voor een PDF van de binnenkant - Ravon

18 6(3) 2004
Een lang weekend
Poldervissen
Fabrice Ottburg
In het najaar van 2002 organiseerde
de RAVON Werkgroep Poldervissen
twee bijzondere activiteiten: op vrijdag
4 oktober vond een symposium plaats
"Poldervissen wegen onder water –
Van beleidsstatus naar bescherming en
beheer". Aansluitend werd op 5 en
6 oktober het jaarlijkse RAVON vissenweekend
gehouden.
Het was de eerste keer dat een symposium werd georganiseerd
dat zich speciaal richtte op vissen die voorkomen
in de Nederlandse polderwateren.
Op de vooraankondiging waren zes gastsprekers vermeld
die ingingen op ‘poldervissen en regelgeving’, ‘de
Kader Richtlijn Water’ en ‘Polders, polderwateren en
vissen’. Er was een grote belangstelling vanuit diverse
organisaties, die zich uitte in een hoge opkomst van ruim
150 geïnteresseerden, het symposium bleek daarmee
duidelijk in een behoefte te voorzien. Gezien het prettige
verloop van de dag, de vele reacties uit de zaal en de complimenten
achteraf, kan geconcludeerd worden dat het
symposium geslaagd was in zijn opzet.
Het einde van de symposiumdag was tevens het startschot
van het vissenweekend. Een groep van circa 35 deelnemers
trok vanuit zalencentrum ‘De Brug’ richting uitvalsbasis
"De rokende turf" in Sluipwijk, midden in de
Reeuwijksche Plassen. Van vrijdagavond tot zondagmiddag
hebben experts, amateurs, liefhebbers en ander
gespuis gezocht naar vissen in het oosten van Zuid-
Holland en het westen van Utrecht.
Nadat eerst iedereen had genoten van de lokale chinees,
zijn eten wel te verstaan, is op de eerste avond een kleine
groep gewapend met zaklamp en steeknet op jacht gegaan
naar vissen die zich in de oeverzones ophielden van de
grotere surfplassen (oude veenplassen). Langzaam wadend
door de ondiepe oeverzone viel in het licht van de
zaklamp veel te bespeuren. Zo was het opvallend om
te zien hoeveel possen er in de nacht vanuit de diepere
wateren richting de oever migreren. Maar ook de grote
aantallen Amerikaanse rivierkreeften waren spectaculair.
Nog meer tot de verbeelding sprekend waren de rivierdonderpadden
die zich overdag schuil houden onder de
stenen, maar in de nacht zichtbaar tussen de stenen lagen.
Met een beetje geduld en oefening waren deze dieren
met blote handen te vangen. Na wat oefening gingen
sommigen onder ons de uitdaging aan met riviergrondels.
Dit snelle, ranke beest zorgde voor menige frustratie
en voor natte bovenlijven, maar werd uiteindelijk ook
gevangen.
Ondertussen zaten de achterblijvers in ‘De Rokende turf’
met een goed glas wijn of een biertje van hun drankjes en
van elkaar te genieten. Om hen in de juiste visstemming te
brengen werden er exemplaren vanuit het veld meegenomen
die in tijdelijke aquaria werden geshowd. Zaterdag
begon het echte viswerk. De deelnemers werden opgesplitst
in groepen en elke groep kreeg een deelgebied
toegewezen, waar men naar eigen inzicht kon gaan vissen.
Gezien vanuit de uitvalsbasis in Sluipwijk, is er gevist tot
in de noordelijk gelegen ‘Polder de Derde Bedijking’, net
ten zuidwesten van Mijdrecht. De zuidgrens van het
onderzoeksgebied werd gevormd door de rivier de Lek. In
negen van de twaalf vooraf gekozen deelgebieden, zijn
daadwerkelijk bemonsteringen uitgevoerd. Uiteindelijk
leverde dit 52 monsterpunten op. Het vissen gebeurde
middels steeknetten en elektrisch vissen, maar ook met
behulp van een gebbe (lijkt op een duwnet voor garnalen,
maar werd vooral vroeger gebruikt om aasvisjes langs de
oevers te vangen).
In de polders werd natuurlijk jacht gemaakt op de vis in
het logo van de werkgroep, namelijk de ‘grote modderkruiper’.
Helaas is deze soort niet gevangen. Wel zijn er
grote aantallen kleine modderkruipers en kroeskarpers
gevangen. De laatste soort is opvallend vaak aangetroffen
onder dikke tapijten van eendekroos. In totaal zijn er
dertig verschillende vissoorten gevangen, waarvan er achttien
kenmerkend zijn voor polders. Soorten als snoek,
vetje, bittervoorn, rietvoorn, brasem, blankvoorn, aal en
zeelt waren goed vertegenwoordigd.
In de uiterwaarden langs de Lek zijn vooral soorten
gevangen die thuis horen in het dynamische milieu van en
49
Rivierdonderpad
Foto: Fabrice Ottburg

50 18 6(3) 2004

18 6(3) 2004
langs de grote rivieren. Maar ook de zoute optrekkers als
harder en botjes werden gevangen. Zo zijn er tijdens dit
weekend voor het eerst in de Provincie Utrecht in de
uiterwaard de ‘Horde’ (een natuurontwikkelingsplas) twee
zeebaarzen gevangen. De beide (jonge) dieren hebben
inmiddels een eervolle vermelding gekregen in de verspreidingsatlas
‘Van de Utrechtse vissoorten’. Met de
gebbe werden soorten gevangen als serpeling, winde,
sneep, rivierprik, alver en roofblei, maar ook het elektrisch
visapparaat droeg hieraan bij. Hiermee werden overigens
ook hele kleine harders van maximaal twee centimeter
gevangen. De grootte van deze visjes maakte duidelijk dat
de voortplanting wel in de aanwezige meestromende
nevengeulen moest plaats vinden. Ook was het leuk om
het schepnet op de harde bodem te plaatsen van de uiterwaardplas
en vervolgens hard rennend 40 à 50 meter af
te leggen. Deze methode leverde tientallen botjes op.
Een ander juweel op de kroon was de vangst van een
kopvoorn. Al met al was de eerste dag zeer succesvol en
heeft alleen het regenachtige weer ons tegen gezeten.
Door een kleine communicatiestoornis, was de organisatie
genoodzaakt om de gasten op de tweede avond
wederom te laten genieten van de culinaire kwaliteiten van
de lokale chinees. De avonduren werden voornamelijk
gespendeerd aan het op naam brengen van gevangen soorten
als sneep, serpeling en windes, het maken van foto’s
en film en uiteraard goede gesprekken en de nodige gezelligheid.
Op zondag, de derde en laatste dag, waren de weergoden
ons beter gezind. Onder een stralende zon ging iedereen
weer op pad. Zoals de ongeschreven traditie dit voorschrijft
zijn de goede locaties van de vorige dag door
andere groepen bezocht. Halverwege de zondag ging
iedereen nog eenmaal naar ons gezamenlijk onderkomen
om de boel op te ruimen en om van iedereen afscheid te
nemen. Om nu van u afscheid te nemen gebruik ik de
gedenkwaardige woorden die Theo de Jong mij onlangs
toesprak toen hij mij zijn gevoelens verwoorden over dit
geslaagde vissenweekend:
“Met zilte winden over het zoete water”
Fabrice Ottburg
Voorzitter Werkgroep Poldervissen
51
Foto’s pagina 2:
Jan Jeucken vist
electrisch, John
Jeucken
Mulder kijkt toe Jan
De chinees deed
goede zaken Foto’s:

Foto: Rombout van Eekelen
Snoek
52 18 6(3) 2004
Waterbeheer is visbeheer
is natuurbeheer
Gé van Beek
De werkgroep Poldervissen houdt zich
bezig met inventarisatie, beheer en
beleid van poldervissen. Het betreft
vissoorten die voorkomen in poldergebieden,
waaronder soorten als kleine
en grote modderkruiper, bittervoorn
en kroeskarper. Daarnaast komen ook
meer algemene soorten voor in polders.
In deze vissenspecial wordt ingegaan op het beheer van
visgemeenschappen in kleinere wateren. Welke problemen
ondervinden deze vissoorten en hoe kan een beheerder
hier verbetering in brengen? In de artikelen wordt
specifiek ingegaan op enkele aspecten van de gehele
problematiek:
- het beleid (de Kaderrichtlijn Water (KRW), de EG-
Habitatrichtlijn, regionale bescherming en visindex)
- locale strategie (de Visscan)
- migratiemogelijkheden in polders (de Wit-passage)
- vis en overige natuur (vogels en vis)
In vrijwel elk oppervlaktewater zit vis en kan vis komen.
Elke waterbeheermaatregel heeft invloed op de leefomgeving
van de vis en daarmee op de vis zelf. Waterbeheer is
daarmee direct of indirect visbeheer. Vissen vertegenwoordigen
zelf een natuurwaarde (de intrinsieke waarde)
en vormen op hun beurt een voedselbron voor diersoorten
die volledig of deels gebonden zijn aan het water.
Vissen zijn daarmee van invloed op zowel de natuurwaarde
van het watersysteem zelf als de omgeving ervan.
Waterbeheer heeft dus een grote invloed op visbeheer en
natuurbeheer.
Polderland Nederland omvat 300.000 km sloten en
daarbij nog eens vele andere polderwateren waarin vissen
kunnen leven. Peilbeheer van de waterschappen zorgt
voor een adequate aan- en afvoer van water, dit peilbeheer
is echter voornamelijk afgestemd op agrarische belangen.
Voor landbouwgebieden, waarin de meeste polderwateren
liggen, ligt het zomerpeil vaak hoger dan het winterpeil.
In de winter willen de waterschappen overstroming van de
landbouwgronden voorkomen. Middels peilgebiedjes, het
verplaatsen van water en het schoon houden van sloten
kan dit doel goed bereikt worden.
Inmiddels is het duidelijk dat ook andere doelen
gediend kunnen en moeten worden met het waterbeheer
in polders. Hoewel de ecologische functie van water
meer aandacht krijgt, is de functie van deze wateren als
leefgebied voor vissen nog steeds onderbelicht. Vissen
worden beschermd door de visserijwet, de natuurbeschermingswet,
de Flora- en faunawet en de EG-habitatrichtlijn
en de Rode Lijst die onlangs ook een beleidsstatus heeft
verkregen.
Wellicht nog belangrijker dan deze wetgeving is echter
het beheer van de leefgebieden voor vissen.
Vrijwel alle kleinere polderwateren (maar ook de kleinere
oppervlaktewateren in hoger Nederland) vallen buiten
de bestaande en geplande, meer en minder beschermde
natuurgebieden (Vogel- en Habitatrichtlijn en de Ecologische
Hoofdstructuur). Er is dan ook geen verplichting
voor het produceren van een beheerplan. Binnen de
Kaderrichtlijn Water (KRW) wordt wel rekening gehouden
met de ecologische en natuurwaarden van poldergebieden.
Vooralsnog zal de waarde van visgemeenschappen in
polders nog vooral worden bepaald door vrijwillige
initiatieven vanuit de samenleving. Het vaak intensieve
(polder)waterbeheer kan op een meer natuurvriendelijke
en visvriendelijke wijze worden uitgevoerd.
Zowel RAVON als de OBV zetten zich in voor het
verbeteren van de deskundigheid in het beheer van
(polder)visgemeenschappen. De OVB heeft reeds een langjarige
ervaring hiermee met name met betrekking tot
migratie, beheer en inrichting. Recentelijk is een kennisdocument
over de Grote modderkruiper uitgekomen
waarin ook het beheer van deze soort aan de orde komt.
De leden van de poldervissenwerkgroep van RAVON hebben
hier een grote bijdrage aan geleverd.
De rol van waterbeheerders
Waterkwaliteit- en waterkwantiteitsbeheer zijn tegenwoordig
steeds vaker bij één waterbeheerder ondergebracht.

18 6(3) 2004
Waterkwaliteitsbeheer
Met het kwaliteitsbeheer lijkt het de goede kant op te
gaan. Er worden echter nog steeds nieuwe stoffen en
effecten beschreven (zoals de hormonale werking van stoffen
waardoor vruchtbaarheid wordt beïnvloed) waarvan
de uiteindelijke ecologische gevolgen niet bekend zijn.
Zowel brongerichte sanering als afvalwaterzuivering, in
combinatie met monitoring van de waterkwaliteit zal
blijvend noodzakelijk zijn om ongewenste effecten te
voorkomen.
Waterkwantiteitsbeheer
Het kwantiteitsbeheer wordt vaak vrijwel alleen gebaseerd
op de kosten en de directe baten en is met name gericht
op de opbrengst van de landbouwproducten. In tegenstelling
tot een natuurlijke situatie wordt het winterpeil vaak
lager ingesteld dan het zomerpeil. Veel vissoorten maken
graag gebruik van ondergelopen oevers en land om te
paaien en de eerste levensfase door te brengen. Het
waterpeil is dan meestal nog ingesteld op het winterpeil
waardoor het water te laag staat om deze functies te kunnen
vervullen. Bovendien is het zomerpeil veelal maar
enkele decimeters hoger waardoor nauwelijks ondergelopen
oever beschikbaar komt. Een meer natuurlijk peilbeheer
is wenselijk waarbij ook grotere schommelingen
van het waterpeil mogen optreden. Door het toelaten van
meer dynamiek in het waterpeil behoeft er tevens minder
te worden bemalen of gebiedsvreemd water te worden
ingelaten. Meer dan 70% van het Nederlandse oppervlaktewater
wordt op peil gehouden met water uit de Rijn.
De waterkwaliteit verandert hierdoor, hetgeen kan leiden
tot verhoogde eutrofiëring en het vrijkomen van toxische
stoffen. Voor vissen en andere organismen kan dit tot
ongewenste effecten leiden. Het zoveel mogelijk vasthouden
van gebiedseigen water kan gunstig zijn voor
het ecosysteem maar mag niet ten koste gaan van de
gewenste migratiemogelijkheden voor vis (en overige
organismen).
Schonen en baggeren
Deze ingrepen hebben een sterk verstorend effect op de
ecologie van het watersysteem en op de visgemeenschap.
Met name het rigoureus verwijderen van alle vegetatie en
slib in een groot gebied binnen een kort tijdsbestek kan
dramatische gevolgen hebben voor de aanwezige vissen.
Ze worden daarbij vaak direct uit het water verwijderd of
ze sterven door een acuut zuurstoftekort.
Een erg voor de hand liggende maatregel om ernstige
effecten op de levensgemeenschap te voorkomen is de
fasering van de werkzaamheden in ruimte en tijd. Hierbij
worden delen van het water ongemoeid gelaten waardoor
er een vluchtplaats blijft bestaan en rekolonisatie vanuit de
nabijheid mogelijk is. Tevens wordt de watergang niet
overal beroerd hetgeen ook voor de waterkwaliteit, met
name het zuurstofgehalte, gunstig is. Waarschijnlijk kan
deze maatregel al heel veel positiefs betekenen voor de
visfauna.
Ook de toegepaste technieken zijn van invloed op
de visstand. Met name de maaikorf wordt als een van
de meest natuurvriendelijke schoningswerktuigen beschouwd
afgezien van handmatig maaien. Onderzoek naar
het effect op grote modderkruiper wijst uit dat minimaal
8% van het aantal volwassen exemplaren kan worden verwijderd
door de maaikorf in één maaibeurt. De grote
modderkruiper heeft een verticaal ontsnappingsgedrag
waardoor ze relatief gemakkelijk in de maaikorf terechtkomen.
Dit geldt ook voor andere bodem georiënteerde
soorten als zeelt en kwabaal.
Omdat grote modderkruipers zich slechts over korte
afstanden kunnen verplaatsen (< 50 m), kunnen meerdere
maaibeurten per jaar resulteren in een snelle decimering
van de populatie.
53
Electro-visserij met
handapparaat
Foto: Gé van Beek

Foto: Gé van Beek
54 18 6(3) 2004
Schonen van sloten
met een maaiboot
Baggeren
Voor andere vissoorten kan ook een groot effect optreden.
Wordt er bijvoorbeeld iets te diep door de bodem
gemaaid dan kunnen de grotere mosselen gemakkelijk
worden verwijderd waardoor de voortplantingsmogelijkheden
voor de bittervoorn sterk afnemen.
Overige aspecten visbeheer
Een aantal andere thema’s die van belang kunnen zijn voor
het visbeheer zal ik hier kort behandelen:
- sterke kroosbedekking en ophoping van kroos kan
leiden tot een slechte zuurstofhuishouding waardoor
vissen kunnen worden verdreven of sterven. Het waterbeheer
zou hierop beter kunnen inspelen.
- oeververdediging en oeverbeheer is van grote invloed
op de habitatdiversiteit en daarmee op de potentiële
visfauna; een niet steil oplopend (onderwater)profiel
begroeid met diverse vegetatietypen (kruidig t/m houtig)
heeft, in het algemeen en ten opzichte van een kale, steil
beschoeide oever zeer veel waarde voor de visfauna.
- kunstwerken (gemalen, duikers, stuwen etc) kunnen
relevante effecten hebben op de visgemeenschap terwijl
alternatieven voor de hand liggen die niet veel kostbaarder
behoeven te zijn. Afwegingen die een rol kunnen
spelen bij de keuze van (het beheer van) kunstwerken
zijn de kans op beschadiging en sterfte van vis (gemalen)
en de kans op ongewenste en gewenste verplaatsingen
van vis (verpompen door gemalen, barrièrewerking
stuwen en duikers).
- Herinrichting. Daar waar zich mogelijkheden voordoen
kunnen watergangen worden vergraven om de juiste
habitats te laten ontstaan. In poldergebieden is vaak
gebrek aan diepere overwinteringslocaties en ondiepe
begroeide paai- en opgroeigebieden.
Samenwerking
Samenwerkingsverbanden tussen waterbeheerders, visrechthebbenden,
natuurbeheerders, vissers, landbouwers
en vrijwilligersorganisaties leveren grote meerwaarde op
voor het beheer van visleefgebieden. Afstemming van
activiteiten en uitwisseling van kennis zijn daarbij sleutelfactoren.
Concreet kan bijvoorbeeld gedacht worden aan
bijvoorbeeld een combinatie van een visinventarisatie
door vrijwilligers waarbij tevens de gemaaide planten
en/of het gebaggerde slib wordt nagelopen op terug te
zetten organismen.
Conclusie en instrumenten
De waterbeheerder heeft een grote invloed op de visstand.
Deze invloed kan zeer positief uitpakken hetgeen
ook noodzakelijk is om de gewenste visstand te kunnen
bereiken. Voorwaarde is dat de effecten op vis expliciet
worden afgewogen, onder andere middels een evaluatie
naar de effecten van het gevoerde beheer.
Omdat de visfauna in veel gebieden slecht of geheel niet
is onderzocht zijn de concrete effecten vaak niet aan te
geven. Om, gericht op de locale visstand, te kunnen beheren
zal bekend moeten zijn welke vissen er aanwezig zijn,
zouden kunnen voorkomen ofwel gewenst zijn. RAVON, de
OVB en andere organisaties kunnen hieraan een belangrijke
bijdrage leveren. De implementatie van de Europese
Kaderrichtlijn Water zal een belangrijke bijdrage kunnen
leveren aan een degelijke monitoring van de visstand en
het expliciteren van streefbeelden. Daarmee kan de visgemeenschap
volwaardig worden meegewogen bij het
bepalen van de ecologische toestand van het aquatisch
ecosysteem.
In ieder geval zal op korte termijn en in heel Nederland
het niet meer zo mogen zijn dat bedreigde of beschermde
vissoorten achteruitgaan omdat het waterbeheer er onvoldoende
rekening mee houdt.
Gé van Beek
RAVOn Werkgroep Poldervissen
Organisatie ter verbetering van de
Binnenvisserij (OVB)
beek@ovb.nl
tel. 030 – 605 84 64

18 6(3) 2004
Poldervissen
en vogels
Jan van der Winden & Theo Boudewijn
Vissen vormen belangrijk stapelvoedsel
voor moeras- en poldervogels. Zeven
vogelsoorten foerageren in polders
intensief op poldervissen. Bureau Waardenburg
heeft onderzoek verricht naar
de relaties tussen drie vogelsoorten en
poldervissen.
Blauwe reiger, fuut, aalscholver, purperreiger, lepelaar,
visdief en zwarte stern zijn soorten die poldervissen als
stapelvoedsel gebruiken. Er zijn weliswaar veel meer
visetende vogelsoorten, maar deze maken vooral gebruik
van de zee, rivierdelta’s of grootschalige meren als het
IJsselmeer. Van de zeven genoemde soorten zijn de laatste
vier Rode Lijstsoorten. Bureau Waardenburg heeft de laatste
jaren onderzoek verricht aan zwarte stern, purperreiger
en aalscholver. Per soort zal de relatie met poldervissen
besproken worden.
De zwarte stern broedt in veenweidegebieden en in
moerassen. De nesten worden onder andere gebouwd op
overjarig krabbescheer, maar door de eutrofiëring is deze
plantensoort sterk afgenomen. Het gebrek aan broedgelegenheid
is voor een belangrijk deel opgelost door het
grootschalig uitleggen van nestvlotjes waar intensief
gebruik van wordt gemaakt. Bepalend voor het broedsucces
van zwarte sterns is op dit moment veelal verstoring in
de jongenfase en de prooiaanvoer in de jongentijd. Het
aantal prooien dat per tijdseenheid wordt aangevoerd kan
per locatie sterk verschillen. Dit hangt ook samen met
de soort prooien die worden aangevoerd. In sommige
kolonies wordt vooral vis aangevoerd, terwijl in andere
kolonies de prooien vooral uit insecten kunnen bestaan.
Belangrijker dan het aantal prooien is de biomassa die per
tijdseenheid voor de jongen wordt aangevoerd. Vooral in
kolonies waar veel vis wordt gegeten, ligt de aanvoer van
biomassa per tijdseenheid hoog, terwijl in kolonies met
veel kleine insecten de aanvoer onvoldoende kan zijn.
Toch is er een groot risico voor de zwarte sterns om zich
alleen te richten op de aanvoer van vis, daar vis alleen bij
gunstige weersomstandigheden gevangen kan worden.
Indien er minder dan 4 uur zon per dag is kunnen de
zwarte sterns vaak onvoldoende vis vangen voor de
jongen. Indien er dan geen alternatieve prooien zijn, kan
dit betekenen dat bij een week slecht weer de jongen
verhongeren. Om voldoende prooisoorten voor de
zwarte sterns beschikbaar te krijgen en voldoende natuurlijke
nestgelegenheid wordt er een aantal maatregelen ten
gunste van de zwarte stern voorgesteld (van der Winden
2002). Dit sluit ook goed aan bij maatregelen ten gunste
van poldervissen:
- diversiteit aan watertypen: een deel van het gebied bevat
helder, waterplantenrijk water
- zowel geïsoleerde wateren (dwarssloten, poelen) als
grotere visrijke wateren
- 2-5 % wateroppervlak begroeid met overjarige matten
krabbescheer
- minder frequent watervegetaties verwijderen of eenzijdig
verwijderen en niet voor augustus-september
- lokaal verlandende sloten: 2-5 jaar niet ingrijpen en
gefaseerd en natuurvriendelijk baggeren
- diepe delen in het gebied handhaven voor overwinterende
vissen.
In 2002 is in opdracht van Vogelbescherming Nederland
onderzoek gedaan naar het foerageren van de Purperreiger
in de Zouweboezem, waar de vogels in aanzienlijk hogere
concentraties foerageren dan elders. In de Zouweboezem
is een moerasgebied gerealiseerd door de bovenlaag van
een graslandpolder af te schuiven en het waterpeil op te
zetten. Het waterpeil kent een natuurlijk verloop: hoog in
de winter en laag in de zomer. Het gebied is hydrologisch
sterk geïsoleerd van omringende wateren.
Van begin mei tot eind juli foerageren er purperreigers,
waarbij de hoogste dichtheden in begin juni worden
bereikt. Uit veldobservaties blijkt dat verschillende prooien
gevangen werden. Indien rekening wordt gehouden
met het gemiddelde gewicht van de prooien, bestaat het
voedsel vooral uit grote modderkruipers. Op drie locaties
in het gebied zijn vijf keer (april-augustus) de potentiële
prooien bemonsterd. De talrijkste soort was de kleine
55
De Zouweboezem
Foto: Bureau Waardenburg

Foto: Wim Jongejan
56 18 6(3) 2004
Een purperreiger
met een grote
modderkruiper
modderkruiper gevolgd door de grote modderkruiper.
Andere vissoorten als baars, rietvoorn, snoek en zeelt
waren in zeer lage aantallen aanwezig. Indien rekening
wordt gehouden met het gewicht van de bemonsterde
prooien bestaat tot en met juli het prooiaanbod voor ruim
de helft uit grote modderkruipers. In augustus loopt het
prooiaanbod op de monsterplekken sterk terug.
Het onderzoek in de Zouweboezem is een mooi voorbeeld
van hoe een Rode Lijstsoort als de purperreiger
afhankelijk is van een andere Rode Lijstsoort (in dit geval
de grote modderkruiper). De populatie van de grote
modderkruiper is moeilijk in te schatten, maar bedraagt
minstens enkele tienduizenden exemplaren. De geschiktheid
van het gebied voor de grote modderkruiper wordt
bepaald door de volgende factoren:
- groot oppervlak ondiep water
- aanwezigheid zuurstofrijke modderbodems in kwelsloten
- aanwezigheid waterplantenvegetaties
- beperkte aanwezigheid andere vissoorten door isolatie
van hoofdwatersysteem
- natuurlijk waterpeilverloop met droge periodes
Bij de zwarte stern en de purperreiger komt naar voren dat
een hoog visaanbod belangrijk is. Soms is het echter
gunstiger wanneer het visaanbod wat lager is. Een
voorbeeld hiervan zijn de aalscholvers in het benedenrivierengebied.
Na de afsluiting van het Haringvliet in 1970
zijn de stroomsnelheden op de Nieuwe Merwede,
Hollandsch Diep en Haringvliet sterk afgenomen. In deze
tijd was de vervuiling van het rivierwater het hoogst. Deze
verontreinigingen zitten met name gehecht aan de
slibdeeltjes die door de lage stroomsnelheden in het
benedenrivierengebied sedimenteren. Hierdoor zijn er
over een aanzienlijke oppervlakte verontreinigde waterbodems
ontstaan.
Deze verontreinigingen blijken ook effect te hebben op
een visetende watervogel als de aalscholver. In de kolonie
in de Dordtsche Biesbosch blijken eieren tijdens het broeden
te breken door te dunne eischalen, eieren komen niet
uit en er worden jongen gevonden met snavelafwijkingen.
Dit alles kon gerelateerd worden aan verontreinigingen als
DDT en PCB’s. Het aalscholveronderzoek startte in 1987,
maar vanaf 1990 trad er een duidelijke verbetering op. Het
broedsucces steeg van 0,5 jong per legsel naar 1,8 jong per
legsel. Het verrassende was echter dat de waterbodems
nog steeds verontreinigd waren, dat de waterkwaliteit
slechts licht verbeterd was en dat de concentratie van
verontreinigingen in paling uit het Hollandsch Diep, die
jaarlijks gemeten werd, ook slechts licht afnam. Aangezien
de verontreinigingen met het voedsel (vis) opgenomen
worden, moest er iets in het voedsel veranderd zijn.
Voedselonderzoek bij aalscholvers is relatief eenvoudig.
Aalscholvers produceren dagelijks een braakbal, die de
onverteerde resten van vissen bevat van de prooien die
één dag tevoren zijn geconsumeerd. Vooral de gehoorbeentjes
(otolieten) en de kauwplaten (van karperachtigen)
worden vrijwel onbeschadigd weer uitgebraakt.
Aangezien de lengte hiervan gerelateerd is aan de grootte
van de vis, kan door de braakballen uit te zoeken het
aantal vissen, de soorten, de grootte en het gewicht
van de geconsumeerde vissen achterhaald worden. Uit dit
voedselonderzoek blijkt dat de aalscholvers geleidelijk
kleinere vissen zijn gaan eten en bovendien ook andere
soorten. Aanvankelijk aten ze gemiddeld twee grote
blankvoorns per dag, maar later aten ze tot wel 30 kleine
visjes per dag. Deze verandering in dieet blijkt van grote
invloed te zijn op de opname van verontreinigingen.
Grote vissen bevatten per kg lichaamsgewicht veel meer
verontreinigingen (PCB’s en DDT) dan een vergelijkbaar
gewicht aan kleine vissen. Dit vormt de verklaring voor de
verbetering van het broedsucces. De vraag blijft dan
echter waarom de aalscholvers waren overgestapt op
kleinere vissen. Door het RIVO wordt jaarlijks de visstand
in het Hollandsch Diep, het belangrijkste foerageergebied
voor de aalscholvers, bemonsterd. Wanneer deze visbemonsteringen
vergeleken worden met de voedselsamenstelling
van de aalscholvers, blijkt dat in perioden
met een relatief lage visbiomassa in het Hollandsch Diep
de aalscholvers in verhouding meer kleine vissen eten dan
in jaren met een hoog voedselaanbod. Op deze wijze
resulteert een beperkte vermindering van het visaanbod in
een verhoging van het broedsucces.
Per vogelsoort is de relatie met de (prooi)vissen dan ook
anders. De zwarte stern profiteert van een differentiatie
van de wateren: zowel geïsoleerde wateren met weinig of
geen vis als wateren waar veel vis aanwezig is. Belangrijk is
dat er naast vis ook andere prooien beschikbaar zijn. De
purperreiger profiteert juist van één vissoort en heeft baat
bij isolatie van wateren. Beide soorten profiteren van een
goed visaanbod. Voor de aalscholvers in het benedenrivierengebied
geldt juist dat bij een laag visaanbod het
broedsucces beter is dan bij een hoog visaanbod. In
verband met de verontreinigingen in de vissen is hier wel
sprake van een uitzonderlijke situatie.
Maatregelen ten gunste van poldervissen zijn dus ook in
het belang van poldervissende vogels, terwijl maatregelen
voor deze vogels over het algemeen ook gunstig zijn voor
poldervissen. Op deze wijze kunnen vertegenwoordigers
van verschillende soortgroepen profiteren van dezelfde
maatregelen.
Jan van der Winden
Theo Boudewijn
Bureau Waardenburg
Postbus 365
410 AJ Culemborg
0345-512710
j.van.der.winden@buwa.nl
t.j.boudewijn@buwa.nl

18 6(3) 2004
Polders, polderwateren
en vissen
Theo de Jong
Poldergebieden zijn bij uitstek door
mensenhand gecreëerde landschappen.
Kleinschalige inrichtingsmaatregelen zijn
hier van belang voor het behoud en de
ontwikkeling van een natuurlijke, zich
zelf in stand houdende levensgemeenschap
van poldervissen.
De aard en omvang van de voorgestelde maatregelen
worden in eerste instantie bepaald door de waterhuishoudkundige
randvoorwaarden. Bovendien zijn poldergebieden
over het algemeen typische landbouwgebieden
waarin de natuur, en zeker de natuurlijke visfauna, slechts
een ondergeschikte rol speelt. In die zin is het creëren van
een breed maatschappelijk draagvlak voor het uitvoeren
van maatregelen onontbeerlijk.
Voor stromende wateren is recent veel kennis opgedaan
over de opheffing van knelpunten in de leefsituatie van
vissen. Voor polderwateren is nog relatief weinig bekend
over dergelijke knelpunten. Mogelijk aanwezige knelpunten
kunnen in beeld worden gebracht door:
- de huidige situatie door onderzoek vast te leggen
- een streefbeeld voor de visfauna voor het gebied op te
stellen
- het streefbeeld te confronteren met de huidige situatie.
Waar het streefbeeld (sterk) afwijkt van de huidige situatie
is sprake van (grote) knelpunten. Door het treffen van
maatregelen met als doel de knelpunten op te heffen zal de
"toekomstige actuele situatie" overeenkomen met het
streefbeeld (de Jong & Hoogerwerf, 2002).
Maatregelen
In het leefgebied van vissen kunnen grofweg drie deelleefgebieden
onderscheiden worden:
- een overwinteringsgebied: de diepere delen van het
water
- een paaiplaats en opgroeigebied voor jonge vissen: de
ondiepe (delen van) het water
- een zomergebied: het foerageergebied voor zowel de
jonge als de oudere levensstadia van vissen
Bij poldervissen liggen deze deelgebieden veelal op korte
afstand van elkaar. Voor een natuurlijke vislevensgemeenschap
is het noodzakelijk dat alle drie deelleefgebieden in
het leefgebied aanwezig zijn en voor de vissen goed
bereikbaar zijn. De te treffen inrichtingsmaatregelen zijn
gericht op alle deelleefgebieden en het met elkaar in
verbinding brengen van die deelleefgebieden. Bij het
verbinden van wateren moet bedacht worden dat sommige
geïsoleerde wateren hun natuurwetenschappelijke
waarde juist ontlenen aan hun geïsoleerde ligging. Verbinden
is dan uit den boze.
Bij maatregelen voor het verbeteren van de leefomstandigheden
voor vissen kan onderscheid gemaakt worden
tussen:
- grootschalige maatregelen met een polderomvattend
effect (polderpeilverhoging).
- kleinschalige maatregelen met slechts een plaatselijk
effect (het weer op diepte brengen van één verlande
sloot, het aanbrengen van een vergrote duiker)
Voor de visfauna is het gewenst de maatregelen ter
verbetering van het leefgebied zo uitgebreid mogelijk uit
te voeren. Bij grootschalige maatregelen zullen, naast
financiële motieven en de instandhouding van de huidige
gebruiksfuncties van het gebied, de waterhuishoudkundige
randvoorwaarden belangrijke beperkingen zijn bij de
bepaling van de aard en omvang van de toe te passen
maatregelen. Anderzijds kan grootschalige natuurontwikkeling
(bijvoorbeeld vernatting van delen van het
Groene Hart) een enorme positieve stimulans zijn.
Waar de grootschalige maatregelen mogelijk pas na jaren
(van overleg en compromisvorming) gerealiseerd kunnen
worden, zijn kleinschalige maatregelen gemakkelijk en op
relatief korte termijn uitvoerbaar. Wel moet bedacht
worden dat wanneer de voorgestelde maatregelen slechts
57
Grote modderkruiper
Foto: Rombout van Eekelen

Foto: Theo de Jong
58 18 6(3) 2004
Ondiepe inhammen
als paaiplaats
ten dele gerealiseerd kunnen worden, de consequentie
hiervan is dat een (lokaal) onvolledige, zichzelf (deels)
niet instandhoudende natuurlijke vislevensgemeenschap
geaccepteerd moet worden!
Voor het verbeteren van de leefomstandigheden voor poldervissen
komen 15 kleinschalige (inrichtings)maatregelen
in aanmerking:
1. Aanleg van ondiepe oeverzones
Door aanleg van ondiepe worden paai- en opgroeigebieden
voor vissen worden gecreëerd. Om ondiepe
oeverzones als zodanig te kunnen laten functioneren,
moet de waterdiepte maximaal 30 cm bedragen.
De aanleg ervan kan op verschillende manieren gebeuren:
- Door de oever langs een watergang tot onder het
waterniveau af te vlakken wordt een brede, natte en voor
vissen toegankelijke moeraszone gecreëerd. Deze maatregel
kan over de gehele lengte van de watergang uitgevoerd
worden, maar ook in kleinere delen waardoor het
ruimtebeslag beperkter is.
- De aanleg van accoladeprofielen. Hierbij wordt de
gehele watergang vergraven; het profiel bestaat uit een
dieper centraal deel, geflankeerd door ondiepere zones.
- De aanleg van korte, ondiepe zijsloten. Door het graven
van circa 25 meter lange ondiepe zijsloten met een
maximale diepte van 30 centimeter wordt een uitstekend
paai- en opgroeigebied gecreëerd.
- Door plaatselijk ondiepe inhammen te graven. De grootte
hiervan kan variëren 10 tot 20 meter lengte en een
breedte van 5 tot 10 meter.
2. Vergroten oevervariatie
Door het maken van inhammen in oevers of door het
laten staan van grote plukken vegetatie langs oevers
ontstaat er meer variatie in de oeverstructuur en lokale
stromingspatronen. Relatief eenvormige waterlopen kunnen
op deze wijze omgevormd worden naar een meer
natuurlijke waterloop, waarbij voor vissen nieuwe leefgebiedmogelijkheden,
met name veel schuilplaatsen
ontstaan.
3. Aanplant van bomen en struiken
Veel polderwateren zijn zeer eenvormig en hierdoor arm
aan structuur. Bij verschillende voorgaande maatregelen
worden ook schuilplaatsen voor vissen gecreëerd. Extra
schuilplaatsen kunnen worden gerealiseerd door aanplant
van struiken en bomen direct langs de watergang. Onder
overhangende takken en tussen de wortels ontstaan
geschikte schuilplaatsen. In het water hangende takken
vormen voor een aantal soorten bovendien geschikte
eiafzet-plaatsen.
4. Aanleg van overwinteringsplaatsen
Door in watergangen enkele diepere delen uit te baggeren
of uit te graven ontstaan geschikte overwinteringsplaatsen
voor vissen. De overwinteringsplaatsen dienen zo breed
mogelijk te zijn. De diepte is afhankelijk van de grondsoort,
de bodemopbouw en grondwaterstromen. In
veengebieden met veel baggerproductie zullen de gegraven
diepe overwinteringsplaatsen snel vollopen met
bagger. De volgelopen diepe gaten kunnen in de zomer
eenvoudig met de baggerpomp weer op diepte gebracht
worden. Per kilometer wetering dienen tenminste 4 van
dergelijke overwinteringsplaatsen te worden gerealiseerd
(de Jong & Hoogerwerf, 2002).
5. Schouwen
Het schouwen (het controleren of het waterafvoerend
vermogen van een watergang voldoende is) is een
verantwoordelijkheid van het waterschap. Bij het schouwen
blijkt vaker het uiterlijk van de watergang van meer
belang dan het waterafvoerend vermogen van de water-

18 6(3) 2004
gang. Het gegeven dat een watergang er ‘netjes bij ligt’ of
dat de kanten keurig recht zijn afgestoken of dat er langs
de sloot een duidelijke strook bagger ligt als bewijs van de
werkzaamheden is dan belangrijker dan de diepte en het
waterafvoerend vermogen.
De richtlijnen voor de schouw dienen op zodanige
wijze te worden aangepast dat het waterafvoerend vermogen
doorslaggevend is. Is dat op peil dan moet het mogelijk
zijn één zijde van de sloot ongeschoond te laten zodat
daar vorming van een verlandingsvegetatie mogelijk is.
Ook kan, in overleg met het waterschap, afgezien worden
van het schouwen van tussensloten. Hierdoor hebben de
agrariërs een grotere vrijheid in de manier van slootonderhoud.
6. Tussensloten niet schonen
Op veel bedrijven is het voor de waterafvoer niet noodzakelijk
de tussensloten elk jaar te schonen. Door deze
sloten slechts eens in de twee of drie jaar te schonen kan
de oevervegetatie tot in het water groeien. Door doodlopende
einden van sloten niet elk jaar te schonen kan
daar een verlandingsvegetatie ontstaan. In beide gevallen
ontstaan er situaties die aan veel vissen een schuilplaats
bieden.
7. Gefaseerd maai- en schoningsbeheer
Voor vissen is het van groot belang dat bij maai- en
schoningsbeheer niet alle water- en moerasvegetatie wordt
verwijderd. Door een gefaseerd maai- en schoningsbeheer
kan zowel het watervoerend vermogen van watergangen
gegarandeerd worden én blijven er voor vissen voldoende
schuil-, paai- en opgroeimogelijkheden gehandhaafd.
8. Gecombineerd beheer
Door baggeren en schonen op elkaar af te stemmen is een
optimaal visbeheer te realiseren. De Jong (2004) beschrijft
een situatie waarbij door het aan een zijde schonen en
baggeren van een circa 8 meter brede watergang en de
andere zijden enkele jaren ongemoeid te laten een ideale
situatie is ontstaan. In het regelmatig gebaggerde deel vinden
de vissen een voldoende diepe overwinteringsplaats.
In deze helft van het water is het watervoerend vermogen
voldoende. Het extensief beheerde gedeelte bevat veel
schuilplaatsen en is een goed paai- en opgroeigebied.
9. Open verbindingen tussen de watergangen
Kleine, ondiepere watergangen kunnen functioneren als
paai- en opgroeigebied voor vissoorten. Door verschil in
peilgebied zijn dergelijke ondiepe watergangen vaak niet
bereikbaar. Door aanleg of herstel van de verbinding
tussen hoofdwatergangen en kleine zijwatergangen kunnen
de wateren weer bereikbaar worden. In gebieden met
zogenaamde ‘hoog- en laagwatersloten’ (met name in het
lage westen van Nederland) kunnen deze verbindingen
slechts bepaalde perioden van het jaar ‘open staan’. In de
praktijk blijkt dat het ‘open staan’ in voor- en najaar
gedurende enkele weken voldoende is om vissen van de
smallere sloten gebruik te laten maken.
10. Afmetingen van duikers
Daar waar dammen in een watergang moeten worden aangelegd
worden duikers geplaatst om een waterverbinding
te behouden. Duikers met een afmeting van 1,20 bij 2
meter (breedte x hoogte), waarbij de waterdiepte in de
duiker circa één meter bedraagt en de wateroppervlakte
niet tot aan de bovenkant van de duiker reikt, zijn goed
voor vissen passeerbaar.
11. Verplaatsen stuwen en dammen
Vanuit agrarische belangen zijn vaak dammen, houten
schotten en stuwen aangebracht bij de monding van de
sloot op de hoofdwatergang. Door deze stuwen tenminste
25 meter landinwaarts te plaatsen, kunnen paai- en
59
Het schonen van
een sloot
Foto: Theo de Jong

Foto: Theo de Jong
60 18 6(3) 2004
Verbrede monding
van sloot
opgroeigebieden worden gerealiseerd, met behoud van
agrarische belangen. Door tegelijk het slootgedeelte
tussen stuw en de hoofdwatergang te verbreden wordt
bovendien een geschikt opgroeigebied gecreëerd.
12. Verhouding wetering-sloot tenminste 1:15
In poldergebieden voeren smalle, ondiepe sloten het
water af naar brede, diepe weteringen. Vanuit de weteringen
wordt het water getransporteerd naar het boezemwater.
Over de noodzakelijke verhouding diepe wetering
– ondiepe sloot ten behoeve van paai- en opgroeimogelijkheden
is vrij weinig bekend. Voor poldergebieden
dient op 10 -15 km sloot (gesommeerde lengtes) tenminste
1 km wetering aanwezig te zijn (de Jong & Hoogerwerf,
2002). Dit kan betekenen dat enkele sloten in een
gebied verbreed en verdiept moeten worden om een
gunstigere verhouding wetering - sloot te realiseren.
13. Vismigratievoorzieningen aanleggen
Bij de migratieproblematiek wordt er veelal vanuit gegaan
dat dit probleem vooral speelt in stromende wateren voor
de bekende trekvissen als zalm, zeeforel en paling. Onbekend
is dat ook in polderwateren vissen als bijvoorbeeld
snoek, brasem en blankvoorn in de voortplantingstijd
trektochten ondernemen. Een goede manier om stuwen
e.d. in polderwateren passeerbaar te maken is het plaatsen
van De Wit-vispassages. Deze passages zijn eenvoudig aan
te brengen, hebben geen groot ruimtebeslag en zijn
relatief goedkoop. Ze zijn al op een aantal plaatsen, onder
andere in Vlaanderen en in de provincie Utrecht succesvol
toegepast. Dergelijke passages blijken goed te functioneren
(Zoetemeyer, 1999).
14. Automatische Mechanische Inlaatsluizen
Waar de aanleg van vispassages niet mogelijk is, kunnen
stuwen het beste vervangen worden door Automatische
Mechanische Inlaatsluizen (AMI). Een AMI laat het water
aan de onderkant door. Al bij geringe opening kunnen vissen
zich onder de stuw door verplaatsen.
15. Openingen in schutsluizen en vaste stuwen ten behoeve van de paling
De intrek van jonge glasaal van uit zee is de laatste jaren,
door diverse oorzaken, sterk verminderd. Bovendien zijn
door een efficiëntere waterhuishouding de intrekmogelijkheden
vanuit het boezemwater naar de polderwateren ook
verminderd. Dammen zijn aangelegd, schutsluizen worden
niet meer gebruikt en sluisdeuren zijn ‘passend’
gemaakt, waardoor ze niet meer lekken, maar er ook geen
lokstroom meer aanwezig is.
Wanneer in de sluisdeuren kleine gaten (Ø 25 mm) of
smalle spleten (100 mm x 10 mm) worden aangebracht,
kan deze intrek wel plaats vinden. Er wordt een lokstroom
gecreëerd door polderwater in de sluis te pompen. Door
de sluis één keer per week aan de polderzijde te openen
kunnen de glasalen de polder bereiken.
Door toepassing van deze kleinschalige inrichtingsmaatregelen
en door het aanbrengen van enkele relatief eenvoudige
wijzigingen in technische kunstwerken kan er
veel winst behaald worden voor de populaties poldervissen.
Literatuur
Crombaghs, B.H.J.M., R.W. Akkermans, R.E.M.B. Gubbels & G.
Hoogerwerf, 2000. Vissen in Limburgse beken. Natuurhistorisch
Genootschap van Limburg, Maastricht.
Jong, Th. H. de & G. Hoogerwerf, 2002. Gebiedsgerichte knelpuntenanalyse
en ontwikkelingsvisie visfauna voor het
beheersgebied van het Hoogheemraadschap De Stichtse
Rijnlanden. Bureau Viridis & Bureau Limes Divergens –
Natuurbalans, Nijmegen.

18 6(3) 2004
Jong, Th. H. de, 2002. Amfibieën, vissen en baggeren: richtlijnen
voor het baggeren van wateren met betrekking tot het voorkomen
van kwetsbare en bedreigde amfibieën en vissen.
Bureau Viridis. Culemborg.
Jong, Th. H. de, 2004. Vissen in waterland. Inventarisatie en maatregelen.
Bureau Viridis, Culemborg.
Zoetemeyer, R.B., 1999. Ontwikkelings- en beheervisie sport-
en beroepsvisserij Stichtse Rijnlanden 2000 – 2010. Visserijplatform
Stichtse Rijnlanden en het Hoogheemraadschap de
Stichtse Rijnlanden
Theo de Jong
werkgroep Poldervissen, Bureau Viridis
Rijnlaan 25
4105 GS Culemborg
0345-51 99 46
viridis@planet.nl
Kroeskarper
61
Foto: Ben Crombaghs

Foto: Ben Crombaghs
Driedoornige
stekelbaars
62 18 6(3) 2004
Instrument tussen vis(eisen) en waterbeheer
De Visscan
Pim de Kwaadsteniet
De Visscan is een instrument ten behoeve
van de planvorming voor vis in systemen
van polder- en boezemwateren.
Dit instrument biedt de mogelijkheid
om op een relatief snelle manier een
samenhangend pakket van maatregelen
voor poldervissen te formuleren.
De Visscan gaat er van uit dat problemen voor vis in
polder- en boezemwateren tweeledig kunnen zijn: onvoldoende
kwaliteit van (deel)leefgebieden en versnippering
ervan. Kwaliteitsproblemen zijn onder meer onvoldoende
zuurstof, te weinig doorzicht, afwezigheid van water- en
oeverplanten of juist aanwezigheid ervan. Poldervissen
stellen echter ook eisen aan de kwantiteit en onderlinge
ruimtelijke samenhang van deelleefgebieden. Soorten als
de driedoornige stekelbaars en paling trekken van polders
naar zee en vice versa. Een ander voorbeeld is de snoek
die bij voorkeur paait in poldersloten en ondergelopen
graslanden en als volwassen exemplaar bij voorkeur jaagt
in groot open water.
Het metapopulatie-concept vormt een belangrijke basis
voor de visscan. Metapopulaties worden gevormd door
meerdere, ruimtelijk van elkaar gescheiden (‘versnipperde’)
deelpopulaties, die door middel van verbindingszones
met elkaar verbonden zijn. Een metapopulatie is
duurzaam, omdat de kans op volledige sterfte (bij calamiteiten),
genetische verarming en inteelteffecten door
migratie tussen deelpopulaties beperkt worden. Deze
theorie dient echter niet klakkeloos te worden toegepast,
want er zijn situaties waarbij barrières binnen een
watersysteem juist gewenst zijn. Beschermde en relatief
zeldzame vissoorten als de grote modderkruiper en de
bittervoorn gedijen vaak in kleinschalige wateren met
specifieke kwaliteiten. Verbindingen aanbrengen met
wateren van een geheel andere kwaliteit kan dan meer
kwaad dan goed doen. Een gebiedsgerichte, pragmatische
aanpak en gezond verstand zijn daarom altijd noodzakelijk.
Toelichting en toepassing
De visscan is een instrument ten behoeve van de planvorming
voor vis in systemen van polder- en boezemwateren,
waarin de meest recente visecologische kennis is opgeno-

18 6(3) 2004
men. De visscan is in eerste instantie gericht op zoete
wateren. Recent is de Visscan uitgebreid met polderwateren
met brakke kenmerken bij zoet-zoutovergangen. De
methodiek van de Visscan is schematisch aangeven in
figuur 1 en wordt aan de hand van een praktijkvoorbeeld,
de zeekleipolder Niervaert in het noordwestelijke deel van
Noord-Brabant (waterschap Land van Nassau) toegelicht.
De Visscan start met de keuze van het ambitieniveau
(viswatertype) door de betreffende water- en/of visstandbeheerder.
De keuze kan worden bepaald door de functie
die aan een water is toegekend, recente of historische
visstandsgegevens, de toestand van het watersysteem en
voorziene ontwikkelingen. Voor bemalinggebied Niervaert
is gekozen voor het voor het ambitieniveau van het
snoek-blankvoorn viswatertype. Deze keuze is vooral
gebaseerd op de functie als ecologische verbindingszone
die aan de Aalskreek is toegekend (zie figuur 2) en het
agrarische grondgebruik in het gebied.
Aan het ambitieniveau (snoek-blankvoorn viswatertype)
is een programma van eisen gekoppeld, bestaande uit
eisen aan de kwaliteit van het vishabitat en eisen omtrent
de gewenste omvang ervan. Voor de uitvoering van de visscan
wordt een grondige analyse van het betreffende
watersysteem uitgevoerd. Bij de inventarisatie worden
onder meer de omvang en samenhang van peilvakken,
het gevoerde maai- en peilbeheer, aanwezige vegetatie,
water- en waterbodemkwaliteit in beeld gebracht.
De eisen van de geambieerde visstand worden vervolgens
geconfronteerd met de huidige situatie van het
onderzoeksgebied, wat (meestal) knelpunten oplevert.
Bij bemalingsgebied Niervaert zijn de belangrijkste
knelpunten voor vis met betrekking tot de kwaliteit van
waterlopen: onvoldoende doorzicht van het water, de
aanwezigheid van sliblagen en gebrek aan water- en oevervegetatie.
Dit laatste wordt veelal veroorzaakt door de
aanwezigheid van zeer steile, monotone taluds. Verder is
de oppervlakte van de aaneengesloten waterlopen en peilvakken
te klein voor het duurzaam voorkomen van de
geambieerde visstand. Oorzaken hiervan zijn de opdeling
van het bemalinggebied in meerdere kleine peilgebieden
door stuwen, de aanwezigheid van smalle, ondiepe waterlopen
en de geringe diameter van sommige duikers.
Op grond van de geconstateerde knelpunten worden in de
visscan via globale oplossingsrichtingen gedetailleerde
ingrepen uitgewerkt. Daarbij wordt onderscheid gemaakt
tussen ingrepen in het beheer en ingrepen in de inrichting
van waterlopen. De vereiste oppervlakte aaneengesloten
leefgebied voor vis kan in bemalingsgebied Niervaert
worden bereikt door het samenvoegen van peilvakken
(door aanpassing van het peilbeheer), het passeerbaar
maken van stuwen, het verruimen van waterlopen en
het vergroten van de diameter van enkele duikers. De
gewenste kwaliteit van het bemalingsgebied als leefgebied
voor vis kan worden bereikt door de aanleg van winterecotopen
(refugia) voor vissen, het verflauwen van oevers,
het aanpassen van het maaibeheer en het verbeteren van
de waterkwaliteit door baggeren en het saneren van riooloverstorten.
Door de oevers van enkele waterlopen te
verflauwen kan een voor de gewenste visstand benodigde
vegetatie van oever- en waterplanten tot ontwikkeling
komen en ontstaan (potentiële) paai- en opgroeigebieden.
Refugia dienen te worden aangelegd om vissterfte bij langdurige
ijsvorming in winters te voorkomen. Het maaibeheer
dient te worden aangepast om ontwikkeling en
handhaving van een gezonde water- en oevervegetatie
mogelijk te maken.
63
Figuur 1: Visscan voor aanpak vismigratieproblematiek in polder- en boezemwateren
Figuur 2: Overzichtskaart met voorgestelde maatregelen voor bemalinggebied Niervaert.

64 18 6(3) 2004
Uit de ingrepen die uit de Visscan naar voren komen
wordt een selectie gemaakt. Prioritering van de ingrepen is
belangrijk om het traject naar daadwerkelijke realisatie te
bespoedigen. Uitgangspunt hierbij is het kiezen van een
set van maatregelen waarbij wordt voldaan aan de gestelde
eisen voor kwantiteit en kwaliteit van het leefgebied
van vis. Verder is het belangrijk om in te spelen op
gebiedsspecifieke en waterhuishoudkundige kenmerken
van het gebied en op functietoekenningen en ontwikkelingen.
Ook het kostenplaatje is natuurlijk van belang.
Een aantal maatregelen ligt voor hand omdat ze gemakkelijk
en tegen relatief weinig kosten kunnen worden
genomen (bijvoorbeeld minder rigoureus schonen van
waterlopen of de aanleg van natuurvriendelijke oevers op
plaatsen waar de ruimte hiervoor aanwezig is). Andere
maatregelen zullen waarschijnlijk pas worden uitgevoerd,
indien kan worden meegelift met andere ontwikkelingen
(vergroten waterdiepte in het kader van een baggerplan,
aanleg van een vispassage bij renovatie van een gemaal of
stuw, verbetering waterkwaliteit bij aanpak rioolstelsel).
Onderdeel van de Visscan is dan ook het verkrijgen
ACO PRO III
Klaar voor een veilige oversteek!
Amfibieëntunnels en
geleidingswanden
ACO DRAIN BV Postbus 310 3770 AH BARNEVELD
Tel.: 0342 40 51 20 Fax : 0342 40 51 40
van een goed beeld van de waterhuishoudkundige
ontwikkelingen in het gebied, zodat hierop kan worden
ingespeeld.
Voor het bemalinggebied Niervaert is op basis van het
bovenstaande aanbevolen om in de Aalskreek, een waterloop
met de deelfunctie ’Ecologische Verbindingszone’,
een vispassage aan te leggen. Hiermee ontstaat een
verbinding met meer noordelijk gelegen waterlopen die
dezelfde deelfunctie hebben. Geadviseerd is verder om
enkele peilvakken samen te voegen, zodat een grotere
aaneengesloten oppervlakte ontstaat. Daarbij is uitgegaan
van kennis van peilbeheer en de mogelijkheden daarmee
in het plangebied. Tevens is aanbevolen om langs alle
waterlopen met de deelfunctie ’Ecologische Verbindingszone’
oevers (plaatselijk) te verflauwen om ontwikkeling
van een duurzame vegetatie mogelijk te maken. Het maaibeheer
langs deze waterlopen dient te worden afgestemd
op het ontwikkelen en handhaven van deze vegetatie.
Zodoende krijgt de ecologische verbindingszone een
duidelijke meerwaarde voor vis. Inmiddels is een aantal
maatregelen uitgevoerd, zoals de inrichting van de ecologische
verbindingszone en een vernieuwend ontwerp voor
vispassage naast een stuw het een waterstandsverschil van
0,90 en een vrij gering debiet. Verder is de ‘nul-situatie’
met betrekking tot de visstand vastgelegd.
Ten slotte
Uit de toepassing van de visscan in bemalinggebied Niervaert
bleek dat op een vrij snelle (en dus weinig kostbare)
wijze een compleet en samenhangend pakket van maatregelen
ten behoeve van vis kon worden geselecteerd.
Hierbij werd duidelijk waar barrières voor vis opgeheven
dienen te worden en, minstens zo belangrijk, waar dit niet
relevant of noodzakelijk is. Zo kunnen praktische vragen
als: ‘is een vispassage bij dit gemaal of stuw nodig of
zinvol?’ nu vanuit een heldere visie worden beantwoord.
Ook werd aangegeven waar de kwaliteit van de vishabitat
verbeterd dient te worden. Veelal betekent dit meeliften
met geplande ontwikkelingen ter verbetering van de
(ecologische) kwaliteit van wateren. Ontwikkelingen als
reconstructie, waterbeheer 21e eeuw, natuurontwikkeling,
stedelijke waterplannen, baggerplannen, nieuwbouw en
renovatie van kunstwerken bieden kansen om te werken
aan duurzame viswatersystemen. Het uitvoeren van een
visscan biedt hierbij de concrete handvatten.
Pim de Kwaadsteniet
Tauw
Afdeling Water, Ruimte en Riolering
Postbus 3015
3502 GA Utrecht
tel. 030 - 2824911
e-mail: pdk@tauw.nl

18 6(3) 2004
Evaluatie van een
de Wit-vispassage
Peter Viaene, Paul Quataert,
Hilde Verbiest & Daniel De Charleroy
Tijdens de voorbije jaren werden in
Vlaanderen en Nederland tal van vispassages
aangelegd, met de bedoeling
migratieknelpunten op te heffen en
vrije vismigratie opnieuw mogelijk te
maken. Door verschillende instanties
werd, vaak voorafgaand of gelijklopend
met de aanleg, onderzoek verricht
naar de werking en effectiviteit van
vispassages.
Een voorbeeld hiervan is het onderzoek dat door de
Afdeling Waterbouwkundig Laboratorium en Hydrologisch
Onderzoek (WLH) en het Instituut voor Bosbouw
en Wildbeheer (IBW) werd uitgevoerd. In het experiment
werd, onder gecontroleerde laboratorium-omstandigheden,
de effectiviteit van een de Wit-vispas-sage, onderzocht.
De bedoeling was om, binnen bepaalde grenzen, de
efficiëntie van dit type vispassage na te gaan en om een
ontwerpgrafiek op te maken.
Begin jaren ’90 werd in Nederland onderzoek verricht naar
een nieuw type visdoorgang, naast de vaak gebruikte
(v-vormige) bekkentrappen. Dit onderzoek leidde tot het
ontstaan van de de Wit-vispassage, genoemd naar de
bedenker ervan. In vergelijking met een (V-vormige)
bekkentrap heeft een de Wit-vispassage als belangrijk
voordeel dat ze kan functioneren bij een relatief laag
stromingsverval (debiet). Hierdoor kan een de Witvispassage
een interessant en waterbesparend alternatief
vormen voor de bekkentrap in gebieden waar spaarzaam
met water dient omgesprongen te worden.
Een de Wit-vispassage bestaat uit een opeenvolging van
kamers, van elkaar gescheiden door tussenschotten. In
deze tussenschotten zijn afwisselend links en rechts doorzwemopeningen
gemaakt (zie foto). Deze openingen
lopen door tot op de bodem en bevinden zich altijd
volledig onder water. Hierdoor is er een constante
minimale hoogte van de waterkolom beschikbaar voor
vismigratie. Het aantal tussenschotten (T) bepaalt hoe
het totale hoogteverschil over de volledige vispassage
(Htot) wordt opgesplitst in kleinere hoogteverschillen
(H = Htot / T). De belangrijkste parameters die de stroomsnelheid
bepalen zijn H en T. Bij een gegeven totaal hoogteverschil
kan de stroomsnelheid verlaagd worden door
het plaatsen van meer tussenschotten. Het debiet wordt in
hoofdzaak bepaald door de grootte van de doorzwemopeningen
en de stroomsnelheid. Hieruit volgt dat, door
het plaatsen van meer tussenschotten, bespaard kan worden
op het debiet dat nodig is om deze vispassage te voe-
den. Dit verklaart het zuinige karakter van een de
Wit-vispassage.
In een proefkanaal werd een prototype van een de
Wit-vispassage gebouwd (zie foto’s). De constructie is
1,8 meter breed en de onderlinge afstand van de tussenschotten
bedraagt 1 meter.
De doorzwemopeningen zijn 50 cm hoog en 20 cm breed.
In een reeks experimenten werden verschillende combinaties
van de parameters Htot en T – en daaruitvolgend dus
verschillende stroomsnelheden – uitgetest. Het waardenbereik
van beide parameters en alle onderzochte combinaties
met de overeenkomstige stroomsnelheden zijn
65
Experimentele
de Wit-vispassage
in opbouw
Foto: Peter Viaene

66 18 6(3) 2004
Tabel 1:
Resultaten van de proef met stroomsnelheid (in m/s) als afhankelijke van het totaal hoogteverschil (m)
en het aantal tussenschotten (-).
Aantal tussenschotten T (-)
hoogteverschil H (m) 6 12 18 24
0,35 1,07 0,76 0,62 0,53
0,50 1,28 0,90 0,74 -
0,65 1,46 1,03 0,84 0,73
Tabel 2:
Lengteverdeling voor de verschillende soorten in de groepen die gebruikt zijn in de experimenten.
Soortengroep soort lengte (mm)
minimum gemiddelde maximum
Groep 1 snoek 300 387 450
Groep 2 giebel 80 124 160
riviergrondel 90 115 135
rietvoorn 80 136 220
winde 90 178 260
baars 100 197 235
Groep 3 snoek 200 380 460
Groep 4 giebel 90 120 140
riviergrondel 90 117 165
rietvoorn 70 138 235
winde 80 171 240
baars 100 166 240
Tabel 3:
Slagingspercentages per soort bij een grens-stroomsnelheid van 1 m/s
Slagingspercentage
Soort stroomsnelheid ≤ 1 m/s stroomsnelheid > 1 m/s
Baars (geen uitspraak mogelijk) (geen uitspraak mogelijk)
Giebel 24% 15%
Riviergrondel 49% 32%
Rietvoorn 67% 32%
Snoek 16% 12%
Winde 63% 55%

18 6(3) 2004
weergegeven in Tabel 1. Telkens werden de prestaties van
2 groepen vissen geobserveerd. Om predatie te vermijden
bevatte groep 1 enkel snoek, terwijl groep 2 bestond uit
giebel, rietvoorn, riviergrondel, winde en baars. Van elke
soort werden 30 tot 40 exemplaren ingezet. Een lengteverdeling
is weergegeven in Tabel 2. Om het experiment
de nodige statistische onderbouwing te geven, werd
telkens een herhaling uitgevoerd met een groep met
dezelfde soortensamenstelling (resp. groep 3 en groep 4).
Het onderzoek had twee belangrijke doelstellingen. Ten
eerste het vaststellen voor welke vissoorten een de
Wit-vispassage geschikt is. Ten tweede het vaststellen of
en in welke mate de passeerbaarheid van een de Witvispassage
wordt beïnvloed door de stroomsnelheid
(bepaald door het totale hoogteverschil en het aantal tussenschotten)
en de lengte van de constructie (bepaald
door het aantal tussenschotten). De resultaten van het
onderzoek moesten leiden tot het formuleren van een
aantal aanbevelingen voor een optimaal ontwerp.
Uit de experimenten kunnen een aantal conclusies getrokken
worden:
- Een de Wit-vispassage blijkt haalbaar te zijn voor rietvoorn,
riviergrondel, winde, snoek en giebel, maar het
slagingspercentage verschilt tussen de soorten onderling.
Voor baars kunnen geen conclusies getrokken worden
omdat de groep van deze soort door sterfte tijdens de
experimenten te veel is uitgedund. Voor snoek liggen de
slagingspercentages laag. Er wordt vermoed dat dit een
gevolg is van de kunstmatige omgeving waarin de
experimenten worden uitgevoerd. Hierdoor vertonen
de snoeken geen enkele migratiedrang.
- Er is een duidelijk negatief verband aangetoond tussen
de stroomsnelheid en de passeerbaarheid. Bij stroomsnelheden
van 1 m/s of meer wordt een sterke afname
van de passeerbaarheid vastgesteld (behalve voor
snoek).
- Binnen het bereik van deze studie kon geen effect
aangetoond worden van het aantal tussenschotten en
dus de lengte van de constructie. Het is echter niet
uitgesloten dat deze parameter wel een rol gaat spelen bij
een hoger aantal tussenschotten dan wat in deze studie
onderzocht is. Bij de monitoring in het veld moet aan
deze situaties bijzondere aandacht gegeven worden.
In Tabel 3 is een overzicht gegeven van de slagingspercentages
per soort. Hierbij is gekeken naar de slagingspercentages
boven en onder een stroomsnelheid van 1 m/s.
Op basis van de bevindingen is een ontwerpgrafiek opgesteld
voor concrete toepassingen in het veld (Figuur 1).
Bij een gegeven hoogteverschil kan voor een bepaald aantal
tussenschotten nagegaan worden of het ontwerp van
de de Wit-vispassage veilig (en dus vlot passeerbaar) dan
wel kritisch of zelfs niet haalbaar is. In de ontwerpgrafiek
wordt een onderscheid gemaakt tussen het gebied waarin
onderzoek verricht is (donkere kleur) en het gebied waarvoor
de onderzoeksresultaten zijn geëxtrapoleerd (lichtere
kleur) en waar dus tijdens de monitoring in het veld
bijzondere aandacht aan besteed moet worden.
Peter Viaene
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
Afdeling Waterbouwkundig Laboratorium en Hydrologisch
Onderzoek
Berchemlei 115
2140 B-Borgerhout, België
Peter.Viaene@lin.vlaanderen.be
Paul Quataert
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer
Gaverstraat 4, 9500 B-Geraardsbergen, België
Paul.Quataert@lin.vlaanderen.be
Hilde Verbiest & Daniel De Charleroy
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer
Duboislaan 14, 1560 B-Groenendaal, België
Hilde.Verbiest@lin.vlaanderen.be
Daniel.DeCharleroy@lin.vlaanderen.be
67
Figuur 1: Ontwerpgrafiek voor concrete toepassing in het veld. De donkere grijstinten
geven het bereik van de studie weer. De lichte grijstinten geven de
situatie weer die d.m.v. extrapolatie uit de onderzoeksresultaten is verkregen.
Detail van de
proefopstelling
(foto boven)
Foto: Peter Viaene

Foto: Gerrit-Jan van Dijk Foto: Mark Zekhuis
68
UIT HET VELD
De sloot met de akker waar we de grote modderkruipers
tussen de bagger vonden.
WERPRAD PAKT >100
GROTE MODDER-
KRUIPERS
Op 5 november 2004 liepen Mark Zekhuis
en mevr. J. Nicolai door het agrarisch gebied
bij Witharen, gemeente Ommen (coördinaat
222, 4 – 507,4). We waren op weg naar
een dassenburcht toen we langs een akker
kwamen waar zojuist de bagger, afkomstig
uit aangrenzende sloten, op was gebracht.
Mark zag dat hier een zwarte kraai met iets
in zijn bek wilde opvliegen, dat leek op
een spartelende paling. Bij nader onderzoek
werd een flinke grote modderkruiper
(Misgurnus fossilis) gevonden, midden op de
akker! Deze kraai had natuurlijk die "geel
met bruin gestreepte jongen" uit de dunne
modder gevist. Toen we rondkeken, zagen
we tot onze ontsteltenis nog meer grote
modderkuipers op de grond liggen. Sommigen
lagen rustig op hun zijkant op het droge
of in een plasje, terwijl andere zich ronddraaiden
en probeerden vooruit te komen.
We hebben direct emmers gehaald en de
akker met de bagger afgezocht op andere
beesten. In totaal vonden we hier 119 grote
modderkruipers! Ongeveer de helft daarvan
(57 stuks) was groter dan 15 cm en dus volwassen.
Van de 119 waren er maar negen
levenloos. Drie hiervan waren beschadigd
door het aanpikken van de kraaien. Twee
Afhankelijk van de afstelling kan het werprad de bagger
op de kant gooien of over het land verspreiden.
vissen misten hun kop, vermoedelijk door
de baggermachine. De andere vier hadden
geen uiterlijke verwondingen maar lagen
waarschijnlijk al te lang op de kant omdat ze
ook waren opgedroogd. Alle gevangen vissen
zijn weer terug gezet in de directe omgeving,
verspreid over verschillende sloten.
Naast grote modderkuipers vonden we nog
vier riviergrondels, een snoek (van 20 cm),
twee kleine watersalamanders en drie bruine
kikkers op het droge.
Het betreffende akkerperceel is langer dan
een kilometer en circa 100 meter breed.
Langs een traject van 150 meter lagen de dieren
tussen de dunne modder. Ze lagen met
name aan het kopse eind van de akker. De
aangrenzende sloot wordt hier breder en
dieper en het is het laagst gelegen punt van
de akker. De sloot op het kopse eind (zie
foto 1) is trouwens niet veel breder dan één
meter.
Uit de sloot op het hogere gelegen deel
was beduidend minder bagger gekomen,
deze was ook minder diep en breed. We
schatten dat er een laag van circa 50 centimeter
bagger uit de slootbodem is gehaald.
De akker ligt in een relatief jong heideontginningslandschap
en grenst aan de
Stouwe waterleiding. Volgens de bodemkaart
bevindt zich hier een gooreerdgrond
met lemig fijn zand. Waarschijnlijk zat er op
dit lagere deel ook nog wat veen in de
bodem, gezien de dunne en organische
bagger.
Het apparaat dat deze sloten heeft
geschoond, is een werprad (zie foto 2). Het
werkt als een cyclomaaier maar heeft dan
zijn schotels op de zijkant. Met lepels slaat
hij de bagger uit de sloot. Tevens wordt er
veel bagger en water door de zuiging weggespoten.
Het werprad kan zo afgesteld
worden dat deze de modder op de slootkant
werpt of over het land verdeelt. Ongeveer
een kwartier voordat de grote modderkruipers
werden gevonden, hadden we de trekker
met daarachter het werprad, zien wegrijden
van het perceel. Toch waren er al snel
vier zwarte kraaien en twee reigers en enkele
honderden spreeuwen aanwezig die actief
foerageerden op de bagger. De meeste grote
modderkruipers lagen passief in de bagger
terwijl enkele actief draaiden en rondkropen.
Ze kropen niet gericht terug richting
water maar maakten wat rondjes.
De laatste vissen die we verzamelden hadden
ruim een uur op het droge gelegen.
Toch viel het mee hoe weinig sterfte er was
onder deze vissen. Nu kunnen grote modderkruipers
zich tijdelijk prima redden op
het droge. Door hun darmademhaling kunnen
ze in zuurstofloze omstandigheden in
leven blijven en zich zelfs over het land verplaatsen
(van Eijk & Zekhuis, 2002).
De verwachting is dat de meeste vissen zich
18 6(3) 2004
al hadden ingegraven in de bagger en in een
soort winterslaap verkeerden. Dan is dit wel
even raar "wakker worden" op een akker.
Het is opmerkelijk dat er zo weinig gewonde
vissen zijn gevonden (2%) nadat ze door
het werprad op de akker zijn geslagen. Waarschijnlijk
werden de meeste modderkruipers
door de zuiging uit de sloot verwijderd.
Het Waterschap Groot-Salland (dhr. G. van
Dijk) is geïnformeerd over de vondst. Deze
vertelde dat deze sloten niet bij hen in
beheer zijn, maar dat ze nu wel in deze
omgeving rekening zullen houden met het
gebruik van het werprad. Enkele dagen later
waren door de boeren in de directe omgeving
op dezelfde manier enkele andere perceelsloten
uitgebaggerd, maar hier zijn in de
modder geen grote modderkruipers aangetroffen.
Waarschijnlijk werden deze sloten
intensiever onderhouden.
Uit bovenstaande ervaring kunnen we
concluderen dat de grote modderkruiper
zeer lokaal in hoge aantallen aanwezig kan
zijn, en zich ophoudt in extensief onderhouden
sloten met een dikke modder/detrituslaag.
Het is een locatie waar zo’n grote
populatie modderkruipers normaliter niet
direct te voorspellen valt. Dergelijke sloten
tref je ogenschijnlijk op zeer veel plekken
aan. Ze worden echter maar zeer sporadisch
geïnventariseerd.
De belangrijkste conclusie is dat een dergelijk
apparaat binnen enkele minuten een
populatie grote modderkruiper voorgoed
kan laten verdwijnen. De gehele slootinhoud
lag op de akker en het resterende biotoop
is zonder die bagger waarschijnlijk niet
meer geschikt als overwinteringshabitat.
Mark Zekhuis
Jan-Luc van Eijk
Literatuur
Eijk, J.L. van & M. Zekhuis. Grote modderkuipers
in het zuur? RAVON-blad 2002.
POELEN EN VENNEN,
MEER EN BETER
Leden van de werkgroep Natuur en Milieu
en de werkgroep Vrijwillig Landschapsbeheer
van IVN Uden hebben in 2002 ruim 46
poelen en vennen in de gemeente Uden
onderzocht. Hierbij zijn ook de poelen meegenomen
in het begrazingsgebied, dat buiten
de gemeente valt, omdat dit als één biotoop
moet worden beschouwd, waarbinnen
de dieren vrij kunnen migreren. De resultaten
zijn verwerkt tot een rapport. Bij de aanbieding
van het rapport hebben diverse
organisaties aangegeven dat ze nieuwe poelen
gaan aanleggen.
Vrijwel alle oude als nieuwe poelen en
vennen in de gemeente Uden (Noordoost-
Brabant), zijn onderzocht op een aantal

18 6(3) 2004
fysisch-chemische, biologisch en ecologische
aspecten. Zo is de zuurgraad bekeken en het
elektrisch geleidingsvermogen, maar ook
het waterleven. De watertjes zijn 2 keer
bemonsterd in het voorjaar en in de zomer.
Door te scheppen met een schepnet en
door te kijken en te luisteren zijn amfibieën,
libellen en andere waterdieren en de waterplanten
zorgvuldig gekarteerd.
Onderzoeksresultaten
De poelen en vennen zijn in 4 categorieën
ingedeeld: bosvennen, heidevennen, graslandpoelen
in natuurgebied en landbouwpoelen
in het agrarisch gebied. Veel watertjes
liggen vrij geïsoleerd. De zuurgraad en
het elektrisch geleidingsvermogen van de
poelen in natuurgebieden (bos, heide en
grasland) komen sterk overeen: pH 5,5 – 6,5
en EGV 25 – 60. Dit betekent dat het water
licht zuur en arm aan meststoffen is. In agrarisch
gebied was de pH 7-9 en de EGV 150 –
500: basisch tot sterk basisch en voedselrijk
tot zeer voedselrijk.
In de omgeving van Uden zijn zeven
soorten amfibieën aangetroffen. Dit zijn de
bruine kikker, het groene kikkercomplex, de
heikikker, de gewone pad, de rugstreeppad,
de kleine watersalamander en de alpenwatersalamander.
De bruine kikker, gewone
pad, kleine watersalamander en de groene
kikker zijn algemene soorten. De alpenwatersalamander
en de rugstreeppad zijn plaatselijk
algemene soorten. De heikikker staat
op de Rode Lijst in de categorie ‘kwetsbaar’,
de overige zes soorten zijn thans niet
Vakmanschap voor veiligheid van mens en dier
Uw specialist in faunavoorzieningen,
ook voor amfibieën en reptielen!
Advies
Ontwerp
Realisatie
Inspectie en onderhoud
Enkele producten:
Arfman Geleidegoot
Geleidingswand
Tevens leverancier van Aco Pro
amfibieëntunnels en geleidingswanden
bedreigd. Alle amfibieën zijn beschermd. De
rugstreeppad en de heikikker zijn habitatrichtlijnsoorten
(vereisen strikte bescherming).
In het begrazingsgebied worden alle
soorten gevonden. Dit laatste is vooral te
danken aan het inrichten van het begrazingsgebied,
waardoor de amfibieën een uitgebreid
en geschikt landbiotoop met voldoende
voortplantingswater tot hun
Arfman Hekwerk b.v.
Ondernemersweg 15
7451 PK Holten
Tel 0548 36 29 48
Fax 0548 36 50 42
Internet www.arfman.nl
E-mail info@arfman.nl
69
SPIDER(SALA)MAN(DER)
Deze foto is gemaakt op 2 september 2004,
langs de Oude Kerkweg te Dwarsgracht in
Giethoorn. Tijdens een telronde voor de
Groene glazenmaker (libel) zag ik een geelgerande
oeverspin zitten met wel iets heel
raars tussen de kaken. Naderbij gekomen
zag ik dat het om een kleine watersalamander
ging, die overigens nog leefde. Geelgerande
oeverspinnen kunnen, naar gelang
hun grootte heel wat prooien aan. Roel
Hoeve fotografeerde eens een spin die een
waterroofkever had ontleed.
Ronald Messemaker
Boswachter Natuurmonumenten
De Wieden
beschikking hebben. Vooral het afplaggen in
1998 heeft dit bevorderd.
In agrarische gebieden troffen we alleen
de algemene soorten amfibieën aan in geringe
aantallen. Dit wordt vooral veroorzaakt
door de matige kwaliteit van het voortplantingswater
en de slechte kwaliteit van het
landbiotoop.
In de Udense poelen en vennen komen
22 soorten libellen voor (waterjuffers en
echte libellen). De poelen in natuurgebied
blijken de meest soortenrijke biotopen te
zijn. Ze hebben vaak een goed ontwikkelde
vegetatie met een goede zoninstraling en
struiken en bomen in de nabijheid. Hierin
blijken libellen in hun biotoopvoorkeur
overeen te komen met de amfibieën. Ook
deze dieren komen in dezelfde wateren met
de meeste soorten voor. Er is één Rode Lijst
soort aangetroffen: de Venwitsnuitlibel, een
soort die op de Rode Lijst in de categorie
‘kwetsbaar’ staat. Ook de niet bedreigde

Foto: Nico Ettema
Heikikker
70
Het proefschrift
KORTOM
PROMOTIE TON
STUMPEL: KRACHTIG
PLEIDOOI VOOR
GERICHT BEHEER
HERPETOFAUNA!
Op 9 november 2004 promoveerde Ton
Stumpel (Alterra) aan de Universiteit van
Wageningen op zijn proefschrift ‘reptiles
Noordse witsnuitlibel is waargenomen. Dit
is een soort die in Brabant schaarser is dan
de Venwitsnuitlibel.
Voortplanting
Er is ook gekeken waar voortplanting van
amfibieën voorkomt in de poelen. De poelen
in natuurgebied zijn voor 90% bezet met
amfibieën en gemiddeld 60% bevatte ook
eieren of jonge dieren. Landbouwpoelen
waren voor 70% bezet en bleken slechts in
36 % van de gevallen eieren of jonge dieren
te bevatten.
Conclusies en aanbevelingen
Uit de resultaten concluderen wij dat er
meer poelen en vennen aangelegd moeten
worden in het buitengebied en dat de kwaliteit
verbeterd kan worden. Losliggende
poelen en vennen zouden deel uit moeten
maken van een poelennetwerk van 3-5
watertjes. Deze netwerken moet men verbinden
met stapstenen: poelen om de 200-
and amphibians as targets for nature
management’. Ton, perfectionistisch tot in
de kleinste details, wist niet alleen de toehoorders
– waaronder vele Ravonners – te
boeien en te overtuigen, maar ook de commissie.
Hij pleit voor een ander heidebeheer, meer
gericht op de herpetofauna, omdat vooral
de reptielen sterk afhankelijk zijn van dit
type habitat. De alom toegepaste begrazing
op heidevelden met grote grazers pakt voor
reptielen vaak catastrofaal uit, aldus Ton.
Ook dr. Frans Vera en dr. Sip van Wieren,
beide leden van de promotiecommissie en
experts op het gebied van grote grazers,
waren onder de indruk van zijn betoog en
konden Ton niet écht het vuur aan de schenen
leggen. Het beheer van poelen krijgt in
zijn proefschrift ook de nodige aandacht.
Ton is op latere leeftijd gepromoveerd. Hij
heeft de afgelopen decennia veel gepubliceerd
en beschikt over een groot netwerk
van internationale contacten met vooraanstaande
herpetologen binnen Europa. Ton is
tegenwoordig voorzitter van de Conservation
Committee van de Societas Europea
Herpetologica (SEH), een commissie die een
belangrijke rol speelt in de bescherming van
de europese herpetofauna. Uit zijn proefschrift
spreekt zijn decennia lange ervaring
en vooral ook zijn geduld om die kennis te
vergaren. Met het proefschrift kan menig
heide- en natuurbeheerder zijn voordeel
doen, in het bijzonder ter bescherming van
de inheemse herpetofauna in Nederland!
Daarom bevelen wij het lezen van Ton’s
proefschrift ‘reptiles and amphibians as targets
for nature management’ ten zeerste aan.
18 6(3) 2004
300 meter. Voor wat betreft de waterkwaliteit
dienen de beheerders met name de
eutrofiëring in de gaten te houden. Verder is
er naast het voortplantingswater een zomeren
winterbiotoop nodig, bestaande uit
bloemrijke graslanden, ruigten en beplantingen.
Er is een overzicht gemaakt van alle uit
te voeren beheersmaatregelen.
Dit rapport (Poelen en Vennen Meer en
Beter) is aangeboden door het IVN Uden
aan diverse instanties, waaronder de Gemeente,
Staatsbosbeheer, het Waterschap en
de ZLTO (Zuidelijke Land- en Tuinbouw
Organisatie). Nadat het rapport officieel
overhandigd was, werd de vertegenwoordigers
gevraagd om op de kaart van Uden met
gekleurde stickers ieder drie nieuwe poelen
aan te geven, die de betreffende instantie het
komende jaar moet gaan realiseren.
Nico Ettema
Lauwere 502
5403 XK Uden
Het is gratis (zolang de voorraad strekt) aan
te vragen via info.alterra@wur.nl.
Namens RAVON feliciteren wij Ton Stumpel
met het behalen van zijn doctorstitel en
wensen hem veel succes in zijn verdere
loopbaan.
Ronald Zollinger
IMPRESSIE VAN DE 6E
HERPETOLOGISCHE
STUDIEDAG HYLA
De 6e Herpetologische studiedag van onze
zuiderburen werd zaterdag 30 oktober
gehouden in het Provinciehuis van Antwerpen.
In een chique entourage werd ons een
internationale keur aan lezingen voorgeschoteld.
Via Vlaanderen naar Zuid-Iberië,
weer terug in Vlaanderen en dan naar
Nederland en vervolgens via Wallonië weer
naar Vlaanderen. Tussendoor, omdat HYLA in
de samenwerking met RAVON ook aandacht
wil hebben voor vissen, kregen we ook
een korte vissen-determinatiecursus voorgeschoteld.
De andere onderwerpen waren
ook al divers. In de eerste lezing presenteerden
Dominique Verbelen en Robert Jooris
van HYLA het verslag van een uitgebreide en
succesvolle amfibieëninventarisatie in Merelbeke.
Het gebied bleek voor amfibieën een
echte Vlaamse "hotspot" te zijn. Bij de
inventarisatie werd van de gelegenheid
gebruik gemaakt om middels een breed
scala aan parameters een aantal zaken te
onderzoeken. Daardoor werd er een relatie

18 6(3) 2004
gevonden tussen de diepte van het water en
het aantal amfibieënsoorten. Mijn ongetwijfeld
gebrekkige uitleg: in ondieper water
komen minder amfibieënsoorten voor. Het
onderzoek had ook aangetoond, dat in een
water mét vissen minder amfibieënlarven
aanwezig waren dan in een water zónder vissen.
Zaken die we hier (lees: Nederland)
meestal maar voetstoots aannemen. Zelden
worden pogingen gedaan om dat nu eens
aan te tonen en statistisch te onderbouwen.
Ter bescherming van het gebied werden bij
de beheers- en inrichtingsplannen allerlei
organisaties betrokken én werd er om een
breed draagvlak te creëren ruim aandacht
geschonken aan de educatieve aspecten. Een
knap staaltje werk van HYLA.
Katja Claus toonde in haar lezing aan dat
eerste veldindrukken (het leek niet goed te
gaan met Vlaamse adderpopulaties) niet
noodzakelijkerwijs hoeven te kloppen. In
RAVON NIEUWS
Rob van Westrienen, per 1-1-2005 directeur
EVEN VOORSTELLEN
RAVON heeft de laatste jaren een snelle groei doorgemaakt
en zich ontwikkeld tot een belangrijk
kenniscentrum op het gebied van de bescherming en
het beheer van reptielen, amfibieën en vissen. Om
de organisatie verder te professionaliseren en vorm te
geven heeft het bestuur per 1-1-2005 een directeur
aangetrokken.
Ik ben erg blij dat ik deze baan heb gekregen
en heb er zin in! De eerste periode zal vooral
bestaan uit veel luisteren en uit het ken-
een gedegen onderzoek met behulp van de
vangst-terugvangst-methode toonde zij aan,
dat het tenminste in een van de twee Vlaamse
gebieden waar de adder nog voorkomt,
niet slecht ging. In het andere gebied werd
geen uitgebreid onderzoek gedaan, maar
wordt wel hard gewerkt aan een verbetering
van het leefgebied van de soort. Terecht
merkte ze op dat, ondanks allerlei beschermende
statussen, zoals de aanwijzing tot
Habitatrichtlijngebied, de sterk geïsoleerde
populaties nog niet absoluut vrij zijn van
bedreigingen. Sergé Bogaerts maakte de toeschouwers
met zijn lezing over de herpetofauna
in Zuid-Iberië duidelijk dat we in de
Benelux rijk gezegend zijn qua verscheidenheid
aan amfibieën. Onder invloed van het
middellandse zeeklimaat is dat voor reptielen
een ander verhaal. Behalve Sergé droeg
ook Pedro Janssen een Nederlands steentje
bij aan de internationale onderwerpen met
nismaken met de organisatie, alhoewel die
niet helemaal nieuw voor me is. Ik heb dit
ook al op de Landelijke dag aangekondigd.
Ongetwijfeld is in één van de volgende
nummers van het tijdschrift te lezen wat ik
-na mijn inwerkperiode- precies ga doen.
Even iets over mezelf: ik ben 39 jaar,
getrouwd en vader van een prachtige zoon.
Ik woon op 3 minuten fietsen van mijn werk
aan de rand van Nijmegen tegen de bossen.
Ik ben getogen in Zeeuws-Vlaanderen waar
boomkikkers behoorden tot de vaste bewoners
van onze tuin. Voor mijn biologiestudie
ben ik vertrokken naar Amsterdam. Van
daaruit heb ik mijn eerste banen bereisd;
diverse functies bij het Ministerie van Landbouw,
Natuur en Voedselkwaliteit, waaronder
die van ecoloog bij de Dienst Landelijk
Gebied. Vervolgens heb ik bij Wetlands
International het Oost-Europa programma
opgezet en de laatste 2,5 jaar was ik manager
van Het Natuurloket. Als vrijwilliger ben ik
nu actief voor SOVON, maar wellicht dit jaar
ook voor RAVON.
RAPPORT VISWEEK-
END 2000 (MIDDEN-
GRONINGEN)
VERSCHENEN
Onder het motto beter laat dan nooit is het
rapport over het visweekend 2000 verschenen!
Dit weekend werd in oktober in Midden-Groningen
gehouden en werd voorafgegaan
door een zeer succesvol symposium
(ca. 60 bezoekers!) over vissen in Gronin-
71
een lezing over de situatie van de adder in
Nederland. De lezing over de herpetologische
atlas van Wallonië door Christiane
Percsy, moest ondergetekende verstek laten
gaan. Mijn kennis van de Franse taal was te
gebrekkig om de toelichting op de verspreidingskaartjes
te volgen. Na een lezing door
Dirk Bauwens over atlasgegevens als leidraad
voor natuurbeleid, werd de dag afgesloten
met een receptie aangeboden door
Brouwerij Westmalle. Om op tijd in Nederland
terug te zijn, moest ik helaas juist de
laatste onderdelen verstek laten gaan. Glaasje
op laat je rijden.
Onze zusterorganisatie in België heeft mij
een aangename zaterdag bezorgd. En volgend
jaar..? Ik denk dat we dan maar een
busreisje naar de 7e Herpetologische studiedag
moeten organiseren.
Arnold van Rijsewijk
gen. De vijf lezingen die op dat symposium
zijn gehouden, zijn in dit rapport opgenomen.
Het rapport bevat, naast de lezingen,
verspreidingskaarten van alle gevangen
soorten en een bondige interpretatie van de
resultaten.
Aan het visweekend namen 22 mensen
deel en zij bemonsterden 53 monsterpunten
in 49 kilometerhokken. Daarbij werden 15
vissoorten vastgesteld. De kroeskarper en
paling zijn vissoorten van de Rode Lijst.
Daarnaast werden gevangen: brasem, kolblei,
goudkarper, riviergrondel, blankvoorn,
rietvoorn, zeelt, snoek, driedoornige stekelbaars,
tiendoornige stekelbaars, pos, baars,
en snoekbaars.
Het rapport van dit weekend wordt toegestuurd
aan alle deelnemers. Andere geïnteresseerden
kunnen het als pdf-bestand (2
MB) opvragen bij Frank Spikmans (f.spikmans@ravon.nl).
Leon Luijten
MEDEWERKERS VAN
HET RAVON-KANTOOR
De belangrijkste medewerkers van RAVON
zijn de vrijwilligers die in het veld actief zijn
met het verzamelen van gegevens. Zij worden
daarbij ondersteund door een werkorganisatie
met vestigingen in Nijmegen en
Amsterdam. De werkorganisatie organiseert
verspreidings- en monitoringsonderzoek, is
actief in soortenbescherming, beheert databanken
en voert kennisopdrachten uit voor
overheden, terreinbeheerders en andere partijen.
De vestiging Nijmegen is in vijf jaar
gegroeid van twee naar elf medewerkers per

72
➀
➁ ➂
➃
➄ ➅
➆ ➇ ➈ ➉
RAVON medewerkers vestiging Nijmegen.
De nummers bij de namen corresponderen met die
op het silhouet.
1-1-2005. In totaal gaat het om 8,2 volledige
arbeidsplaatsen. Het is dan niet verwonderlijk
dat de meeste vrijwilligers van RAVONniet
meer precies weten wie er allemaal bij
RAVON werken en wat voor werkzaamheden
deze mensen doen. Het is in dit kader niet
goed mogelijk om alle werkzaamheden
helemaal uit te leggen. Met de recente komst
van een secretaresse (Elvira Werkman), een
nieuwe projectleidster (Annemarie van Diepenbeek)
en een directeur (Rob van Westrienen)
hebben er bovendien verschuivingen
in taakgebieden plaats gevonden,
waarbij het de bedoeling is dat andere
medewerkers meer tijd krijgen om zich op
hun eigenlijke kerntaken te kunnen concentreren.
Voor de vrijwilligers zal dit in de loop
van 2005 merkbaar worden in een regelmatiger
verschijnend tijdschrift, een geactualiseerde
website en meer publiciteit in het algemeen.
Ook de afronding van de landelijke
verspreidingsatlas staat hoog op de prioriteitenlijst.
Externe contacten, personeelszaken,
beleidsvoering en administratie zullen grotendeels
of geheel overgeheveld worden naar
directeur respectievelijk secretaresse.
Voor vragen kunt U gerust contact opnemen
met de betreffende medewerker.
Mochten de functies en taakgebieden in de
nabije toekomst veranderen dan zullen we
hiervan melding maken in het tijdschrift.
Rob van Westrienen
(niet op de foto, zie elders in dit blad)
Functie: directeur (per 1-1-2005).
Taakgebieden: beleid, personeelszaken, externe
contacten en acquisitie, contacten met
bestuur en vrijwilligers
1. Ronald Zollinger
Functie: coördinator beschermingsplan boomkikker,
projectleider.
Taakgebieden: coördinatie beschermingsplan,
coördinator VOFF en PSO zaken, externe
overleggen met overheden, coördinatie
inhaalslag, projectleider/adviseur LIFE AMBI-
TION, acquisitie.
2. Annemarie van Diepenbeek
Functie: projectleidster Inhaalslag beekvissen
(per nov. 2004).
Taakgebieden: coördinatie Inhaalslag beekvissen,
educatie.
3. Jeroen van Delft
Functie: auteur verspreidingsatlas, projectleider.
Taakgebieden: coördinatie en schrijven atlas,
financiën, projectleiding en uitvoeren van
(wetenschappelijke) opdrachten, externe overleggen,
acquisitie, educatie, redactie tijdschrift.
4. Raymond Creemers
Functie: auteur verspreidingsatlas, redactie
18 6(3) 2004
tijdschrift RAVON, projectleider.
Taakgebieden: coördinatie databank, coördinatie
en schrijven atlas, projectleiding en uitvoeren
van (wetenschappelijke) opdrachten,
externe overleggen, acquisitie, eindredactie
tijdschrift.
5. Frank Spikmans
Functie: onderzoeksmedewerker, projectleider
Inhaalslag amfibieën.
Taakgebieden: veldwerk, coördinatie Inhaalslag
amfibieën, coördinatie veldwerkopdrachten.
6. Bjorn Prudon
Functie: Gegevenslevering databank, projectleider
Inhaalslag reptielen.
Taakgebieden: aanvragen voor gegevens
beantwoorden, coördinatie Inhaalslag reptielen
7. Elvira Werkman
(tel. 024-3653270; kantoor@ravon.nl)
Functie: secretaresse/financieel administrateur/receptioniste.
Taakgebieden: secretariaat (per okt 2004),
receptie, financiële administratie, ledenadministratie,
projectadministratie.
8. Wilbert Bosman
Functie: coördinator beschermingsplan knoflookpad
en beschermingsplan geelbuikvuurpad.
Taakgebieden: coördinatie beschermingsplannen,
projectbegeleiding bij (wetenschappelijke)
opdrachten en stageopdrachten,
coördinatie stages.
9. Marjan Verdijk
Functie: databeheerder.
Taakgebieden: databeheer, dataontwikkeling,
data-analyse en GIS-werk.
10. Arnold van Rijsewijk
Functie: onderzoeksmedewerker.
Taakgebieden: veldwerk, coördinatie veldwerk-opdrachten.
Taken die bij nagenoeg alle medewerkers in
het takenpakket opgenomen zijn: beantwoorden
van vragen van vrijwilligers, geven
van adviezen aan derden, waarnemingen
invoeren, voorlichting en informatie verstrekken,
werken aan het bibliotheek en literatuursysteem,
contacten met opdrachtgevers
en andere natuur- en milieuorganisaties,
publicaties schrijven en verder alle kleine en
incidenteel voorkomende werkzaamheden.
Behalve deze medewerkers heeft RAVON,
afhankelijk van de opdrachten, tijdens het
veldseizoen tussen maart en oktober soms
veldwerkers in dienst voor het uitvoeren
van veldwerk (met name verspreidingsonderzoek).
In de afgelopen jaren hebben
Tjeerd DuBois, Joran Jansse en Nils van
Kessel seizoenswerk voor RAVON verricht.
Arnold van Rijsewijk
Raymond Creemers