlemse kunstenaar Frans
Verpoorten en diens gezin. De Verpoortens
woonden in de haven in een woonboot, die
ook onderdak bood aan Heyboer en Erna.
Vissend, tekenend en schilderend brachten
zij gezamenlijk met de Verpoortens de zomer
door van 1954.
Erna Kramer schrijft hierover in haar memoires:
‘De mannen (Heyboer en Verpoorten)
werden vissers. Zo begonnen jullie er ook uit
te zien. Vismanden, touwen, netten, ook dat
werd op papier vastgelegd’. Maar Heyboer
tekende vooral de haven en de bootjes. Twee
verroeste trawlers hadden zijn bijzondere
aandacht. Deze trawlers lagen daar al vanaf
de meidagen van 1940. Gereserveerd door
joodse mensen om ermee weg te vluchten.
Maar die waren nooit komen opdagen.
Gezicht op de Haringhaven
van IJmuiden
De tekening die het Noord-Hollands Archief
heeft verworven geeft een beeld van IJmuiden
door de ogen van Heyboer. Het is een van de
weinige bewaard gebleven tekeningen uit
die tijd. Daarnaast heeft Heyboer ook nog
een aantal etsen gemaakt met havengezichten
van IJmuiden en met alleen bootjes.
Op de voorgrond ligt de sloep van Heyboer,
‘La Mar Santa Kruz Piscadore’. De sloep ligt
aangemeerd tegen een trawler; misschien
wel een van de twee hierboven genoemde
verroeste trawlers. Volgens Heyboers eigen
annotatie is de naam van dit schip de Erna
of Emma-Florence met het nummer IJM 11
of IJM 117.
Op de achtergrond links zien we de vuurtoren
van de binnenhaven en rechts daarvan
een van de gebouwen op de landtong
tussen de Vissershaven en de Haringhaven.
Afgaand op de positie van de vuurtoren en
het gebouw rechts daarvan, heeft Heyboer
de tekening vermoedelijk gemaakt vanaf het
water naar de toegang van de Haringhaven
n
a
h
3

n
a
h
4
Anton Heyboer, Gezicht op de Waag, ets/aquatint 1948-1950, 41,1 x 49,5 cm (NHA 53-015815).
tussen de Westerduinweg en de Trawlerkade/
Loggerstraat. Immers als de tekening
gemaakt zou zijn vanaf de monding van de
Vissershaven, dan zou de vuurtoren rechts in
plaats van links op het blad hebben gestaan.
Het gebouw links laat zich niet eenvoudig
identificeren. Enerzijds zou het gebouw
identiek kunnen zijn aan het gebouw op de
foto hiernaast, waar de vuurtoren boven-
uit steekt. Maar anderzijds lijkt het gebouw
op de tekening te staan op kolommen. Het
gebouw dat hiermee enigszins overeenkomt
zien we op de foto, iets links van het midden.
Bij de identificatie moet er echter ook rekening
mee worden gehouden dat Heyboer de
omgeving niet gedetailleerd en topografisch
juist heeft weergegeven, zoals in zijn vroege
gezichten van Haarlem, maar geabstraheerd
schematisch. Bovendien kan ook niet worden
uitgesloten dat hij een topografische constructie
heeft gemaakt, waarin hij de voor
hem tot de verbeelding sprekende gebouwen
die niet naast elkaar lagen, heeft samengevoegd
in het beeldvlak.
è

Sleutelstuk
Deze tekening kan worden beschouwd als
een van de sleutelstukken in het oeuvre van
Heyboer. Vanwege de geabstraheerde schematische
constructie binnen het zeldzame
getekende vroege werk. Het schematiseren,
abstraheren en construeren zou hij vanaf
1954 verder uitwerken en verdiepen in zijn
systeemwerken waarin hij zijn mens- en
wereldbeeld vorm gaf. Daarmee is hij wereldberoemd
geworden, met tentoonstellingen in
het Stedelijk Museum in Amsterdam, het Van
Abbemuseum in Eindhoven, de Documenta
Gezicht op de Haringhaven te IJmuiden. Foto genomen tijdens de vernieuwing van de Haringhaven in 1958, fotograaf G.E. Terpstra (NHA KNA001013539).
in Kassel, de Biënnale van Venetië, het
Museum of Modern Art in New York en in
Tokyo op de Biënnale of Prints, in de jaren
zestig dé toonaangevende tentoonstelling
op het gebied van moderne grafische kunst.
è
n
a
h
5

n
a
h
6
Anton Heyboer, achterkant van Gezicht op de Haringhaven van IJmuiden, tekening op papier, 25,5 x 35,5 cm, gesigneerd en gedateerd rechtsonder aug. 1954 (NHA 53-045361).
Herkomst en een kleine
verrassing
De laatste tijd is er nogal veel te doen over het
werk van Heyboer, en dan met name over de
‘echtheid’ ervan. Deze discussie gaat over het
grafische werk uit het midden van de jaren
vijftig. Deze tekening is van onbesproken
herkomst. Hoewel ze is verworven via de
kunsthandel, komt de tekening oorspronkelijk
uit de collectie van de Haarlemse kunstenaar
en vriend van Heyboer, Hans Wiesman.
Hans Wiesman is vooral bekend van zijn
kunsttoepassingen op en in gebouwen in
opdracht van de toenmalige stadsarchitect
van Haarlem Nico Andriessen. Nog zichtbare
voorbeelden van Wiesmans werk zijn
de COBRA-achtige figuren op de buitenzijde

van het trapportaal en in het interieur van de
voormalige Petrus LTS in Parkwijk.
Bij het uit de lijst halen van de tekening
kwam een grappige verrassing tevoorschijn.
Op de achterzijde heeft Heyboer namelijk in
een min of meer karikaturale stijl een tekening
gemaakt van wat lijkt op een politieagent,
die twee mannen opbrengt of staande
houdt.
De prenten en tekeningen van Heyboer
bij dit artikel zijn ook te zien op de
beeldbank van het Noord-Hollands Archief,
www.beeldbank.noord-hollandsarchief.nl.
Geraadpleegde bronnen
§ J.L. Locher, Anton Heyboer, Anton
Heyboer. tent. cat., Den Haag (Haags
Gemeentemuseum) 1967.
§ J.L. Locher, Anton Heyboer, Amsterdam,
Landshoff, 1976.
§ Leo Duppen, Hans Sizoo, Anton Heyboer,
Anton Heyboer, Baarloo, 2001.
§ Erna Kramer, Anton Heijboer 1952-1959. Het
verzonken leven. Amsterdam, Nijgh & Van
Ditmar, 2007.
Avond over de Haarlemse jaren van Anton Heyboer
Op vrijdag 19 april a.s. organiseert de Stichting Literair Haarlem in samenwerking met het
Noord-Hollands Archief een avond over de Haarlemse jaren van Anton Heyboer. Aan het
woord komen Erna Kramer (de tweede echtgenote van Anton Heyboer en schrijfster van ‘Anton
Heijboer 1952-1959. Het verzonken leven’), Bert Nijmeijer (auteur van het boek ‘Heyboer. Een
biografische speurtocht’) en Georgina Calkoen (die als papierdeskundige werken van Heyboer
heeft onderzocht). De presentatie is in handen van uitgever Vic van de Reijt.
U bent vanaf 19.30 uur
van harte welkom in de
Janskerk, het publiekscentrum
van het Noord-
Hollands Archief (Jansstraat
40) voor een kopje koffie
of thee. Het programma
start om 20.15 uur en
wordt afgesloten met een
drankje in het Archiefcafé.
De toegang bedraagt
€ 5,- (inclusief consumpties).
In verband met de
beperkte ruimte is reservering
verplicht. U kunt
zich aanmelden via de
Kennemer Boekhandel,
(023) 52 51 944 of
info@kennemerboekhandel.nl.
n
a
h
7

n
a
h
8
Door Annemarie van Leeuwen
Buitenplaatsen rondom de Haarlemmerhout
Rondom de Haarlemmerhout liggen eeuwen geschiedenis. Veel straatnamen in de omgeving zijn hier vandaag de dag nog een blij-
vende herinnering aan. Zij dragen namelijk de namen van illustere buitenplaatsen die zich in en om de Haarlemmerhout bevonden.
Maar er is veel meer dan straatnamen: huizen,
koetshuizen, oranjerie, tuinkoepels,
tuinmuren, oprijlanen, tuinaanleg. De zichtbare
ontwikkelingen van de 17de tot de 21ste
eeuw in architectuur en landschap zijn als
wandelen door de tijd.
Alle buitens en buitenplaatsen bezaten bijzondere
relaties met het landschap om hen
heen en met de Haarlemmerhout in het
bijzonder. Tot 1795 stonden er hekken op de
wegen die de Hout invoerden. Tegen betaling
konden bewoners van de buitenplaatsen
aan de Hout een sleutel voor die hekken
krijgen. In die tijd hadden vele buitens via
doorlopende lanen een directe relatie met
de Haarlemmerhout. Iedere buitenplaats
streefde naar zijn eigen toegang.
Dat veranderde in het begin van de 19de
eeuw. Naar een meer landschappelijk ontwerp
van tuinarchitect J.D. Zocher jr. transformeerden
de rechte lanen tot vloeiende
lijnen. Ook de tuinaanleg rond de buitenplaatsen
zelf evolueerde mettertijd.
Tijdens de overgang van de 19de naar de
20ste eeuw kwamen veel buitenplaatsen in
handen van particuliere exploitatiemaat-
Detail van de Grondtekening van Haarlem door Adriaan Spinder, 1742. Het noorden ligt links.

schappijen. Dit vormde het startpunt in de
ontwikkeling van villaparken rondom de
Haarlemmerhout, op de vroegere gronden
van de buitenplaatsen.
Een formele aanleg
De tekening van Spinder verbeeldt de periode
waarin zowel de Haarlemmerhout als
de daaromheen gelegen tuinen een formele
aanleg kenden. De rechthoek vormde de
basis en symmetrie het sleutelbegrip. Lange
assen, zowel in water als paden, dienden om
de grootsheid te benadrukken. Dichtbij het
huis lagen prachtige parterres met kunstige
patronen om vanuit de zalen te bekijken.
Hoge hagen leidden de ogen van de beschouwer
naar blikvangers zoals beelden en vazen.
De nuttige onderdelen van de tuin zoals
moestuinen, hakhout en boomgaard, vormden
een onderdeel van het totaalontwerp
maar lagen buiten de hoofdas.
Zoals in de plattegrond valt af te lezen liepen
de formele lanen van de buitenplaatsen
over in de Haarlemmerhout waardoor
een directe relatie tussen beide tot stand
kwam en de grootsheid van de buitenplaats
extra nadruk kreeg. Naast de relatie met de
Haarlemmerhout hechtte men veel waarde
aan de landelijke omgeving. De ligging aan
de westkant van de Hout bood de verschillende
buitenplaatsen mooie uitzichten zoals
in het ‘Zegepralent Kennemerlant’ prachtig
verwoord staat: (…) verscheide bekorelyke uitzichten,
zoo langs den schoon beplanten Heere-
Uit den Bosch, Hendrik de Leth, 1732.
wegh als door den Hout, en over de weiden en
Leidsche trekvaert naer de duinen; welke onderscheide
gezichten wy zuitwaerts vortwandelende
behouden (…).
Dan die eigen toegang tot de Hout waar
iedere buitenplaats naar streefde. De buitenplaats
Westerhout beschikte midden
18de eeuw nog niet over zo’n eigen toegang.
Daarom vroeg Jan Isaac de Neufville,
de toenmalige eigenaar van Westerhout, in
1753 bij de beheerder van de Hout een kapvergunning
aan. Hij wilde een brug over een
nieuw te graven sloot maken zodat hij vanuit
zijn achtertuin rechtstreeks toegang tot de
Haarlemmerhout kreeg. Het stadsbestuur
van Haarlem weigerde de kapvergunning, op
advies van de Houtvester en Commissarissen
van de Hout. De directe toegang tot de Hout
kwam er uiteindelijk pas in de 19de eeuw
toen de eigenaren van Westerhout het naastgelegen
‘De Ploeg en Zijde Spek’ kochten
en daarmee eindelijk die directe toegang
verwierven.
Zegepralent Kennemerlant
De beste illustraties van de tuinen in deze
periode zijn te vinden in het eerder aangehaalde
‘Zegepralent Kennemerlant’. Het
n
a
h
9

n
a
h
10
Zegepralent Kennemerlant, vertoont in veele heerelyke
gezichten van deszelfs voornaemste lustplaetzen,
adelyke huizen, dorp- en stede-gebouwen
... naer ‘t leven getekent en in ‘t koper gebragt
door Hendrik de Leth en kortelyk beschreven door
Matheus Brouërius van Nidek. Dit boek verscheen
rond 1732 en kende al in de 18de eeuw
diverse herdrukken met vervolgens ook een
facsimile-uitgave in 1973.
Van Nidek bewoonde rond het eerste verschijningsmoment
de buitenplaats Uit den
Bosch waarover hij meer dan een pagina
volschreef, niet zo kortelyk dus. Bij de overige
buitens volstond hij met twee à drie regels.
Het onderschrift bij de tekening van Uit den
Bosch luidt: Gezicht in Uit den Bosch uit de Sael
over het Bloemparterre, de uitgesnede Graskom en
Bergje met haere marmere Borstbeelden naer het
Sparen. Tekening en onderschrift vatten zo
vele van de elementen van de formele tuinstijl
samen.
Landschappelijke tuinstijl
De ‘Caart Figuratif’ illustreert prachtig
de overgang van de formele naar de meer
landschappelijke tuinstijl. Gebogen lijnen
in paden en water verschijnen zowel in de
tuinen als in de Haarlemmerhout. Maar de
lanen door de Hout en deels ook op de buitenplaatsen
behouden voorlopig hun formele
rechte structuur. Daarmee blijft de directe
relatie tussen de Haarlemmerhout en de
buitens nog bestaan. De formele tuinstijl,
destijds Le Notre-stijl genoemd, wordt stapje
voor stapje verlaten. In 1889 schreef F.W. van
Eeden hierover in ‘Onkruid’: Voor honderd
jaren waren al die buitenplaatsen bij Haarlem in
Le Notre-stijl aangelegd met “konstige” vijvers
en beelden en gladgeschoren heggen. De koperen
platen in het “zegevierend Kennemerland” van
Brouerius van Nidek vertoonen ons die plaatsen.
Van al die pracht is niets overgebleven. Alle plaatsen
zijn Engelsche parken geworden. Hier en daar
mijmert nog een oude marmeren boschgod.
De directe relatie via de lanen verdwijnt
definitief na de omvorming van de
Haarlemmerhout naar het ontwerp van J.D.
Zocher jr. rond 1827. De tekening van Nautz
uit 1837 toont een strikte toepassing van
louter vloeiend slingerende wandelpaden
en lamme bochten, zoals Zocher deze zelf
noemde. Open ruimtes, solitaire bomen en
boomgroepen wisselen elkaar af. Zelfs de
Dreef kreeg een landschappelijk karakter
waardoor de Haarlemmerhout één geheel
ging vormen. Wel houden de buitenplaatsen
via hun tuinen een groene connectie
met de Haarlemmerhout en blijft de relatie
met de wijdere omgeving van grote waarde.
Dit blijkt bijvoorbeeld uit dit citaat over
Westerhout, vanaf 1877 bewoond door
het echtpaar Visser van Hazerswoude-van
Merlen. Langs den Hout vergastte de wandelaar
zich aan het prachtige uitzicht naar de duinen. (...)
Mevrouw Visser van Hazerswoude genoot ook van
het ruime vergezicht over de weiden naar de duinen
vanuit haar buiten Westerhout. Juist tegenover
het huis placht de ooievaar jaarlijks op zijn nest
terug te keren. Vooral de pauwen, die achter in de
plaats bij den stal in den Hout rustig op het gras
rondkuierden, hadden altijd niet minder bekijks,
dan de fraai aangelegde tuin.
De buitenplaatsen werden ook tijdens deze
periode prachtig vereeuwigd in ‘Gezigten in
de omstreken van Haarlem, naar de natuur
geteekend en op steen gebragt door P.J.
Lutgers tussen 1837 en 1844’. Lutgers toont
de buitenplaatsen in een landelijke setting.
Anders dan De Leth blijft Lutgers in zijn
tekeningen beschouwer van buitenaf. Alle
buitens tekent hij van afstand, zoals de passant
over water of weg ze ook ziet. In deze
verzameling bevinden zich geen tekeningen
van tuinaanleg of kijkjes vanuit huizen op
de tuin. Uit niets blijkt dat Lutgers binnen
kwam op de buitenplaatsen. Tenminste niet
in zijn tekeningen, maar wel in zijn teksten.
Deze teksten zijn zeer illustratief voor zowel
de beleving van de omgeving vanuit de buitenplaats
als voor de aanwezige zaken in de
tuin. Een voorbeeld hiervan is zijn beschrijving
bij de buitenplaats Bosch en Vaart: (...)
uit het huis heeft men een fraai landgezigt op het
Schouwtjen en de in het verschiet gelegen duinen.
De verzameling van fraaije gewassen, welke de
oranjerie aanbiedt, is hoogt merkwaardig. Zo ook
de tekst bij Spaar en Hout, daarin beschrijft
hij de transformatie die dit buiten heeft
ondergaan: De hofstede Sparenhout, sedert 1720
het eigendom der familie de Neufville, is in 1753
vergroot en in 1820 zoodanig veranderd, als nu op
de afbeelding vertoond wordt. Vroeger stond tusschen
de toen hoog opgemetselde muren, welke de
plaats omgaven, een fraai ijzeren hek, hetwelk men

Caart Figuratif van den Haarlemmerhout met de daar naast aangeleegene buytenplaatsen en tuynen door G.J. le Fèvre de Montigny, 1799. Het noorden ligt onder.
n
a
h
11

n
a
h
12
Kaart van het Haarlemmerhout naar den laatsten aanleg van den Architect J.D. Zocher door F.J. Nautz, 1837.
nog op oude prentjes vindt afgebeeld, en dat thans
aan het Seminarium te Warmond toebehoort.
Projectontwikkelaars
In de eeuwovergang van de 19de naar de 20ste
verliezen veel buitenplaatsen hun oorspronkelijke
functie en vallen zij ten prooi aan
de eerste projectontwikkelaars. De terreinen
van Westerhout, Bosch en Vaart, Oosterhout
en Zuiderhout worden verkaveld en omgevormd
tot villaparken, zoals de kaart met
het wegenplan laat zien. In 1902 verkoopt
de weduwe Visser van Hazerswoude haar
buitenplaats Westerhout. Dit vormt de start
van de herverkaveling en bebouwing van dit
terrein tot het villapark Westerhoutpark. De
villa Westerhout wordt uiteindelijk in 1913
afgebroken. Het tracé van de wegen in het
Westerhoutpark blijft de loop van de wegen
op de voormalige buitenplaats volgen. De
eerste bebouwing ontstaat geleidelijk tussen
1905 en 1923.
Voor het grondgebied van Bosch en Vaart
ontwerpt architect P. Kuiper in 1900 een plan
met het Oranjeplein als centrum. Van 1901
tot 1938 volgt de bebouwing van de wijk
met 33 villa’s en 352 geschakelde middenstandswoningen
in een caleidoscoop van stijlen,
zoals verschillende neo’s-, Amsterdamse
School, vakwerk en chaletstijl. Het vele groen
in tuinen, plantsoenen en langs lanen verbindt
de wijk met de Haarlemmerhout en
vindt zijn oorsprong in de Engelse tuinstadgedachte.
Het huis Bosch en Vaart blijft hier
te midden staan tot 1930.

De hofstede Bosch en Vaart door P.J. Lutgers, circa 1840.
In 1899 komt de buitenplaats Oosterhout in
handen van projectontwikkelaar Grippeling.
Hij richt de NV Haarlemmerhoutpark op,
waarna de ontwikkeling van Villapark
Oosterhout start. Tuinarchitect Leonard A.
Springer maakt het ontwerp. De gronden
rondom het huis worden zeer sterk verkleind
maar het huis blijft behouden. Ook
op het terrein van het in 1902 verkochte
Zuiderhout volgt de ontwikkeling tot villapark.
Tuinarchitect Leonard A. Springer
ontwerpt ook hier het stedebouwkundig
patroon. Dit sluit aan bij het eerdere ontwerp
voor het Oosterhoutpark en kent een
doorlopend webvormig stratenpatroon. De
aanleg is net als in Bosch en Vaart geënt op de
tuinstadgedachte, maar ruimer en groener
van opzet met grote waterpartijen.
n
a
h
13

n
a
h
14
Detail van het wegenplan van de omgeving van Haarlem geprojecteerd op het uitbreidingsplan van 1905 door stadsbouwmeester L.C. Dumont, 1906.

Diverse architecten waaronder J.B. van
Lochem, J.A. Jonker, A. de Maaker en J.A. van
Straaten, Groenendijk & Lammers realiseren
hier villa’s en villablokken. De bouw verloopt
vrij rustig; rond 1905 staan er slechts dertig
gebouwen, zoals de kaart uit het boekje van
Craandijk illustreert. Doordat de villaparken
stoelen op de tuinstadgedachte blijven de
Kaartje uit ‘Gids voor Haarlem en omstreken’ door J. Craandijk. Vijfde druk, 1906.
gebieden ook na deze transformatie goed
aansluiten bij de Haarlemmerhout, die dus
letterlijk en figuurlijk het middelpunt blijft.
Annemarie van Leeuwen werkt vanuit
haar eigen bureau Groene Geschiedenis
aan opdrachten in het zeer uiteenlopende
veld van erfgoed, architectuur en tuin-
en landschapsarchitectuur (www.groene-geschiedenis.nl).
Dit artikel vormt een van de producten
van het project ‘Buitenplaatsen rondom de
Haarlemmerhout’. Andere producten bij dit
project zijn een wandelbrochure, een expositie in
Zuiderhout (september 2012) en diverse lezingen.
n
a
h
15

n
a
h
16
Activiteiten in het Noord-Hollands Archief
Facebookproject ‘Maak
onbekend bekend’
Sinds half maart werken de Facebookgroep
‘Je bent Haarlemmer als’ en het Noord-
Hollands Archief samen aan de ontsluiting
van de collectie van straatfotograaf Toon
Vrenegoor (1915-1988). Met behulp van de
ruim 8000 leden van deze Facebookgroep
hoopt het Noord-Hollands Archief alle persoonsnamen,
straatnamen en data te achterhalen
van ruim 3000 foto’s uit de collectie van
straatfotograaf Toon Vrenegoor (1915-1988).
Elke dag worden er vijf nieuwe foto’s uit de
collectie in de groep ‘Je bent Haarlemmer als’
geplaatst. Iedereen kan lid worden van deze
Facebookgroep en reageren op de foto’s. De
reacties worden vervolgens verwerkt in de
beeldbank van het Noord-Hollands Archief,
waar de hele collectie ook te bekijken en te
bestellen is:
www.beeldbank.noord-hollandsarchief.nl.
Tentoonstelling ‘Stempel in
de stad; 310 jaar Koninklijke
Joh. Enschedé’
Op 21 juni 2013 bestaat drukkerij Koninklijke
Joh. Enschedé maar liefst 310 jaar. En dat
moet gevierd worden! Joh. Enschedé behoort
immers tot de oudste bedrijven van ons
land. In 1703 begonnen als eenvoudige boekdrukkerij,
groeide de zaak uit tot een grote
Haarlemse onderneming, die met producten
als bankbiljetten, postzegels en waardepapier
ook internationaal bekend is geworden.
Bovendien was en is Joh. Enschedé een echt
familiebedrijf. Het is al 310 jaar in handen
van de familie Enschedé en vele Haarlemse
families werken er al generaties lang. De tentoonstelling
is zowel te zien in de Janskerk,
het publiekscentrum van het Noord-
Hollands Archief als in de Hoofdwacht, de
zetel van de Historische Vereniging Haerlem
(Grote Markt 17).
Data: dinsdag 7 mei t/m vrijdag 2 augustus
2013
Openingstijden: di-vr 9.00-17.00 uur en za
18 mei, 15 juni en 20 juli van 9.00-17.00 uur
Toegang gratis
Lezing ‘310 jaar Koninklijke
Joh. Enschedé’
Op donderdagavond 16 mei organiseert de
Historische Vereniging Haerlem in samenwerking
met het Noord-Hollands Archief
een lezing over het 310-jarig bestaan van
drukkerij Koninklijke Joh. Enschedé in
Haarlem. Frans-Willem Lantink, voorzitter
van de Historische Vereniging Haerlem,
illustreert met deze lezing de tentoonstellin-

gen over de Haarlemse drukkerij die op dat
moment te zien zijn in de Hoofdwacht en het
Noord-Hollands Archief.
Datum en tijd: donderdag 16 mei 2013,
19.30-21.30 uur
Kosten: € 3,- per persoon
Aanmelden kan via
www.noord-hollandsarchief.nl
Bierwandeling met proeverij
Vanwege het grote succes staat er ook in het
voorjaar van 2013 weer een bierwandeling op
de agenda. Een must voor iedere bierliefhebber!
Fred Hagens en Hans van Felius nemen u
mee in de biergeschiedenis van Haarlem
middels een presentatie van historische
gegevens, prachtige archiefstukken en een
Bierwagen van ‘Bottelarij De Lindeboom’ van Jan de Bruin uit Lisserbroek, circa 1915. Fotocollectie Historisch Archief Haarlemmermeer.
wandeling langs een aantal locaties waar
de brouwgeschiedenis terug te vinden is.
Natuurlijk eindigen we met het proeven van
een aantal Haarlemse bieren.
Datum en tijd: zondag 26 mei 2013, 13.30
uur-17.00 uur
Kosten: € 19,50 (€ 15,- voor vrienden /
vrijwilligers). Aanmelden kan via
cursusnha@noord-hollandsarchief.nl
n
a
h
17

n
a
h
18
door Agnes Dunselman-Borgers
De weeskamers: een rechterlijke
aangelegenheid
Een weeskamer was een gerechtelijk instituut dat de belangen van de wezen en de halfwezen behartigde. De weeskamer is zeer oud en
functioneerde al in de 14de eeuw en heeft bestaan tot 1811.
Na 1811 worden de taken van de weeskamer
overgenomen door het vredegerecht, en na
1838 door het kantongerecht. Officieel functioneerden
de weeskamers nog tot 1852 toen
ze opgeheven en geliquideerd werden. De
weeskamerarchieven horen dus bij de oudrechterlijke
archieven. Niet heel Nederland
kende weeskamers. Het instituut weeskamer
was voornamelijk een aangelegenheid van
Holland en Zeeland.
Weeskamers en weeshuizen zijn twee zeer
verschillende zaken. Een weeshuis was toen
wat het nu nog is: een huis waarin ouderloze
kinderen, of kinderen zonder zorg,
worden gehuisvest, gevoed, gekleed en van
waaruit hun opvoeding en scholing wordt
verzorgd. Aan het hoofd van een weeshuis
staan een weesvader en een weesmoeder. Het
bestuur van een weeshuis was in handen van
regenten of regentessen, aangesteld door het
stads- of dorpsbestuur, door de diaconie of de
armenmeesters van een kerk. De weeskamer
is een totaal andere organisatie, een rechter-
lijke aangelegenheid. De bestuurders worden
weesmeesters genoemd en hun werkzaamheden
worden hierna besproken.
Wel hebben de weeskamers en de weeshuizen
gemeen dat hun archieven rijke bronnen zijn
voor historisch en genealogisch onderzoek.
Functies van de weeskamer
De bestuurders van een rechtsgebied, stad
of dorp, hadden het toezicht op de voogdij
en de financiële belangen van de minderjarige
wezen en halfwezen. Bestuurders van
een rechtsgebied zijn schout en schepenen,
in grotere plaatsen ook burgemeesteren en
regeerders genaamd. Zij waren de oppervoogden
van alle wezen en halfwezen binnen
hun rechtsgebied. Uit hun midden kozen zij
een aantal daartoe bekwame heren die tot
taak hadden de weeskamer te besturen. Zij
werden weesmeesters genoemd.
Een weeskamer behartigt de belangen van
alle wezen. Allen, gelijk arm of rijk. Ook een
halfwees wordt wees genoemd. Ze blijven
wees tot hun 25ste jaar of, in fraai Hollands
gezegd, tot hun mondige jaren. Je was mondig
als je 25 jaar oud was, of als je in het
huwelijk trad voor je 25ste verjaardag.
Het feit dat niet alleen de kinderen die beide
ouders verloren hadden wees genoemd werden,
maar ook de kinderen van wie één ouder
overleden was, maakt duidelijk dat velen van
hen geregistreerd staan in de archieven van
de weeskamer. Immers met de niet zo hoge
leeftijdsverwachting en vele sterfgevallen in
het kraambed, zullen er veel minderjarigen,
jongelieden, al voor hun 25ste jaar een van
hun ouders verloren hebben.
Erfdeel
Als een van de ouders overleed en er waren
nog onmondige kinderen dan was de overgebleven
ouder verplicht zich te melden
bij de weeskamer. Hij werd daartoe zelfs
geciteerd, gedagvaard. De kinderen werden
dan ‘ten weesboeke’ gebracht. De weeskamer

Deel van een boedelbeschrijving uit een boek van de weeskamer van Heemstede. Foto: Paul Maessen.
noteerde de namen van de kinderen met hun
leeftijden en tevens wat hun vaderlijke of
moederlijke erfdeel moest zijn. Ook als het
erfdeel heel klein was, werd dit genoteerd. Bij
deze inschrijving in het weesboek en de registratie
van het erfdeel waren meestal twee
familieleden van de eerst overleden vader of
moeder als getuigen aanwezig. De overge-
bleven ouder verklaarde wat het vaderlijk
of moederlijk erfdeel van de kinderen was,
meestal gevolgd door een fraaie zin waarin
de belofte geuit werd de kinderen goed op
te voeden, ze te alimenteren met voedsel en
drank, hen te kleden, te laten leren lezen en
schrijven en een goed vak te laten leren. Alles
naar vermogen en naar stand.
Soms werden de goederen en gelden die de
wezen toekwamen als erfdeel van hun overleden
vader of moeder, ook daadwerkelijk ter
weeskamer gebracht. Ze werden in bewaring
genomen. Gelden werden soms belegd in
obligaties. Van al deze acties werd een nauwkeurige
administratie bijgehouden. Soms
mocht de weduwe of weduwnaar de gelden
n
a
h
19

n h
a 20
De weesmeesters van de Haarlemse weeskamer hadden een eigen kamer in het stadhuis. Hier kwamen zij bijeen om te vergaderen en de administratie te verrichten en werd hun archief opgeslagen.
Tekening door Joost Daarns uit 1770 (NHA 53-000495 M).
onder zich houden. Hij of zij beloofde dan
aan de weesmeesters de kinderen hun erfdeel
uit te betalen als zij tot hun mondige jaren
gekomen zouden zijn.
Als de overgebleven echtgenoot een tweede
huwelijk wilde aangaan moest eerst toestemming
van de weesmeesters verkregen
worden. Hadden de kinderen uit het eerste
huwelijk dan nog rechten op geld, sieraden,
waardepapieren of een deel van de
inboedel, dan lieten de weesmeesters, als
ze dat nodig vonden, een boedelinventaris
opmaken, zodat precies bekend was wat het
kindsdeel was voordat er hertrouwd werd. In
de weeskamerarchieven bevinden zich inderdaad
veel boedelinventarissen. De weeska-
mer is een machtig instituut geweest. Als de
weduwnaar of weduwe met nog minderjarige
kinderen een tweede huwelijk aanging
zonder toestemming te vragen bij de weeskamer,
dan hing een boete en een arbitrale
correctie boven het hoofd.
Genealogisch onderzoek
Als de wezen meerderjarig geworden waren,
gingen zij naar de weesmeesters om hen
te bedanken voor hun goede administratie,
zij verklaarden hun erfdeel te hebben
ontvangen en tekenden voor de ontvangst.
Deze regels van dank werden meestal onderaan
een bladzijde, of in de kantlijn van het
weesboek geschreven. Als een meisje meer-
derjarig was geworden doordat zij voor haar
25ste jaar in het huwelijk was getreden, dan
kwam haar kersverse echtgenoot naar de
weeskamer om het erfdeel op te halen en
de weesmeesters te bedanken. Genealogisch
onderzoek wordt hierdoor weer wat makkelijker
gemaakt; we weten dan met wie
het meisje getrouwd is en de huwelijksdatum
zal korte tijd daarvoor geweest zijn. Als
een jongeman door huwelijk meerderjarig is
geworden wordt nooit vermeld met wie hij
getrouwd is. Mannen treden zelfstandig op,
vrouwen worden vertegenwoordigd door een
voogd, meestal, en zeker in dit geval, door
hun echtgenoot.
De weesmeesters hadden het recht voogden

te benoemen. Alleen voogden hadden het
recht om de administratie van de wezen
te doen. Als de voogden onvoldoende verantwoordelijkheid
toonden, ontsloegen de
weesmeesters de voogden en benoemden
nieuwen. Deze veranderingen werden steeds
in het weesboek bijgehouden. Er zijn veel
arme weeskinderen geweest, maar ook veel
rijke. Stel een minderjarige erfde van zijn
vader of moeder een deel in een bedrijf, bijvoorbeeld
een touwslagerij, een molen, een
rederij, olieslagerij of anders. De bedrijfsvoering
moest doorgaan en de weesmeesters
konden nu eisen dat de voogden over
de minderjarige wees of halfwees ieder jaar
‘rekening en bewijs’ kwamen doen op de
weeskamer. Ook dit werd nauwkeurig opgetekend
en zo kan de onderzoeker een beeld
krijgen van de financiële beslommeringen
en de soort handel of bedrijvigheid van de
voorouders.
Als er zoiets triests gebeurde dat beide ouders
gelijk overleden of heel kort na elkaar en de
kinderen nog niet in het weesboek waren
opgenomen, dan riepen de weesmeesters de
naaste familieleden van de overleden ouders
op om ter weeskamer te verschijnen. In de
ordonnantie staat: ‘dan zullen de twee oudsten,
naasten en bekwaamsten, zowel van
vaders als moeders zijde, beide poorters van
de stad, de kinderen bij de weeskamer ten
weesboeke brengen’.
Het kon zijn dat een wees vader of moeder
verloren had, maar dat zijn grootouders nog
in leven waren. Als de grootouders dan later
stierven, traden weesmeesters voor de kinderen
op om te zorgen dat zij hun gerechte
erfportie kregen. Dat geldt natuurlijk voor
alle erfenissen waar de kinderen nog een
deel van zouden krijgen, van ooms of tantes,
misschien een legaat. Zo kunnen veel genealogische
relaties in het weesboek gevonden
worden.
Akte van seclusie
Als ouders na hun overlijden geen bemoeienis
van de weeskamer wensten, dan kon dat,
maar zij moesten dit beiden voor hun overlijden
hebben vastgelegd middels een akte
van seclusie. Seclusie betekent uitsluiting.
Vaak staat deze seclusie als een onderdeel in
een testament beschreven, maar de akte van
seclusie kon ook apart worden opgemaakt,
hoewel dit niet veel voorkomt.
Na het overlijden van de man of de vrouw,
met achterlaten van minderjarige kinderen,
moest de overgebleven ouder naar de weeskamer
komen, ook als de akte van seclusie
was opgemaakt. Deze akte van seclusie, of
het testament waarin de uitsluiting van de
weeskamer beschreven stond, werd dan aan
de weesmeesters getoond. De secretaris van
de weeskamer noteerde dit en schreef erbij op
welke datum en voor welke notaris of welk
gerecht de akte gepasseerd was. Daarna hadden
de weesmeesters geen enkel contact meer
met de nagelaten wezen of zeggenschap over
de hun toekomende nalatenschap.
Voor genealogisch onderzoek is hier toch
nog wel een lichtpuntje. Als de naam van de
notaris genoemd is, kunnen we het protocol
van die notaris eens nader gaan bekijken. Het
was gebruikelijk dat families hun leven lang
naar hetzelfde notariskantoor gingen. Het
is dus de moeite waard om eens te zoeken of
de familie nog andere aktes bij deze notaris
heeft laten passeren: bijvoorbeeld huwelijkse
voorwaarden, een koopakte, procuraties of
attestaties.
Men kan zich afvragen of het de beter gesitueerden
zijn die de weeskamer uitsluiten, of
juist niet. Als onderzoeker kun je dit van tevoren
niet weten. Het is wel zo dat veel notarissen
de akte van seclusie bijna als standaard
aanboden aan testateuren. Zo zie je vaak dat
jonggehuwden een mutueel testament laten
maken, een testament op de langstlevende en
dat een van de laatste alinea’s luidt: ‘waar ook
mijn sterfplaats zal komen te vallen ik secludeer
alle weeskamers en weesmeesters’. Men
kan ook juist doelbewust niet de weeskamer
secluderen omdat men liever heeft dat er van
overheidswege toezicht blijft op de erfportie
van de kinderen.
Echtelieden die geen bemoeienis van de
weeskamer wensten, benoemden meestal
zelf voogden.
n
a
h
21

n h
a 22
door Marcel Hummelink en Klaartje Pompe
Het krantendagboek van een joodse
gymnasiast
Van juli 1941 tot augustus 1942 verzamelt Leo Snijders, een joodse leerling van het Stedelijk Gymnasium Haarlem, systematisch alle
krantenartikelen die betrekking hebben op de oorlog en de Duitse bezetting.
Die plakt hij in drie schriften, die hij zijn
‘krantendagboek’ noemt. Zo ontstaat een
verzameling van meer dan 400 knipsels die
samen een beklemmend beeld geven van
alle overheidsmaatregelen die het leven van
deze veertienjarige gymnasiast beheersten
en bepaalden – en die hem uiteindelijk ook
fataal zouden worden.
Leo Snijders is de enige joodse leerling van
het Stedelijk Gymnasium Haarlem die de
Tweede Wereldoorlog niet overleefde en één
van de circa 18.000 Nederlandse kinderen die
in deze periode het slachtoffer werden van de
Duitse rassenpolitiek. Dankzij een schenking
van zijn vroegere buurjongen is het krantendagboek
van Leo Snijders nu in het bezit
gekomen van het Noord-Hollands Archief.
Stedelijk Gymnasium
Aan de hand van archiefstukken en getuigenissen
is het korte leven van Leo Snijders
nog in grote lijnen te reconstrueren. Leonard
Arnold Jacques Snijders werd op 5 april 1927
De drie ‘krantendagboeken’. Foto: Paul Maessen.
in Haarlem geboren. Hij was het enige kind
van Jakob Snijders, ambtenaar op de griffie
van de Provincie Noord-Holland, en Helena
Snijders-Zwart. 1 Met zijn ouders woonde
1 Jakob Snijders (Enkhuizen 29.11.1887- Auschwitz
31.8.1942) en Helena Zwart (Rotterdam
15.3.1893-Auschwitz 31.8.1942) trouwden op 19 oktober
1922 in Enkhuizen. Jakob Snijders woonde en werkte toen
al enige tijd in Haarlem: na een eerder dienstverband bij
de Raad van de Arbeid in Alkmaar was hij op 18 oktober
1920 als klerk in dienst getreden bij de Provincie Noord-
Holland. Vanaf 1 januari 1939 werkte hij als commies.
NHA, Archief Provinciaal Bestuur, 1851-1943, inv.nr.
2136.

Panoramafoto van leraren en leerlingen van het Stedelijk Gymnasium, december 1939. Leo Snijders (met baret) zit vooraan zesde van rechts.
hij eerst aan de Krelagestraat 36 zwart en
daarna, vanaf 1936, aan de Schouwtjeslaan
53 zwart in Haarlem. 2 Leo volgde openbaar
lager onderwijs aan de Prins Hendrikschool.
De directeur van deze school typeerde hem in
1939 met de woorden ‘eerzuchtig, goed karakter,
goed gedrag’ en vond hem een goede
kandidaat voor het Stedelijk Gymnasium. 3
Nadat hij met succes het toelatingsexamen
voor deze school had afgelegd, werd Leo - op
grond van zijn eenvoudige afkomst - in klas
1B geplaatst. Op de groepsfoto die enkele
maanden na zijn toelating van alle leerlingen
van het gymnasium werd gemaakt, zit
hij helemaal vooraan, naast zijn klasgenoot
Joost Levenbach (zie de afbeelding hierboven).
Leo zat nog in de eerste klas van het gymnasium
toen het Duitse leger Nederland binnenviel
en na een korte oorlog bezette. Deze
2 Bevolkingsregister Haarlem, Huizenkaarten 1910-1950,
fiche 449 en 766. De gezinskaart van het gezin Snijders is
net als sommige andere gezinskaarten uit de oorlogsperiode
verloren gegaan.
3 NHA, Rector van het Stedelijk Gymnasium te Haarlem,
1873-1981, inv.nr. 378.
Leo Snijders in december 1939. Uitsnede uit een foto van alle leerlingen en medewerkers van het Stedelijk Gymnasium.
n h
a 23

n
a
h
24
Kop van ‘Het Joodsche Weekblad. Uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam van 7 augustus 1942’, voorzien van veelzeggend commentaar in potlood. Uit het derde deel van het krantendagboek.
Foto: Paul Maessen.
gebeurtenissen hadden niet onmiddellijk
invloed op zijn schoolprestaties: in de zomer
van 1940 ging hij met hoge cijfers over naar
de tweede klas. In het volgende schooljaar
haalde hij echter veel onvoldoendes, zodat hij
in de zomer van 1941 niet werd bevorderd. 4
Deze inzinking in zijn schoolprestaties werd
wellicht mede veroorzaakt door de toenemende
discriminatie waarmee Leo als jood-
4 NHA, Stedelijk Gymnasium, inv.nr. 617 en 618.
se jongen werd geconfronteerd. Het gezin
Snijders was namelijk lid van de Haarlemse
Nederlands-Israëlitische gemeente 5 en
was ook joods volgens de definitie die de
Duitse bezettingsmacht hanteerde. Nadat
Leo in november 1940 had meegemaakt hoe
de joodse leraren van het gymnasium werden
verwijderd, zag hij in februari 1941 hoe
zijn vader, na een dienstverband van meer
5 NHA, archief N.I. Gemeente, inv.nr. 44.
dan twintig jaar, vanwege zijn joodse achtergrond
werd ontslagen bij de Provincie
Noord-Holland. 6 Vanaf april 1941 werden
de Haarlemse joden bovendien geweerd uit
allerlei openbare gelegenheden. Tegen deze
sombere achtergrond begon Leo in de zomer
van 1941 krantenknipsels en distributiebescheiden
te verzamelen.
6 NHA, 18 Provinciaal Bestuur, 2138.

Plakboek
Een paar oude kranten en enkele inmiddels
verlopen bonnen en bonkaarten vormden
eind juli 1941 een mooi begin voor een
plakboek. Vanaf die tijd verzamelde Leo alle
krantenartikelen die betrekking hadden op
de distributie van levensmiddelen en brandstoffen,
op het verloop van de oorlog, op
de houding van de Nederlandse bevolking
tegenover de Duitse bezettingsmacht en op
de discriminatie van de joodse minderheid.
Die plakte hij, samen met de distributiebescheiden
die hij overhield, in een groen,
gelinieerd schoolschrift dat hij zijn ‘krantendagboek’
noemde. Nadat hij dit schrift
van kaft tot kaft had volgeplakt, ging hij
van december 1941 tot juni 1942 door in een
tweede schrift. Ten slotte volgde ook nog een
derde schrift, dat hij gebruikte tot augustus
1942, toen zijn verzameling noodgedwongen
eindigde. Tegen die tijd bevatte zijn
krantendagboek enkele tientallen bonnen en
bonkaarten en meer dan vierhonderd krantenartikelen.
In zijn plakboeken nummerde Leo de distributiebescheiden,
die veelal op zijn eigen
naam stonden, met Romeinse cijfers. Daarbij
gaf hij soms ook aan wat men op bepaalde
bonnen had kunnen kopen: 1 ei, 1 ons
boter, 1/8 brood. De krantenknipsels, die
hoofdzakelijk afkomstig waren uit Haarlems
Dagblad en de Haarlemsche Courant, 7 num-
7 Haarlems Dagblad verscheen vanaf mei 1942, als gevolg
van een gedwongen fusie met De Oprechte Haarlemsche
merde hij doorlopend in Arabische cijfers.
Daarbij onderstreepte hij soms een zin of
verwees hij naar een ander knipsel uit zijn
verzameling. Heel sporadisch voorzag hij
de artikelen ook van kritisch commentaar.
Zijn subtiele ingreep in de ondertitel van
Het Joodsche Weekblad, een uitgave van de
Joodse Raad voor Amsterdam, is daar een
opvallend voorbeeld van: door er drie letters
aan toe te voegen, heeft hij de woorden
‘Joodsche Raad’ veranderd in ‘Joodsche
VerRaad’ (zie de afbeelding hiernaast).
Joodsch Lyceum
Afgezien van deze zeldzame kritische signalen,
laat het krantendagboek weinig zien
van de gevoelens en gedachten die de artikelen
bij Leo hebben opgeroepen, terwijl
ook zijn dagelijkse leven vrijwel geheel
buiten beeld blijft. Bij hoge uitzondering
meldt hij in het voorjaar van 1942 dat hij
in Den Haag is aangehouden bij een kofferonderzoek.
Dat gebeurde kennelijk toen
hij met de andere leerlingen van het Joods
Lyceum van Haarlem op schoolreis was. Leo
bewaarde namelijk zijn aanvraag voor een
schoolreisvergunning voor 29 en 30 april
1942. Bovendien blijkt uit andere bronnen
dat hij vanaf augustus 1941, net zoals de
Courant, onder de titel Haarlemsche Courant. Behalve uit
deze Haarlemse dagbladen bevat het plakboek ook enkele
knipsels uit Het Joodsche Weekblad, het tijdschrift van de
Joodse Raad, en uit het Het Nationale Dagblad, de krant
van de NSB. Daarnaast heeft Leo ook enkele brochures
en officiële aankondigingen in zijn krantendagboek
opgenomen.
andere joodse leerlingen, niet meer naar het
Stedelijk Gymnasium mocht. 8 Vanaf begin
oktober 1941 bezocht hij daarom het Joods
Lyceum, een openbare school voor joodse
leerlingen die geopend werd aan de – door de
Duitse bezetter tot Schouwburgstraat omgedoopte
9 - Wilhelminastraat 43a. Op een klassenfoto
uit dat jaar zien we hem temidden
van de andere leerlingen van de tweede klas
(zie de afbeelding op pagina 26). Kennelijk
moest Leo die klas overdoen vanwege zijn
slechte resultaten in het voorgaande jaar.
Hoewel dit zijn cijfers ten goede lijkt te zijn
gekomen, 10 werd hij zodoende ook gescheiden
van Joost Levenbach, de enige andere
leerling uit klas 2B van het gymnasium die de
gedwongen overstap maakte naar het Joods
Lyceum. In Leo’s krantendagboek zoekt men
tevergeefs naar sporen van dit alles: het enige
teken van zijn verblijf aan het Joods Lyceum
vormen twee passages die hij had moeten
verwijderen uit een geschiedenisboek.
Abrupt einde
Ook het gedwongen vertrek van de familie
Snijders uit Haarlem is slechts indirect in
het krantendagboek terug te vinden. De min
of meer chronologisch geordende reeks kran-
8 Zie de lijst van joodse leerlingen die krachtens
aanschrijving d.d. 28-8-1941 het onderwijs aan het
Stedelijk Gymnasium Haarlem niet meer mochten volgen.
NHA, Archief Gemeente Haarlem, 5e afd., 1941, A/23A.
9 De Wilhelminastraat heette van 26 maart 1942 tot 8 mei
1945 de Haarlemse Schouwburgstraat.
10 Zie het cijferboekje voor klas 2 in NHA 3042 inv. nr. 4. Dit
cijferboekje geeft alleen cijfers voor de vakken Nederlands
en geschiedenis.
n h
a 25

n h
a 26
Klas 2 van het Joods Lyceum Haarlem, schooljaar 1941-1942. Zittend als tweede van links: Leo Snijders.
tenartikelen eindigt abrupt op 22 augustus
1942, aan het eind van de zomer en vlak
voor het begin van het nieuwe schooljaar.
De krant van die zaterdag heeft Leo nog
verwerkt, maar kort daarna moest hij zijn
krantendagboek noodgedwongen achtergelaten
bij de buren aan de Schouwtjeslaan.
Maandag 24 augustus kreeg de familie namelijk,
net zoals 647 andere Haarlemse joden,
het bericht dat zij zich al de volgende dag
moest melden bij de rooms-katholieke jongensschool
op de hoek van de Westergracht
en de Leidsevaart, om elders tewerkgesteld
te worden. 11 Daarmee behoorden Leo en zijn
ouders tot de eerste grote groep Haarlemse
Joden die zouden worden gedeporteerd.
Hoewel de buren hen dringend vroegen
om onder te duiken op een veilig adres in
de Haarlemmermeerpolder, besloten Jakob
Snijders en Helena Snijders-Zwart om zich
samen met Leo op het aangegeven tijdstip te
11 J. Temminck, ‘Vertrokken onbekend waarheen. De
Haarlemse joden in de Tweede Wereldoorlog’ in Jaarboek
Haerlem 1995 (Haarlem 1996) 158.
melden. Zij wilden niet van hun enig kind
gescheiden worden, zoals van onderduikers
werd verlangd. Bovendien verwachtten zij,
zoals vele anderen, dat hun meegaande en
optimistische opstelling hen uiteindelijk de
minste problemen zou opleveren. In allerijl
werd daarom een aantal spullen, waaronder
ook Leo’s plakboek, in bewaring gegeven
bij verschillende mensen in de straat.
Jakob Snijders, die zijn hele leven achter een
bureau had gewerkt, toonde de buren nog
zijn nieuwe werkschoenen: die stonden op

de korte lijst bezittingen die hij mee mocht
nemen. Op dinsdag 25 augustus liep het
gezin, vergezeld door hun buurvrouw, met
een bescheiden koffer naar de meldplaats
bij de school hoek Westergracht-Leidsevaart,
waar een emotioneel afscheid volgde. 12
Op transport
De meldplaats in Haarlem bevond zich vlak
bij het rangeerterrein van de spoorwegen,
waarvandaan een trein de mensen verder zou
vervoeren. Na een lange wachttijd in de jongensschool
werd de familie Snijders uiteindelijk
in het holst van de nacht samen met
176 andere Haarlemse joden naar Westerbork
vervoerd. Vanuit Westerbork werd het gezin
al twee dagen later weer op transport gezet,
verder naar het oosten. 13 ‘Transport 14’,
waartoe Leo en zijn ouders behoorden, was
een van de achttien transporten die in het
Poolse Kozle of Kosel tot stilstand werden
gebracht. Daar werden de gezonde mannen
tussen de 15 en 50 jaar gedwongen om uit te
stappen: zij zouden in en om Kosel dwangarbeid
moeten verrichten. Met de rest van
de mensen nog aan boord, zetten de treinen
zich dan weer in beweging. De overlevenden
van deze ‘Koselgroep’ vertelden later over
de geweldige consternatie die deze plotselinge
scheiding veroorzaakte: “Toen we eruit
12 Mededelingen van Leo’s vroegere buurjongen en
buurmeisje. 4 mei 2009 is een plaquette ter herinnering
aan de gedeporteerde joden ingemetseld in de ‘nieuwe’
Bavoschool.
13 Temminck, Jaarboek Haerlem 1995 (Haarlem 1996)
159-160 en mededeling Herinneringscentrum Kamp
Westerbork.
Laatste pagina van het krantendagboek. De artikelen zijn afkomstig uit de ‘Haarlemsche Courant’ van 22 augustus 1942. Foto:
Paul Maessen.
waren, hoorden we de vrouwen gillen: Het is
niet waar! Het is niet waar!”, zo vertelde één
van hen later. 14
14 Geciteerd in Dr. L. de Jong, Het Koninkrijk der
Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 8 tweede helft
Ook Leo Snijders werd op deze manier van
zijn ouders gescheiden. Hij was een half jaar
tevoren vijftien geworden, terwijl zijn vader
de vijftig al enige jaren was gepasseerd.
(’s Gravenhage 1978) 789.
n h
a 27

n h
a 28
Leo was dus de enige uit het gezin die voor
dwangarbeid in aanmerking kwam. Terwijl
hij in Kosel moest achterblijven, eindigde de
reis voor zijn ouders pas in Auschwitz. Daar
werden Jakob Snijders en Helena Snijders-
Zwart direct na aankomst op 31 augustus
vermoord. 15 Waar Leo vervolgens te werk
is gesteld is niet bekend en waar hij korte
tijd later overleed is ook niet duidelijk.
Community Joods Monument houdt het op
Midden-Europa, terwijl elders Auschwitz,
Biala Malopolska en Sakrau als overlijdensplaatsen
worden genoemd. Zijn officiele
overlijdensdatum werd na de oorlog bij
benadering vastgesteld op 30 april 1943, nog
geen maand na zijn zestiende verjaardag. 16
Na de deportatie van de familie Snijders bleef
Leo’s krantendagboek, samen wat andere
spullen die zijn ouders bij hen in bewaring
hadden gegeven, bij de buren aan de
Schouwtjeslaan. Na de oorlog, toen duidelijk
werd dat de familie niet terug zou komen,
haalde een erfgenaam de meeste van deze
spullen op. De buurjongen, die erg begaan
was met het lot van de familie Snijders, 17
mocht Leo’s plakboek echter als aandenken
15 Informatie Nederlandse Rode Kruis, archief
Oorlogsnazorg. De overlijdensdatum is na de oorlog
vastgesteld.
16 Informatie Nederlandse Rode Kruis, archief
Oorlogsnazorg. De overlijdensdatum is na de oorlog
vastgesteld.
17 Deze buurjongen was pas vier jaar oud toen Leo Snijders
en zijn ouders uit Haarlem werden weggevoerd. Hoewel
hij Leo en zijn ouders nauwelijks had gekend, voelde hij
zich door de verhalen van zijn ouders en van zijn oudere
zuster nauw met hen verbonden. Mededelingen van de
buurjongen en het buurmeisje.
houden. Op zoek naar een goede, blijvende
bestemming voor dit bijzondere document,
schonk hij het krantendagboek in juni 2011,
bijna zeventig jaar nadat Leo eraan was
begonnen, aan het Noord-Hollands Archief.
Marcel Hummelink is geschiedenisleraar aan het
Stedelijk Gymnasium Haarlem.
Klaartje Pompe is afdelingsmanager beheer van
het Noord-Hollands Archief.
Geraadpleegde bronnen
Archieven
§ Archief Stedelijk Gymnasium Haarlem.
§ Archief Gemeente Haarlem, 5e afd., 1941,
A/23A.
§ Archief van de Rector van het Stedelijk
Gymnasium, 1873-1981.
§ Collectie van L.A.J. Snijders te Haarlem,
1941-1942.
§ Collectie van prof. Dr. A.E. Cohen
betreffende het Joods Lyceum te Haarlem,
1941-1943.
Mondelinge en schriftelijke
mededelingen
§ De vroegere buurjongen en het vroegere
buurmeisje van de familie Snijders.
§ Anneke Nieuwenhuijs, klasgenoot van
Leo Snijders aan het Stedelijk Gymnasium.
§ Corrie Schogt-Frenkel, klasgenoot van Leo
Snijders aan het Joods Lyceum Haarlem.
§ Herinneringscentrum Kamp Westerbork.
Raymund Schutz, Rode Kruis Oorlogs-
nazorg.
Literatuur
§ Frijhoff, W.T.M. e.a., Tempel van
Hovaardij: zes eeuwen Stedelijk
Gymnasium Haarlem (Haarlem 1990).
§ Jong, L. de, Het Koninkrijk der
Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog
(’s-Gravenhage 1969-1994).
§ Luijters, Guus en Aline Pennewaard, In
Memoriam. De gedeporteerde en
vermoorde Joodse, Roma en Sinti
kinderen 1942-1945 (Amsterdam 2012).
§ Temminck, J.J., ‘Vertrokken onbekend
waarheen. De Haarlemse joden in de
Tweede Wereldoorlog’ in Jaarboek
Haerlem 1995 (Haarlem 1996) 139-171.
§ Wagt, W. de, Joods Haarlem: een
topografie van hoop en herinnering
(Wormer 2005).
§ http://virtueletochten.noord-hollands-
archief.nl/
§ www.communityjoodsmonument.nl
§ www.joodshaarlem.nl

door Dick van Gijlswijk
Haarlemse onderwijzersbenoemingen in de
17de en 18de eeuw
Wie in de 17de en 18de eeuw onderwijs wilde geven in Haarlem, moest aan verschillende formaliteiten voldoen. Dat was in de regelin-
gen voor het onderwijs uit 1675 en later 1746 en 1757 vastgelegd.
Het college van curatoren van de Latijnse en
andere scholen toetste onderwijsgevenden
die een verzoek hadden ingediend om in
de stad les te mogen geven op hun vakbekwaamheid.
De betreffende kandidaten
moesten zich ook nog bij de kerkenraad
melden om te bewijzen dat hun kennis van
de gereformeerde religie voldoende was. De
kerkenraad gaf daar een bewijs voor af. De
raad rangschikte de schoolmeesters naar hun
kennisniveau van de gereformeerde religie
zoals een brief uit 1757 aan het stadsbestuur
laat zien. Het college van curatoren zond een
voordracht naar het stadsbestuur, dat bijna
altijd zijn goedkeuring aan de benoeming
hechtte. Deze procedure gold voor de rector
en praeceptoren van de Latijnse school, de
particuliere schoolmeesters, de stadsschoolmeesters
en de matressen (houdsters van
de zogenaamde kleinkinder- ofwel kleuterscholen).
De schoolmeesters in de weeshuizen werden
voorgedragen door hun bestuur; het stadsbestuur
keurde die benoeming goed.
De drie formulieren van
enigheid
De benoemingsprocedure was dan nog
niet afgerond. Predikanten, ouderlingen en
schoolmeesters moesten conform de artikelen
54 en 55 van de kerkorde de drie formulieren
van enigheid ondertekenen. Deze drie
belijdenisgeschriften waren: de Heidelbergse
Catechismus, opgesteld door Zacharias
Ursinus en Caspar Olevianus in 1563; de
Nederlandse geloofsbelijdenis, opgesteld
door Guido de Brès in 1561 en de Dordtse
Leerregels, opgesteld door de Synode van
Dordrecht in 1618 en 1619. Deze verplichting
werd in de steden van de Republiek der
Verenigde Nederlanden aan hen opgelegd
nadat de Synode van Dordrecht in 1618-1619
was gehouden.
Twee archiefstukken uit het Noord Hollands
Archief laten zien dat het Haarlemse stadsbestuur
tot 1795 deze verplichting oplegde aan
iedere onderwijsgevende binnen de stadsmuren.
Dit in tegenstelling tot de praktijk
elders, waar in een aantal gevallen niet meer
de hand werd gehouden aan deze maatregel.
De eed die daarbij hoorde had de volgende
strekking. De te benoemen onderwijsgevende
verklaarde dat de drie formulieren in overeenstemming
waren met het woord van God
en dat hij of zij de leer van de Nederlandse
Gereformeerde Kerk zo getrouw mogelijk,
naar de eisen van het beroep, aan de leerlingen
overbracht op straffe van uit de school
te worden gezet. De uitvoering van deze verplichting
tot ondertekening van de drie formulieren
van enigheid verliep in het begin
niet zonder problemen. Spaans vermeldt in
haar publicatie ‘Haarlem na de Reformatie’
dat de classis in Haarlem de ondertekening
onder eigen verantwoordelijkheid wilde
organiseren. Het stadsbestuur was het daar
niet mee eens omdat het zelf verantwoordelijk
was voor een aantal benoemingen.
De Staten van Holland bepaalden dat de
onderwijsgevenden de formulieren moesten
n h
a 29

n h
a 30
ondertekenen in aanwezigheid van afgevaardigden
van het stadsbestuur. De eis om de
formulieren van enigheid te ondertekenen
had tot gevolg dat nog niet gereformeerde
leerkrachten hun baan verloren ofwel alsnog
overgingen tot de gereformeerde religie.
Vanaf 23 maart 1620 waren alle onderwijsgevenden
verplicht de drie formulieren van
enigheid te ondertekenen. De eerste die dat
deed was Duijst van Voorhout, die rector van
de Latijnse school was geworden nadat rector
Schrevelius was ontslagen omdat hij de
ondertekening had geweigerd. De laatste die
de formulieren ondertekende was Willemina
Margreta Roessing. Zij deed dit op 20 december
1795.
De eed van zuiverheid
Leerkrachten kregen in de tweede helft
van de 18de eeuw ook nog met een tweede
maatregel te maken. Stadhouder Willem IV
had op 11 november 1747 een rapport over
het begeven van ambten en een verbetering
van de procedures naar de Staten van
Holland gestuurd. Hij schreef daarin dat
het vergeven van enkele openbare functies
in Rotterdam niet volgens de regels was
verlopen. Rotterdam was overigens niet de
enige stad waar dat was geschied. Het had
bij de burgers van de stad veel onrust verwekt.
Maatregelen om het misbruik tegen
te gaan werden niet tijdig genomen en het
gevolg was dat de onrust in de stad voortduurde.
De stadhouder wilde de gemoederen
tot bedaren brengen en stelde voor om de
Portret van Theodorus Schrevelius (Dirk Schrevel), geboren Haarlem 1572, overleden Leiden 1653. Rector van de Latijnsche School
te Haarlem, 1600-1624, Vroedschap, 1607-1618, geschiedschrijver. Gravure van Jac. Matham naar een schilderij van Frans Hals.

eeds bestaande eisen uit 1675 aan te passen
om verder misbruik te voorkomen. De
Staten van Holland stuurden op 23 januari
1748 een nadere resolutie naar de steden met
een aantal voorschriften. In deze resolutie
werden drie categorieën van functionarissen
onderscheiden, voor elke categorie was
een afzonderlijk eedsformulier vastgesteld.
Blijkens het uittreksel uit het memoriaal van
burgemeesters en bestuurders van 5 maart
1748 moest iedereen die in het voorafgaande
jaar was aangesteld de eed afleggen. Alle
betrokken functionarissen moesten verklaren
dat zij naar eer en geweten op geen enkele
wijze waren bevoordeeld om aangesteld
te worden in hun specifieke functie en zelf
ook geen pogingen hadden ondernomen om
deze functie anders dan op de voorgeschreven
wijze te verkrijgen. De stadsbestuurders
waren het eerst aan de beurt om de eed af te
leggen. Leden van het college van curatoren
legden de voorgeschreven eed af op 11 maart
1748. De onderwijsgevenden behoorden tot
de derde categorie van functionarissen die
daarvoor in aanmerking kwamen. Zij legden
later in het jaar de eed van zuivering af in
handen van de burgemeesters.
Ook de schoolmeesters van het rooms-katholieke
armenhuis en het weeshuis moesten
naderhand de eed van zuivering afleggen.
Het stadsbestuur had de regenten van het
weeshuis laten weten dat iedere functie
waarbij het betrokken was voor het afleggen
van de eed van zuivering in aanmerking
kwam. Het stadsbestuur erkende dat het de
resolutie van de Staten in de meest ruime zin
had geïnterpreteerd.
De Bataafse Republiek
Het ondertekenen van de drie formulieren
van enigheid werd in 1795 stopgezet. Het
stadsbestuur had over dit onderwerp advies
gevraagd aan het college van curatoren. Dat
schreef dat het examineren in Theologicus,
zoals het onderzoek door de Kerkenraad
werd genoemd, en het verbod dat katholieke
schoolmeesters en matressen (onderwijzeressen)
geen onderwijs mochten geven in
de stad, strijdig was met de beginselen van
vrijheid en daarom van onnut was geworden.
In het bestaande reglement uit 1785 moesten
alle artikelen worden aangepast die met het
vrijheidsbeginsel in strijd waren.
De invoering van het nieuwe regime betekende
dat katholieke onderwijsgevenden
zich nu ook als zelfstandig onderwijsgevende
in de stad mochten vestigen. Zij werden wel
verplicht lid te worden van het schoolmeestersgilde.
Het aantal onderwijsgevenden in
de stad kon daardoor boven het gestelde
maximum uitkomen. Dit was een doorn
in het oog van het schoolmeestersgilde. Zij
wezen er in een brief van 4 maart 1795 op dat
door de toestroom van leerlingen in de stadsarmenscholen
de concurrentie al veel groter
was geworden. Het gilde stelde voor om
het aantal plaatsen voor particuliere onderwijsgevenden
tot zes te beperken en ook
de schoolmeester van het Lutherse armenhuis
onder de bepalingen te laten vallen en
hem te verplichten lid te worden van het
schoolmeestersgilde, net zoals dat voor de
rooms-katholieke schoolmeesters het geval
was. Zij vroegen ook of het verbod op het
geven van schrijfonderwijs door matressen
kon worden gehandhaafd. De curatoren kwamen
het gilde niet erg tegemoet. Het college
stelde het aantal onderwijsgevenden voor
Franse en Nederduitse scholen vast op tien
en gaven aan dat indien nodig, zij van dit
aantal konden afwijken. Deze onderwijsgevenden
mochten leerlingen van alle gezindten
onderwijs geven, het leren lezen, schrijven
en rekenen was immers de hoofdzaak.
Het onderwijs in de religie was eerder de
taak van de desbetreffende representanten.
De Lutherse schoolmeester werd evenmin
verplicht om lid te worden van het gilde. Dat
kwam omdat hij een contract had afgesloten
dat geen ruimte bood voor deze verplichting.
Wanneer het afliep of een ander de vacature
zou gaan opvullen werd dit punt opnieuw
in ogenschouw genomen. De curatoren
beloofden wel dat het verbod aan matressen
om schrijven te leren streng zou worden
gehandhaafd. Het college van curatoren had
overigens de ambitie, na overleg met het
stadsbestuur, om opengevallen plaatsen te
blokkeren en weer tot een voordracht voor
benoeming van onderwijsgevenden over te
gaan als het aantal onder het maximum was
gedaald.
Na bijna twee eeuwen was een einde gekomen
aan de ondertekening van de formulieren
van enigheid en ook aan het afleggen van
de eed van zuiverheid.
n
a
h
31

n h
a 32
De procedure om je als onderwijsgevende in
de stad te mogen vestigen veranderde echter
niet. Het college van curatoren en later de
plaatselijke schoolcommissie bleven in eerste
instantie verantwoordelijk voor de voor-
dracht van onderwijsgevenden die in de stad
onderwijs mochten geven. Het stadsbestuur
besliste uiteindelijk of de benoeming werd
geformaliseerd.
Pagina’s uit het register van onderwijsgevenden die de drie formulieren van enigheid hebben ondertekend. Foto: Dick van Gijlswijk.
Dick van Gijlswijk is lid van de Historische
Werkgroep van de Historische Vereniging
Haerlem.