Twijfel en verwondering. Het lot van een ... - Rutger Claassen
Twijfel en verwondering. Het lot van een ... - Rutger Claassen
Twijfel en verwondering. Het lot van een ... - Rutger Claassen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Twijfel</strong> <strong>en</strong> <strong>verwondering</strong>.<br />
<strong>Het</strong> <strong>lot</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> filosofische tweeling in onze tijd<br />
Essay voor de Serge Heederik Prijs 2004<br />
door<br />
<strong>Rutger</strong> Claass<strong>en</strong>
I<br />
De televisie staat aan. Politici, journalist<strong>en</strong> <strong>en</strong> comm<strong>en</strong>tator<strong>en</strong> trekk<strong>en</strong> avond aan avond<br />
aan ons voorbij. Met grote stelligheid verkondig<strong>en</strong> ze hun m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> die op<br />
elkaar bots<strong>en</strong>, elkaar ontwijk<strong>en</strong>, langs elkaar he<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong>. In de debatt<strong>en</strong> lijkt er ge<strong>en</strong><br />
ruimte voor twijfel. Ik zet de televisie uit. Is de stelligheid schijn, e<strong>en</strong> methode, e<strong>en</strong><br />
pose; of is zij stevig gefundeerd in de geest<strong>en</strong> <strong>van</strong> h<strong>en</strong> die zich in het debat m<strong>en</strong>g<strong>en</strong>? Is<br />
er wel plaats voor twijfel? En voor <strong>verwondering</strong>?<br />
Verwondering <strong>en</strong> twijfel, vaak gebruikte begripp<strong>en</strong> om uit te legg<strong>en</strong> wat<br />
filosofie is <strong>en</strong> waarom we eraan zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. ‘Filosofische twijfel’ is e<strong>en</strong><br />
speciaal soort twijfel, de eerste stap op weg naar nieuwe inzicht<strong>en</strong>; ‘filosofische<br />
<strong>verwondering</strong>’ idem. Verwondering <strong>en</strong> twijfel zijn e<strong>en</strong> tweeling, die sam<strong>en</strong> wak<strong>en</strong> over<br />
de geboorte <strong>van</strong> nieuwe filosofie. Zij staan aan het begin <strong>van</strong> alle filosofie <strong>en</strong> zijn haar<br />
bron: eerst moet er twijfel of <strong>verwondering</strong> zijn, dan pas komt de filosofie op gang. Als<br />
waar is wat vel<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>, dat filosofie <strong>van</strong>daag de dag populair is, tr<strong>en</strong>dy, in de mode;<br />
dan moet ons m<strong>en</strong>taal klimaat wel vergev<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> twijfel <strong>en</strong> <strong>verwondering</strong>. Maar is<br />
dat het geval? Lat<strong>en</strong> wij ons in ons lev<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> door twijfel <strong>en</strong> <strong>verwondering</strong>? Is de<br />
tijdgeest daadwerkelijk filosofisch? Wat zijn twijfel <strong>en</strong> <strong>verwondering</strong> eig<strong>en</strong>lijk? Is er<br />
e<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> beide?<br />
De filosofische tweeling lijkt op het eerste gezicht sprek<strong>en</strong>d op elkaar. Maar wie<br />
scherper kijkt, ziet toch verschill<strong>en</strong>. Als eerste bepaling kunn<strong>en</strong> we zegg<strong>en</strong> dat we in de<br />
<strong>verwondering</strong> één op één teg<strong>en</strong>over e<strong>en</strong> voorwerp staan; het voorwerp <strong>van</strong> onze<br />
<strong>verwondering</strong>. Dat voorwerp beantwoordt niet aan onze verwachting<strong>en</strong>, het daagt ons<br />
uit, maakt ons sprakeloos. E<strong>en</strong> wonder. De twijfel kan daar niet aan tipp<strong>en</strong>; hij is veel<br />
bescheid<strong>en</strong>er. <strong>Twijfel</strong> is het he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer slinger<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> twee of meer voorwerp<strong>en</strong><br />
(gedacht<strong>en</strong>, handelingsopties), de voorwerp<strong>en</strong> <strong>van</strong> onze twijfel. <strong>Het</strong> speelveld is al<br />
beperkt, het kader gegev<strong>en</strong>, de alternatiev<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. ‘Ik twijfel nog of ik dit zal do<strong>en</strong> of<br />
dat.’ Lat<strong>en</strong> we deze eerste bepaling onderzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> nagaan of onze tijd beantwoordt aan<br />
de lokroep <strong>van</strong> beid<strong>en</strong>.<br />
~<br />
Irak. Politieke filosofie met de voet<strong>en</strong> in de modder <strong>van</strong> het Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. Wel of niet<br />
aanvall<strong>en</strong>? Wel of niet? <strong>Twijfel</strong>.<br />
Waarom lev<strong>en</strong> wij in e<strong>en</strong> wereld <strong>van</strong> fundam<strong>en</strong>talist<strong>en</strong>; islamitische of<br />
republikeinse, politieke of religieuze? Verwondering.<br />
~<br />
II<br />
De twijfel valt uite<strong>en</strong> in twee soort<strong>en</strong>: twijfel wat te do<strong>en</strong> <strong>en</strong> twijfel wat te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. De<br />
eerste soort noem ik handelingstwijfel. Hij is het meest bek<strong>en</strong>d in onze dagelijkse<br />
ervaring. Welke studie of welk beroep moet ik kiez<strong>en</strong>? Zal ik <strong>van</strong>daag naar de stad gaan<br />
of niet? Moet ik mijn vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dit vertell<strong>en</strong>? Welke jas trek ik aan? De twijfel komt op<br />
als er e<strong>en</strong> keuze gemaakt moet word<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> beslissing geforceerd; eig<strong>en</strong>lijk is er ge<strong>en</strong><br />
2
tijd voor twijfel. De twijfel dwingt zichzelf naar e<strong>en</strong> doorbraak, verlangt naar e<strong>en</strong> einde,<br />
e<strong>en</strong> verlossing. Zolang de twijfel heerst is er ongemak. Hij suggereert e<strong>en</strong> norm, regel of<br />
besluit, erg<strong>en</strong>s eerder aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Zó zoud<strong>en</strong> we het do<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> heldere lijn, nu niet<br />
meer daar<strong>van</strong> afwijk<strong>en</strong>. Maar dan toch, twijfel. Zijn de principes voldo<strong>en</strong>de; de regels,<br />
afsprak<strong>en</strong>, besluit<strong>en</strong>? Kunn<strong>en</strong> we onder de verantwoordelijkheid uit opnieuw alles op<strong>en</strong><br />
te gooi<strong>en</strong>, aan alles te twijfel<strong>en</strong>? Kunn<strong>en</strong> we de twijfel <strong>van</strong> tevor<strong>en</strong> wel uitsluit<strong>en</strong>?<br />
De gedacht<strong>en</strong>twijfel mist de urg<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> de handelingstwijfel. Op afstand <strong>van</strong><br />
de druk <strong>van</strong> het bestaan oef<strong>en</strong>t hij zijn invloed uit. Toch kan hij ons onder ev<strong>en</strong> grote<br />
spanning zett<strong>en</strong>. De opgave ‘onbetwijfelbare opvatting<strong>en</strong>’ te hebb<strong>en</strong> is voor m<strong>en</strong>ige<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> lod<strong>en</strong> last. De meest bek<strong>en</strong>de <strong>en</strong> meest verstrekk<strong>en</strong>de vorm <strong>van</strong> gedacht<strong>en</strong>twijfel is<br />
de filosofische of radicale twijfel. Descartes, algeme<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d meester <strong>van</strong> de<br />
filosofische twijfel, besloot aan alles te twijfel<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> verlang<strong>en</strong> naar zekere k<strong>en</strong>nis was<br />
zijn motivatie tot het opnem<strong>en</strong> <strong>van</strong> de twijfel. Maar ook hier moet<strong>en</strong> we door de twijfel<br />
he<strong>en</strong>; hij is e<strong>en</strong> noodzakelijke voorwaarde voor k<strong>en</strong>nis, maar we kunn<strong>en</strong> niet in haar<br />
blijv<strong>en</strong> hang<strong>en</strong>. Weliswaar is er ge<strong>en</strong> directe handelingsnoodzaak, zoals bij de<br />
handelingstwijfel, maar ook de gedacht<strong>en</strong>twijfel is ge<strong>en</strong> luilekkerland, waar we eeuwig<br />
vrijblijv<strong>en</strong>d mog<strong>en</strong> rondhang<strong>en</strong>. Uiteindelijk moet<strong>en</strong> we verder, <strong>van</strong> hier, naar nieuwe<br />
grond<strong>en</strong>. Wel mog<strong>en</strong> we soms terugker<strong>en</strong> op onze schred<strong>en</strong> <strong>en</strong> opnieuw twijfel<strong>en</strong>;<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> uitgangspunt<strong>en</strong> weer ter discussie stell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de, <strong>en</strong>igszins<br />
filosofisch aangelegde politicus zei e<strong>en</strong>s, to<strong>en</strong> hij geconfronteerd werd met het feit dat<br />
hij <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing was veranderd (e<strong>en</strong> politieke doodzonde): ‘Dat is voortschrijd<strong>en</strong>d<br />
inzicht.’<br />
Is radicale twijfel wel mogelijk? De radicale twijfel is e<strong>en</strong> poging te ontkom<strong>en</strong><br />
aan het normale karakter <strong>van</strong> twijfel. In normale twijfel twijfel<strong>en</strong> we immers tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de object<strong>en</strong>, terwijl de radicale twijfel alle object<strong>en</strong> onder verd<strong>en</strong>king plaatst.<br />
Hij breekt het beperkte speelveld op<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d is voor gewone vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
twijfel, wil zich ge<strong>en</strong> vooraf omschrev<strong>en</strong> keuze lat<strong>en</strong> aanprat<strong>en</strong>. Maar kan dat wel?<br />
Descartes bijvoorbeeld verlangde naar e<strong>en</strong> onwrikbaar fundam<strong>en</strong>t voor k<strong>en</strong>nis, iets dat<br />
hij zeker kon wet<strong>en</strong>. Daarmee was zijn zoektocht door de twijfel e<strong>en</strong> gerichte: dat wat<br />
eruit moest kom<strong>en</strong>, moest de vorm hebb<strong>en</strong> <strong>van</strong> zekere k<strong>en</strong>nis. Dat doel stelde hij niet ter<br />
discussie, daaraan twijfelde hij niet. <strong>Het</strong> fundam<strong>en</strong>t <strong>van</strong> zijn systeem is dus niet het<br />
beroemde ‘cogito’, zoals normaal wordt gedacht, maar wat daaraan vooraf ging: de<br />
overtuiging dat zekere k<strong>en</strong>nis bestaat <strong>en</strong> voor hem te vind<strong>en</strong> is. Net zoals Descartes<br />
lijk<strong>en</strong> ook wij in de twijfel altijd al op zoek naar iets bepaalds. Onze intuïties over de<br />
vorm <strong>van</strong> het antwoord zijn misschi<strong>en</strong> nog onhelder, of onbewust, maar helemaal<br />
zonder intuïties lijk<strong>en</strong> we het niet te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Maar juist omdat het moeilijk is grip<br />
op die intuïties te krijg<strong>en</strong>, lukt het zeld<strong>en</strong> ze te betwijfel<strong>en</strong>; ze ontsnapp<strong>en</strong> al snel aan de<br />
twijfel. Filosofische twijfel is de poging ook h<strong>en</strong> aan de twijfel te onderwerp<strong>en</strong>.<br />
De populariteit <strong>van</strong> de filosofie wordt meestal verklaard door te wijz<strong>en</strong> op het<br />
‘lev<strong>en</strong>sbeschouwelijk vacuüm’ waarin wij lev<strong>en</strong>. De georganiseerde godsdi<strong>en</strong>st is sinds<br />
de jar<strong>en</strong> zestig <strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig voor de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bron <strong>van</strong> zingeving meer. <strong>Het</strong><br />
politieke substituut <strong>van</strong> het marxisme (opium <strong>van</strong> het volk!) is inmiddels ook <strong>van</strong> het<br />
toneel verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Wat rest ons? Voor h<strong>en</strong> die gruw<strong>en</strong> <strong>van</strong> spirituele <strong>en</strong> esoterische<br />
weg<strong>en</strong> is de (populaire) filosofie hét alternatief, sterker, de laatste vluchtheuvel. Zij is<br />
e<strong>en</strong> traditie <strong>van</strong> rationele antwoord<strong>en</strong> op de grote vrag<strong>en</strong>, niet dogmatisch maar relatief<br />
3
escheid<strong>en</strong> in haar pret<strong>en</strong>ties. Verder strekt haar tot voordeel dat bij de antwoord<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de grote filosof<strong>en</strong> ‘voor elck wat wils’ zit… Maar is dit de filosofie <strong>van</strong> het – zo<br />
radicaal mogelijk – twijfel<strong>en</strong> aan alle zekerhed<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit bestaan? Of is het e<strong>en</strong> collectie<br />
mooie antwoord<strong>en</strong>, waar je je behaaglijk teg<strong>en</strong> aan kunt schur<strong>en</strong>? Kom<strong>en</strong> wij in de<br />
overvloed aan filosofieën nog wel toe aan filosofie?<br />
De suggestie is dat de populaire filosofie de ‘echte’, twijfel<strong>en</strong>de filosofie<br />
misbruikt voor haar eig<strong>en</strong>, onbetwijfelbare doeleind<strong>en</strong>; persoonlijke zingeving, het<br />
opvull<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vacuüm, het bied<strong>en</strong> <strong>van</strong> houvast. Maar heeft de ‘echte’ filosofie niet<br />
zelf de aanleiding gegev<strong>en</strong> voor dit misbruik? Suggereert zij zelf niet dat de twijfel zo<br />
snel mogelijk moet word<strong>en</strong> verlat<strong>en</strong>? Net zoals in televisie-debatt<strong>en</strong> de deelnemers<br />
zonder twijfel hun opinies de lucht in slinger<strong>en</strong>, zo debatter<strong>en</strong> de filosof<strong>en</strong> over de grote<br />
vrag<strong>en</strong> <strong>van</strong> het bestaan. Deze parallel stemt tot nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Om tot groter inzicht te<br />
kom<strong>en</strong> heeft de filosofie haar toevlucht al snel gezocht in de methode <strong>van</strong> strijd,<br />
argum<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> debat. Zij heeft de ambitie om radicale twijfel te uit<strong>en</strong> opgegev<strong>en</strong>; in<br />
plaats daar<strong>van</strong> kwam de gewone, niet-filosofische twijfel. De echo daar<strong>van</strong> klinkt nu<br />
door in onze gewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> instituties. Met de democratisering kwam het algem<strong>en</strong>e<br />
debat; iedere<strong>en</strong> heeft recht op spreektijd, de microfoon staat op<strong>en</strong>. In dat debat is voor<br />
twijfel ge<strong>en</strong> ruimte. De toeschouwers mog<strong>en</strong> twijfel<strong>en</strong>, de deelnemers onder ge<strong>en</strong><br />
beding. Aangezi<strong>en</strong> wij allemaal deelnemers zijn, is de twijfel geminimaliseerd. <strong>Het</strong> is<br />
deugdzaam niet te twijfel<strong>en</strong>, maar je zo snel mogelijk in de strijd te stort<strong>en</strong>. Dit ethos<br />
<strong>van</strong> het debat roeit de twijfel uit.<br />
~<br />
Hoeveel zijn wij verplicht te gev<strong>en</strong> aan onze naast<strong>en</strong>? Mak<strong>en</strong> we h<strong>en</strong> niet lui door ze te<br />
gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> ons brood? <strong>Twijfel</strong>.<br />
Waarom lukt de één wel wat de ander niet lukt? Waartoe de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>? Vanwaar die gevoel<strong>en</strong>s <strong>van</strong> plicht <strong>en</strong> medelev<strong>en</strong>; maar ook soms <strong>van</strong> harde<br />
onverschiligheid? Verwondering.<br />
~<br />
III<br />
De <strong>verwondering</strong> gaat dieper dan de twijfel. Zij gaat aan de twijfel vooraf. Terwijl de<br />
twijfel zich conc<strong>en</strong>treert op alternatiev<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong> afweegt, antwoord<strong>en</strong><br />
onderzoekt, is de <strong>verwondering</strong> daar nog helemaal niet aan toe. Zij staat aan het begin,<br />
het mom<strong>en</strong>t vóór het onderzoek <strong>en</strong> het afweg<strong>en</strong>, is <strong>en</strong>kel zichzelf – <strong>verwondering</strong>. Zij<br />
staat teg<strong>en</strong>over haar object, nog vol onschuld <strong>en</strong> zonder oordeel, leeg, met <strong>en</strong>kel de<br />
betrokk<strong>en</strong>heid op dat object. Zij d<strong>en</strong>kt er nog niets <strong>van</strong> maar het laat haar niet los. <strong>Het</strong><br />
zoek<strong>en</strong> <strong>van</strong> antwoord<strong>en</strong>, dat vroeg of laat op de <strong>verwondering</strong> volgt, staat haar vijandig<br />
teg<strong>en</strong>over. Ge<strong>en</strong> opluchting <strong>en</strong> bevrijding, zoals bij de twijfel, maar e<strong>en</strong> verdrietig<br />
gemis. Ingekapseld in verklaring<strong>en</strong> wordt de <strong>verwondering</strong> gewurgd <strong>en</strong> sterft e<strong>en</strong><br />
langzame dood.<br />
Verwondering wordt vaak geassocieerd met kinder<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> officiële doel <strong>van</strong> de<br />
opvoeding tot volwass<strong>en</strong>e is het afler<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kinderlijke <strong>verwondering</strong>. De officiële<br />
4
leer is dat verwonder<strong>en</strong> e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk is <strong>van</strong> onrijpheid: je weet het nog (!) niet, je moet<br />
het nog ler<strong>en</strong>. Wie e<strong>en</strong>maal is ingewijd in de geheim<strong>en</strong> <strong>van</strong> het lev<strong>en</strong>, verwondert zich<br />
niet meer. De filosofie heeft altijd teg<strong>en</strong> deze leer geprotesteerd. <strong>Het</strong> gaat haar erom dat<br />
wat <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d is, opnieuw te ervar<strong>en</strong> als wonderbaarlijk. <strong>Het</strong> vasthoud<strong>en</strong>, of<br />
liever terugroep<strong>en</strong> <strong>van</strong> deze kinderlijke houding, is precies het begin <strong>van</strong> de filosofie. Is<br />
dat wat we zi<strong>en</strong> wel werkelijk zoals het zich aan ons voordoet? Hoe wet<strong>en</strong> we dat?<br />
Waarom is het zo als het is? Zal het altijd zo blijv<strong>en</strong>? Had het ook anders kunn<strong>en</strong> zijn?<br />
<strong>Het</strong> is gemakkelijk dergelijke vrag<strong>en</strong> niet te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ding<strong>en</strong> voor zichzelf te lat<strong>en</strong><br />
sprek<strong>en</strong>; de heers<strong>en</strong>de interpretatie te aanvaard<strong>en</strong>. De <strong>verwondering</strong> wil die interpretatie<br />
op<strong>en</strong>brek<strong>en</strong>, is daarom ook gevaarlijk.<br />
Hieruit blijkt al dat de filosofische <strong>verwondering</strong> iets wez<strong>en</strong>lijk anders is dan de<br />
pure <strong>en</strong> radicale kinderlijke <strong>verwondering</strong>. Die laatste k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> ‘heers<strong>en</strong>de<br />
interpretatie’, maar alle<strong>en</strong>... alle<strong>en</strong> de <strong>verwondering</strong> zelf. Omdat de volwass<strong>en</strong>,<br />
filosofische <strong>verwondering</strong> e<strong>en</strong> overwinning is op de <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>dheid, k<strong>en</strong>t zij deze<br />
frisheid <strong>van</strong> het kinderlijke niet. Zij is zich bewust <strong>van</strong> de strijd die ze heeft moet<strong>en</strong><br />
lever<strong>en</strong>; staat nu eindelijk alle<strong>en</strong> voor het voorwerp zelf, heeft de interpretaties achter<br />
zich gelat<strong>en</strong>; is zich bewust dat deze haar elk mom<strong>en</strong>t weer kunn<strong>en</strong> bespring<strong>en</strong>. De<br />
<strong>verwondering</strong> bestaat voor ons bij gratie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaald k<strong>en</strong>merk <strong>van</strong> het voorwerp,<br />
dat niet aan onze verwachting<strong>en</strong> voldoet. Bijvoorbeeld doordat de heers<strong>en</strong>de<br />
interpretatie ope<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>spraak blijkt te bevatt<strong>en</strong>, of e<strong>en</strong> lacune. Onze<br />
<strong>verwondering</strong> is gewekt (moest gewekt word<strong>en</strong>) door dit onverwachte. Maar het<br />
onverwachte bestaat bij gratie <strong>van</strong> verwachting<strong>en</strong> – die we al hebb<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> kind<br />
daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is het bestaan <strong>van</strong> het voorwerp zelf al g<strong>en</strong>oeg red<strong>en</strong> tot <strong>verwondering</strong>. De<br />
filosofische pret<strong>en</strong>tie terug te ker<strong>en</strong> naar de kinderlijke <strong>verwondering</strong> is dus<br />
problematisch. Zoals het moeilijk blijkt radicaal te twijfel<strong>en</strong>, zo is ook radicale<br />
<strong>verwondering</strong> e<strong>en</strong> opgave; de opgave zoveel mogelijk achter ons te lat<strong>en</strong>, zelfs de<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> die de <strong>verwondering</strong> wekt<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zonder verwachting<strong>en</strong> het voorwerp <strong>van</strong> onze<br />
<strong>verwondering</strong> te confronter<strong>en</strong>.<br />
Meer nog dan de twijfel is de <strong>verwondering</strong> afwezig in de filosofie. Dat ligt voor e<strong>en</strong><br />
deel aan de aard <strong>van</strong> de filosofie. Net als de twijfel moet ook de <strong>verwondering</strong> zijn<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> voordat filosofie-als-product de wereld in geslingerd kan word<strong>en</strong>.<br />
Verwondering <strong>en</strong> twijfel zijn katalysator, aanjager <strong>van</strong> e<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kproces, ge<strong>en</strong> onderdeel<br />
<strong>van</strong> het eindresultaat. Mijn <strong>verwondering</strong> over de rol <strong>van</strong> <strong>verwondering</strong> <strong>en</strong> twijfel in<br />
onze wereld heeft plaats gemaakt voor dit essay. Zij is niet meer (misschi<strong>en</strong> komt zij<br />
terug; wie weet). Maar ook als katalysator is de <strong>verwondering</strong> vaak afwezig. De twijfel<br />
slaat gemakkelijk toe, keert regelmatig terug. Hij is e<strong>en</strong> methode, e<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>t, dat we<br />
tot op zekere hoogte uit de kast kunn<strong>en</strong> pakk<strong>en</strong> wanneer we haar nodig hebb<strong>en</strong>. De<br />
filosofische <strong>verwondering</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is eerder e<strong>en</strong> houding, <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> als we ons deze<br />
houding hebb<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> gemaakt kunn<strong>en</strong> we haar als instrum<strong>en</strong>t gebruik<strong>en</strong>. Maar zelfs<br />
dan nog lijkt zij ons vaak te ontsnapp<strong>en</strong>. De <strong>verwondering</strong> is niet op afroep beschikbaar.<br />
Als zodanig heeft zij band<strong>en</strong> met het mystieke, met op<strong>en</strong>baring. E<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t <strong>van</strong><br />
<strong>verwondering</strong> tilt ons ev<strong>en</strong> op uit het alledaagse, laat zich voel<strong>en</strong> als wonderbaarlijk.<br />
Maar er is nog e<strong>en</strong> red<strong>en</strong>. De afwezigheid <strong>van</strong> <strong>verwondering</strong> vind<strong>en</strong> we terug in<br />
het moderne lev<strong>en</strong>. De filosofie deelt hier in de tijdgeest. We zijn niet verwonderd; we<br />
zijn cynisch. Niets is verwonderlijk, alle<strong>en</strong> al omdat dat zou getuig<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hopeloze<br />
5
naïviteit – e<strong>en</strong> doodzonde waar we niet <strong>van</strong> beschuldigd will<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> ‘alles is<br />
mogelijk’ is ons adagium; hoe kan iets ons dan nog verrass<strong>en</strong>? Verwondering vindt haar<br />
oorsprong in het ontmoet<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> wonder, ‘iets dat m<strong>en</strong> niet kan verklar<strong>en</strong>.’ Welnu,<br />
we kunn<strong>en</strong> alles verklar<strong>en</strong>, althans dat is de pret<strong>en</strong>tie; zowel in de filosofie als in de<br />
wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook aan de borreltafel. ’s Avonds laat treur<strong>en</strong> we wel e<strong>en</strong>s<br />
weemoedig over het gemis aan <strong>verwondering</strong>, maar de volg<strong>en</strong>de dag gaan we rationeel<br />
aan de slag met onze opdracht – alles verder te ontled<strong>en</strong>. De filosofie heeft ook hier de<br />
ambitie opgegev<strong>en</strong> radicaal te zijn; niet graag blijft zij hang<strong>en</strong> in de marge <strong>van</strong> de<br />
onverklaarbaarheid; liever gaat zij mee met de moderne droom <strong>van</strong> rationele k<strong>en</strong>nis.<br />
Zoals de twijfel zijn negatie vindt in de stelligheid, zo vindt de <strong>verwondering</strong> haar<br />
ontk<strong>en</strong>ning in onverstoorbaarheid – de houding dat we alles kunn<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong>.<br />
~<br />
Wat moet ik do<strong>en</strong> met mijn lev<strong>en</strong>? Wat wil ik gedaan hebb<strong>en</strong> voor ik sterf? Voor wie of<br />
wat moet ik mij inzett<strong>en</strong>? Is er e<strong>en</strong> God <strong>en</strong> maakt dat iets uit? <strong>Twijfel</strong>.<br />
Wat is dit wat wij lev<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>? E<strong>en</strong> paard <strong>van</strong> Troje of e<strong>en</strong> werkelijk<br />
gesch<strong>en</strong>k? Is er iets dat ik heb gemist, was ik per ongeluk afwezig bij de uitreiking <strong>van</strong><br />
de sleutels tot dit raadsel? Verwondering.<br />
~<br />
IV<br />
De voor de hand ligg<strong>en</strong>de vraag is of de afwezigheid <strong>van</strong> filosofische, radicale twijfel<br />
<strong>en</strong> <strong>verwondering</strong> e<strong>en</strong> probleem is. Om tot resultat<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> we immers de<br />
twijfel én de <strong>verwondering</strong> achter ons hebb<strong>en</strong> gelat<strong>en</strong>. Thuis mog<strong>en</strong> we twijfel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ons<br />
verwonder<strong>en</strong>; maar zodra we de publieke ar<strong>en</strong>a betred<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> we de privé-inspiratie<br />
die zij ons bod<strong>en</strong> verget<strong>en</strong>. Anders wordt ons debat zinloos, zo luidt de teg<strong>en</strong>werping<br />
die we hier ontmoet<strong>en</strong>. Deze teg<strong>en</strong>werping is de uitdrukking <strong>van</strong> e<strong>en</strong> overtuiging die<br />
diep geworteld is in onze cultuur: dat strijd – de teg<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> stellige m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> –<br />
de meest vruchtbare manier is om tot resultat<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld tot waarheid of<br />
inzicht. Deze vooronderstelling <strong>van</strong> de vruchtbaarheid <strong>van</strong> het agonistische, <strong>van</strong> het<br />
argum<strong>en</strong>t, beheerst ons hele d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. In wet<strong>en</strong>schap, rechtszaal, politieke ar<strong>en</strong>a, het<br />
intellectueel debat; dit is het organisatieprincipe dat de <strong>verwondering</strong> <strong>en</strong> de twijfel<br />
uitroeit. Die pass<strong>en</strong> niet in de opzet <strong>van</strong> haar evolutionistisch model. E<strong>en</strong> ‘survival of<br />
the fittest’ verdraagt ge<strong>en</strong> dagdromers <strong>en</strong> twijfelaars.<br />
E<strong>en</strong> merkwaardige paradox wordt hier zichtbaar: de op<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> de strijd (elke<br />
nieuwe verkiezing of debat kan immers door weer iemand anders gewonn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>)<br />
vereist m<strong>en</strong>tale ges<strong>lot</strong><strong>en</strong>heid <strong>van</strong> de deelnemers. De ‘invisible hand’ doet haar werk<br />
uitsluit<strong>en</strong>d bij gratie <strong>van</strong> ieders consequ<strong>en</strong>te individuele verdediging <strong>van</strong> zijn eig<strong>en</strong><br />
wereldbeeld. Daarom ook is voortschrijd<strong>en</strong>d inzicht verbod<strong>en</strong>; twijfel<strong>en</strong>de deelnemers<br />
mak<strong>en</strong> debat onmogelijk. Strijd is weliswaar gebaat bij e<strong>en</strong> bepaald soort twijfel: de<br />
twijfel aan de juistheid <strong>van</strong> de bewering<strong>en</strong> <strong>van</strong> de ánder. Maar dat is ge<strong>en</strong> twijfel; dat is<br />
kritiek. We voel<strong>en</strong> dan immers niet de voor twijfel karakteristieke pijn <strong>van</strong> het he<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
weer geslingerd word<strong>en</strong> (die voelt alle<strong>en</strong> de toeschouwer), de pijn is passief geword<strong>en</strong>.<br />
6
Filosofische twijfel vereist zoals we hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>brek<strong>en</strong> <strong>van</strong> het speelveld;<br />
de poging zelfs de meest fundam<strong>en</strong>tele intuïties achter te lat<strong>en</strong>.<br />
Ook in nog e<strong>en</strong> ander opzicht staat de strijd vijandig teg<strong>en</strong>over de filosofische<br />
tweeling. Effectiviteit, zo m<strong>en</strong><strong>en</strong> we, vereist dat we doorbouw<strong>en</strong> op de huidige stand<br />
<strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis; dat we de geboekte resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> onze voorgangers overnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> verder<br />
gaan waar zij zijn gestopt. Omdat twijfel <strong>en</strong> <strong>verwondering</strong> teruggaan naar het begin,<br />
verwerp<strong>en</strong> zij alles wat tot nu toe bereikt is <strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> zelf opnieuw het fundam<strong>en</strong>t te<br />
bouw<strong>en</strong>. Zonderling ineffici<strong>en</strong>t, <strong>van</strong>uit moderne og<strong>en</strong> (red<strong>en</strong> te meer waarom de<br />
filosofie zelf slechts zeld<strong>en</strong> het kan opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> zo te werk te gaan). Maar waarom zoveel<br />
vertrouw<strong>en</strong> in de traditie? <strong>Het</strong> is e<strong>en</strong> merkwaardige illusie dat het werkelijk niet<br />
uitmaakt hoe het fundam<strong>en</strong>t eruit ziet waarop je e<strong>en</strong> huis wilt bouw<strong>en</strong>.<br />
Wat is er mis met de vooronderstelling dat strijd vruchtbaar is? Waarom zoud<strong>en</strong><br />
<strong>verwondering</strong> <strong>en</strong> twijfel nog iets kunn<strong>en</strong> toevoeg<strong>en</strong> aan onze praktijk<strong>en</strong>? Niets meer of<br />
minder dan de legitimatie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> filosofische lev<strong>en</strong>shouding staat in de beantwoording<br />
<strong>van</strong> deze vraag op het spel.<br />
De positieve waarde <strong>van</strong> deze twijfel lijkt in e<strong>en</strong> moderne lev<strong>en</strong>swijze dubieus;<br />
daarin is hij e<strong>en</strong> onaang<strong>en</strong>aam <strong>en</strong> hinderlijk oponthoud op weg naar resultat<strong>en</strong>. Deze<br />
visie berust echter op e<strong>en</strong> misvatting: de handelingsnoodzaak <strong>van</strong> de handelingstwijfel<br />
wordt geprojecteerd op de filosofische gedacht<strong>en</strong>twijfel. Alsof het debat dwingt tot e<strong>en</strong><br />
onmiddellijke beslissing zonder <strong>en</strong>ige reflectie. De grote haast <strong>van</strong> het moderne<br />
handel<strong>en</strong> verraadt zich in de weigering de filosofische twijfel toe te lat<strong>en</strong>. De eerste<br />
positieve waarde <strong>van</strong> de twijfel ligt daarmee in de mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vóór het oordeel, de<br />
beslissing, het doorhakk<strong>en</strong> <strong>van</strong> de knoop: daar br<strong>en</strong>gt hij bezonn<strong>en</strong>heid. In het uitstell<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het oordeel, het trage d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ligt filosofische deugd. Nooit is dit actueler geweest,<br />
nu het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> steeds sneller gaat <strong>en</strong> de zorgvuldigheid lijdt onder deadlines <strong>van</strong> allerlei<br />
soort. De twijfel staat hier voor de mogelijkheid betere oordel<strong>en</strong> te vell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tweede<br />
waarde ligt ná het oordeel. Daar staat de twijfel voor de tragiek <strong>van</strong> het opgeofferde<br />
alternatief; dat wat niet gekoz<strong>en</strong> is, verlor<strong>en</strong> heeft in de strijd <strong>en</strong> moet word<strong>en</strong><br />
opgegev<strong>en</strong>. De twijfel br<strong>en</strong>gt de dualistische aard <strong>van</strong> de werkelijkheid tot uitdrukking:<br />
teg<strong>en</strong> de e<strong>en</strong>duidigheid, voor het besef dat vele keuzes tragisch zijn. Hier is de twijfel<br />
niet zozeer functioneel, als wel uitdrukking <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>shouding. De illusie dat er één<br />
juiste beslissing is wordt door hem ontmaskerd, het gevoel voor het dilemma<br />
verscherpt.<br />
De <strong>verwondering</strong> is radicaler nog dan de twijfel. Zij staat t<strong>en</strong> eerste voor de<br />
intrinsieke waarde <strong>van</strong> het aanschouw<strong>en</strong>, <strong>van</strong> het <strong>en</strong>kel beschouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> het niet-do<strong>en</strong>.<br />
Zij wil zo lang mogelijk blijv<strong>en</strong> bij de eig<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> het ding zelf, zonder dat het bedekt<br />
is met lag<strong>en</strong> <strong>van</strong> verklaring<strong>en</strong>. Daarmee keert zij zich teg<strong>en</strong> de de pret<strong>en</strong>tie <strong>van</strong><br />
rationaliteit – het voortdur<strong>en</strong>de verklar<strong>en</strong> <strong>en</strong> opdo<strong>en</strong> <strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis. T<strong>en</strong> tweede keert de<br />
<strong>verwondering</strong> zich teg<strong>en</strong> de resultaat-gerichte zakelijkheid <strong>van</strong> onze tijd; de pret<strong>en</strong>tie<br />
<strong>van</strong> maakbaarheid – het gebruik <strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis voor eig<strong>en</strong> doeleind<strong>en</strong> – probeert zij te<br />
temper<strong>en</strong>. Zij relativeert niet alle<strong>en</strong> de strijd, maar het hele handel<strong>en</strong>; zij probeert niet<br />
e<strong>en</strong>s methodisch te zijn. De passiviteit is hier positief geword<strong>en</strong>: omgeslag<strong>en</strong> in de<br />
waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> ont<strong>van</strong>kelijkheid voor dat wat gegev<strong>en</strong> is. Soms is die<br />
op<strong>en</strong>heid zelfs dankbaarheid; verwonder<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewonder<strong>en</strong> zijn etymologisch <strong>en</strong><br />
praktisch verwant. In elk geval richt zij ons op het andere in plaats <strong>van</strong> op onszelf, <strong>en</strong> op<br />
7
het ont<strong>van</strong>g<strong>en</strong> (receptie) in plaats <strong>van</strong> het mak<strong>en</strong> (productie). De <strong>verwondering</strong><br />
cultiveert de onschuld die nodig is om nog verrast te kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
bescheid<strong>en</strong>heid die nodig is om het onverklaarbare e<strong>en</strong> plaats te gev<strong>en</strong>.<br />
~<br />
Opnieuw twijfel<strong>en</strong> <strong>en</strong> alles ter discussie stell<strong>en</strong>? Of liever die beerput niet op<strong>en</strong>trekk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> doorgaan op het ingeslag<strong>en</strong> pad? De twijfel slaat terug op zichzelf. <strong>Twijfel</strong>.<br />
Vanwaar die die wonderlijke mogelijkheid plezier te belev<strong>en</strong> aan de ontmoeting<br />
met iets onverwachts? Verwondering.<br />
~<br />
V<br />
<strong>Twijfel</strong> <strong>en</strong> <strong>verwondering</strong> nodig<strong>en</strong> uit tot gesprek, niet tot debat; tot dialoog, niet tot<br />
discussie; tot meed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in plaats <strong>van</strong> teg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> in plaats <strong>van</strong> strijd<strong>en</strong>. De<br />
eerste principes <strong>van</strong> de filosofie zijn in strijd met de eerste principes <strong>van</strong> ons<br />
hed<strong>en</strong>daagse d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> handel<strong>en</strong>. <strong>Het</strong> is niet verwonderlijk dat vooral de eindresultat<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de filosofie bewonderd word<strong>en</strong>, de filosofie-als-product, <strong>en</strong> niet de filosofische<br />
houding zelf, de filosofie-als-proces. <strong>Het</strong> ons eig<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> deze houding is e<strong>en</strong><br />
uitdaging die niet zo goed past bij onze manier <strong>van</strong> lev<strong>en</strong>. Juist daardoor biedt zij echter<br />
het beste recept voor de onbevredig<strong>en</strong>de kant<strong>en</strong> <strong>van</strong> ons bestaan. Filosofie als therapie<br />
<strong>van</strong> de moderniteit? Wellicht. In ieder geval e<strong>en</strong> poging de werkelijkheid tegemoet te<br />
tred<strong>en</strong> zonder haar direct te beoordel<strong>en</strong> of instrum<strong>en</strong>taliser<strong>en</strong>; opnieuw te beginn<strong>en</strong> in<br />
plaats <strong>van</strong> te accepter<strong>en</strong> zoals het is; te onderzoek<strong>en</strong> in plaats <strong>van</strong> te gebruik<strong>en</strong>.<br />
Zou de filosofische tweeling e<strong>en</strong> plaats kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in onze geest<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />
onze instituties? Spreekt hun roep om erk<strong>en</strong>ning ons aan? We hoev<strong>en</strong> niet bang te zijn,<br />
natuurlijk zull<strong>en</strong> zij onze lev<strong>en</strong>s niet lamlegg<strong>en</strong>. De <strong>verwondering</strong> leidt via de twijfel<br />
altijd toch weer tot e<strong>en</strong> stellingname <strong>en</strong> zelfs tot handel<strong>en</strong>; daar<strong>van</strong> kunn<strong>en</strong> we zeker<br />
zijn. <strong>Het</strong> is ons <strong>lot</strong> altijd weer te oordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> handel<strong>en</strong> – te zeer zijn wij m<strong>en</strong>s om dat te<br />
kunn<strong>en</strong> lat<strong>en</strong>. Maar het zal dan wel e<strong>en</strong> onverklaarbaar <strong>en</strong> onverwacht ánder soort<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> handel<strong>en</strong> zijn. De tweeling laat zijn spor<strong>en</strong> na.<br />
8